Hoa Kỳ
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Mục từ "Mỹ" dẫn đến bài này. Xin đọc về các nghĩa khác tại Mỹ (định hướng).
| Hợp chúng quốc Hoa Kỳ | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| United States of America (tiếng Anh) | |||||
|
|||||
 |
|||||
| Khẩu hiệu | |||||
| "In God We Trust" (từ năm 1956 và có nghĩa là "Chúng ta tin vào Thượng đế") "E Pluribus Unum" ("Muôn người như một";[1] tiếng Latin truyền thống) |
|||||
| Quốc ca | |||||
| "The Star-Spangled Banner" | |||||
| Hành chính | |||||
| Chính phủ | Liên bang cộng hòa lập hiến |
||||
| Tổng thống | Barack Obama (D) | ||||
| Phó tổng thống | Joe Biden (D) | ||||
| Chủ tịch Hạ viện | John Boehner (R) | ||||
| Thẩm phán trưởng | John Roberts | ||||
| Ngôn ngữ quốc gia | tiếng Anh (de facto)1 | ||||
| Thủ đô | Washington, D.C. 38°53′B, 77°02′T |
||||
| Thành phố lớn nhất | Thành phố New York | ||||
| Địa lý | |||||
| Diện tích | 9.826.630 km² 3.793.079 mi² (hạng 3 2) |
||||
| Diện tích nước | 6,76 % | ||||
| Múi giờ | UTC-5 đến -10; mùa hè: UTC-4 đến -10 | ||||
| Lịch sử | |||||
| 4 tháng 7 năm 1776 | Tuyên bố | ||||
| 3 tháng 9 năm 1783 | Được công nhận | ||||
| Dân cư | |||||
| Dân số ước lượng (2012) | 313.847.465[2] người (hạng 3 3) | ||||
| Dân số (2000) | 281.421.906 người | ||||
| Mật độ | (hạng 172)80 người/mi² | ||||
| Kinh tế | |||||
| GDP (PPP) (2007) | Tổng số: 14.334 tỉ đô la [3] (hạng 1) Bình quân đầu người: 47.025 đô la[3] (hạng 6) |
||||
| HDI (2008) | 0,948 cao[4] (hạng 15) | ||||
| Hệ số Gini (2005) | 46,9[5] | ||||
| Đơn vị tiền tệ | Đô la Mỹ ($) (USD) |
||||
| Thông tin khác | |||||
| Mã ISO 3166-1 | USA | ||||
| Tên miền Internet | .us .gov .mil .edu | ||||
| Mã điện thoại | 1 | ||||
|
Tiếng Anh là ngôn ngữ de facto của chính phủ Mỹ; tiếng Tây Ban Nha là ngôn ngữ thông dụng thứ hai. Tiếng Anh, Tây Ban Nha, Pháp, và Hawaii được chính thức công nhận tại một số tiểu bang. Đôi khi được ghi là hạng tư theo diện tích; thứ hạng đang bị tranh cãi với diện tích của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Con số đưa ra chỉ tính 50 tiểu bang và Đặc khu Columbia, không kể các lãnh thổ. Ước tính dân số bao gồm cư dân sống thường trực tại 50 tiểu bang và Đặc khu Columbia, kể cả không phải là công dân. Tuy nhiên không tính cư dân sống tại các lãnh thổ mà có trên 4 triệu công dân Hoa Kỳ (đa số là ở Puerto Rico), hoặc công dân Hoa Kỳ sống bên ngoài Hoa Kỳ. |
|||||
Với 3,79 triệu dặm vuông (9,83 triệu km²) và 316 triệu dân, Hoa Kỳ là quốc gia lớn hạng ba về tổng diện tích (xem phần địa lý để biết thêm chi tiết) và hạng ba về dân số trên thế giới. Hoa Kỳ là một trong những quốc gia đa dạng chủng tộc nhất trên thế giới, do kết quả của những cuộc di dân đến từ nhiều quốc gia khác trên thế giới.[6] Nền kinh tế quốc dân của Hoa Kỳ lớn nhất trên thế giới, với tổng sản phẩm nội địa (GDP) được ước tính cho năm 2008 là trên 14,3 ngàn tỉ đô la (khoảng 23% tổng sản lượng thế giới dựa trên GDP danh định, và gần 21% sức mua tương đương).[3][7]
Quốc gia được thành lập ban đầu với mười ba thuộc địa của Vương quốc Anh nằm dọc theo bờ biển Đại Tây Dương. Sau khi tự tuyên bố trở thành các "tiểu quốc", cả 13 cựu thuộc địa này đã đưa ra tuyên ngôn độc lập vào ngày 4 tháng 7 năm 1776. Các tiểu bang nổi loạn đã đánh bại Đế quốc Anh trong Chiến tranh Cách mạng Mỹ, đây là cuộc chiến tranh thuộc địa giành độc lập đầu tiên thành công trong lịch sử.[8] Hội nghị Liên bang quyết định sử dụng bản Hiến pháp Hoa Kỳ hiện tại vào ngày 17 tháng 9 năm 1787. Việc thông qua bản hiến pháp một năm sau đó đã biến các cựu thuộc địa thành một phần của một nước cộng hòa duy nhất. Đạo luật nhân quyền Hoa Kỳ gồm có mười tu chính án hiến pháp được thông qua năm 1791.
Theo tư tưởng Vận mệnh hiển nhiên, Hoa Kỳ đã bắt đầu cuộc mở rộng lãnh thổ mạnh mẽ trên khắp Bắc Mỹ trong thế kỷ 19.[9] Sự kiện này bao gồm việc thay thế các dân tộc bản địa, sát nhập đất đai mới, và từng bước thành lập các tiểu bang mới.[9] Nội chiến Hoa Kỳ kết thúc chế độ nô lệ tại Hoa Kỳ và ngăn ngừa sự chia xé quốc gia. Đến cuối thế kỷ 19, Hoa Kỳ đã mở rộng đến Thái Bình Dương,[10] và trở thành nền kinh tế lớn nhất thế giới.[11] Chiến tranh Tây Ban Nha-Hoa Kỳ và Đệ nhất Thế chiến đã xác định vị thế cường quốc quân sự toàn cầu của Hoa Kỳ. Đệ nhị Thế chiến đã xác định vị thế siêu cường toàn cầu của Hoa Kỳ, là quốc gia đầu tiên có vũ khí hạt nhân, và là thành viên thường trực vĩnh viễn của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc. Là siêu cường duy nhất còn lại sau Chiến tranh lạnh, Hoa Kỳ được nhiều quốc gia nhìn nhận như là một thế lực quân sự, văn hóa, và kinh tế có ảnh hưởng lớn nhất trên thế giới.[12]
Mục lục
Tên gọi
 |
Bài này có thể chứa một đoạn tổng hợp chưa công bố của các thông tin đã được xuất bản để truyền đạt các ý tưởng không gắn với nội dung của nguồn chính. Xin giúp Wikipedia bằng cách thêm vào nguồn mà chủ đề chính là vấn đề bài viết/đoạn viết đang đề cập. Xem Trang thảo luận bài để biết thêm chi tiết. |
Tên Columbia cũng có một thời là tên thông dụng để chỉ châu Mỹ và Hoa Kỳ. Nó được lấy ra từ tên của Christopher Columbus, người khám phá ra châu Mỹ và tên này xuất hiện trong tên District of Columbia (chính là thủ đô Washington D.C. của Hoa Kỳ). Hình tượng Columbia với đặc điểm của một người phụ nữ xuất hiện trên một số tài liệu chính thức, bao gồm một số loại tiền của Hoa Kỳ. Cách thông thường để nói đến một công dân Hoa Kỳ là dùng từ người Mỹ (American).
Hiện nay trong tiếng Việt toàn danh nước Mỹ thường được dịch là Hợp chúng quốc châu Mỹ, Hợp chúng quốc Mỹ, Hợp chúng quốc Hoa Kỳ, gọi tắt là Mỹ hoặc Hoa Kỳ. Các tên gọi này bắt nguồn từ dịch danh của nước Mỹ tại hai quốc gia nằm trong Văn hóa quyển chữ Hán là Nhật Bản và Trung Quốc. "Hợp chúng quốc" (Hán tự: 合眾國) mang ý là quốc gia do nhiều tiểu bang liên hợp lại mà thành, "chúng" (眾) ở đây có nghĩa là "nhiều", nhưng hay bị gọi sai thành "hợp chủng quốc" vì nhiều người cho nó mang nghĩa là quốc gia do nhiều chủng tộc hợp thành.[14]
Tại Nhật Bản thời Mạc mạt và Minh Trị tên địa danh nước ngoài thường được dịch âm bằng chữ Hán cận âm, nước Mỹ được gọi là "亞米利加" (Romaji: Amerika, âm Hán Việt: Á Mễ Lợi Gia, dịch âm của "America"), "米利加" (Romaji: Merika, âm Hán Việt: Mễ Lợi Gia, giản lược của "亞米利加"), "亞米利堅" (Romaji: Ameriken, âm Hán Việt: Á Mễ Lợi Kiên, dịch âm của "American"), gọi tắt là "米國" (Romaji: Beikoku, âm Hán Việt: Mễ quốc). Các dịch danh Hán tự của nước Mỹ do người Nhật Bản đặt ra đó được người Trung Quốc tiếp thu, sử dụng thay cho các tên dịch khác do người Trung Quốc đặt ra. "Mễ" (米) dần được thay bằng "Mỹ" (美), toàn danh của nước Mỹ được dịch thống nhất sang Trung văn là "Mỹ Lợi Kiên hợp chúng quốc" (美利堅合眾國), gọi tắt là "Mỹ quốc" (美國)..Việc thay "Mễ" bằng "Mỹ" có thể là nhằm thể hiện tình cảm với nước Mỹ vì "Mỹ" có nghĩa là "đẹp" và trong một số phương ngôn của tiếng Hán chữ "mỹ" đồng âm với chữ "mễ"[cần dẫn nguồn]
Tên gọi "Hoa Kỳ" (花旗) có xuất xứ từ Trung Quốc, ra đời vào khoảng nửa cuối thế kỷ 19. Một số người Trung Quốc khi thấy hình ảnh quốc kỳ nước Mỹ với rất nhiều hình ngôi sao trông tựa như những bông hoa đã nhân đó gọi quốc kỳ nước Mỹ là "Hoa Kỳ", có nghĩa là "cờ hoa" và gọi nước Mỹ là "Hoa Kỳ" hoặc "Hoa Kỳ quốc" (花旗國), nghĩa là "nước cờ hoa".[15][16][17] Hiện tại tên gọi này không còn phổ biến ở Trung Quốc nhưng vẫn được dùng nhiều ở Việt Nam.
Sử nhà Nguyễn Đại Nam thực lục chính biên vào thế kỷ 19 còn phiên âm tên nước này là Mỹ Lợi Kiên, Ma Ly Căn và Nhã Di Lý (thông qua tiếng Pháp: États-Unis).[18]
Địa lý
Đồng bằng sát duyên hải Đại Tây Dương nhường phần xa hơn về phía bên trong đất liền cho các khu rừng dễ rụng lá theo mùa và các ngọn đồi trập chùng của vùng Piedmont. Dãy núi Appalachian chia vùng sát duyên hải phía đông ra khỏi vùng Ngũ Đại Hồ và thảo nguyên Trung Tây. Sông Mississippi-Missouri là hệ thống sông dài thứ tư trên thế giới chảy qua giữa nước Mỹ theo hướng chính là bắc-nam. Vùng đồng cỏ phì nhiêu và bằng phẳng của Đại Bình nguyên trải dài về phía tây. Dãy núi Rocky ở rìa phía tây của Đại Bình nguyên kéo dài từ bắc xuống nam băng ngang lục địa và có lúc đạt tới độ cao hơn 14.000 ft (4.300 m) tại Colorado.[20] Vùng phía tây của dãy núi Rocky đa số là hoang mạc như Hoang mạc Mojave và Đại Bồn địa có nhiều đá. Dãy núi Sierra Nevada chạy song song với dãy núi Rocky và tương đối gần duyên hải Thái Bình Dương. Ở độ cao 20.320 ft (6.194 mét), Núi McKinley của Alaska là đỉnh cao nhất của Hoa Kỳ. Các núi lửa còn hoạt động là thường thấy khắp Quần đảo Alexander và Quần đảo Aleutian. Toàn bộ tiểu bang Hawaii được hình thành từ các đảo núi lửa nhiệt đới. Siêu núi lửa nằm dưới Công viên Quốc gia Yellowstone trong dãy núi Rocky là một di thể núi lửa lớn nhất của lục địa.[21]
Vì Hoa Kỳ có diện tích lớn và có nhiều địa hình rộng lớn nên Hoa Kỳ gần như có tất cả các loại khí hậu. Khí hậu ôn hòa có ở đa số các vùng, khí hậu nhiệt đới ở Hawaii và miền nam Florida, khí hậu địa cực ở Alaska, nửa khô hạn trong Đại Bình nguyên phía tây kinh tuyến 100 độ, khí hậu hoang mạc ở tây nam, khí hậu Địa Trung Hải ở duyên hải California, và khô hạn ở Đại Bồn địa. Thời tiết khắt nghiệt thì hiếm khi thấy—các tiểu bang giáp ranh Vịnh Mexico thường bị đe dọa bởi bảo và phần lớn lốc xoáy của thế giới xảy ra trong Hoa Kỳ Lục địa, chủ yếu là miền Trung Tây.[22]
Môi trường
Năm 1872, công viên quốc gia đầu tiên trên thế giới được thiết lập tại Yellowstone. Năm mươi bảy công viên quốc gia khác và hàng trăm công viên và rừng do liên bang đảm trách khác đã được hình thành từ đó.[25] Các khu hoang dã đã được thiết lập quanh khắp quốc gia để bảo đảm sự bảo vệ nơi cư ngụ ban sơ của các loài động thực vật một cách dài hạn. Tổng cộng, chính phủ Hoa Kỳ điều hợp 1.020.779 dặm vuông (2.643.807 km²), hay 28,8 phần trăm tổng diện tích đất của quốc gia.[26] Các công viên và đất rừng được bảo vệ chiếm đa số phần đất này. Cho đến tháng 3 năm 2004, khoảng 16 phần trăm đất công cộng dưới quyền của Cục Quản lý Đất đã được thuê mướn cho việc khoan tìm khí đốt thiên nhiên và dầu hỏa thương mại;[27] đất công cũng được cho thuê để khai thác mỏ và chăn nuôi bò. Hoa Kỳ là nước thải khí carbon dioxide đứng thứ hai sau Trung Hoa trong việc đốt cháy các nhiên liệu hóa thạch.[28] Chính sách năng lượng của Hoa Kỳ bị bàn cãi khắp nơi; nhiều lời kêu gọi đưa ra yêu cầu đất nước nên đóng vai trò lãnh đạo trong cuộc chiến chống hiện tượng nóng lên của Trái Đất.[29]
Lịch sử
Người định cư châu Âu và thổ dân châu Mỹ
Trong cuộc Chiến tranh Pháp và thổ dân châu Mỹ, Vương quốc Anh đã thừa cơ giành lấy Canada từ tay người Pháp, nhưng dân chúng nói tiếng Pháp vẫn được tự do về chính trị và tách biệt khỏi các thuộc địa ở phía nam. Năm 1674, người Anh đã chiếm được các cựu thuộc địa của Hà Lan trong các cuộc Chiến tranh Anh-Hà Lan; tỉnh Tân Hà Lan bị đổi tên thành New York. Với việc phân chia Carolinas năm 1729 và thuộc địa hóa Georgia năm 1732, mười ba thuộc địa của Anh mà sau này trở thành Hoa Kỳ được thành lập. Tất cả đều có chính quyền thuộc địa và địa phương cùng với bầu cử mở rộng cho đa số đàn ông tự do. Tất cả thuộc địa đều hợp pháp hóa việc buôn bán nô lệ châu Phi. Với tỉ lệ sinh sản cao và tử vong thấp, cộng thêm việc di dân mới đến điều đặn, các thuộc địa đã tăng gấp đôi dân số cứ mỗi 25 năm. Phong trào khơi lại đức tin của Tín hữu Cơ Đốc trong thập niên 1730 và thập niên 1740 được biết đến như Đại Tỉnh thức đã khiến cho dân chúng quan tâm cả tôn giáo và sự tự do tín ngưỡng. Vào năm 1770, các thuộc địa có số người Anh giáo ngày gia tăng lên đến khoảng 3 triệu người, bằng khoảng nửa dân số của Vương quốc Anh vào lúc đó. Mặc dù các thuộc địa chịu thuế Anh nhưng họ không có một đại diện nào trong Quốc hội Vương quốc Anh.
