CNM365 Chào ngày mới 22 tháng 2 Wikipedia Ngày này năm xưa Ngày Độc lập tại Saint Lucia (1979). Năm 705 – Sau cuộc chính biến tại Trường An, Hoàng đế Võ Tắc Thiên bị buộc phải truyền vị cho con là Thái tử Lý Hiển, tức Đường Trung Tông. Năm 1916 – Người tự xưng Hoàng đế Việt Nam là Phan Xích Long bị hành hình theo phán quyết của tòa án vì tội chống Pháp tại Nam Kỳ. Năm 1997 – Tại làng Roslin, Scotland các nhà khoa học thông báo đã nhân bản vô tính thành công một con cừu trưởng thành có tên Dolly (ảnh). Năm 2007 – Saint-Martin và Saint-Barthélemy tách khỏi Guadeloupe và trở thành các cộng đồng hải ngoại riêng biệt của Pháp. Năm 2011 – Một trận động đất mạnh 6,3 độ richter xảy ra tại Christchurch, New Zealand, làm 185 người thiệt mạng.
Dòng hóa
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
(đổi hướng từ Nhân bản vô tính)
Cấy giống
là khả năng cấy tạo nhiều cá thể với di truyền hoàn toàn đồng nhất với
cá thể mẹ mà không cần phải có sự kết hợp tính dục với cá thể cha. Trong
thiên nhiên, nhiều sinh vật có khả năng này như một số bacteria, côn trùng hay cây cỏ. Trong ngành lý sinh, dòng hóa là kỹ thuật bào chế bản sao của DNA, hay tế bào hay ngay cả sinh vật.
Sinh sản vô tính là phương pháp sinh sản đơn không thông qua thụ tinh (không phân biệt giới tính). Bằng phương pháp này, các cá thể có thể được tạo ra từ một tế bào lấy từ nguyên bản. Bằng việc tạo ra hàng loạt các phiên bản khác nhau từ các tế bào của nguyên bản mà không phụ thuộc vào giới tính của nguyên bản, người ta gọi là nhân bản vô tính.
Sinh sản vô tính được chú ý nhiều và thường xuyên được nhắc đến trên các phương tiện thông tin đại chúng khi cừu Dolly - lần đầu tiên một động vật có vú được nhân bản. Sau đó hàng loạt các động vật khác được nhân bản như chó, lợn, dê...
Dòng hóa phân tử DNA thường có 4 bước[1]
Cừu Dolly (nhồi bông)
Tuy con cừu mang tên Dolly (ra đời ngày 5 tháng 7 năm 1996 – chết ngày 14 tháng 2 năm 2003), được báo chí công bố là động vật cấy nhân tạo đầu tiên bằng kỹ thuật dòng hóa, năm 1952 khoa học đã cấy tạo được một con nòng nọc[2]. Dolly được cấy tạo tại viện nghiên cứu Roslin Institute Scotland và chết sáu năm sau. Xác của nó được nhồi bông và hiện đang trưng bày tại viện bảo tàng Hoàng gia Edinburgh.
Sự kiện cừu Dolly chứng minh cho giả thuyết khoa học có khả năng dùng một tế bào trưởng thành duy nhất, thiết kế và phát huy một phần bộ của các gen, cấy tạo nên một sinh vật hoàn toàn mới.
Tuy nhiên để có Dolly, phòng thí nghiệm phải tốn công sức gấp bội lần so với thiên nhiên. Với 277 trứng được sử dụng để tạo nên 29 bào thai, trong đó chỉ có 3 phát triển và chỉ có một con cừu sống sót là Dolly.
Sau khi cấy tạo Dolly thành công, các khoa học gia tiếp tục công trình nghiên cứu, cấy nhân tạo được thêm 70 con cừu non từ 9.000 thử nghiệm nhưng một phần ba chết khi sơ sinh hay còn nhỏ. Con lừa ngựa tên Prometea được cấy nhân tạo thành công sau 328 lần thử nghiệm. Tuy sinh vật đầu tiên được cấy tạo bằng dòng hóa là con nòng nọc, chưa có con ếch trưởng thành nào được cấy tạo từ nhân tế bào cơ thể ếch trưởng thành.
Sinh sản vô tính là phương pháp sinh sản đơn không thông qua thụ tinh (không phân biệt giới tính). Bằng phương pháp này, các cá thể có thể được tạo ra từ một tế bào lấy từ nguyên bản. Bằng việc tạo ra hàng loạt các phiên bản khác nhau từ các tế bào của nguyên bản mà không phụ thuộc vào giới tính của nguyên bản, người ta gọi là nhân bản vô tính.
Sinh sản vô tính được chú ý nhiều và thường xuyên được nhắc đến trên các phương tiện thông tin đại chúng khi cừu Dolly - lần đầu tiên một động vật có vú được nhân bản. Sau đó hàng loạt các động vật khác được nhân bản như chó, lợn, dê...