Độc lập và mở rộng lãnh thổ
Nội chiến và kỹ nghệ hóa
Sau chiến tranh, sự kiện Tổng thống Abraham Lincoln bị ám sát đã cấp tiến hóa chính sách tái thiết của Đảng Cộng hòa nhằm tái thống nhất và tái kiến thiết các tiểu bang miền nam trong lúc đó bảo đảm quyền lợi của những người nô lệ mới được tự do. Cuộc tranh cãi kết quả bầu cử tổng thống năm 1876 được giải quyết bằng thỏa hiệp năm 1877 đã kết thúc công cuộc tái thiết. Luật Jim Crow, những luật địa phương và tiểu bang ở các bang miền nam được thông qua chẳng bao lâu sau đó, đã tước quyền công dân của nhiều người Mỹ gốc châu Phi bằng lập luận cho rằng luật bảo đảm công bằng nhưng tách ly giữa các chủng tộc. Tại miền bắc, đô thị hóa và một loạt di dân ào ạt chưa từng có đã đẩy nhanh tiến độ công nghiệp hóa Hoa Kỳ. Làn sóng di dân tồn tại cho đến năm 1929 đã cung ứng lực lượng lao động cho các ngành nghề của Hoa Kỳ và chuyển đổi nền văn hóa Mỹ. Bảo vệ chống thuế cao, xây dựng hạ tầng cơ sở quốc gia, và luật lệ qui định mới về ngân hàng đã khuyến khích sự phát triển công nghiệp. Việc mua Alaska năm 1867 từ Nga đã hoàn thành việc mở rộng Hoa Kỳ trên lục địa. Thảm sát Wounded Knee năm 1890 là xung đột vũ trang chính trong Chiến tranh với người bản thổ Mỹ. Năm 1893, Vương quyền của Vương quốc Hawaii Thái Bình Dương bị lật đổ trong một cuộc đảo chính do cư dân người Mỹ lãnh đạo; quần đảo bị sát nhập vào Hoa Kỳ năm 1898. Chiến thắng trong Chiến tranh Tây Ban Nha-Mỹ cũng trong năm đó chứng tỏ rằng Hoa Kỳ là một siêu cường chính của thế giới và kết quả là việc sát nhập Puerto Rico, Guam và Philippines.[37] Philippines giành được độc lập nửa thế kỷ sau đó; Puerto Rico và Guam vẫn là lãnh thổ của Hoa Kỳ.
Đệ nhất Thế chiến, Đại khủng hoảng, và Đệ nhị Thế chiến
Trong suốt thập niên 1920, Hoa Kỳ hưởng được một thời kỳ thịnh vượng không cân bằng khi lợi nhuận của các nông trại giảm thì lợi nhuận của công nghiệp gia tăng. Nợ gia tăng và thị trường chứng khoán lạm phát đã tạo ra sự sụp đổ của thị trường chứng khoán năm 1929 và khởi sự cho Đại khủng hoảng. Sau khi đắc cử tổng thống năm 1932, Franklin Delano Roosevelt đã đối phó với tình trạng trên bằng kế hoạch gọi là New Deal. Đó là một loạt các chính sách gia tăng quyền hạn can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế. Bão cát giữa thập niên 1930 đã làm cho các cộng đồng nông trại trắng tay và khích lệ một làn sóng mới di dân về miền tây. Hoa Kỳ không hồi phục được hoàn toàn vì khủng hoảng kinh tế cho đến khi có cuộc huy động công nghiệp nhằm hỗ trợ Hoa Kỳ tham chiến trong Đệ nhị Thế chiến. Hoa Kỳ, hầu như trung lập suốt thời gian đầu của cuộc chiến sau khi Đức Quốc xã xâm lược Ba Lan vào tháng 9 năm 1939, đã bắt đầu cung cấp các trang thiết bị quân sự cho Đồng minh trong tháng 3 năm 1941 qua chương trình có tên là Lend-Lease (thê mướn).
Ngày 7 tháng 12 năm 1941, Hoa Kỳ tham chiến chống Phe Trục sau một vụ tấn công Trân Châu Cảng bất ngờ của Nhật Bản. Đệ nhị Thế chiến tiêu hao nhiều tiền của hơn bất cứ cuộc chiến nào trong Lịch sử Hoa Kỳ,[40] nhưng nó đã đẩy mạnh nền kinh tế bằng cách cung cấp sự đầu tư vốn và công việc làm trong khi đưa nhiều phụ nữ vào thị trường lao động. Các hội nghị của phe Đồng Minh tại Bretton Woods và Yalta đã phát thảo ra một hệ thống mới các tổ chức liên chính phủ mà đặt Hoa Kỳ và Liên Xô ở tâm điểm của những vấn đề liên quan đến thế giới. Khi chiến thắng đạt được tại châu Âu, một hội nghị quốc tế năm 1945 được tổ chức tại San Francisco đã cho ra đời bản Hiến chương Liên Hiệp Quốc mà bắt đầu hoạt động sau chiến tranh.[41] Hoa Kỳ là nước đầu tiên phát triển vũ khí nguyên tử và đã sử dụng chúng trên hai thành phố Hiroshima và Nagasaki của Nhật Bản vào tháng tám. Nhật Bản đầu hàng vào ngày 2 tháng 9, kết thúc Đệ nhị Thế chiến.[42]
Chiến tranh lạnh và chính trị phản đối
Liên Xô phóng phi thuyền có người lái đầu tiên năm 1961 khiến Hoa Kỳ phải nỗ lực nâng cao trình độ về toán và khoa học và sự việc Tổng thống John F. Kennedy lên tiếng rằng Hoa Kỳ phải là nước đầu tiên đưa "một người lên Mặt Trăng," đã hoàn thành vào năm 1969.[43] Kennedy cũng đối phó với một đối đầu hạt nhân căng thẳng với lực lượng Xô Viết tại Cuba. Trong lúc đó, Hoa Kỳ trải qua sự phát triển kinh tế mạnh mẽ. Một phong trào nhân quyền lớn mạnh do những người Mỹ gốc châu Phi nổi tiếng lãnh đạo, như Mục sư Martin Luther King Jr., đã chống đối việc tách biệt và kỳ thị đưa đến việc bãi bỏ luật Jim Crow. Sau khi John F. Kennedy bị ám sát năm 1963, Đạo luật Nhân quyền năm 1964 được thông qua dưới thời Tổng thống Lyndon B. Johnson. Johnson và người kế nhiệm là Richard Nixon đã mở rộng một cuộc chiến thay thế (Proxy War) tại Đông Nam Á trong Chiến tranh Việt Nam.
Cận đại
Cuộc Bầu cử Tổng thống Hoa Kỳ năm 2000 gây nhiều tranh cãi được Tối cao Pháp viện Hoa Kỳ can thiệp và giải quyết với kết quả là chức tổng thống về tay Thống đốc bang Texas là George W. Bush, con trai của George H. W. Bush. Vào ngày 11 tháng 9 năm 2001, bọn khủng bố dùng máy bay dân sự cướp được đánh vào Trung tâm Thương mại Thế giới tại Thành phố New York và Ngũ Giác Đài gần Washington, D.C., giết chết gần ba ngàn người. Sau vụ đó, Tổng thống Bush mở cuộc Chiến tranh chống khủng bố dưới một triết lý quân sự nhấn mạnh đến chiến tranh phủ đầu mà bây giờ được biết như Học thuyết Bush. Cuối năm 2001, các lực lượng Hoa Kỳ đã lãnh đạo một cuộc tiến công của NATO vào Afghanistan lật đổ chính phủ Taliban và phá hủy các trại huấn luyện khủng bố của al-Qaeda. Du kích quân Taliban tiếp tục một cuộc chiến tranh du kích chống lực lượng do NATO lãnh đạo.
Năm 2002, chính phủ Bush bắt đầu gây áp lực cho sự thay đổi chế độ tại Iraq với các lý do gây nhiều tranh cãi. Thiếu sự phụ trợ của NATO, Bush thành lập một Liên minh tự nguyện và Hoa Kỳ xâm chiếm Iraq năm 2003, lật đổ nhà độc tài Saddam Hussein khỏi quyền lực. Mặc dù đối phó với áp lực từ cả bên ngoài[46] và bên trong nước[47] đòi rút quân, Hoa Kỳ vẫn duy trì sự hiện diện quân sự tại Iraq.
Năm 2005, Bão Katrina gây sự tàn phá nặng dọc theo phần lớn Vùng Duyên hải Vịnh của Hoa Kỳ, tàn phá New Orleans. Ngày 4 tháng 11 năm 2008, trong cuộc khủng hoảng kinh kế lớn, quốc gia Hoa Kỳ đã bầu Barack Obama làm tổng thống. Ông được tuyên thệ nhậm chức và ngày 20 tháng 1 năm 2009, trở thành người Mỹ gốc Phi đầu tiên giữ chức vụ tổng thống Hoa Kỳ.
Chính phủ và chính trị
- Lập pháp: Quốc hội lưỡng viện gồm có Thượng viện và Hạ viện đặc trách làm luật liên bang, tuyên chiến, phê chuẩn các hiệp ước, có quyền quyết định về ngân sách, và có quyền ít khi được dùng đến là truất phế mà có thể bãi bỏ chức vụ của các viên chức đương nhiệm của chính phủ.
- Hành pháp: tổng thống là tổng tư lệnh quân đội, có quyền phủ quyết các đạo luật của ngành lập pháp trước khi các đạo luật trở thành luật, bổ nhiệm Nội các và các viên chức khác giúp quản trị và thi hành chính sách cũng như luật liên bang.
- Tư pháp: Tối cao Pháp viện và những tòa án liên bang thấp hơn trong đó các thẩm phán được tổng thống bổ nhiệm với sự chấp thuận của Thượng viện. Nhiệm vụ của ngành là diễn giải về luật và có thể đảo ngược các luật mà họ cho rằng vi hiến.
Chính trị tại Hoa Kỳ hoạt động dưới một hệ thống lưỡng đảng gần như suốt chiều dài lịch sử Hoa Kỳ. Đối với các chức vụ được đưa ra bầu cử ở các cấp, bầu cử sơ bộ do tiểu bang đảm trách sẽ được tổ chức để chọn ra các ứng cử viên của từng đảng chính yếu để chuẩn bị cho tổng tuyển cử sau đó. Từ lần tổng tuyển cử năm 1856, hai đảng có ảnh hưởng chi phối là Đảng Dân chủ được thành lập năm 1824 (mặc dù nguồn gốc của đảng có thể lần tìm ngược về năm 1792), và Đảng Cộng hòa thành lập năm 1854. Tổng thống đương nhiệm, Barack Obama, là một người thuộc Đảng Dân chủ. Theo sau các cuộc bầu cử giữa kỳ năm 2006 và cuộc tổng tuyển cử năm 2008, Đảng Dân chủ kiểm soát cả Thượng viện và Hạ viện. Thượng viện Hoa Kỳ có hai thượng nghị sĩ độc lập (không thuộc đảng nào) — một là cựu đảng viên của Đảng Dân chủ, người kia là người tự cho mình là theo chủ nghĩa xã hội. Mỗi thành viên của Hạ viện hiện tại hoặc là thuộc Đảng Dân chủ hoặc là thuộc Đảng Cộng hòa. Đa số gần như tuyệt đối các viên chức địa phương và tiểu bang cũng hoặc là thuộc Đảng Dân chủ hoặc là thuộc Đảng Cộng hòa. Trong suốt chiều dài lịch sử, các cuộc bầu cử tổng thống ở Hoa Kỳ luôn luôn có các ứng cử viên độc lập ra tranh cử tổng thống nhưng hầu hết đều không nổi bật và hầu như không giành được phiếu đại cử tri nào (và cũng chỉ chiếm một lượng rất nhỏ phiếu phổ thông). Tuy nhiên, trong một vài dịp hiếm hoi cũng xuất hiện nhiều nhân vật thứ ba có ảnh hưởng lớn và có khả năng thách thức tới vị thế của hai đảng Dân Chủ và Cộng Hòa. Năm 1892, lãnh đạo phe xã hội cánh tả James Weaver giành được 8,5% phiếu phổ thông và 22 phiếu đại cử tri. Điển hình nhất là trong cuộc bầu cử tổng thống năm 1912, cựu tổng thống Theodore Roosevelt thuộc đảng Cấp Tiến giành được 27,4% phiếu phổ thông (88 phiếu đại cử tri),[50] lãnh đạo cánh tả xã hội chủ nghĩa Eugene V. Debs giành được 6,1% phiếu phổ thông. Năm 1924, Robert M. La Follette, Sr. thuộc đảng Cấp tiến giành được 16,1% phiếu phổ thông (13 phiếu đại cử tri).[50] Năm 1948, Strom Thurmond của đảng Dixiecrat giành 39 phiếu đại cử tri.[50] Năm 1968, George Wallace của đảng Độc Lập giành 46 phiếu đại cử tri.[50] Năm 1992, Ross Perot, ứng cử viên độc lập, giành 20 triệu phiếu phổ thông, chiếm 18,9%.[50]
Trong văn hóa chính trị Mỹ, Đảng Cộng hòa được xem là "center-right" hay là bảo thủ và Đảng Dân chủ được xem là "center-left" hay cấp tiến, nhưng thành viên của cả hai đảng có một tầm mức quan điểm rộng lớn. Trong một cuộc thăm dò tháng 8 năm 2007, 36 phần trăm người Mỹ tự nhận mình là "bảo thủ," 34 phần trăm là "ôn hòa," và 25 phần trăm là "cấp tiến."[51] Theo một cách khác, tính theo số đông người lớn thì có 35,9 phần trăm tự nhận là người thuộc Đảng Dân chủ, 32,9 phần trăm độc lập, và 31,3 phần trăm nhận là người thuộc Đảng Cộng hòa.[52] Các tiểu bang đông bắc, Ngũ Đại Hồ, và Duyên hải miền Tây tương đối thiên lệch về cấp tiến — họ được biết theo cách nói chính trị là "các tiểu bang xanh." "Các tiểu bang đỏ" của miền Nam và khu vực dãy núi Rocky có chiều hướng bảo thủ.
Quan hệ đối ngoại và quân sự
Người theo chủ nghĩa cô lập Mỹ thường hay bất hòa với những người theo chủ nghĩa quốc tế cũng giống như những người theo chủ nghĩa chống đế quốc bất hòa với những người đề xướng cổ võ cho thuyết Vận mệnh hiển nhiên (Manifest Destiny) và Đế quốc Mỹ. Chủ nghĩa đế quốc của Mỹ tại Philippines đã bị Mark Twain, triết học gia William James, và nhiều người khác chỉ trích nặng nề. Sau này, Tổng thống Woodrow Wilson đã đóng vai trò chính trong việc thành lập Hội Quốc Liên nhưng Thượng viện Hoa Kỳ cấm không cho Hoa Kỳ trở thành thành viên của tổ chức này. Chủ nghĩa cô lập đã trở thành một chuyện trong quá khứ khi Hoa Kỳ nắm vai trò lãnh đạo trong việc thành lập Liên Hiệp Quốc, trở thành thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc và là nơi đóng tổng hành dinh Liên Hiệp Quốc. Hoa Kỳ có mối quan hệ đặc biệt với Anh Quốc và liên hệ chặt chẽ với Australia, New Zealand, Nhật Bản, Israel, và các thành viên đồng sự NATO. Hoa Kỳ cũng làm việc bên cạnh các quốc gia láng giềng qua Tổ chức các quốc gia châu Mỹ và những thỏa thuận tự do mậu dịch như Thỏa thuận Tự do Mậu dịch Bắc Mỹ ba bên với Canada và Mexico. Năm 2005, Hoa Kỳ đã chi tiêu 27,3 tỉ đô la trong chương trình trợ giứp phát triển chính thức, đứng nhất trên thế giới. Tuy nhiên nếu tính theo tỉ lệ tổng lợi tức quốc gia (GNI), sự đóng góp của Hoa Kỳ chỉ là 0,22 phần trăm, đứng thứ hai mươi trong 22 quốc gia viện trợ tài chánh. Mặt khác, các tổ chức phi chính phủ như các quỹ, công ty, và các tổ chức tôn giáo và giáo dục tư nhân đã cho tặng 95,5 tỉ đô la. Tổng số 122,8 tỉ đô la lần nữa đứng hạng nhất trên thế giới và hạng bảy tính theo phần trăm tổng lợi tức quốc gia.[54]
Ngày nay, Hoa Kỳ chủ trương mở rộng quan hệ hợp tác trên mọi lĩnh vực với rất nhiều nước trên thế giới. Cùng với xu thế toàn cầu hóa, những chính sách của Hoa Kỳ ảnh hưởng tương đối lớn tới an ninh chính trị, kinh tế của từng khu vực. Gần đây, một số nhà nghiên cứu lý giải về chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ với lý thuyết về toàn cầu hóa. Khi mà Hoa Kỳ càng có quan hệ tốt với nhiều nước, lượng hàng hóa lưu thông sẽ càng nhiều. Nói cách khác, chính sách của Hoa Kỳ trong thời đại mới là làm giàu và thúc đẩy nâng cao dân trí cho các nước khác trên thế giới, với mục đích thúc đẩy thương mại trong một thế giới không còn tồn tại "cực".