Dòng hóa phân tử DNA
Dòng hóa phân tử DNA là kỹ thuật tạo bản sao của một chuỗi thứ tự của một DNA, thường là để phát huy và nghiên cứu về một gen đặc biệt nào đó hoặc một khúc phần nhỏ của DNA. Kỹ thuật này được dùng trong thí nghiệm nghiên cứu về chứng tích di truyền hay trong kỹ nghệ thực phẩm chế tạo protein.Dòng hóa phân tử DNA thường có 4 bước[1]
- làm vụn DNA thánh nhiều phần nhỏ
- ghép những phần nhỏ này lại theo chuỗi thứ tự mới
- cấy những chuỗi DNA này vào tế bào
- lựa ra những tế bào có khả năng giữ và phát huy những thông tin trong những chuỗi DNA mới.
Cừu Dolly
Sự kiện cừu Dolly chứng minh cho giả thuyết khoa học có khả năng dùng một tế bào trưởng thành duy nhất, thiết kế và phát huy một phần bộ của các gen, cấy tạo nên một sinh vật hoàn toàn mới.
Tuy nhiên để có Dolly, phòng thí nghiệm phải tốn công sức gấp bội lần so với thiên nhiên. Với 277 trứng được sử dụng để tạo nên 29 bào thai, trong đó chỉ có 3 phát triển và chỉ có một con cừu sống sót là Dolly.
Sau khi cấy tạo Dolly thành công, các khoa học gia tiếp tục công trình nghiên cứu, cấy nhân tạo được thêm 70 con cừu non từ 9.000 thử nghiệm nhưng một phần ba chết khi sơ sinh hay còn nhỏ. Con lừa ngựa tên Prometea được cấy nhân tạo thành công sau 328 lần thử nghiệm. Tuy sinh vật đầu tiên được cấy tạo bằng dòng hóa là con nòng nọc, chưa có con ếch trưởng thành nào được cấy tạo từ nhân tế bào cơ thể ếch trưởng thành.
Sinh sản vô tính người
Hiện nay chưa có nơi nào thành công trong việc sinh sản vô tính người. Nhưng về mặt lý thuyết, khả năng này hoàn toàn có thể xảy ra nhất là sau khi bản đồ gen người được công bố năm 2000.Pháp luật
Việc thành công trong sinh sản vô tính đã dấy lên tranh cãi các vấn đề về đạo đức. Pháp luật nhiều nước cấm sinh sản vô tính người. Người ta cho rằng, việc sinh sản vô tính ở người có thể đặt xã hội trước những thảm hoạ khôn lường, nhiều người coi sinh sản vô tính người là tội ác chống lại loài người. Tuy vậy, việc sinh sản vô tính người dù không công khai nhưng người ta nghi ngờ rằng nó vẫn được ngấm ngầm thực hiện [3]. Một số nước khác cho phép sử dụng công nghệ sinh sản vô tính để chữa các bệnh hiểm nghèo ở người (không phải là sinh sản vô tính người).Chú thích
- ^ Peter J. Russel (2005). iGenetics: A Molecular Approach. San Francisco, California, United States of America: Pearson Education. ISBN 0-8053-4665-1.
- ^ Turning back time - Molly the frog
- ^ Báo Sức khỏe và Đời sống Cuộc chạy đua ngầm về sinh sản vô tính người
 |
Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và tài liệu về Dòng hóa |
Thể loại:
Xác nhồi bông của Dolly được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Scotland.
Cừu Dolly (5 tháng 7 năm 1996 - 14 tháng 2 năm 2003) là động vật có vú đầu tiên được nhân bản vô tính trên thế giới [1][2]. Nó được tạo ra bởi Ian Wilmut, Keith Campbell và các cộng sự tại Viện Roslin ở Edinburgh, Scotland.
Dolly là động vật nhân bản vô tính đầu tiên được tạo ra từ tế bào sinh dưỡng trưởng thành áp dụng phương pháp chuyển nhân. Việc tạo ra Dolly đã chứng tỏ rằng một tế bào được lấy từ những bộ phận cơ thể đặc biệt có thể tái tạo được cả một cơ thể hoàn chỉnh. Đặc biệt hơn, điều này chỉ ra, những tế bào soma đã biệt hóa và trưởng thành từ cơ thể động vật dưới một số điều kiện nhất định có thể chuyển thành những dạng toàn năng (pluripotent) chưa biệt hóa và sau đó có thể phát triển thành những bộ phận của cơ thể con vật [3]. Cái tên Dolly bắt nguồn từ việc nó được tạo ra từ tuyến vú của một con cừu cái, do đó nó được đặt theo tên của Dolly Parton, nữ ca sĩ nhạc đồng quê nổi tiếng có bộ ngực đồ sộ [4].
Trong những năm trước đó, nhóm nghiên cứu đã thành công trong việc nhân bản cừu từ tế bào phôi [5]. Tuy nhiên, đó hoàn toàn không phải là một bước đột phá khi mà trước đó đã có hàng loạt các sinh vật được tạo ra từ mô phôi, kể từ năm 1958 với loài ếch Xenopus laevis.[6]. Cừu Dolly là sinh vật nhân bản đầu tiên được tạo ra từ một tế bào động vật trưởng thành. Tuy vậy, quá trình nhân bản lại có hiệu suất rất thấp: từ 277 quả trứng thì chỉ có 29 phôi được tạo thành, trong đó chỉ có 3 con cừu được sinh ra và có duy nhất Dolly sống sót. Việc tạo ra Dolly đã được đánh dấu như một bước tiến quan trọng trong sự phát triển của sinh học hiện đại [2].