Tổng thống giữ chức vụ tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang quốc gia và bổ nhiệm các lãnh đạo của quân đội, bộ trưởng quốc phòng và Bộ tổng tham mưu Liên quân Hoa Kỳ (Joint Chiefs of Staff). Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ giám sát các lực lượng vũ trang, bao gồm Lục quân, Hải quân, Thủy quân lục chiến, và Không quân. Tuần duyên Hoa Kỳ nằm dưới quyền quản trị của Bộ Nội An trong thời bình và thuộc Bộ Hải quân trong thời chiến. Năm 2005, quân đội có 1,38 triệu quân hiện dịch,[55] cùng với hàng trăm ngàn trong mỗi ngành như Lực lượng Trừ bị và Vệ binh Quốc gia. Tổng cộng tất cả 2,3 triệu người. Bộ Quốc phòng cũng mướn khoảng 700.000 nhân viên dân sự, không kể những nhân công hợp đồng. Phục vụ quân sự là tình nguyện mặc dù tổng động viên có thể xảy ra trong thời chiến qua hệ thống tuyển chọn nhập ngũ. Việc khai triển nhanh các lực lượng Mỹ được cung ứng bởi một đội ngũ lớn phi cơ vận tải của Không quân và các phi cơ tiếp liệu trên không, hạm đội của Hải quân với 11 hàng không mẫu hạm hiện dịch, và các đơn vị Thủy quân lục chiến viễn chinh trên biển thuộc các Hạm đội Đại Tây Dương và Hạm đội Thái Bình Dương của Hải quân. Bên ngoài biên giới Hoa Kỳ, Quân đội Hoa Kỳ khai triển 770 căn cứ và cơ sở tiện ích trên tất cả các lục địa, trừ Nam Cực.[56] Vì mở rộng sự hiện diện quân sự trên toàn cầu, các học giả cho rằng Hoa Kỳ đang duy trì một "đế quốc của các căn cứ."[57]
Chi tiêu quân sự của Hoa Kỳ năm 2006 là 528 tỉ Mỹ kim, chiếm 46 phần trăm chi tiêu quân sự trên toàn thế giới và lớn hơn chi tiêu quân sự của 14 nước xếp kế tiếp cộng lại. Chi tiêu quân sự tính theo đầu người là 1.756 đô la, khoảng 10 lần trung bình của thế giới.[58] Khoảng 4,06 phần trăm tổng sản phẩm nội địa, chi tiêu quân sự của Hoa Kỳ đứng hạng 27 trong số 172 quốc gia.[59] Ngân sách chính thức của Bộ Quốc phòng năm 2006 là 419,3 tỉ, tăng 5 phần trăm so với năm 2005.[60] Tổn phí tổng cộng được ước tính cho cuộc chiến của Hoa Kỳ tại Iraq đến năm 2016 là 2.267 tỉ đô la.[61] Đến ngày 4 tháng 9 năm 2008, Hoa Kỳ đã mất 4.152 binh sĩ trong suốt cuộc chiến và 30.324 bị thương.[62]
Kinh tế
Phía cạnh tư nhân chiếm phần lớn nền kinh tế. Hoạt động kinh tế của chính phủ chiếm 12,4% tổng sản phẩm nội địa.[68] Nền kinh tế là hậu công nghiệp, với khía cạnh dịch vụ đóng góp khoảng trên 75% tổng sản phẩm nội địa. Ngành thương nghiệp dẫn đầu, tính theo tổng doanh thu là buôn bán sĩ và lẽ; theo lợi tức khấu trừ là tài chánh và bảo hiểm.[69] Hoa Kỳ vẫn là một siêu cường công nghiệp với các sản phẩm hóa học dẫn đầu ngành sản xuất.[70] Hoa Kỳ là nước sản xuất dầu lớn hạng ba trên thế giới và nước tiêu thụ dầu đứng hạng nhất.[71] Đây là nước sản xuất năng lượng điện và hạt nhân số một của thế giới cũng như khí đốt thiên nhiên hóa lỏng, nhôm, sulfur, phosphat, và muối. Nông nghiệp chỉ chiếm 1% GDP nhưng chiếm 60% sản xuất nông nghiệp của thế giới.[72] Vụ mùa hái ra tiền dẫn đầu của Hoa Kỳ là cần sa mặc dù luật liên bang nghiêm cấm trồng và bán cần sa.[73]
Năm 2005, 155 triệu người đã làm việc có lãnh lương, trong đó có 80 phần trăm làm việc toàn thời gian.[77] Phần đông khoảng 79 phần trăm làm việc trong ngành cung cấp dịch vụ.[78] Với khoảng 15,5 triệu người, chăm sóc sức khỏe và trợ giúp xã hội là hai lĩnh vực mướn người hàng đầu.[79] Khoảng 12 phần trăm công nhân Mỹ thuộc thành viên công đoàn, so với 30 phần trăm tại Tây Âu.[80] Hoa Kỳ đứng hạng nhất về dễ mướn và sa thải công nhân theo Ngân hàng Thế giới.[75] Người Mỹ có chiều hướng làm việc nhiều giờ hơn mỗi năm so với công nhân tại các quốc gia phát triển khác, dùng ngày nghỉ phép ít hơn và ngắn hơn. Giữa năm 1973 và 2003, công việc một năm cho một người Mỹ trung bình tăng 199 giờ.[81] Kết quả một phần, Hoa Kỳ vẫn là nước có hiệu xuất lao động cao nhất trên thế giới. Tuy nhiên, Hoa Kỳ không còn dẫn đầu hiệu xuất sản xuất tính trên mỗi giờ như đã từng như vậy giữa thập niên 1950 và thập niên 1990; công nhân tại Na Uy, Pháp, Bỉ, và Luxembourg hiện nay là các nước có hiệu xuất sản xuất trên giờ lao động cao hơn.[82]
Lợi tức, phát triển con người, và giai cấp xã hội
Theo Cục Điều tra Dân số Hoa Kỳ, lợi tức trung bình của mỗi hộ gia đình trước khi lấy thuế trong năm 2005 là 46.326 đô la.[83] Tính trung bình hai năm có mức từ 60.246 đô la ở New Jersey đến 34.396 đô la ở Mississippi.[84] Dùng tỉ lệ hoán đổi sức mua tương đương, các mức lợi tức này tương đương với mức lợi tức tìm thấy tại các quốc gia hậu công nghiệp khác. Khoảng 13 phần trăm người Mỹ sống dưới mức nghèo do liên bang ấn định.[83][85] Con số người Mỹ nghèo, gần 37 triệu người, thực sự hơn con số của năm 2001 đến 4 triệu người, là năm tận cùng của cuộc đình trệ kinh tế Hoa Kỳ vừa qua.[86] Hoa Kỳ đứng hạng 8 trên thế giới trong Báo cáo Phát triển Con người năm 2006 của UNDP.[87] Một cuộc nghiên cứu năm 2007 của UNICEF về sự phúc lợi của trẻ em trong 21 quốc gia công nghiệp hoá, bao gồm một tầm mức rộng lớn các yếu tố, đã xếp Hoa Kỳ gần chót.[88]Giữa năm 1967 và 2005, lợi tức trung bình của hộ gia đình tăng 30,6 phần trăm tính theo giá trị đồng đô la không thay đổi theo thời gian, phần lớn là vì con số gia tăng các hộ gia đình có người làm hai công việc. Năm 2005, lợi tức trung bình của các hộ gia đình không phải người già giảm xuống năm thứ 5 liên tiếp.[86] Mặc dù tiêu chuẩn sống có cải thiện đối với hầu như tất cả các giai cấp từ cuối thập niên 1970,[89] Sự khác biệt lợi tức đã gia tăng đã kể.[90][91] Phần lợi tức mà 1 phần trăm dân số trên đầu danh sách nhận được đã tăng đáng kể trong khi phần lợi tức của 90 phần trăm dân số ở cuối danh sách lại giảm. Sự sai khác lợi tức giữa hai nhóm trong năm 2005 cũng lớn bằng như trong năm 1928.[92] Theo chỉ số chuẩn Gini, sự sai khác về lợi tức tại Hoa Kỳ cao hơn bất cứ một quốc gia nào ở châu Âu.[93] Một số kinh tế gia như Alan Greenspan cho rằng sự sai khác lợi tức tăng cao sẽ là điều đáng quan ngại.[94]
Trong lúc các giai cấp xã hội Mỹ thiếu ranh giới định nghĩa rõ ràng,[91] các nhà xã hội học nói rằng giai cấp xã hội là một biến số xã hội quan trọng. Nghề nghiệp, hấp thụ giáo dục, và lợi tức được dùng như những chỉ số chính nói đến tình trạng kinh tế xã hội.[95] Dennis Gilbert của Cao đẳng Hamilton đã đề nghị một hệ thống, được những nhà xã hội học khác áp dụng,[96] gồm có sáu giai cấp xã hội: một giai cấp thượng lưu hay tư bản gồm những người giàu có và quyền lực (1%), một giai cấp thượng trung lưu gồm các nhà nghiệp vụ có giáo dục cao (15%), một gia cấp trung lưu gồm những người bán nghiệp vụ và các thợ lành nghề (33%), một giai cấp lao động gồm những người lao động chân tay và thơ ký (33%), và hai giai cấp thấp hơn - lao động nghèo (13%) và hạ cấp phần lớn là thất nghiệp (12%).[91] Giàu có tập trung cao độ: 10 phần trăm dân số người lớn giữ 69,8 phần trăm sự giàu có của toàn quốc gia, đứng hạng nhì so với bất cứ quốc gia dân chủ phát triển nào.[97] Một phần trăm trên đầu danh sách giữ 33,4 phần trăm sự giàu có, bao gồm phân nửa tổng giá trị cổ phiếu giao dịch công khai.[98] Nhưng bù lại, thuế thu nhập ở Hoa Kỳ đánh vào người giàu rất nặng, thông thường là vào khoảng 40%. Từ số tiền thuế đánh vào người giàu, chính phủ sẽ sử dụng chúng để hoàn trả lại thuế cho người nghèo, hỗ trợ cho người có thu nhập trung bình nhưng có con nhỏ, trợ cấp tài chính và y tế miễn phí cho người già, trẻ em dưới tuổi trưởng thành, người bệnh không còn khả năng lao động... vv.
Khoa học và kỹ thuật
Giao thông
Nhân khẩu
Hoa Kỳ có một dân số đa chủng tộc-31 nhóm sắc tộc có dân số trên 1 triệu người.[120] Người da trắng là nhóm chủng tộc lớn nhất trong đó người gốc Đức, gốc Ireland, và gốc Anh chiếm ba trong số bốn nhóm sắc tộc lớn nhất.[120] Người Mỹ gốc châu Phi, đa số là con cháu của các cựu nô lệ, là nhóm chủng tộc thiểu số đông nhất Hoa Kỳ và là nhóm sắc tộc lớn hạng ba.[85][120] Người Mỹ gốc châu Á là nhóm chủng tộc thiểu số lớn hạng nhì của Hoa Kỳ; hai nhóm sắc tộc người Mỹ gốc châu Á lớn nhất là người Hoa và người Filipino.[120] Năm 2005, dân số Hoa Kỳ bao gồm một con số ước tính là 4,5 triệu người thuộc sắc tộc bản thổ châu Mỹ hoặc bản thổ Alaska và gần 1 triệu người gốc bản thổ Hawaii hay người đảo Thái Bình Dương.[85][121]
| Chủng tộc (2005)[85] | |
|---|---|
| Người Mỹ da trắng | 73,9% |
| Người Mỹ gốc châu Phi | 12,4% |
| Người Mỹ gốc châu Á | 4,4% |
| Người bản thổ Mỹ và Alaska | 0,8% |
| Bản thổ Hawaii và đảo Thái Bình Dương | 0,1% |
| Chủng tộc khác/đa chủng tộc | 8,3% |
| Hispanic hoặc Latino (mọi chủng tộc) | 14,8% |
Khoảng 83 phần trăm dân số sống trong 361 vùng đô thị.[132] Năm 2005, 254 khu hợp nhất tại Hoa Kỳ có dân số trên 100.000 người, 9 thành phố có hơn 1 triệu dân, và 4 thành phố cấp thế giới có trên 2 triệu dân (Thành phố New York, Los Angeles, Chicago, và Houston).[133] Hoa Kỳ có 50 vùng đô thị có dân số trên 1 triệu dân.[134] Trong số 50 vùng đô thị phát triển nhanh nhất, 23 vùng đô thị nằm ở miền Tây và 25 vùng đô thị ở miền Nam. Trong số 20 vùng đô thị đông dân nhất của Hoa Kỳ, các vùng đô thị như Dallas (hạng tư lớn nhất), Houston (hạng sáu), và Atlanta (hạng chín) cho thấy có con số gia tăng lớn nhất giữa năm 2000 và 2006 trong khi vùng đô thị Phoenix (hạng 13) phát triển con số lớn nhất về phần trăm dân số.[132]
| Năm thành phố có dân số đông nhất tại Hoa Kỳ (2006)[133][134] | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hạng | Thành phố | Dân số trong phạm vi thành phố |
Vùng đô thị | Miền[135] | |||
| Dân số | hạng | ||||||
| 1 | Thành phố New York | 8.214.426 | 18.818.536 | 1 | đông bắc Hoa Kỳ | ||
| 2 | Los Angeles | 3.849.378 | 12.950.129 | 2 | Miền Tây Hoa Kỳ | ||
| 3 | Chicago | 2.833.321 | 9.505.748 | 3 | Trung Tây Hoa Kỳ | ||
| 4 | Houston | 2.144.491 | 5.539.949 | 6 | Miền Nam Hoa Kỳ | ||
| 5 | Phoenix | 1.512.986 | 4.039.182 | 13 | Miền Tây Hoa Kỳ | ||
Ngôn ngữ
| Ngôn ngữ (2003)[136] | |
|---|---|
| Tiếng Anh (chỉ một) | 214,8 triệu |
| Tiếng Tây Ban Nha | 29,7 triệu |
| Tiếng Hoa | 2,2 triệu |
| Tiếng Pháp (tính cả tiếng Creole) | 1,9 triệu |
| Tiếng Tagalog | 1,3 triệu |
| Tiếng Việt | 1,1 triệu |
| Tiếng Đức | 1,1 triệu |
Năm 2003, khoảng 215 triệu người hay 82 phần trăm dân số tuổi từ 5 trở lên nói chỉ tiếng Anh ở nhà. Tiếng Tây Ban Nha, có trên 10 phần trăm dân số nói ở nhà, là ngôn ngữ thông dụng thứ hai và được dạy rộng rãi như ngôn ngữ ngoại quốc.[136][137] Các di dân muốn nhập tịch phải biết tiếng Anh. Một số người Mỹ cổ vũ việc biến tiếng Anh thành ngôn ngữ chính thức của Hoa Kỳ vì nó là ngôn ngữ chính thức tại ít nhất 28 tiểu bang.[138] Cả tiếng Hawaii và tiếng Anh là ngôn ngữ chính thức tại Hawaii theo luật tiểu bang.[139] Một số lãnh thổ vùng quốc hải cũng công nhận ngôn ngữ bản thổ của họ là ngôn ngữ chính thức cùng với tiếng Anh: Tiếng Samoa và tiếng Chamorro được Samoa thuộc Mỹ và Guam công nhận theo thứ tự trình bày; tiếng Caroline và tiếng Chamorro được Quần đảo Bắc Mariana công nhận; tiếng Tây Ban Nha là tiếng chính thức của Puerto Rico. Trong lúc cả hai tiểu bang này không có một tiếng chính thức nào, New Mexico có luật tạo phương tiện cho việc sử dụng cả tiếng Anh và tiếng Tây Ban Nha như Louisiana làm vậy đối với tiếng Anh và tiếng Pháp.[140]
Tôn giáo
Giáo dục
Y tế