Mô hình nhân bản cừu Dolly
Dolly sống đến hết cuộc đời ở Viện Roslin. Nó đã ba lần sinh nở với
một con cừu đực giống Welsh Mountain (tên là David) và có tổng cộng sáu
đứa con: lần đầu sinh một con mang tên Bonnie vào năm 1998, sau đó là sinh đôi năm 1999 và sinh ba vào năm 2000.[7]. Vào mùa thu năm 2001,
khi 5 tuổi, Dolly bị mắc chứng viêm khớp và trở nên đi lại khó khăn,
nhưng sau đó đã được điều trị bằng thuốc chống viêm thành công [8].
Vào 14 tháng 2 năm 2003, Dolly đã được tiêm một mũi tiêm gây chết không đau đớn (cái chết êm ái) nhằm thoát khỏi bệnh phổi đang trở nên trầm trọng [9]. Thông thường một con cừu giống Finn Dorset như Dolly có vòng đời từ 12 đến 15 năm, tuy nhiên Dolly chỉ sống được đến 7 tuổi. Một kiểm tra trước đó cho thấy, nó đã mắc một loại ung thư phổi gọi là Jaagsiekte, một bệnh thường gặp ở cừu gây ra bởi loài Retrovirus JSRV [10]. Những nhà khoa học ở Roslin phát biểu rằng họ không nghĩ là có mối liên quan giữa bệnh tật và việc Dolly là một con vật nhân bản, và những con cừu khác trong đàn cũng chết vì bệnh tương tự [9]. Và những bệnh về phổi thì lại đặc biệt nguy hiểm cho những con vật nuôi trong nhà, giống như trường hợp Dolly được nuôi ở bên trong vì lí do bảo mật.
Tuy nhiên, một số người tin rằng tác nhân gây ra cái chết của Dolly là việc nó được sinh ra với bộ gene của một con cừu 6 tuổi, tương đương với tuổi của con cừu Finn Dorset khi được dùng để nhân bản. Cơ sở của ý kiến này là việc phát hiện ra rằng telomere (đoạn cuối của ADN) của Dolly rất ngắn, mà điều này được coi như kết quả của quá trình lão hóa [11][12].
Cừu Dolly
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Dolly là động vật nhân bản vô tính đầu tiên được tạo ra từ tế bào sinh dưỡng trưởng thành áp dụng phương pháp chuyển nhân. Việc tạo ra Dolly đã chứng tỏ rằng một tế bào được lấy từ những bộ phận cơ thể đặc biệt có thể tái tạo được cả một cơ thể hoàn chỉnh. Đặc biệt hơn, điều này chỉ ra, những tế bào soma đã biệt hóa và trưởng thành từ cơ thể động vật dưới một số điều kiện nhất định có thể chuyển thành những dạng toàn năng (pluripotent) chưa biệt hóa và sau đó có thể phát triển thành những bộ phận của cơ thể con vật [3]. Cái tên Dolly bắt nguồn từ việc nó được tạo ra từ tuyến vú của một con cừu cái, do đó nó được đặt theo tên của Dolly Parton, nữ ca sĩ nhạc đồng quê nổi tiếng có bộ ngực đồ sộ [4].
Ra đời
Dolly là kết quả của một quá trình nghiên cứu lâu dài của Viện Roslin dưới sự tài trợ của Chính phủ Anh. Việc tạo Dolly sử dụng công nghệ chuyển nhân tế bào soma, trong đó nhân tế bào từ một tế bào trưởng thành (lấy từ một con cừu cái giống Finnish Dorset) được chuyển sang một noãn bào chưa thụ tinh (tức tế bào trứng đang phát triển - lấy từ một con cừu cái giống Blackface). Tế bào lai sau đó được kích thích phân chia bằng phương pháp sốc điện và phát triển sang dạng phôi bào (blastocyst) rồi được cấy vào tử cung của một con cừu thứ ba. Sau khi được sinh ra, Dolly giống hệt mẹ Finnish Dorset về cả hình dáng lẫn tính tình.Trong những năm trước đó, nhóm nghiên cứu đã thành công trong việc nhân bản cừu từ tế bào phôi [5]. Tuy nhiên, đó hoàn toàn không phải là một bước đột phá khi mà trước đó đã có hàng loạt các sinh vật được tạo ra từ mô phôi, kể từ năm 1958 với loài ếch Xenopus laevis.[6]. Cừu Dolly là sinh vật nhân bản đầu tiên được tạo ra từ một tế bào động vật trưởng thành. Tuy vậy, quá trình nhân bản lại có hiệu suất rất thấp: từ 277 quả trứng thì chỉ có 29 phôi được tạo thành, trong đó chỉ có 3 con cừu được sinh ra và có duy nhất Dolly sống sót. Việc tạo ra Dolly đã được đánh dấu như một bước tiến quan trọng trong sự phát triển của sinh học hiện đại [2].