Tuổi thọ trung bình của người Mỹ là 77,8 tuổi,[151] ngắn hơn con số tính chung của Tây Âu 1 năm, ngắn hơn Na Uy 3 năm và ngắn hơn Thụy Sĩ bốn năm.[152] Hơn hai thập niên qua, thứ hạng về tuổi thọ trung bình của quốc gia đã giảm từ hạng 11 xuống hạng 42 của thế giới.[153] Tỉ lệ chết của trẻ sơ sinh là 6,37 trên một ngàn trẻ, đặt Hoa Kỳ hạng thứ 42 trong 221 quốc gia, đứng sau tất cả các nước Tây Âu.[154] Khoảng 1/3 dân số trưởng thành béo phì và thêm 1/3 có trọng lượng cân quá khổ;[155] tỉ lệ béo phì là cao nhất trong thế giới kỹ nghệ hóa đã tăng gấp đôi trong 1/4 thế kỷ qua.[156] Bệnh tiểu đường loại 2 có liên quan đến béo phì là căn bệnh thế kỷ đáng quan ngại đối với các nhà chăm sóc sức khỏe nghiệp vụ.[157] Tỉ lệ có thai ở tuổi vị thành niên là 79,8 mỗi 1.000 phụ nữ thì cao gấp bốn lần so với Pháp và năm lần so với Đức.[158] Việc phá thai tại Hoa Kỳ là một nguồn tạo ra tranh cãi chính trị sôi động. Nhiều tiểu bang cấm dùng công quỹ vào việc phá thai và có luật hạn chế việc phá thai vào thời kỳ sắp sinh nở, bắt buộc thông báo cho cha mẹ của trẻ vị thành niên muốn phá thai, và cưỡng bách một thời kỳ chờ đợi trước khi tiến hành phá thai. Trong khi việc phá thai có giảm sút, tỉ lệ phá thai tại Hoa Kỳ 241 vụ trên 1.000 trẻ sinh ra đời và tỉ lệ 15 vụ trên 1.000 phụ nữ tuổi từ 15–44 thì vẫn còn cao hơn so với đa số các quốc gia Tây Âu.[159]Hệ thống chăm sóc sức khỏe của Hoa Kỳ vượt mức chi tiêu bất cứ quốc gia nào khác, tính theo cả số chi tiêu cho mỗi đầu người và phần trăm GDP.[160] Không như đa số các quốc gia phát triển khác, hệ thống chăm sóc sức khỏe của Hoa Kỳ không hoàn toàn xã hội hóa, thay vào đó nó dựa vào tài trợ phối hợp của cả công cộng và tư nhân. Năm 2004, bảo hiểm tư nhân đã trả khoảng 36 phần trăm chi tiêu về sức khỏe cho cá nhân, tiền túi của bệnh nhân chiếm 15 phần trăm, và các Chính phủ liên bang, tiểu bang và địa phương trả khoảng 44 phần trăm.[161] Hóa đơn y tế là lý do thông thường nhất khiến cá nhân khai phá sản tại Hoa Kỳ.[162] Năm 2005, 46,6 triệu người Mỹ hay 15,9 phần trăm dân số không có bảo hiểm y tế, 5,4 triệu người hơn so với năm 2001. Nguyên nhân chính con số người không có bảo hiểm y tế gia tăng là vì số người Mỹ có bảo hiểm do công ty nơi họ làm việc bảo trợ giảm từ 62,6 phần trăm năm 2001 xuống còn 59,5 phần trăm năm 2005.[86] Khoảng 1/3 số người không bảo hiểm y tế sống trong các hộ gia đình có lợi tức hàng năm trên 50.000 đô là, phân nửa số hộ gia đình đó có lợi tức trên 75.000 đô la.[83] Một phần ba số người khác có tiêu chuẩn nhưng không đăng ký xin bảo hiểm y tế công cộng.[163] Năm 2006, Massachusetts trở thành tiểu bang đầu tiên yêu cầu phải có bảo hiểm y tế;[164] California đang xem xét một luật tương tự.[165]
Tội phạm và hình phạt
So với các quốc gia trong Liên hiệp châu Âu và Khối thịnh vượng chung, Hoa Kỳ có một tỉ lệ tội phạm tính chung là trung bình.[166] Trong số các quốc gia phát triển, Hoa Kỳ có mức độ tội phạm bạo lực trên trung bình và đặc biệt có mức độ cao về bạo lực do súng gây ra và hành động giết người.[167] Năm 2005, có 56 vụ giết người trên con số 1 triệu cư dân, so với 10 tại Đức[168] và 19 tại Canada.[169] Tỉ lệ các vụ giết người tại Hoa Kỳ giảm 36 phần trăm từ năm 1986 đến 2000 và gần như không đổi kể từ đó.[170] Một số học giả quy kết tỉ lệ cao các vụ giết người có liên quan đến tỉ lệ cao số người sở hữu súng ở Hoa Kỳ, và sau đó là có liên quan đến luật sở hữu súng của Hoa Kỳ, rất dễ dàng được phép sở hữu súng nếu so với các nước phát triển khác.[171]
Hoa Kỳ có tỉ lệ người bị tống giam có lập hồ sơ[172] và tổng dân số tù nhân cao nhất[173] trên thế giới và hơn xa các con số cao nhất trong các quốc gia phát triển dân chủ: năm 2006, 750 trong mỗi 100.000 người Mỹ bị tù trong năm đó, hơn ba lần con số tại Ba Lan, quốc gia thuộc Tổ chức Phát triển và Hợp tác Kinh tế (OECD) có tỉ lệ cao nhất kế tiếp.[174] Tỉ lệ hiện tại của Hoa Kỳ gần như cao gấp 5 lần rưỡi con số năm 1980 là 139 mỗi 100.000 người.[175] Đàn ông người Mỹ gốc châu Phi bị tù có tỉ lệ gấp 6 lần tỉ lệ của đàn ông da trắng và ba lần so với tỉ lệ của đàn ông nói tiếng Tây Ban Nha.[172] Tỉ lệ bị cầm tù vượt mức của Hoa Kỳ phần lớn là do những thay đổi trong việc xử phạt và những chính sách chống chất ma túy.[172][176] Mặc dù hình phạt xử tử đã bị xóa bỏ tại phần lớn các quốc gia Tây phương, nó vẫn còn tồn tại ở Hoa Kỳ đối với một số tội liên bang và quân sự nào đó, và ở tại 38 tiểu bang. Từ khi hình phạt tử hình được phục hồi vào năm 1976, đã có trên 1.000 vụ xử tử tại Hoa Kỳ.[177] Năm 2006, Hoa Kỳ đứng thứ 6 về số vụ xử tử cao nhất trên thế giới sau Trung Quốc, Iran, Pakistan, Iraq, và Sudan.[178]
Văn hóa
Hoa Kỳ là một quốc gia đa văn hóa, là nơi sinh sống của nhiều nhóm đa dạng chủng tộc, truyền thống, và giá trị.[6][95] Nói đến văn hóa chung của đa số người Mỹ là có ý nói đến "văn hóa đại chúng Mỹ." Đó là một nền văn hóa Tây phương phần lớn là sự đúc kết từ những truyền thống của các di dân từ Tây Âu, bắt đầu là các dân định cư người Hà Lan và người Anh trước tiên. Văn hóa Đức, Ireland, và Scotland cũng có nhiều ảnh hưởng.[6] Một số truyền thống của người bản thổ Mỹ và nhiều đặc điểm văn hóa của người nô lệ Tây Phi châu được hấp thụ vào đại chúng người Mỹ.[179] Sự mở rộng biên cương về phía tây đã đưa người Mỹ tiếp xúc gần đến nền văn hóa Mexico, và sự di dân mức độ lớn trong cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20 từ Nam Âu và Đông Âu đã mang đến thêm nhiều yếu tố văn hóa mới. Sự di dân gần đây hơn từ châu Á và đặc biệt là từ châu Mỹ Latinh có nhiều ảnh hưởng rộng lớn. Kết quả sự trộn lẫn các nền văn hóa lại với nhau có thể có đặc tính như là một cái nồi súp nấu chảy mọi thứ văn hóa thành một thứ văn hóa chung mà người Mỹ thường gọi từ xưa đến nay là melting pot, hay là một khái niệm mới salad bowl là một tô xà-lách trộn có đủ thứ rau, gia vị mà trong đó những người di dân và con cháu của họ vẫn giữ các đặc tính văn hóa riêng biệt của mình.[6]Trong khi văn hóa Mỹ xác định rằng Hoa Kỳ là một xã hội không giai cấp,[180] các nhà kinh tế và xã hội đã nhận dạng ra sự khác biệt văn hóa giữa các giai cấp xã hội của Hoa Kỳ, làm ảnh hưởng đến xã hội hóa, ngôn ngữ, và các giá trị.[181] Giai cấp nghiệp vụ và trung lưu Mỹ đã và đang là nguồn của nhiều chiều hướng thay đổi xã hội cận đại như chủ nghĩa bình đẳng nam nữ, chủ nghĩa bảo vệ môi trường, và chủ nghĩa đa văn hóa.[182] Sự tự nhận thức về bản thân, quan điểm xã hội, và những trông mong về văn hóa của người Mỹ có liên hệ với nghề nghiệp của họ tới một cấp độ cận kề khác thường.[183] Trong khi người Mỹ có chiều hướng quá coi trọng sự thành đạt về kinh tế xã hội nhưng nếu là một người bình thường hoặc trung bình thông thường cũng được xem là một thuộc tính tích cực.[184] Phụ nữ, trước đây chỉ hạn chế với vai trò nội trợ, bây giờ hầu hết làm việc bên ngoài và là nhóm đa số lấy được bằng cử nhân.[185] Vai trò thay đổi của phụ nữ cũng đã làm thay đổi gia đình Mỹ. Năm 2005, số hộ gia đình chỉ có một người chiếm 30 phần trăm tổng số hộ gia đình; nhiều cặp vợ chồng không có con là chuyện bình thường với tỉ lệ 28 phần trăm.[96] Việc nới rộng quyền kết hôn cho những người đồng tính luyến ái là một vấn đề gây tranh luận, các tiểu bang cấp tiến cho phép sống chung giữa những người đồng tính (civil union) và những tiểu bang phía bắc như Massachusetts,Vermont,Iowa,Connecticut,Maine và New Hampshire vừa qua đã hợp thức hóa hôn nhân đồng tính.Tiểu bang California cũng đã hợp pháp hóa hôn nhân đồng tính vào tháng 4 năm 2008,nhưng sau đó những người đồng tính lại bị tước quyền kết hôn sau khi Dự Luật 8 được ban hành vào tháng 11 năm 2008.[186]
Truyền thông đại chúng
Loại nhạc có nhịp điệu và trữ tình của người Mỹ gốc châu Phi nói chung đã ảnh hưởng sâu đậm âm nhạc Mỹ, làm cho nó khác biệt với âm nhạc truyền thống châu Âu. Những làn điệu từ nhạc cổ truyền như nhạc blues và loại nhạc mà bây giờ được biết như là old-time music đã được thu thập và đưa vào trong âm nhạc bình dân mà được thưởng thức khắp nơi trên thế giới. Nhạc Jazz được phát triển bởi những nhà sáng tạo âm nhạc như Louis Armstrong và Duke Ellington đầu thế kỷ 20. Nhạc đồng quê, rhythm and blues, và rock and roll xuất hiện giữa thập niên 1920 và thập niên 1950. Những sáng tạo mới gần đây của người Mỹ gồm có funk và hip hop. Những ngôi sao nhạc pop của Mỹ như Michael Jackson được mệnh danh là "Ông hoàng nhạc pop", Madonna được mệnh danh là "Nữ hoàng nhạc pop", và còn nhiều ca sĩ khác nữa đã trở thành những huyền thoại âm nhạc.
Văn chương, triết học, và nghệ thuật
Người theo thuyết tiên nghiệm do Ralph Waldo Emerson và Thoreau lãnh đạo đã thiết lập phong trào triết lý Mỹ chính yếu đầu tiên. Sau Nội chiến Hoa Kỳ, Charles Sanders Pierce và rồi William James và John Dewey là những người lãnh đạo trong việc phát triển chủ nghĩa thực dụng. Trong thế kỷ 20, công trình của Willard Van Orman Quine và Richard Rorty đã giúp đưa triết học phân tích đến tiền sảnh của các học viện Hoa Kỳ.
Về nghệ thuật thị giác, Trường phái Sông Hudson là một phong trào quan trọng giữa thế kỷ 19 theo truyền thống chủ nghĩa tự nhiên châu Âu. Chương trình Armory năm 1913 tại thành phố New York là một triển lãm nghệ thuật đương đại châu Âu đã gây cơn sốt đến công chúng và chuyển hóa cảnh tượng nghệ thuật Hoa Kỳ.[195] Georgia O'Keefe, Marsden Hartley, và những người khác đã thực nghiệm với những thể loại mới, mô tả một cảm xúc cá nhân cao độ. Những phong trào mỹ thuật chính như chủ nghĩa biểu hiện trừu tượng của Jackson Pollack và Willem de Kooning và nghệ thuật văn hóa dân gian của Andy Warhol và Roy Lichtenstein đã phát triển rộng khắp Hoa Kỳ. Làn sóng chủ nghĩa hiện đại và sau đó là chủ nghĩa hậu hiện đại cũng đã đưa các kiến trúc sư Mỹ như Frank Lloyd Wright, Philip Johnson, và Frank Gehry lên đỉnh cao trong lĩnh vực của họ.
Một trong những người lừng danh đầu tiên đề xướng thể loại kịch mới phôi phai của Mỹ là ông bầu P. T. Barnum. Ông khởi đầu điều hành một nhà hát ở hạ Manhattan năm 1841. Kịch đoàn Harrigan and Hart đã dàn dựng một loạt những vở nhạc hài kịch thu hút đông công chúng tại New York bắt đầu vào cuối thập niên 1870. Trong thế kỷ 20, hình thức nhạc hiện đại đã xuất hiện trên Sân khấu Broadway nơi mà các bản nhạc của các nhà soạn nhạc như Irving Berlin, Cole Porter, và Stephen Sondheim đã trở thành những tiêu chuẩn cho thể loại nhạc văn hóa dân gian. Nhà soạn kịch Eugene O'Neill đã đoạt được giải Nobel văn chương năm 1936; những nhà soạn kịch nổi danh khác của Hoa Kỳ còn có nhiều người đoạt Giải Pulitzer như Tennessee Williams, Edward Albee, và August Wilson.
Mặc dù bị coi nhẹ vào lúc đương thời, công trình của Charles Ives trong thập niên 1910 đã đưa ông lên thành một nhà soạn nhạc lớn đầu tiên của Hoa Kỳ về thể loại nhạc truyền thống cổ điển; những người tiếp bước theo sau như Henry Cowell và John Cage đã tạo được một bước tiến gần hơn trong việc sáng tác nhạc cổ điển có định dạng riêng của Mỹ. Aaron Copeland và George Gershwin đã phát triển một thể loại nhạc cổ điển và bình dân tổng hợp riêng biệt của Mỹ. Các nhà biên đạo múa Isadora Duncan và Martha Graham là những khuôn mặt trung tâm trong việc sáng tạo ra khiêu vũ hiện đại; George Balanchine và Jerome Robbins là những người đi đầu về múa balê của thế kỷ 20. Hoa Kỳ từ lâu luôn đi đầu trong lĩnh vực nghệ thuật nhiếp ảnh hiện đại với những nhà nhiếp ảnh như Alfred Steiglitz, Edward Steichen, Ansel Adams, và nhiều người khác. Truyện tranh nhiều kỳ trên báo gọi là comic strip và sách truyện tranh là hai thứ sáng tạo của người Mỹ. Superman hay siêu nhân trong tiếng Việt, đại anh hùng trong sách truyện tranh tinh hoa, đã trở thành hình tượng Mỹ.
Thực phẩm và quần áo
Người Mỹ thích uống cà phê hơn trà với khoảng hơn phân nửa dân số người lớn uống ít nhất một tách cà phê một ngày.[199] Các loại rượu Mỹ có Bourbon whiskey, Tennessee whiskey, applejack, và Rượu Rum Puerto Rico. Rượu martini là loại rượu trái cây đặc tính Mỹ.[200] Một người Mỹ trung bình tiêu thụ 81,6 lít bia mỗi năm.[201] Các loại bia nhẹ kiểu Mỹ mà điển hình là thương hiệu hàng đầu Budweiser nhẹ cả trong người và trong hương vị; Chủ nhân của Budweiser là Anheuser-Busch đang chiếm lĩnh 50 phần trăm thị trường bia quốc gia.[202] Trong những thập niên vừa qua, việc sản xuất và tiêu thụ rượu đã gia tăng đáng kể. Việc làm rượu hiện tại là một ngành công nghiệp hàng đầu tại California. Ngược với các truyền thống châu Âu, người Mỹ uống rượu trước bữa ăn, thay thế rượu trái cây khai vị.[203] Công nghiệp Hoa Kỳ phần lớn sản xuất ra đồ uống cho ăn sáng gồm có sữa và nước cam.[204] Các loại nước uống rất ngọt được ưa chuộng khắp nơi; các loại nước uống có đường chiếm 9 phần trăm lượng calorie tiêu thụ hàng ngày của một người Mỹ trung bình, gấp đôi tỉ lệ của 3 thập niên về trước.[198] Nhà sản xuất nước ngọt hàng đầu Coca-Cola là thương hiệu được công nhận nhất trên thế giới, đứng trước McDonald.[205]
Không kể đến kiểu quần áo chỉnh tề nghiệp vụ, thời trang Hoa Kỳ có tính trung hòa và thường là không nghi thức. Trong khi nguồn gốc văn hóa đa dạng của người Mỹ phản ánh trong cách ăn mặc, đặc biệt là các di dân vừa mới đến gần đây, Mũ cao bồi, giày cao bồi và áo khoác ngoài kiểu đi xe mô tô là hình tượng kiểu Mỹ đặc biệt. Quần áo Jeans rất phổ biến như quần áo lao động trong thập niên 1850 của thương nhân Levi Strauss, một di dân Đức tại San Francisco, đã được giới trẻ Mỹ tiếp nhận một thế kỷ sau đó. Hiện nay quần áo Jeans được mặc khắp nơi trên mọi lục địa bởi mọi giới và mọi giai cấp xã hội. Song song với việc sử dụng làm quần áo thông dụng được bày bán đầy ở các chợ, quần áo jeans có thể nói rằng là đóng góp chính yếu của văn hóa Mỹ vào thời trang thế giới.[206] Hoa Kỳ cũng là nơi đóng tổng hành dinh của nhiều nhãn hiệu thiết kế hàng đầu như Ralph Lauren và Calvin Klein.