Cuộc sống
Vào 14 tháng 2 năm 2003, Dolly đã được tiêm một mũi tiêm gây chết không đau đớn (cái chết êm ái) nhằm thoát khỏi bệnh phổi đang trở nên trầm trọng [9]. Thông thường một con cừu giống Finn Dorset như Dolly có vòng đời từ 12 đến 15 năm, tuy nhiên Dolly chỉ sống được đến 7 tuổi. Một kiểm tra trước đó cho thấy, nó đã mắc một loại ung thư phổi gọi là Jaagsiekte, một bệnh thường gặp ở cừu gây ra bởi loài Retrovirus JSRV [10]. Những nhà khoa học ở Roslin phát biểu rằng họ không nghĩ là có mối liên quan giữa bệnh tật và việc Dolly là một con vật nhân bản, và những con cừu khác trong đàn cũng chết vì bệnh tương tự [9]. Và những bệnh về phổi thì lại đặc biệt nguy hiểm cho những con vật nuôi trong nhà, giống như trường hợp Dolly được nuôi ở bên trong vì lí do bảo mật.
Tuy nhiên, một số người tin rằng tác nhân gây ra cái chết của Dolly là việc nó được sinh ra với bộ gene của một con cừu 6 tuổi, tương đương với tuổi của con cừu Finn Dorset khi được dùng để nhân bản. Cơ sở của ý kiến này là việc phát hiện ra rằng telomere (đoạn cuối của ADN) của Dolly rất ngắn, mà điều này được coi như kết quả của quá trình lão hóa [11][12].
Cừu Dolly trong văn hóa đại chúng
- Năm 2002, Steve Reich, nhà soạn nhạc cổ điển đương đại, đã viết tác phẩm Three Tales, trong đó màn 3 được đặt tên là Dolly, phản ánh sự nhân bản Dolly trong quá trình phát triển của khoa học công nghệ của thế kỉ 20, cũng như những hệ quả mang tính lịch sử của nó.
Chú thích
- ^ McLaren A (2000). “Cloning: pathways to a pluripotent future”. Science 288 (5472): 1775–80. doi:10.1126/science.288.5472.1775. PMID 10877698.
- ^ a b Wilmut I, Schnieke AE, McWhir J, Kind AJ, Campbell KH (1997). “Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells”. Nature 385 (6619): 810–3. doi:10.1038/385810a0. PMID 9039911.
- ^ Pan GJ, Chang ZY, Schöler HR, Pei D (2002). “Stem cell pluripotency and transcription factor Oct4”. Cell Res. 12 (5-6): 321–9. doi:10.1038/sj.cr.7290134. PMID 12528890.
- ^ “Dolly was world's hello to cloning's possibilities”. usatoday. 4 tháng 7, 2006. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2007.
- ^ Campbell KH, McWhir J, Ritchie WA, Wilmut I (1996). “Sheep cloned by nuclear transfer from a cultured cell line”. Nature 380 (6569): 64–6. doi:10.1038/380064a0. PMID 8598906.
- ^ Gurdon JB, Elsdale TR, Fischberg M (1958). “Sexually mature individuals of Xenopus laevis from the transplantation of single somatic nuclei”. Nature 182 (4627): 64–5. doi:10.1038/182064a0. PMID 13566187.
- ^ Dolly's family Roslin Institute, truy cập 2008-07-21
- ^ Dolly's arthritis Roslin Institute, truy cập 2008-07-21
- ^ a b Dolly's final illness Roslin Institute, truy cập 2008-07-21
- ^ Palmarini M (2007). “A veterinary twist on pathogen biology”. PLoS Pathog. 3 (2): e12. doi:10.1371/journal.ppat.0030012. PMID 17319740.
- ^ Shiels PG, Kind AJ, Campbell KH, et al (1999). “Analysis of telomere length in Dolly, a sheep derived by nuclear transfer”. Cloning 1 (2): 119–25. doi:10.1089/15204559950020003. PMID 16218837.
- ^ Shiels PG, Kind AJ, Campbell KH, et al (1999). “Analysis of telomere lengths in cloned sheep”. Nature 399 (6734): 316–7. doi:10.1038/20577. PMID 10360570.
Liên kết ngoài
- Dolly the Sheep, 1996-2000 từ Bảo tàng Khoa học, London
- Cloning - A life of Dolly từ Viện Roslin, Edinbur
- Animal cloning & Dolly
- Image library - Hình ảnh Dolly và những con vật nhân bản khác tại Viện Roslin.
Thể loại:
Võ Tắc Thiên (Trung văn giản thể: 武则天; phồn thể: 武則天; bính âm: Wǔ Zétiān), Phát âm tiếng Trung: [ù tsɯ̯ʌ̌ tʰi̯ɛ́n]) (625 – mất ngày 16 tháng 12 năm 705), thường được biết với tên gọi Võ Mị Nương, tên thật là Võ Chiếu (武曌, Wu Zhao).
Bà là nữ hoàng duy nhất trong lịch sử Trung Quốc, và để lại nhiều tranh luận về công tội giữa các nhà sử học. Bà đã trải qua các vị trí tài nhân, chiêu nghi, hoàng phi, hoàng hậu, hoàng thái hậu, hoàng đế, thái thượng hoàng, nhưng cuối cùng trước khi qua đời đã quay lại với vị trí hoàng hậu của nhà Đường. Việc bà nổi lên nắm quyền cai trị bị các nhà sử học Khổng giáo chỉ trích mạnh mẽ nhưng các nhà sử học từ sau thập kỷ 1950 đã có cái nhìn khác về bà.
Khi lên ngôi Hoàng đế bà đổi tên thành Võ Chiếu (武曌), chữ "Chiếu" trong tên bà vốn là chữ "chiếu" (照) nhưng để may mắn bà đã tự tạo chữ mới (日月当空 nhật nguyệt đương không) và là một trong những chữ trong Võ Hậu Tân tự. Bà là nữ hoàng duy nhất trong lịch sử Trung Quốc đã lập ra triều đại của riêng mình, nhà Võ Chu (周), và cai trị dưới danh hiệu Thánh Thần Hoàng Đế (聖神皇帝) từ 690 đến 705.
Năm 649, Đường Thái Tông băng hà, theo luật lệ, Võ Mị Nương phải rời cung để vào chùa Cảm Nghiệp xuống tóc. Thái tử Lý Trị lên ngôi, tức là Đường Cao Tông.
Năm 654, Võ Mị Nương sinh một con gái, nhưng đứa trẻ bị chết sau khi sinh 1 tháng. Trước khi đứa trẻ chết, Vương hoàng hậu có đến thăm nên bị nghi ngờ là nhân cơ hội hạ độc thủ tiểu công chúa (An Định, tên thật Lý Lệnh Ngọc).
Năm 655, Vương hoàng hậu và Tiêu thục phi mời đồng cốt yếm bùa mong gian hại Võ Chiêu nghi nhưng bại lộ. Đường Cao Tông sau khi phát hiện đã phế bỏ hai người họ.
Năm 660, Đường Cao Tông bị trúng gió đột quỵ, Võ hậu liền tham gia chính sự từ phía sau rèm cùng vua, nên gọi là Nhị thánh lâm triều. Cao Tông nhất nhất đều nghe theo lời Võ hậu, tuy nhiên nhận thấy sự nguy hiểm của bà, nên đã ngầm ra lệnh cho Thượng Quan Nghi tìm cách phế truất. Việc bại lộ, Thượng Quan Nghi bị Võ hậu xử tội chết, Cao Tông cũng mất hết quyền lực, hoàn toàn phụ thuộc vào Võ hậu. Tuy nhiên Võ hậu về sau lại rất trọng dụng Thượng Quan Uyển Nhi, là cháu nội của Thượng Quan Nghi.
Thái tử Lý Trung (con của Cao Tông và một người thiếp thấp kém, Vương hoàng hậu nhận làm con) bị giáng và bị giết. Con cả của Võ hậu là Lý Hoằng (Lý Cường) được phong thái tử.
Năm 667, Cao Tông quá yếu, giao cho thái tử Lý Cường giám quốc, thực ra vẫn do Võ hậu làm chủ. Năm 674, triều đình tôn Cao Tông là Thiên hoàng, Võ hậu là Thiên hậu. Võ Tắc Thiên thích dùng tôn xưng Thiên hậu cho đến tận khi làm hoàng đế. Trong chuyến thăm hành cung ở Hà Bắc cùng cha mẹ, ông đã hiểu ra mọi chuyện. Hầu hết các sử gia thời phong kiến cho rằng ông đã bị mẹ đầu độc, nhưng ông không bị giết.
Võ hậu đưa con thứ hai là Lý Hiền lên làm thái tử. Thái tử Lý Hiền vốn có khoảng cách với Võ hậu, lại hay tỏ vẻ bất kính nên bị giáng làm thứ dân năm 684. Sau đưa con thứ ba là Lý Hiển lên thay. Lý Hiền được trở lại vị trí hoàng tử vài năm sau. Ông cố gắng hiếu thảo với mẫu thân Võ Mị Nương và Cao Tông Hoàng Đế.
Trong giai đoạn này, Võ hậu đã có nhiều chính sách chính trị đổi mới, được đánh giá cao.
Đồng thời Võ hậu cho xây dựng nhiều cung điện, lớn nhất là tòa Minh Đường cao gần ba trăm trượng, sau đổi là Vạn Tượng Thần cung. Minh Đường hoàn thành, có kẻ dâng viên đá trên có chữ "Thánh mẫu lâm nhân, Vĩnh xương đế nghiệp" nên Võ hậu đổi tôn hiệu của mình là Thánh mẫu thần hoàng.
Tháng 9 năm 690, Võ hậu lên ngôi Hoàng đế cùng với sự nhường ngôi hoàng đế của Đường Duệ Tông, đổi quốc hiệu là Chu với ý kế tục sự nghiệp nhà Chu xưa kia, quốc tính là họ Võ, tôn Chu Văn Vương làm Thủy tổ Văn hoàng đế. Giáng Đường Duệ Tông xuống làm Hoàng tử, rồi sau đó phế bỏ, lại phong cháu là Võ Thừa Tự làm Ngụy vương, Võ Tam Tư làm Lương vương.