Thể thao
Đa số các môn thể thao chính của Hoa Kỳ tiến hóa từ các môn tương tự của châu Âu. Tuy nhiên bóng rổ đã được Tiến sĩ James Naismith sáng tạo tại Springfield, Massachusetts năm 1891 và môn thể thao quen thuộc lacrosse là một môn thể thao của người bản thổ Mỹ, đã có từ trước thời thuộc địa. Về mặt thể thao cá nhân, môn lướt ván và môn lướt tuyết là những môn sáng tạo của Mỹ trong thế kỷ 20. Chúng có liên hệ với môn lướt sóng là một môn thể thao của người Hawaii có trước khi tiếp xúc với Tây phương. Tám lần Thế vận hội đã xảy ra ở Hoa Kỳ, bốn thế vận hội mùa hè và bốn thế vận hội mùa đông. Hoa Kỳ đã đoạt được 2.191 huy chương tổng cộng trong các kỳ Thế vận hội mùa hè, hơn bất cứ quốc gia nào,[208] và 216 trong các kỳ Thế vận hội mùa đông, đứng hạng hai nhiều nhất.[209] Một số vận động viên Mỹ đã trở thành lừng danh thế giới, đặc biệt là cầu thủ bóng chày Babe Ruth, võ sĩ Muhammad Ali, cầu thủ bóng rổ Michael Jordan, vận động viên bơi lội Michael Phelps và tay golf Tiger Woods.
Tiểu bang
Các tiểu bang bao phủ phần lớn lãnh thổ rộng lớn của Hoa Kỳ; các vùng khác được xem là lãnh thổ không thể bị chia cắt của quốc gia là Đặc khu Columbia, thủ đô của Hoa Kỳ; và Đảo Palmyra, một lãnh thổ chưa hợp nhất của Hoa Kỳ nhưng không có người ở trong Thái Bình Dương. 13 trong 14 lãnh thổ hiện tại của Hoa Kỳ chưa được hợp nhất chính thức vào Hoa Kỳ nên tình trạng chính trị có thể thay đổi trong tương lai (được phép độc lập, trở thành tiểu bang hay vẫn giữ nguyên tình trạng hiện tại). Thí dụ Puerto Rico đã từng được phép tiến hành trưng cầu dân ý để thay đổi tình trạng chính trị của lãnh thổ nhưng cuối cùng chọn giữ nguyên tình trạng hiện tại.
Những ngày lễ liên bang
Dưới đây là những ngày lễ liên bang tại Hoa Kỳ. Đa số các ngày lễ tại Hoa Kỳ được ấn định theo kiểu ngày trong tuần, khác kiểu ngày trong tháng mà người Việt quen dùng đến. Lấy ngày Lễ Tạ ơn để làm thí dụ thì ngày lễ rơi vào ngày thứ năm lần thứ tư trong tháng 11 (không phải thứ năm cuối cùng của tháng 11, thí dụ năm 2012 có đến 5 ngày thứ năm trong tháng 11). Có nghĩa là vào đầu tháng 11, ta đếm ngày thứ năm lần thứ nhất, ngày thứ năm lần thứ hai, ngày thứ năm lần thứ ba và ngày thứ năm lần thứ tư thì chính là ngày Lễ Tạ ơn.| Ngày | Lần | Tháng | Tên | Tên tiếng Việt | Chú giải |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 tháng 1 | - | - | New Year | Tết Dương lịch | Năm mới theo lịch Gregory |
| Thứ Hai | đầu tiên | tháng 1 | Martin Luther King, Jr.'s Birthday | Sinh nhật Martin Luther King, Jr. | Một lãnh tụ phong trào dân quyền Mỹ |
| Thứ Hai | thứ ba | tháng 2 | Presidents' Day | Lễ Tổng thống | Tưởng niệm George Washington và Abraham Lincoln. |
| Thứ Hai | cuối cùng | tháng 5 | Memorial Day | Lễ Chiến sĩ Trận vong | Tưởng niệm những quân nhân đã khuất khi đang phục vụ đất nước. |
| 4 tháng 7 | - | - | Independence Day | Lễ Độc lập Hoa Kỳ | Hoa Kỳ tuyên bố độc lập khỏi Đế quốc Anh |
| Thứ hai | đầu tiên | tháng 9 | Labor Day | Lễ Lao động Mỹ | Thay thế Lễ Quốc tế Lao động 1 tháng 5. |
| 11 tháng 11 | - | - | Veterans' Day | Lễ Cựu chiến binh | Ghi ơn những người cựu chiến binh. |
| Thứ năm | thứ tư | tháng 11 | Thanksgiving | Lễ Tạ ơn | Tạ ơn sau một vụ mùa thu hoạch. |
| 25 tháng 12 | - | - | Christmas | Lễ Giáng Sinh | Mừng sinh nhật chúa Giêsu và cũng là lễ thế tục mùa đông đối với mọi người. |
Chú thích
- ^ Diễn văn của Tổng thống Obama
- ^ CIA World Factbook ước tính, CIA World Factbook ước tính
- ^ a ă â b c “World Economic Outlook Database”. International Monetary Fund. October năm 2008. Truy cập ngày 27 tháng 10 năm 2008.
- ^ “Table 1: Human Development Index”. Human Development Report 2006. United Nations Development Program. Truy cập ngày 28 tháng 12 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Household Income Distribution, 1967 to 2005”. U.S. Census Bureau. 2006. Truy cập ngày 28 tháng 12 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ a ă â b Adams, J.Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). Dealing with Diversity. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 078728145X.
- ^ The European Union has a larger collective economy, but is not a single nation.
- ^ Dull, Jonathan R. (2003). "Diplomacy of the Revolution, to 1783," p. 352, chap. in A Companion to the American Revolution, ed. Jack P. Greene and J. R. Pole. Maiden, Mass.: Blackwell, pp. 352–361. ISBN 1405116749.
- ^ a ă Carlisle, Rodney P.; Golson, J. Geoffrey (2007). Manifest Destiny and the Expansion of America. Turning Points in History Series. ABC-CLIO. tr. 238. ISBN 9781851098330. Truy cập ngày 26 tháng 3 năm 2013.
- ^ Donald D. White (1996). “The Frontiers”. Books (New York Times). ISBN 0-300-05721-0. Truy cập ngày 26 tháng 3 năm 2013.
- ^ Maddison, Angus (2006). “Historical Statistics for the World Economy”. Netherlands: The Groningen Growth and Development Centre, Economics Department of the University of Groningen. Truy cập ngày 6 tháng 11 năm 2008.
- ^ Cohen, Eliot A. (July/tháng 8 năm 2004). “History and the Hyperpower”. Foreign Affairs. Truy cập ngày 14 tháng 7 năm 2006.
- ^ “The Charters of Freedom”. National Archives. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2007.
- ^ NS. (Theo Công văn 2243/BNG-CM) (7 tháng 11 năm 2007). “Thống nhất sử dụng tên gọi "Hợp chúng quốc Hoa Kỳ"”. Cổng thông tin điện tử Chính phủ Thành phố Hồ Chí Minh. Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 8 năm 2009.
- ^ Preble, George Henry (1880). History of the Flag of the United States of America (bằng tiếng Anh) . Boston: A. Williams and Co. tr. 298.
- ^ Kwoh, Choong (15 tháng 6 năm 1843). “Curiosa Sinica”. Boston Courier (bằng tiếng Anh).
- ^ “Chinese Etymologies”. Kendall's Expositor (bằng tiếng Anh) 3 (14) (Washington, D.C.: William Greer). 27 tháng 6 năm 1843. tr. 222.
- ^ Thái Văn Kiểm. "The Twain Did Meet, First Contacts between Vietnam and the United States of America". Vietnam Culture Series No 5. Sài Gòn: Bộ Quốc gia Giáo dục, 1961. tr 21
- ^ “World Factbook: Area Country Comparison Table”. Yahoo Education. Truy cập ngày 28 tháng 2 năm 2007.
- ^ Benner, Susan (1992-05-24). “Tackling Colorado's 14,000-Footers”. New York Times. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ O'Hanlon, Larry. “Supervolcano: What's Under Yellowstone?”. Discovery Channel. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 5 năm 2012. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ Perkins, Sid (2002-05-11). “Tornado Alley, USA”. Science News. Truy cập ngày 20 tháng 9 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Morse, Larry E., et al. “Native Vascular Plants”. Our Living Resources. U.S. Dept. of the Interior, National Biological Service. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Our Living Resources”. U.S. Dept. of the Interior, National Biological Service. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “National Park Service Announces Addition of Two New Units”. National Park Service. 2006-02-28. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2006.
- ^ “Federal Land and Buildings Ownership”. Republican Study Committee. 2005-05-19. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2006.
- ^ “Abuse of Trust: A Brief History of the Bush Administration’s Disastrous Oil and Gas Development Policies in the Rocky Mountain West”. Wilderness Society. 2007-05-28. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 11 tháng 6 năm 2007.
- ^ Vidal, John, and David Adam (2007-06-19). “China Overtakes US as World's Biggest CO2 Emitter”. Guardian. Truy cập ngày 27 tháng 6 năm 2007.
- ^ “U.S. Faces International Pressure on Climate Change Policy”. Online NewsHour. PBS. 2005-07-05. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Peopling of Americas”. Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. Tháng 6 năm 2004. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Mann, Charles C. (2005). 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus. New York: Knopf. ISBN 140004006X.
- ^ “British Convicts Shipped to American Colonies”. American Historical Review 2. Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. Tháng 10 năm 1896. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ “The United Empire Loyalists—An Overview”. Learn Quebec. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Morrison, Michael A. (1999). Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War. Chapel Hill: University of North Carolina Press, pp. 13–21. ISBN 0807847968.
- ^ “1860 Census”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007. Page 7 lists a total slave population of 3.953.760.
- ^ De Rosa, Marshall L. (1997). The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War. Edison, NJ: Transaction, p. 266. ISBN 1560003499.
- ^ Spielvogel, Jackson J. (2005). Western Civilization: Volume II: Since 1500. Belmont, CA: Wadsworth, p. 708. ISBN 0534646042.
- ^ Foner, Eric, and John A. Garraty (1991). The Reader's Companion to American History. New York: Houghton Mifflin, p. 576. ISBN 0395513723.
- ^ McDuffie, Jerome, Gary Wayne Piggrem, and Steven E. Woodworth (2005). U.S. History Super Review. Piscataway, NJ: Research & Education Association, p. 418. ISBN 0738600709.
- ^ “World War II By The Numbers”. National WWII Museum.[[]][liên kết hỏng] Francis, David R. (2005-08-29). “More Costly than "The War to End All Wars"”. Christian Science Monitor. Truy cập ngày 24 tháng 10 năm 2006.
- ^ “The United States and the Founding of the United Nations, tháng 8 năm 1941–tháng 10 năm 1945”. U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian. Tháng 10 năm 2005. Bản gốc lưu trữ ngày 23 tháng 10 năm 2005. Truy cập ngày 11 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Pacific War Research Society (2006). Japan's Longest Day. New York: Oxford University Press. ISBN 4770028873.
- ^ Rudolph, John L. (2002). Scientists in the Classroom: The Cold War Reconstruction of American Science Education. New York: Palgrave Macmillan, p. 1. ISBN 0312295715.
- ^ Niskanen, William A. “Reaganomics”. The Concise Encyclopedia of Economics. Truy cập ngày 21 tháng 10 năm 2007.
- ^ Voyce, Bill (2006-08-21). “Why the Expansion of the 1990's Lasted So Long”. Iowa Workforce Information Network. Truy cập ngày 16 tháng 8 năm 2007.
- ^ Semple, Kirk (2007-05-12). “Majority of Iraq Lawmakers Seek Timetable for U.S. Exit”. New York Times. Truy cập ngày 13 tháng 5 năm 2007.
- ^ Rogers, David (2007-05-09). “Democrats Push for Vote On Revised Iraq War Bill”. Wall Street Journal. Truy cập ngày 13 tháng 5 năm 2007.
- ^ Scheb, John M., and John M. Scheb II (2002). An Introduction to the American Legal System. Florence, KY: Delmar, p. 6. ISBN 0766827593.
- ^ Raskin, James B. (2003). Overruling Democracy: The Supreme Court Vs. the American People. London and New York: Routledge, pp. 36–38. ISBN 0415934397.
- ^ a ă â b c “US Electoral College: Historical Election Results”. Cục Lưu trữ và Văn thư Quốc gia. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2010.
- ^ “The Associated Press Poll Conducted by Ipsos Public Affairs/Project #81-5681-13”. Ipsos Public Affairs. 2007-08-08. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Number of Democrats Falls to New Low, Republicans Decline Too”. Rasmussen Reports. 2007-08-01. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Table 2: Aliens From Countries That Sponsor Terrorism Who Were Ordered Removed—1 tháng 10 năm 2000 through 31 tháng 12 năm 2001”. U.S. Dept. of Justice. Tháng 2 năm 2003. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Americans Favor Private Giving, People-to-People Contacts”. U.S. Dept. of State, International Information Programs. 2007-05-24. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Department of Defense Active Duty Military Personnel Strengths by Regional Area and by Country (309A)”. Global Policy Forum. 2005-12-31. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Department of Defense Base Structure Report, Fiscal Year 2005 Baseline”. Global Policy Forum. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ Ikenberry, G. John (March/April 2004). “Illusions of Empire: Defining the New American Order”. Foreign Affairs. Kreisler, Harry, and Chalmers Johnson (2004-01-29). “Conversations with History”. University of California at Berkeley. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ “The Fifteen Major Spender Countries in 2006”. Stockholm International Peace Research Institute. 2007. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Rank Order—Military Expenditures—Percent of GDP”. The World Factbook. CIA. 2007-05-31. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Department of Defense”. Budget of the United States Government, FY 2006. Office of Management and Budget. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Global Military Spending Hits $1.2 Trillion: Study”. Reuters. 2007-06-11. Truy cập ngày 21 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Iraq Coalition Casualties”. Iraq Coalition Casualty Count. 2007-09-14. Truy cập ngày 23 tháng 10 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Rank Order—GDP (Purchasing Power Parity)”. The World Factbook. CIA. 6 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007.
- ^ “U.S. Top Trading Partners, 2006”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 26 tháng 3 năm 2007.
- ^ “Table 1289. U.S. Exports and General Imports by Selected SITC Commodity Groups: 2002 to 2005”. Statistical Abstract of the United States 2007. U.S. Census Bureau. Tháng 10 năm 2006. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2007.
- ^ Amadeo, Kimberly. “The U.S. Debt and How It Got So Big”. About.com. Truy cập ngày 7 tháng 7 năm 2007.
- ^ “Rank Order—Public Debt”. The World Factbook. CIA. 2007-06-19. Truy cập ngày 7 tháng 7 năm 2007.
- ^ “Industry as a Percentage of GDP”. Bureau of Economic Analysis. Truy cập ngày 31 tháng 5 năm 2007.
- ^ “Table 726. Number of Returns, Receipts, and Net Income by Type of Business and Industry: 2003”. Statistical Abstract of the United States 2007. U.S. Census Bureau. Tháng 10 năm 2006. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Table 971. Gross Domestic Product in Manufacturing in Current and Real (2000) Dollars by Industry: 2000 to 2005 (2004)”. Statistical Abstract of the United States 2007. U.S. Census Bureau. Tháng 10 năm 2006. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Rank Order—Oil (Production)”. The World Factbook. CIA. 6 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007. “Rank Order—Oil (Consumption)”. The World Factbook. CIA. 6 tháng 9 năm 2007. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007.
- ^ “United States Information”. Federation of International Trade Associations. Tháng 1 năm 2007. Truy cập ngày 17 tháng 7 năm 2007.
- ^ Gettman, Jon (tháng 12 năm 2006). “Marijuana Production in the United States (2006)”. The Bulletin of Cannabis Reform. Truy cập ngày 13 tháng 8 năm 2007. Nitya Venkataraman (2006-12-18). “Marijuana Called Top U.S. Cash Crop”. ABC News. Truy cập ngày 14 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Statistics about Business Size”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2006.
- ^ a ă “Doing Business in the United States (2006)”. World Bank. Truy cập ngày 28 tháng 6 năm 2007.
- ^ Gumbel, Peter (2004-07-11). “Escape from Tax Hell”. Time. Truy cập ngày 28 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Labor Force and Earnings, 2005”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 29 tháng 5 năm 2007.
- ^ Lỗi chú thích: Thẻ
<ref>sai; không có nội dung trong thẻ ref có tênCIA_World_Factbook - ^ “Table 739. Establishments, Employees, and Payroll by Employment-Size Class and Industry: 2000 to 2003”. Statistical Abstract of the United States 2007. U.S. Census Bureau. Tháng 10 năm 2006. Truy cập ngày 26 tháng 8 năm 2007.
- ^ Fuller, Thomas (2005-06-15). “In the East, Many EU Work Rules Don't Apply”. International Herald Tribune. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 6 năm 2005. Truy cập ngày 28 tháng 6 năm 2007.
- ^ Dobbs, Lou (2003-11-02). “The Perils of Productivity”. U.S. News & World Report. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Highlights of Current Labour Market trends”. Key Indicators of the Labour Market Programme. International Labour Organization. 2005-12-09. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă â “Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2005”. U.S. Census Bureau. Tháng 8 năm 2006. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ (“Income 2005”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng])
- ^ a ă â b “2005 American Community Survey: Data Profile Highlights”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă â “Poverty Remains Higher, and Median Income for Non-Elderly Is Lower, Than When Recession Hit Bottom: Poor Performance Unprecedented for Four-Year Recovery Period”. Center for Budget and Policy Priorities. 2006-09-01. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2007.