Trước đó, Võ hậu đổi cách viết chữ Chiếu trong tên của mình thành (曌), với hình Mặt trời, Mặt Trăng trên không, để tỏ quyền tối thượng. Cùng với đó là 11 chữ khác gọi là Võ hậu tân tự
Lý thuyết chính trị Trung Quốc truyền thống không cho phép một phụ nữ được lên ngôi, Võ hậu quyết định dẹp yên chống đối và đưa các quan lại trung thành vào triều. Từ Kính Nghiệp, một viên tư mã cử binh đánh bà bị thua rồi chết. Một vài thân vương cũng đem quân chống bà, cũng bị giết.
Thời cai trị của bà để dấu ấn về sự xảo quyệt tài tình và chuyên quyền hung bạo. Dưới thời cai trị, bà lập ra tuần tra mật để đối phó với bất kỳ chống đối nào có thể nổi lên, với cái tên khét tiếng Lai Tuấn Thần, Chu Hưng, nhưng đồng thời cũng có những hiền tài như Địch Nhân Kiệt.
Khi về già, Võ hậu sủng ái hai anh em Trương Dịch Chi và Trương Xương Tông là hai kẻ bất tài nhưng đẹp trai, khiến triều đình rất bất bình. Tháng 10 năm 695, sau nhiều lần thêm chữ, tên của bà được đổi thành Thiên Sách Kim Luân Thánh Thần Hoàng Đế, làm lễ phong thiền ở Tung sơn.
Võ hậu phân vân khi chọn người truyền ngôi, giữa con ruột họ Lý và cháu ruột họ Võ. Cuối cùng với sự khuyên giải của Địch Nhân Kiệt, bà quyết định lập Lý Hiển làm thái tử. Tuy nhiên bà bắt các con thề độc rằng không được làm hại họ Võ.
Bà được chôn tại Càn Lăng, cùng chỗ với Đường Cao Tông. Bia mộ của bà là một tấm bia để trống hoàn toàn (Vô tự bi), với ý là để đời sau phán xét.
Càn Lăng đã ít nhất 17 lần bị âm mưu đục phá, trong đó có 3 lần nghiêm trọng nhất. Lần đầu trong loạn Hoàng Sào, có tới 40 vạn binh sĩ đào bới mé tây đồi Lương Sơn, vạt hẳn một nửa quả đồi. Lần thứ 2 do Ôn Thao, tiết độ sứ tại Diệu Châu thời Ngũ Đại Thập Quốc, kẻ trước đó đã đào trộm 17 ngôi hoàng lăng nhà Đường. Lần thứ 3 do quân Quốc Dân đảng của Tôn Liên Trọng thời Trung Hoa Dân quốc, đã dùng cả thuốc nổ để phá. Nhưng cả 3 lần đều không thành, và Càn Lăng vẫn nguyên vẹn cho tới ngày nay, trở thành di tích khảo cổ và tham quan quý báu. Về điểm này, Võ hậu và chồng đã may mắn hơn những vị hoàng đế nổi tiếng khác, khi mà Mậu Lăng của Hán Vũ Đế, Chiêu Lăng của Đường Thái Tông... đã bị phá sạch trong thời chiến loạn.
Nhiều người đời sau coi Võ hậu là điển hình của sự độc ác, khi mà vì quyền lực, Võ hậu sẵn sàng hạ thủ người thân, thậm chí ngay cả với con ruột mình. Nhìn vào các sự kiện trong cuộc đời bà theo ám chỉ trong văn chương có thể mang lại nhiều ý nghĩa: một phụ nữ đã vượt qua những giới hạn của mình một cách không thích hợp, thái độ đạo đức giả khi thuyết giáo về lòng trắc ẩn, trong khi cùng lúc ấy lại tiến hành mô hình tham nhũng và hành xử một cách xấu xa, tàn nhẫn ngay cả với người thân và cai trị bằng cách điều khiển từ phía sau hậu trường.