- ^ “United States (Country Fact Sheet)”. Human Development Report 2006. United Nations Development Program. Truy cập ngày 28 tháng 12 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Child Poverty in Perspective: An Overview of Child Well-Being in Rich Countries”. UNICEF. 2007. Truy cập ngày 10 tháng 9 năm 2007.
- ^ Henderson, David R. (1998). “The Rich—and Poor—Are Getting Richer”. Hoover Digest. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Shapiro, Isaac (2005-10-17). “New IRS Data Show Income Inequality Is Again on the Rise”. Center on Budget and Policy Priorities. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2007.
- ^ a ă â Gilbert, Dennis (1998). The American Class Structure. Belmont, CA: Wadsworth. ISBN 0534505201.
- ^ Johnston, David Cay (2007-03-29). “Income Gap Is Widening, Data Shows”. New York Times. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2007.
- ^ “Field Listing—Distribution of Family Income—Gini Index”. The World Factbook. CIA. 2007-06-14. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ Greier, Peter (2005-06-14). “Rich-Poor Gap Gaining Attention”. Christian Science Monitor. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2006. For an argument that there has been no sustained, significant increase in inequality since 1988, see Reynolds, Alan (2007-02-07). “Income Distribution Heresies”. Cato Unbound. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă Thompson, William, and Joseph Hickey (2005). Society in Focus. Boston: Pearson. ISBN 020541365X.
- ^ a ă Williams, Brian, Stacey C. Sawyer, and Carl M. Wahlstrom (2005). Marriages, Families and Intimate Relationships. Boston: Pearson. ISBN 0205366740.
- ^ Domhoff, G. William (tháng 12 năm 2006). “Table 4: Percentage of Wealth Held by the Top 10% of the Adult Population in Various Western Countries”. Power in America. University of California at Santa Cruz, Sociology Dept. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2006.
- ^ Kennickell, Arthur B. (2006-08-02). “Table11a: Amounts (Billions of 2004 Dollars) and Shares of Net Worth and Components Distributed by Net Worth Groups, 2004”. Currents and Undercurrents: Changes in the Distribution of Wealth, 1989–2004. Federal Reserve Board. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Research and Development (R&D) Expenditures by Source and Objective: 1970 to 2004”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ MacLeod, Donald (2006-03-21). “Britain Second in World Research Rankings”. Guardian. Truy cập ngày 14 tháng 5 năm 2006.
- ^ Benedetti, François (2003-12-17). “100 Years Ago, the Dream of Icarus Became Reality”. Fédération Aéronautique Internationale (FAI). Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Media Statistics > Televisions (per capita) by Country”. NationMaster. Tháng 12 năm 2003. “Media Statistics > Personal Computers (per capita) by Country”. NationMaster. Tháng 12 năm 2003. “Media Statistics > Radios (per capita) by Country”. NationMaster. Tháng 12 năm 2003. Truy cập ngày 3 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Download 2007 Digital Fact Pack”. Advertising Age. 2007-04-23. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “ISAAA Brief 35-2006: Executive Summary—Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006”. International Service for the Acquisition of Agri-Biotech Applications. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Car Free Day 2006: Nearly One Car per Two Inhabitants in the EU25 in 2004”. Europa, Eurostat Press Office. 2006-09-19. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Household, Individual, and Vehicle Characteristics”. 2001 National Household Travel Survey. U.S. Dept. of Transportation, Bureau of Transportation Statistics. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Daily Passenger Travel”. 2001 National Household Travel Survey. U.S. Dept. of Transportation, Bureau of Transportation Statistics. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Intercity Passenger Rail: National Policy and Strategies Needed to Maximize Public Benefits from Federal Expenditures”. U.S. Government Accountability Office. 2006-11-13. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2007.
- ^ Renne, John L., and Jan S. Wells (2003). “Emerging European-Style Planning in the United States: Transit-Oriented Development (p. 2)”. Rutgers, The State University of New Jersey. Truy cập ngày 11 tháng 6 năm 2007.
- ^ Pucher, John, and Lewis Dijkstra (tháng 2 năm 2000). “Making Walking and Cycling Safer: Lessons from Europe”. Transportation Quarterly. Transportation Alternatives. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Scheduled Passengers Carried”. International Air Transport Association (IATA). 2006. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Passenger Traffic 2006 Final”. Airports Council International. 2007-07-18. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “U.S. Population Now 300 Million and Growing”. CNN. 2006-10-17. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2006. Flinn, Ryan (2006-10-17). “U.S. Population Tops 300 Million on Immigrant Surge”. Bloomberg.com. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2007.
- ^ Passel, Jeffrey S. (2006-03-07). “The Size and Characteristics of the Unauthorized Migrant Population in the U.S.”. Pew Hispanic Center. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2007.
- ^ “U.S. Population Hits 300 Million Mark”. MSNBC.com (Associated Press). 2006-10-17. Truy cập ngày 24 tháng 6 năm 2007.
- ^ “European Union”. The World Factbook. CIA. 2007-05-31. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Rank Order—Birth Rate”. The World Factbook. CIA. 2007-05-31. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “United States: Top Ten Sending Countries, By Country of Birth, 1986 to 2006 (table available by menu selection)”. Migration Policy Institute. 2007. Truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2007.
- ^ a ă “Executive Summary: A Population Perspective of the United States”. Population Resource Center. Tháng 5 năm 2000. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ a ă â b “Ancestry 2000”. U.S. Census Bureau. Tháng 6 năm 2004. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ Friedman, Michael Jay (2006-07-14). “Minority Groups Now One-Third of U.S. Population”. U.S. Dept. of State, Bureau of International Information Programs. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Hispanic or Latino Origin by Specific Origin”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 9 tháng 11 năm 2007.
- ^ “Statistics—Population & Economic Strength”. U.S. Hispanic Chamber of Commerce. 2005. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Foreign-Born Population Tops 34 Million, Census Bureau Estimates”. U.S. Census Bureau. 2005-02-22. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Minority Population Tops 100 Million”. U.S. Census Bureau. 2007-05-17. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Census Bureau Projects Tripling of Hispanic and Asian Populations in 50 Years; Non-Hispanic Whites May Drop To Half of Total Population”. U.S. Census Bureau. 2004-03-18. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “California 2005 Population”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “New Mexico 2005 Population”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Hawaii 2005 Population”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Texas 2005 Population”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2007.
- ^ “District of Columbia 2005 Population”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 10 tháng 10 năm 2007.
- ^ a ă “50 Fastest-Growing Metro Areas Concentrated in West and South”. U.S. Census Bureau. 2007-04-05. Truy cập ngày 26 tháng 1 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ a ă “Table 1: Population Estimates for the 25 Largest U.S. Cities Based on 1 tháng 7 năm 2006, Population Estimates: April 1, 2000 to 1 tháng 7 năm 2006”. 2005 Population Estimates. U.S. Census Bureau, Population Division. 2007-06-28. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ a ă “Table 2. Population Estimates for the 100 Most Populous Metropolitan Statistical Areas Based on 1 tháng 7 năm 2006, Population Estimates”. 2005 Population Estimates. U.S. Census Bureau. 2007-04-05. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Figure A–3. Census Regions, Census Divisions, and Their Constituent States”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă “Table 47—Languages Spoken at Home by Language: 2003”. Statistical Abstract of the United States 2006. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Foreign Language Enrollments in United States Institutions of Higher Learning”. MLA. Fall 2002. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2006.
- ^ Feder, Jody (2007-01-25). “English as the Official Language of the United States—Legal Background and Analysis of Legislation in the 110th Congress”. ILW.COM (Congressional Research Service). Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ “The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4”. Hawaii Legislative Reference Bureau. 1978-11-07. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Dicker, Susan J. (2003). Languages in America: A Pluralist View. Clevedon, UK: Multilingual Matters. tr. pp. 216, 220–25. ISBN 1853596515.
- ^ “Religion”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă “American Religious Identification Survey”. CUNY Graduate Center. 2001. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007. The study is referenced in the U.S. Census Bureau's Statistical Abstract of the United States. See Self-Described Religious Identification of Adult Population: 1990 and 2001[[]][liên kết hỏng].
- ^ Green, John C. “The American Religious Landscape and Political Attitudes: A Baseline for 2004”. University of Akron. Truy cập ngày 18 tháng 6 năm 2007. Đã bỏ qua văn bản “Ray C. Bliss Institute of Applied Politics” (trợ giúp)
- ^ Eskridge, Larry (2006). “How Many Evangelicals Are There?”. Defining Evangelicalism. Wheaton College, Institute for the Study of American Evangelicals. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Studies on Agnostics and Atheists in Selected Countries”. Adherents.com. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Ages for Compulsory School Attendance...”. U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Statistics About Non-Public Education in the United States”. U.S. Dept. of Education, Office of Non-Public Education. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Educational Attainment in the United States: 2003”. U.S. Census Bureau. Truy cập ngày 1 tháng 8 năm 2006.
- ^ For more detail on U.S. literacy, see A First Look at the Literacy of America’s Adults in the 21st century, U.S. Department of Education (2003).
- ^ “Human Development Indicators”. United Nations Development Programme, Human Development Reports. 2005. Truy cập ngày 7 tháng 11 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Health, United States, 2006”. Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics. Tháng 11 năm 2006. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ Eberstadt, Nicholas, and Hans Groth (2007-04-19). “Healthy Old Europe”. International Herald Tribune. Bản gốc lưu trữ ngày 23 tháng 4 năm 2007. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ MacAskill, Ewen (2007-08-13). “US Tumbles Down the World Ratings List for Life Expectancy”. Guardian. Truy cập ngày 15 tháng 8 năm 2007.
- ^ “Rank Order—Infant Mortality Rate”. The World Factbook. CIA. 2007-06-14. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults: United States, 2003–2004”. Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2007.
- ^ Schlosser, Eric (2002). Fast Food Nation. New York: Perennial. tr. p. 240. ISBN 0060938455.
- ^ “Fast Food, Central Nervous System Insulin Resistance, and Obesity”. Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology. American Heart Association. 2005. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Adolescent Sexual Health in Europe and the U.S.—Why the Difference?”. Advocates for Youth. Tháng 10 năm 2001. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Strauss, Lilo T., et al. (2006-11-24). “Abortion Surveillance—United States, 2003”. MMWR. Centers for Disease Control, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Division of Reproductive Health. Truy cập ngày 17 tháng 6 năm 2007.
- ^ OECD Health Data 2000: A Comparative Analysis of 29 Countries (Paris: OECD, 2000). See also “The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive?”. University of Maine. 2001. Truy cập ngày 29 tháng 11 năm 2006.
- ^ “Health, United States, 2006”. Centers for Disease Control, National Center for Health Statistics. Truy cập ngày 24 tháng 11 năm 2006.
- ^ Himmelstein, David U., et al. (2005). “Illness and Injury as Contributors to Bankruptcy”. Health Affairs. Truy cập ngày 5 tháng 10 năm 2006.
- ^ Gardiner, Jill (2007-01-09). “Momentum Grows on Health Care”. New York Sun. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Fahrenthold, David A. (2006-04-05). “Mass. Bill Requires Health Coverage”. Washington Post. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Gledhill, Lynda (2006-08-29). “Assembly Approves Universal Health Care”. San Francisco Chronicle. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Barclay, Gordon, and Cynthia Tavares with Sally Kenny, Arsalaan Siddique, and Emma Wilby (2003-10-24). “International Comparisons of Criminal Justice Statistics 2001”. CrimeReduction.gov.uk. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2007.
- ^ Krug, E.G, K.E. Powell, and L.L. Dahlberg (1998). “Firearm-Related Deaths in the United States and 35 Other High- and Upper-Middle Income Countries”. International Journal of Epidemiology 7: pp. 214–21. “Seventh United Nations Survey on Crime Trends and the Operations of Criminal Justice Systems (1998–2000)”. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC). Truy cập ngày 8 tháng 11 năm 2006.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “German Crime Data”. Bundeskriminalamt (BKA). Tháng 7 năm 2006. Truy cập ngày 12 tháng 7 năm 2007.
- ^ “Crime Statistics”. The Daily. Statistics Canada. 2005-07-21. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Crime in the United States 2005”. FBI. Tháng 9 năm 2006. Bản gốc lưu trữ ngày 19 tháng 9 năm 2006. Truy cập ngày 12 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Miller, Matthew, Deborah Azrael, and David Hemenway (tháng 12 năm 2002). “Rates of Household Firearm Ownership and Homicide Across US Regions and States, 1988–1997”. American Journal of Public Health. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007. Hepburn, Lisa M., and David Hemenway (tháng 7 năm 2004). “Firearm Availability and Homicide: A Review of the Literature”. Aggression and Violent Behavior. ScienceDirect. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă â “New Incarceration Figures: Thirty-Three Consecutive Years of Growth”. Sentencing Project. Tháng 12 năm 2006. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ Walmsley, Roy (2005). “World Prison Population List”. King's College London, International Centre for Prison Studies. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2007.[[]][liên kết hỏng] For the latest detailed country data, see “Prison Brief for United States of America”. King's College London, International Centre for Prison Studies. 2006-06-21. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2007.[[]][liên kết hỏng] There are reports that China's actual prison population and incarceration rate and North Korea's incarceration rate may exceed those of the United States. See Adams, Cecil (2004-02-06). “Does the United States Lead the World in Prison Population?”. The Straight Dope. Truy cập ngày 11 tháng 10 năm 2007.
- ^ “Entire World—Prison Population Rates per 100,000 of the National Population”. King's College London, International Centre for Prison Studies. 2007. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “Incarceration Rate, 1980–2005”. U.S. Dept. of Justice, Bureau of Justice Statistics. 2006. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ “The Impact of the War on Drugs on U.S. Incarceration”. Human Rights Watch. Tháng 5 năm 2000. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Executions in the United States in 2007”. Death Penalty Information Center. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Executions Around the World”. Death Penalty Information Center. 2007. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2007.
- ^ Queralt, Magaly (2000). The Social Environment and Human Behavior: A Diversity Perspective. Boston: Allyn & Bacon, p. 83. ISBN 0023971916.
- ^ Gutfield, Amon (2002). American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience. Brighton and Portland: Sussex Academic Press. tr. 65. ISBN 1903900085.
- ^ Vanneman, Reeve; Lynn Weber Cannon (1988). The American Perception of Class. Philadelphia, PA: Temple University Press. ISBN 0877225931. Zweig, Michael (2004). What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 0801488990. “Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech”. Education Resource Information Center. Truy cập ngày 27 tháng 1 năm 2007.
- ^ Ehrenreich, Barbara (1989). Fear of Falling, The Inner Life of the Middle Class. New York: HarperCollins. ISBN 0060973331.
- ^ Eichar, Douglas (1989). Occupation and Class Consciousness in America. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0313261113.
- ^ O'Keefe, Kevin (2005). The Average American. New York: PublicAffairs. ISBN 158648270X.
- ^ “Women's Advances in Education”. Columbia University, Institute for Social and Economic Research and Policy. 2006. Truy cập ngày 6 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Burge, Kathleen (2003-11-18). “SJC: Gay Marriage Legal in Mass.”. Boston Globe. Truy cập ngày 14 tháng 7 năm 2007.
- ^ Pym, John, ed. (2000). Time Out phim Guide, 8th ed. London and New York: Penguin, pp. x–xi (top 100 poll conducted in 1995). ISBN 014028365X; Village Voice: 100 Best Films of the 20th century (2001). Filmsite.org; Sight and Sound Top Ten Poll 2002. BFI. Truy cập 19 tháng 6, 2007.
- ^ “World Culture Report 2000 Calls for Preservation of Intangible Cultural Heritage”. UNESCO. 2000-11-17. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007. “Summary: Does Globalization Thwart Cultural Diversity?”. World Bank Group. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007.
- ^ “Media Statistics > Television Viewing by Country”. NationMaster. Truy cập ngày 3 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Broadband and Media Consumption”. eMarketer. 2007-06-07. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “TV Fans Spill into Web Sites”. eMarketer. 2007-06-07. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Digital Fact Pack 2007 (pp. 18–20)”. Advertising Age. 2007-04-23. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Digital Fact Pack 2007 (pp. 21)”. Advertising Age. 2007-04-23. Truy cập ngày 10 tháng 6 năm 2007.
- ^ Meyers, Jeffrey (1999). Hemingway: A Biography. New York: Da Capo, p. 139. ISBN 0306808900.
- ^ Brown, Milton W. (1988 [1963]). The Story of the Armory Show. New York: Abbeville. ISBN 0896597954.
- ^ a ă Klapthor, James N. (2003-08-23). “What, When, and Where Americans Eat in 2003”. Institute of Food Technologists. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Let's Eat Out: Americans Weigh Taste, Convenience, and Nutrition”. U.S. Dept. of Agriculture. Truy cập ngày 9 tháng 6 năm 2007.
- ^ a ă “Fast Food, Central Nervous System Insulin Resistance, and Obesity”. Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology. American Heart Association. 2005. Truy cập ngày 9 tháng 6 năm 2007.
- ^ “Coffee Today”. Coffee Country. PBS. Tháng 5 năm 2003. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Conrad, Barnaby (1995). The Martini: An Illustrated History of an American Classic. New York: Chronicle, p. 10. ISBN 1903900085.
- ^ “Per Capita Beer Consumption by Country (2004)”. Kirin. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.[[]][liên kết hỏng]
- ^ Credeur, Mary Jane, and Amy Wilson (2007-05-28). “Anheuser-Busch Hopes Imports Can Take It Back to Top”. International Herald Tribune. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 5 tháng 6 năm 2007.
- ^ May, Danny (2004). The Only Wine Book You'll Ever Need. New York: Adams, p. 217. ISBN 1593371012.
- ^ Smith, Andrew F. (2004). The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America. New York: Oxford University Press, pp. 131–32. ISBN 0195154371. Levenstein, Harvey (2003). Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet. Berkeley, Los Angeles, and London: University of California Press, pp. 154–55. ISBN 0520234391.
- ^ “Sony, LG, Wal-Mart among Most Extendible Brands”. Cheskin. 2005-06-06. Truy cập ngày 19 tháng 6 năm 2007.
- ^ Davis, Fred (1992). Fashion, Culture, and Identity. Chicago: University of Chicago Press, p. 69. ISBN 0226138097.
- ^ Krane, David K. (2002-10-30). “Professional Football Widens Its Lead Over Baseball as Nation's Favorite Sport”. Harris Interactive. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2007. Maccambridge, Michael (2004). America's Game: The Epic Story of How Pro Football Captured a Nation. New York: Random House. ISBN 0375504540.
- ^ “All-Time Medal Standings, 1896–2004”. Information Please. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2007.
- ^ “All-Time Medal Standings, 1924–2006”. Information Please. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2007.
Liên kết ngoài
 |
Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về Hoa Kỳ |
- Hoa Kì tại Từ điển bách khoa Việt Nam
- Hoa Kỳ - Những nét đặc trưng: Toàn cảnh nước Mỹ
- Đại sứ quán Hoa Kỳ tại Việt Nam
- United States tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
- FirstGov – Website chính thức của chính phủ Hoa Kỳ
- White House (Nhà Trắng) – Website chính thức của Tổng thống Mỹ
- Senate.gov – Website chính thức của Thượng Nghị Viện Hoa Kỳ
- House.gov – Website chính thức của Hạ Nghị Viện Hoa Kỳ
- SCOTUS – Website chính thức của Tòa Án Tối Cao Hoa Kỳ
- Miêu tả sinh động cho Hoa Kỳ – Xuất bản bởi Cơ Quan Thông Tin Hoa Kỳ, tháng 9 năm 1997.
- US Census Housing and Economic Statistics – Thống kê về nhà ở và kinh tế của Thống Kê Dân Số Hoa Kỳ, cập nhật hoàn toàn bởi Cục Thống Kê Dân Số Hoa Kỳ.
- Bản Đồ Quốc Gia
- Mục từ cho Hoa Kỳ trong CIA World Factbook
- Bản đồ địa lý Hoa Kỳ
|
|||
|
|||
|
|
||
Trận Crécy
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Là một trong những thắng lợi rực rỡ ban đầu của quân Anh trong cuộc Chiến tranh Trăm Năm và cũng được xem là chiến công vẻ vang nhất của Edward III[8][9], thắng lợi quyết định này đã góp phần to lớn đến việc Calais rơi vào tay ông[6] cùng với chiến thắng toàn diện của ông trong chiến dịch phạt Pháp lần đầu tiên đưa nước Anh nghiêng về thế thắng trong buổi đầu cuộc Chiến tranh Trăm Năm.[2][10] Ông đã làm nên một trận thắng được coi là lớn nhất trong giai đoạn 1345 - 1347 vô cùng huy hoàng của quân sử nước Anh.[11] Là một chiến tích đi vào huyền thoại,[12] đại thắng tại Crécy - một trong những đại thảm họa của Pháp trong mối thù dai dẳng với Anh Quốc[13] - đã góp phần lớn đến niềm tự hào dân tộc Anh Quốc.[14] Đương khi ấy, chiến công lớn này đã chứng tỏ sức mạnh quân sự của Anh Quốc qua việc hạ gục nước có tầng lớp Hiệp sĩ quý tộc hùng mạnh nhất châu Âu là Pháp,[15][16] và sai lầm nghiêm trọng của Bộ Chỉ huy quân Pháp là một nguyên nhân cho đại thảm họa này.[17] Toàn thắng ở Crécy cũng là lần đầu tiên mà sức mạnh của các cung thủ nước Anh được chứng tỏ ở châu Âu lục địa[18], với uy lực khủng khiếp tiêu diệt tuyệt đại bộ phận quý tộc phong kiến Pháp.[3]
Sau đại thắng này, Edward III đã vinh danh con ông là "Hoàng tử Đen" Edward. Đây là chiến tích đầu tiên của vị hoàng tử tài giỏi này.[18] Thanh thế của Edward III cũng gia tăng đáng kể với thắng lợi này, và đại thắng lừng vang ấy đã khiến cho ông trên đà vinh quang mà trở thành một vị anh hùng dân tộc của nước Anh.[7][19] Thắng lợi quyết định của hai ông trong trận này cũng ngăn ngừa cuộc xâm lược của quân Pháp vào xứ Gascogne[1], và cùng với thắng lợi ở trận Poitiers (1356) mang lại đỉnh cao vinh quang cho nước Anh trong cuộc Chiến tranh Trăm Năm (dù trận Crécy vẫn được coi là võ công hiển hách nhất của nước Anh triều Edward III).[20][21]
Mục lục
Bối cảnh
Vua Pháp là Charles IV qua đời vào năm 1328 và không có con trai nối dõi. Đến đây triều đại nhà Capet kết thúc, đẩy nước Pháp vào một cuộc khủng hoảng thừa kế. Em gái của Charles IV, Isabelle, là vợ của vua nước Anh là Edward II và sinh ra vua Edward III nước Anh. Edward III là vua Anh và đồng thời, theo luật thừa kế, là người nam giới có họ hàng gần nhất với vua Charles IV của Pháp vừa băng hà (cháu trai gọi bằng cậu), thế nên cũng được xem là người thừa kế hợp pháp của ngai vàng nước Pháp.Tất nhiên là giới quý tộc Pháp khó lòng chấp nhận một vị vua từ nước ngoài tới. Họ viện dẫn luật Salic và khẳng định rằng do ngai vàng không thể do một phụ nữ thừa kế nên con cái của người phụ nữ đó cũng không được thừa kế ngai vàng. Vậy là người Pháp quyết định trao ngai vàng cho người nam giới lớn tuổi nhất thuộc dòng họ nhà Capet lúc bấy giờ là Philip xứ Valois. Ông lên ngôi trở thành Philip VI của Pháp và là vị vua đầu tiên của vương triều Valois. Năm 1337, Philip VI tuyên bố các điền địa ở xứ Gascogny (lúc bấy giờ do Anh kiểm soát) đúng ra phải thuộc về nước Pháp. Edward III đáp trả bằng tuyên bố rằng ông mới là người thừa kế hợp pháp của ngai vàng nước Pháp. Chiến tranh Trăm Năm giữa Anh và Pháp bắt đầu từ năm đó.
Trận Sluys vào năm 1340 được xem là trận đánh lớn đầu tiên của hai bên. Sau trận chiến đó, Edward nỗ lực xâm nhập Pháp qua vùng Flanders, nhưng không thành công do khó khăn tài chính và sự thiếu ổn định của các đồng minh. Sáu năm sau đó, Edward vạch ra một tuyến đường khác, và thực hiện một cuộc hành quân cướp phá lớn dọc vùng Normandy, giành thắng lợi ở Caen vào ngày 26 tháng 7 năm 1346 và trận Blanchetaque vào ngày 24 tháng 8. Edward sau đó hành quân về phía bắc, trong lúc Philip VI của Pháp đem đại quân đuổi theo ông. Một kế hoạch của người Pháp để đánh bẫy quân Anh giữa sông Seine và sông Somme đã thất bại trong gang tấc.[22] Edward dẫn quân tới Crécy và chuẩn bị cho một trong những trận đánh lớn nhất trong cuộc chiến.
Chiến trường
Edward đã chọn một vị trí phía bắc của thung lũng nông gần sông Maye. Đó là rìa bên cạnh của một đồng bằng nhấp nhô, với làng Estrées ở phía đông và Wadicourt ở phía bắc-đông, các thôn làng này có thể được bao quanh bởi các vườn cây ăn trái. Khoảng sống núi thấp giữa Wadicourt và Crécy dài khoảng hơn hai cây số với một chiếc cối xay gió hướng ra chính Crécy. Đằng sau đó chính là Crécy-Grand Wood, nó sẽ che chở cho một phần hậu quân và sườn bên phải của quân Anh. Thung lũng Vallee des Clercs chỉ là một vị trí sâu hơn một chỗ trũng trong các vùng đất cao tại đó vốn chạy từ Wadicourt đến Maye. Nó dài khoảng 2km và tại điểm thấp nhất của nó cũng không thấp hơn 35 mét so với vùng cao nguyên xung quanh. Một số học giả Pháp cho rằng có ba tầng đất canh tác theo kiểu bậc thang cổ xưa hoặc thời trung cổ ở phía trước của cánh quân trung tâm của người Anh, mặc dù điều này không được đề cập trong các bản tài liệu gốc. Có một điểm u bò theo hướng phía dưới cái dốc, nhưng nó không gây trở ngại cho một cuộc tấn công của kỵ binh và thậm chí còn ít cản trở hơn nữa cho bộ binh. Nếu có một hàng rào tự nhiên như vậy thì nó có thể nằm ở phần đầu của sống núi.Vua Edward đã phác họa đội hình chiến đấu của mình với một tốc độ rất nhàn nhã trong buổi sáng ngày 26 tháng 8. Người của ông đã được chia thành ba đạo quân trong khi họ hành quân. Đội tiên phong trên danh nghĩa thuộc quyền chỉ huy của vị hoàng tử trẻ xứ Wales, mặc dù ông có giám quân là Godfrey de Harcourt, đóng quân ở gần Crécy và theo dự kiến sẽ là nơi hứng những đợt tấn công của quân Pháp, đạo quân Trung tâm hay là đạo quân nằm dưới sự chỉ huy của nhà vua hành quân vượt qua họ và đóng quân ở vị trí sống núi giữa Crécy và Wadicourt. Đạo hậu quân nằm dưới sự chỉ huy của các Bá tước Northampton và Arundel tiếp tục di chuyển xa hơn nữa và chiếm vị trí giữa đạo quân của nhà vua và Wadicourt. Khi nhìn thấy phía trước của làng Crécy quân Anh tiếp tục thành lập một đạo quân tiên phong, một đạo quân trung tâm và một đạo hậu quân, Nhưng tất cả các nhà bình luận đều cho rằng Edward đã biết rằng quân Pháp sẽ tấn công từ Vallee des Clercs. Ngựa được buộc bên trong một pháo đài dã chiến được lập nên bởi các toa xe phía sau cánh phải và một loạt các hố bẫy được đào rải rác để phá vỡ các đợt tấn công của kỵ binh đối phương. Cánh quân bên phải thuộc quyền của Hoàng tử Đen xứ Wales có vẻ như đóng ở đoạn lưng chừng dốc.
Bố trí đội hình
Edward III bố trí quân đội trên một địa hình với những chướng ngại vật tự nhiên ở hai bên cánh để có lợi cho việc phòng thủ. Cánh trái của ông được neo chặt vào một con suối, trong khi cánh phải dựa lưng vào rừng Crécy.[23] Ông cũng hạ lệnh cho kỵ binh phải xuống ngựa để chiến đấu. Làm như vậy sẽ giúp ngăn ngừa việc các kỵ binh quá hăng hái mà lao lên phía trước làm rối loạn hàng ngũ, và cũng đảm bảo sự bảo vệ cho các cung thủ trong trường hợp quân Pháp tiếp cận được quân Anh. Con trai của Edward III là Edward Hoàng tử đen, lúc đó mới 16 tuổi, được giao chỉ huy cánh phải của quân Anh. Bản thân Edward III thì ở tại một cối xay gió trên một ngọn đồi để bao quát tình hình.[23]Quân Pháp tuy có số lượng đông hơn nhưng lại không có kỷ luật và sự hợp tác giữa các lực lượng.[23] Nhiều quý tộc Pháp xem mình như là đồng minh của nhà vua chứ không phải thuộc hạ, do đó không tuân thủ triệt để theo các mệnh lệnh của ông.[24] Khi lực lượng trinh sát của quân Pháp tường trình về cách bố trí của quân Anh, họ đã đề nghị Philip VI cho quân nghỉ ngơi một đêm rồi tấn công vào sáng sớm. Thế nhưng các quý tộc đã phản đối điều này và buộc nhà vua phải tấn công ngay lập tức để họ có thể lập chiến công.[24] Philip VI bố trí lực lượng lính bắn nỏ chuyên nghiệp từ Genoa ở hàng đầu, phía sau lưng họ là lực lượng kỵ binh hùng hậu nhưng sắp xếp vô tổ chức.[24] Sai lầm lớn nữa của người Pháp là đã bỏ lại đằng sau lực lượng bộ binh và những tấm khiên chắn, phương tiện duy nhất có thể giúp các lính bắn nỏ phòng thủ. Sử gia Jean Froissart cũng miêu tả lại việc hành quân lộn xộn của quân Pháp, và việc quân đánh thuê Genoa bảo rằng họ mệt mỏi sau cuộc hành quân và muốn nghỉ ngơi, nhưng không được chấp thuận.[25]
Diễn biến trận đánh
Các kỵ binh Pháp cưỡi ngựa xuyên qua các lính đánh thuê đang rút lui để lao lên một cách vô tổ chức. Lúc này thì một số lính đánh thuê đã cắt dây nỏ của mình, có lẽ là để chuẩn bị đầu hàng. Các cung thủ Anh tiếp tục bắn vào các kỵ binh từ xa, và đã có rất nhiều người Pháp ngã gục rồi bị binh lính từ xứ Wales và Ireland cắt cổ.[28] Một số kỵ sĩ Pháp hiếm hoi tiếp cận được với quân Anh thì cũng không tiêu diệt được lực lượng cung thủ Anh, do sự ngăn trở của quân bộ binh Anh.
Froissart viết là súng đại bác của Anh có lẽ đã bắn 2, 3 phát vào quân Genoa, có lẽ là từng phát bắn riêng rẽ của 2 hoặc 3 khẩu súng, bởi vì mất khá nhiều thời gian trong mỗi lần nạp đạn lại cho kiểu pháo sơ khai này.[29] Sử gia Giovanni Villani đồng ý về khả năng tàn phá lớn của chúng, nhưng ông cho rằng quân Anh còn bắn vài phát đại bác vào cả kỵ binh Pháp nữa.[29]
Kỵ binh Pháp tiếp tục cố gắng thực hiện những đợt xung phong của mình. Thế nhưng sườn dốc và các vật cản nhân tạo đã cản trở họ. Cùng lúc đó thì cung thủ Anh tiếp tục bắn rất nhiều tên vào các kỵ sĩ. Mỗi lần quân Pháp xông lên là lại có thêm nhiều người ngã gục và liên tục bị chặn lại. Một chiến binh lão luyện là vua John của Bohemia cũng nằm trong số những người tử trận.[30] Ngay cả khi đã thực hiện tới 16 đợt tấn công, quân Pháp cũng không làm lay chuyển được đội hình của quân Anh, và họ phải hứng chịu những con số thương vong nặng nề. Khi Edward Hoàng tử đen gặp khó khăn, vua cha Edward III đã từ chối đưa quân tăng viện và bảo rằng hãy để Hoàng tử giành lấy vinh quang cho mình. Sau đó hoàng tử Edward đã chứng tỏ mình là một chiến sĩ cừ khôi bằng cách tự mình trụ vững.[24]
Vua Philip của Pháp cũng bị thương và khi đêm xuống, ông hạ lệnh rút lui. Đây là một thất bại nặng nề và đáng xấu hổ cho người Pháp và là một chiến thắng vang dội của quân Anh.