Tuy nhiên, trong triều cũng có nhiều người ủng hộ bà, vì phục bà minh sát, quyết đoán đúng, có tài trị nước. Trong số đó có cả những đại thần hiền năng, được trọng vọng như Lâu Sử Đức, Địch Nhân Kiệt, Tống Cảnh; và bà biết tin dùng những người đó, nên việc chính không rối loạn, dân chúng vẫn yên ổn làm ăn, coi những vụ lộn xộn ở triều chỉ là việc riêng của họ Lí. Khi đọc bài Hịch dẹp Võ Chiếu, trong đó Lạc Tân Vương mạt sát bà thậm tệ, bà đã không giận, còn khen Lạc là có tài và trách viên tể tướng đã không biết thu phục. Về sau, bà bị truất ngôi nhưng không bị giết mà chỉ bị giam trong cung rồi chết vì già yếu, như vậy đủ biết triều thần không quá oán hận bà.[1]
Võ Tắc Thiên
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
| Thánh Thần Hoàng Đế | |
|---|---|
| Nữ hoàng duy nhất của Trung Hoa (chi tiết...) | |
 |
|
| Tại vị | 19 tháng 10, 690 - 22 tháng 2, 705 |
| Tiền nhiệm | Đường Duệ Tông |
| Kế nhiệm | Đường Trung Tông |
| Thông tin chung | |
| Phu quân | Đường Thái Tông Đường Cao Tông |
| Tên đầy đủ | Mị; (媚;), sau này Chiếu (曌) |
| Thụy hiệu | Tắc Thiên Đại Thánh Hoàng Hậu 則天順聖皇后 |
| Miếu hiệu | không có |
| Hoàng tộc | Chu (周) |
| Thân phụ | Vũ Sĩ Hoạch |
| Thân mẫu | Dương Thị |
| Sinh | 624 |
| Mất | 16 tháng 12, 705 Trung Quốc |
Bà là nữ hoàng duy nhất trong lịch sử Trung Quốc, và để lại nhiều tranh luận về công tội giữa các nhà sử học. Bà đã trải qua các vị trí tài nhân, chiêu nghi, hoàng phi, hoàng hậu, hoàng thái hậu, hoàng đế, thái thượng hoàng, nhưng cuối cùng trước khi qua đời đã quay lại với vị trí hoàng hậu của nhà Đường. Việc bà nổi lên nắm quyền cai trị bị các nhà sử học Khổng giáo chỉ trích mạnh mẽ nhưng các nhà sử học từ sau thập kỷ 1950 đã có cái nhìn khác về bà.
Khi lên ngôi Hoàng đế bà đổi tên thành Võ Chiếu (武曌), chữ "Chiếu" trong tên bà vốn là chữ "chiếu" (照) nhưng để may mắn bà đã tự tạo chữ mới (日月当空 nhật nguyệt đương không) và là một trong những chữ trong Võ Hậu Tân tự. Bà là nữ hoàng duy nhất trong lịch sử Trung Quốc đã lập ra triều đại của riêng mình, nhà Võ Chu (周), và cai trị dưới danh hiệu Thánh Thần Hoàng Đế (聖神皇帝) từ 690 đến 705.
Mục lục
Xuất thân
Gia đình bà có nguồn gốc ở huyện Văn Thuỷ (文水), thuộc quận Tinh Châu (幷州; hiện nay là thành phố Thái Nguyên tỉnh Sơn Tây). Cha bà là Võ Sĩ Hoạch (武士彠) (577-635), một thành viên thuộc một gia đình quý tộc danh tiếng ở Sơn Tây. Mẹ bà họ Dương (楊氏) (579-670), xuất thân từ gia đình quý tộc hoàng gia nhà Tuỳ. Võ Tắc Thiên không phải sinh ở Văn Thuỷ, bởi cha bà đảm nhận nhiều chức trách ở nhiều nơi trong suốt cuộc đời. Bà được cho là sinh ở Lợi Châu (利州) hiện là thành phố Quảng Nguyên (廣元市), phía bắc tỉnh Tứ Xuyên, cách Văn Thủy khoảng 800 km về phía tây nam, nhưng một số nơi khác cũng được cho là nơi sinh của bà gồm cả thủ đô Trường An.Nhập cung
Bà được đưa vào hậu cung Đường Thái Tông nhà Đường vào khoảng năm 635 và là một Tài Nhân (才人), tức là một trong chín người thiếp cấp thứ năm. Thấy tên Võ Chiếu không đẹp, Đường Thái Tông đặt tên cho bà là Mị (媚), có nghĩa là "duyên dáng, xinh đẹp", và vì vậy còn được người Trung Quốc gọi là Võ Mị Nương (武媚娘). Có thể thời gian này bà đã gặp thái tử Lý Trị và có tình cảm lén lút với vị vua tương lai này.Năm 649, Đường Thái Tông băng hà, theo luật lệ, Võ Mị Nương phải rời cung để vào chùa Cảm Nghiệp xuống tóc. Thái tử Lý Trị lên ngôi, tức là Đường Cao Tông.
Quay lại hậu cung
Năm 651, Đường Cao Tông đưa bà trở lại hoàng cung sau khi đi cúng tế cho cha tại chùa Cảm Nghiệp. Hoàng hậu họ Vương của Cao Tông đã chủ động hỗ trợ đưa bà về vì khi đó Cao Tông đang sủng ái Thục phi họ Tiêu, và muốn dùng Võ Tắc Thiên trong việc tranh giành quyền lực. Có thuyết lại cho rằng bà chưa từng rời hoàng cung. Tiêu phi bị thất sủng, muốn trả thù Vương Hoàng Hậu và Võ Mị Nương. Tháng 5 năm 651, Võ Mị Nương được phong Chiêu Nghi dưới sự ganh ghét của Tiêu thục phi, việc phong chiêu nghi được các đại thần thanh liêm đồng ý hết mình.Năm 654, Võ Mị Nương sinh một con gái, nhưng đứa trẻ bị chết sau khi sinh 1 tháng. Trước khi đứa trẻ chết, Vương hoàng hậu có đến thăm nên bị nghi ngờ là nhân cơ hội hạ độc thủ tiểu công chúa (An Định, tên thật Lý Lệnh Ngọc).