Kết cục trận đánh
Edward Hoàng tử đen, người đã có được sự tôn trọng và vinh quang bởi những chiến công của mình, ở lại bãi chiến trường để bày tỏ lòng cảm phục với một địch thủ. Đó là vua John của Bohemia, một người gần như mù nhưng đã chiến đấu rất dũng cảm trước khi tử trận. Hoàng tử lấy chiếc khiên của John làm khiên của mình, và giờ đây nó là một biểu tượng được biết đến trên khắp nước Anh và xứ Wales.[32] Ông được vua cha Edward III khen thưởng, và đại thắng Crécy đã trở nên chiến tích đầu tiên của ông.[18]
Trong trận chiến, Pháp đã mất đi nhiều nhà quý tộc của mình và một số lượng lớn binh sĩ. Các số liệu ghi nhận có khoảng 1.500 hiệp sĩ Pháp đã tử trận cùng 10.000 binh sĩ, trong khi quân Anh chỉ mất có vài trăm người, và một số lớn trong đó là các binh sĩ bỏ hàng ngũ ra hôi của sau khi đại quân Pháp đã rút.[24] Những tổn thất nặng nề của người Pháp đã giúp Edward có thể tiến quân mà không gặp phải sự ngăn trở đáng kể nào. Sau trận chiến, Edward vây khốn Calais trong 11 tháng mới đánh chiếm được, và sau đó thành phố cảng này đã nằm dưới sự thống trị của người Anh trong suốt hai thế kỷ (ngay cả sau khi Chiến tranh Trăm Năm đã kết thúc thì mãi tới năm 1557, Pháp mới chinh phục lại được Calais). Ông đã giành được toàn thắng trong chiến dịch phạt Pháp lần thứ nhất của ông,[2] và đưa nước Anh nghiêng về thế thắng trong buổi đầu cuộc Chiến tranh Trăm Năm.[10] Đại thắng lừng vang ở Crécy đã khiến cho ông trên đà vinh quang mà trở thành một vị anh hùng dân tộc của nước Anh.[19]
Cùng thời điểm với thắng lợi vinh quang của nhà vua, quân Anh do Tổng giám mục xứ York chỉ huy đã đập tan cuộc xâm lăng của người Scotland vào năm 1346.[6] Quân Anh cũng thắng nhiều trận lớn ở miền Nam nước Pháp và vùng Bretagne, khiến cho giai đoạn 1345 - 1347 được coi là một thời kỳ huy hoàng nhất trong quân sử Anh Quốc, mà trong đó chiến công của nhà vua tại Crécy là lớn hơn cả.[11] Năm 1356, người Anh một lần nữa đánh bại Pháp tại trận Poitiers với kiểu đánh tương tự. Lần này chỉ huy của quân Anh chính là hoàng tử Edward. Vua Pháp lúc đó là John II đã bị bắt sống trong trận này. Hai đại thắng ở Crécy và Poitiers qua đó đã ghi dấu đỉnh cao thắng lợi của Anh Quốc trong cuộc Chiến tranh Trăm Năm[20].
Đánh giá
Được xem là chiến công hiển hách nhất của vua Edward III nói riêng và cả nước Anh dưới triều ông nói chung[21] và cũng là một trong những thắng lợi lớn đầu tiên của Quân đội Anh trong cuộc chiến,[8][9] trận Crécy là một trận chiến mà quân Anh với binh lực nhỏ bé (khoảng 9.000 tới 15.000) đã đại thắng quân Pháp đông hơn nhiều (khoảng 35.000 tới 100.000), lại còn gây tổn hại nghiêm trọng cho bại binh Pháp.[6][33] Vốn dĩ đã đi sâu vào huyền thoại[12], chiến thắng là kết quả của sự vượt trội về vũ khí và chiến thuật của người Anh, và cũng chứng tỏ tầm quan trọng của khái niệm về hỏa lực (những vũ khí tầm xa). Sự hiệu quả của cung tên Anh khi dùng với số lượng lớn để chống lại các kỵ sĩ có giáp trụ (cung dài của Anh đã thảm sát quân Pháp và quân Ý một cách không thương tiếc[4]) đã đi ngược lại các suy nghĩ thông thường ở thời điểm đó rằng cung thủ không hiệu quả và dễ bị những lực lượng có áo giáp giết chết khi tiếp cận. (một sách kể rằng quân Anh có 5.500 cung thủ và họ đã bắn 30 lần, mỗi lần ra 5.500 mũi tên[3]) Sau trận chiến này thì cách thức tiến hành chiến tranh ở châu Âu đã có nhiều thay đổi để phù hợp hơn với thời cuộc.
Với đại thắng, nước Anh đã cho châu Âu lục địa phải nếm trải sức mạnh của các cung thủ Anh lần đầu tiên, với tuyệt đại bộ phận quý tộc phong kiến Pháp đã bị họ tiêu diệt[3][18]. Nhiều sử gia nhìn nhận trận Crécy đánh dấu sự chấm dứt của thời đại hiệp sĩ cổ điển, mặc dù trận Golden Spurs cũng có thể được xem như vậy.[15][34] Nhiều tù nhân và người bị thương đã bị giết chết, điều đó đi ngược lại các truyền thống hiệp sĩ, và các hiệp sĩ trên lưng ngựa đã không còn "bất bại" trước bộ binh. Trận Crécy cũng có thể được xem là trận đánh đầu tiên mà súng đại bác được thật sự sử dụng trên chiến trường châu Âu, mặc dù trước đó nó đã từng được sử dụng lẻ tẻ.[29][35] Dù các Hiệp sĩ và cung thủ giễu cợt, súng lớn của quân Anh đã khiến cho quân Pháp phải kinh sợ[7]. Sau đại thắng này, nhà vua Edward III sẽ còn điều súng lớn đi vây đánh thành Calais.[5]
Ngoài ra, với toàn thắng này, lần đầu tiên nước Anh đã chứng tỏ sức mạnh quân sự của mình trong đêm trường Trung Cổ, đánh gục được cả Pháp là nước có tầng lớp Hiệp sĩ quý tộc vững mạnh nhất ở châu Âu khi ấy.[15] Một nguyên nhân gây nên đại thảm họa này chính là sai lầm nghiêm trọng của Bộ Chỉ huy quân Pháp.[17] Với tính chất quyết định[2], chiến thắng của Edward III cũng giúp ông giành được những sự ủng hộ về mặt chính trị, nhất là trong hoàn cảnh đang có những sự bất bình trong triều đình về những chiến dịch ở ngoài nước Anh của ông. Thanh thế của ông đã gia tăng đáng kể sau thắng lợi to lớn này.[7][16] Quân Anh thương vong không bao nhiêu, nhưng phía quân Pháp thì có tới nhiều ngàn người tử trận, bao gồm bá tước các vùng Flanders, Alençon, và Blois, Công tước Rudolph xứ Lorraine, và vua John của Bohemia. Con trai của vua John là Hoàng đế tương lai Charles IV của Đế chế La Mã Thần thánh cũng bị thương trong trận này. Thắng lợi quyết định ấy cũng ngăn ngừa một cuộc xâm lược của quân Pháp vào xứ Gascogne[1]. Và, chiến công này đã đi vào lịch sử như một trong những trận thắng làm nên niềm tự hào dân tộc Anh Quốc[12][14], cũng như một trong những đại thảm họa của Pháp trong mối thù dai dẳng với Anh Quốc.[13] Sau này, nhà chính trị - nhà văn Anh là Winston Churchill đã ca ngợi trận Crécy, cùng với trận Höchstädt lần thứ hai, trận Waterloo và Mùa Hè năm 1918 trong cuộc Thế chiến thứ nhất là "bốn chiến tích siêu việt".[36]
Các tác phẩm hư cấu
Một số tác phẩm có miêu tả về trận Crécy bao gồm tiểu thuyết World Without End của Ken Follett (mô tả trận chiến từ góc nhìn của một lính Anh và một người trung lập),[37] bộ truyện tranh Crécy của Warren Ellis hay tác phẩm The Archer's Tale của Bernard Cornwell, cùng một số tác phẩm khác.Chú thích
- ^ a ă â Laurence Marcellus Larson, A short history of England and the British Empire, trang 151
- ^ a ă â b William W. Kibler, Medieval France: an encyclopedia, trang 464
- ^ a ă â b Donald J. Hanle, Terrorism: the newest face of warfare, trang 74
- ^ a ă Tim McNeese, The Renaissance, trang 8
- ^ a ă Christopher Rothero, The armies of Agincourt, trang 30
- ^ a ă â b Christopher Haigh, The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland, trang 121
- ^ a ă â b Mary Parmele, The Evolution of an Empire: A Brief Historical Sketch of England, trang 31
- ^ a ă William W. Kibler, Medieval France: an encyclopedia, trang 315
- ^ a ă Christopher Haigh, The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland, trang 350
- ^ a ă Paul K. Davis, 100 decisive battles: from ancient times to the present, trang 160
- ^ a ă Kelly DeVries, Clifford J. Rogers, The Journal of Medieval Military History, trang 127
- ^ a ă â Christopher Rothero, The armies of Agincourt, trang 7
- ^ a ă Henry Morton Stanley, Dorothy Stanley, The Autobiography of Sir Henry Morton Stanley, G.c.b, trang 532
- ^ a ă Harry Elmer Barnes, History and Social Intelligence, trang 154
- ^ a ă â 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present, Paul K. Davis, p159
- ^ a ă Julian Munby, Richard Barber, Richard Brown, Edward III's Round Table at Windsor: The House of the Round Table and the Windsor Festival of 1344, trang 14
- ^ a ă Kelly DeVries, Clifford J. Rogers, The Journal of Medieval Military History, trang 70
- ^ a ă â b Charles W. Oman, History of England, các trang 187-188.
- ^ a ă Julian Munby, Richard Barber, Richard Brown, Edward III's Round Table at Windsor: The House of the Round Table and the Windsor Festival of 1344, các trang 80, 152.
- ^ a ă John H. Chambers, Everyone's History, trang 153
- ^ a ă Oxford, The Oxford children's book of famous people, trang 103
- ^ 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present, Paul K. Davis, p154-155
- ^ a ă â 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present, Paul K. Davis, p155
- ^ a ă â b c 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present, Paul K. Davis, p156
- ^ Amt, p. 330
- ^ Chateaubriand, 'Invasion de la France par Edouard', in Volume 7 from the complete works of 1834; pg37
- ^ Le Bel, Jean. Chronique de Jean le Bel. Edited by Jules Viard and Eugène Déprez. Paris: Société de l'historie de France, 1904
- ^ Amt, p. 331.
- ^ a ă â David Nicolle, Crécy 1346: Triumph of the longbow, Osprey Publishing; 25 June 2000
- ^ Venette, Jean. The Chronicle of Jean de Venette. Edited and Translated by Jean Birdsall. New York: Columbia University Press, 1953
- ^ Grandes chroniques de France. Edited by Jules Viard. Paris: Société de l'histoire de France, 1920–53
- ^ http://www.wales.com/en/content/cms/english/about_wales/wales_fact_file/national_emblems/national_emblems.aspx
- ^ John A. Lynn, Battle: A History of Combat and Culture, Cambridge, MA: Westview Press, 2003. p. 74.
- ^ http://www.historum.com/medieval-byzantine-history/23700-battle-golden-spurs.html The Battle of the Golden Spurs. Retrieved July 15, 201
- ^ Andrew Ayton and Sir Philip Preston, The Battle of Crecy
- ^ Manfred Weidhorn, A Harmony of Interests: Explorations in the Mind of Sir Winston Churchill, trang 70
- ^ Follett, Ken (2007). World without end. Pan Macmillan
Tham khảo
Tài liệu chính
- The Anonimalle Chronicle, 1333–1381. Edited by V.H. Galbraith. Manchester: Manchester University Press, 1927.
- Avesbury, Robert of. De gestis mirabilibus regis Edwardi Tertii. Edited by Edward Maunde Thompson. London: Rolls Series, 1889.
- Chronique de Jean le Bel. Edited by Eugene Deprez and Jules Viard. Paris: Honore Champion, 1977.
- Dene, William of. Historia Roffensis. British Library, London.
- French Chronicle of London. Edited by G.J. Aungier. Camden Series XXVIII, 1844.
- Froissart, Jean. Chronicles. Edited and Translated by Geoffrey Brereton. London: Penguin Books, 1978.
- Grandes chroniques de France. Edited by Jules Viard. Paris: Société de l'histoire de France, 1920–53.
- Gray, Sir Thomas. Scalacronica. Edited and Translated by Sir Herbert Maxwell. Edinburgh: Maclehose, 1907.
- Le Baker, Geoffrey. Chronicles in English Historical Documents. Edited by David C Douglas. New York: Oxford University Press, 1969.
- Le Bel, Jean. Chronique de Jean le Bel. Edited by Jules Viard and Eugène Déprez. Paris: Société de l'historie de France, 1904.
- Rotuli Parliamentorum. Edited by J. Strachey et al., 6 vols. London: 1767–83.
- St. Omers Chronicle. Bibliothèque Nationale, Paris, MS 693, fos. 248-279v. (Currenting being edited and translated into English by Clifford J. Rogers)
- Venette, Jean. The Chronicle of Jean de Venette. Edited and Translated by Jean Birdsall. New York: Columbia University Press, 1953.
Hợp tuyển
- Life and Campaigns of the Black Prince. Edited and Translated by Richard Barber. Woodbridge: Boydell Press, 1997.
- The Wars of Edward III: Sources and Interpretations. Edited and Translated by Clifford J. Rogers. Woodbridge: Boydell Press, 1999.
Tài liệu thứ cấp
- Ayton, Andrew; Preston, Philip; et al. (2005). The Battle of Crecy, 1346. Boydell Press.
- Amt, Emilie biên tập (2001). Medieval England 1000–1500: A Reader. Peterborough, Ontario: Broadview Press. ISBN 1551112442.
- Manfred Weidhorn, A Harmony of Interests: Explorations in the Mind of Sir Winston Churchill, Fairleigh Dickinson Univ Press, 1992. ISBN 0838634664.
- Oxford, The Oxford children's book of famous people, Oxford University Press, 01-09-2002. ISBN 019910977X.
- Barber, Richard. Edward, Prince of Wales and Aquitaine: A Biography of the Black Prince. Woodbridge: Boydell Press, 2003.
- Burne, Alfred H. The Crecy War: A Military History of the Hundred Years War from 1337 to the peace of Bretigny, 1360. New York, NY: Oxford University Press, 1955.
- Charles W. Oman, History of England, Ayer Publishing, 01-04-1972. ISBN 0836999207.
- DeVries, Kelly. Infantry Warfare in the Early Fourteenth Century. Woodbridge, UK: Boydell Press, 1996.
- Hewitt, H.J. The Organization of War under Edward III. Manchester: Manchester University Press, 1966.
- Medieval Warfare: A History. Edited by Maurice Keen. Oxford, UK: Oxford University Press, 1999.
- Lynn, John A. "Battle: A History of Combat and Culture". Cambridge, MA: Westview Press, 2003.
- Nicolle, David (2000). Crécy 1346: Triumph of the longbow. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 1855329662.
- John H. Chambers, Everyone's History, Xlibris Corporation, 2008. ISBN 1436347122.
- Christopher Rothero, The armies of Agincourt, Osprey Publishing, 23-07-1981. ISBN 0850453941.
- Christopher Haigh, The Cambridge Historical Encyclopedia of Great Britain and Ireland, Cambridge University Press, 31-08-1990. ISBN 0521395526.
- Harry Elmer Barnes, History and Social Intelligence, Kessinger Publishing, 30-04-2004. ISBN 1417912995.
- Donald J. Hanle, Terrorism: the newest face of warfare.
- Ormrod, W.D. The Reign of Edward III. Charleston, SC: Tempus Publishing, Inc, 2000.
- Packe, Michael. King Edward III. London, UK: Routledge & Kegan Paul plc, 1985.
- Prestwich, Michael. Armies and Warfare in the Middle Ages: The English Experience. New Haven, CT: Yale University Press, 1996.
- Prestwich, Michael. The Three Edwards: War and State in England, 1272–1377. New York, NY: St. Martin's Press, 1980.
- Reid, Peter. A Brief History of Medieval Warfare: The Rise and Fall of English Supremacy at Arms, 1314–1485. Philadelphia: Running Press, 2007.
- Rogers, Clifford J. Essay on Medieval Military History: Strategy, Military Revolution, and the Hundred Years War. Surrey, UK: Ashgate Variorum, 2010.
- Julian Munby, Richard Barber, Richard Brown, Edward III's Round Table at Windsor: The House of the Round Table and the Windsor Festival of 1344, Boydell Press, 2008. ISBN 1843833913.
- Henry Morton Stanley, Dorothy Stanley, The Autobiography of Sir Henry Morton Stanley, G.c.b, Cambridge University Press, 25-08-2011. ISBN 1108031196.
- Laurence Marcellus Larson, A short history of England and the British Empire, Henry Holt and Company, 1915.
- Mary Parmele, The Evolution of an Empire: A Brief Historical Sketch of England, Echo Library, 30-06-2008. ISBN 1406865427.
- Tim McNeese, The Renaissance, Lorenz Educational Press, 1999. ISBN 0787703915.
- Kelly DeVries, Clifford J. Rogers, The Journal of Medieval Military History, Boydell Press, 2005. ISBN 1843831716.
- William W. Kibler, Medieval France: an encyclopedia, Routledge, 01-03-1995. ISBN 0824044444.
- Rogers, Clifford. War Cruel and Sharp: English Strategy under Edward III, 1327–1360. Woodbridge, UK: Boydell Press, 2000.
- Seward, Desmond. The Hundred Years War: The English in France 1337–1453. London, UK: Constable and Company Ltd., 1996.
- Sumption, Jonathan. The Hundred Years War, Volume I: Trial by Battle. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press, 1990.
- The Hundred Years War. Edited by Kenneth Fowler. Suffolk, UK: Richard Clay. The Chaucer Press, 1971.
- Waugh, Scott L. England in the reign of Edward III. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam
Trở về trang chính
Hoàng Kim, hoangkim, hoangkimvietnam, Ngọc Phương Nam, Chào ngày mới Thung dung, Dạy và học, Cây Lương thực, Tin Nông nghiệp Việt Nam, Food Crops, Cassava in Vietnam, VietnamAfricaCassavaRice, Khát khao xanh, Dayvahoc,Học mỗi ngày, Danh nhân Việt , Food Crops News, Điểm chính, CNM365, Kim LinkedIn, KimTwitter, KimFaceBook Đọc lại và suy ngẫm, Việt Nam tổ quốc tôi, Tình yêu cuộc sống, Thơ cho con
No comments:
Post a Comment