Năm 655, Vương hoàng hậu và Tiêu thục phi mời đồng cốt yếm bùa mong gian hại Võ Chiêu nghi nhưng bại lộ. Đường Cao Tông sau khi phát hiện đã phế bỏ hai người họ.
Hoàng hậu - Thiên hậu
Tháng 10 năm 655, Đường Cao Tông phong Võ chiêu nghi làm hoàng hậu.Năm 660, Đường Cao Tông bị trúng gió đột quỵ, Võ hậu liền tham gia chính sự từ phía sau rèm cùng vua, nên gọi là Nhị thánh lâm triều. Cao Tông nhất nhất đều nghe theo lời Võ hậu, tuy nhiên nhận thấy sự nguy hiểm của bà, nên đã ngầm ra lệnh cho Thượng Quan Nghi tìm cách phế truất. Việc bại lộ, Thượng Quan Nghi bị Võ hậu xử tội chết, Cao Tông cũng mất hết quyền lực, hoàn toàn phụ thuộc vào Võ hậu. Tuy nhiên Võ hậu về sau lại rất trọng dụng Thượng Quan Uyển Nhi, là cháu nội của Thượng Quan Nghi.
Thái tử Lý Trung (con của Cao Tông và một người thiếp thấp kém, Vương hoàng hậu nhận làm con) bị giáng và bị giết. Con cả của Võ hậu là Lý Hoằng (Lý Cường) được phong thái tử.
Năm 667, Cao Tông quá yếu, giao cho thái tử Lý Cường giám quốc, thực ra vẫn do Võ hậu làm chủ. Năm 674, triều đình tôn Cao Tông là Thiên hoàng, Võ hậu là Thiên hậu. Võ Tắc Thiên thích dùng tôn xưng Thiên hậu cho đến tận khi làm hoàng đế. Trong chuyến thăm hành cung ở Hà Bắc cùng cha mẹ, ông đã hiểu ra mọi chuyện. Hầu hết các sử gia thời phong kiến cho rằng ông đã bị mẹ đầu độc, nhưng ông không bị giết.
Võ hậu đưa con thứ hai là Lý Hiền lên làm thái tử. Thái tử Lý Hiền vốn có khoảng cách với Võ hậu, lại hay tỏ vẻ bất kính nên bị giáng làm thứ dân năm 684. Sau đưa con thứ ba là Lý Hiển lên thay. Lý Hiền được trở lại vị trí hoàng tử vài năm sau. Ông cố gắng hiếu thảo với mẫu thân Võ Mị Nương và Cao Tông Hoàng Đế.
Trong giai đoạn này, Võ hậu đã có nhiều chính sách chính trị đổi mới, được đánh giá cao.
Hoàng thái hậu
Năm 683, Đường Cao Tông băng hà, thái tử Lý Hiển lên ngôi, tức là Đường Trung Tông, Võ Tắc Thiên làm Hoàng thái hậu, nắm toàn bộ chính sự. Một tháng sau, với lý do Đường Trung Tông để vợ là Vi hoàng hậu lộng quyền, Võ hậu phế vua xuống làm Lư Lăng Vương, lập con trai thứ tư (Lý Đán) lên làm vua, tức Đường Duệ Tông. Trong các năm tiếp theo, Võ hậu lần lượt ra tay với các vương gia là con của Đường Thái Tông như Việt vương Lý Trinh, Lang Nha vương Lý Trọng.Đồng thời Võ hậu cho xây dựng nhiều cung điện, lớn nhất là tòa Minh Đường cao gần ba trăm trượng, sau đổi là Vạn Tượng Thần cung. Minh Đường hoàn thành, có kẻ dâng viên đá trên có chữ "Thánh mẫu lâm nhân, Vĩnh xương đế nghiệp" nên Võ hậu đổi tôn hiệu của mình là Thánh mẫu thần hoàng.
Xưng hoàng đế
Năm 690, sư Pháp Minh dâng bốn quyển Đại Vân kinh ca ngợi Võ hậu là Phật Di Lặc xuống trần, là chủ của thiên hạ. Võ hậu sai in rồi phát ra khắp nơi, đề cao Phật giáo trên Đạo giáo.Tháng 9 năm 690, Võ hậu lên ngôi Hoàng đế cùng với sự nhường ngôi hoàng đế của Đường Duệ Tông, đổi quốc hiệu là Chu với ý kế tục sự nghiệp nhà Chu xưa kia, quốc tính là họ Võ, tôn Chu Văn Vương làm Thủy tổ Văn hoàng đế. Giáng Đường Duệ Tông xuống làm Hoàng tử, rồi sau đó phế bỏ, lại phong cháu là Võ Thừa Tự làm Ngụy vương, Võ Tam Tư làm Lương vương.
Trước đó, Võ hậu đổi cách viết chữ Chiếu trong tên của mình thành (曌), với hình Mặt trời, Mặt Trăng trên không, để tỏ quyền tối thượng. Cùng với đó là 11 chữ khác gọi là Võ hậu tân tự
Lý thuyết chính trị Trung Quốc truyền thống không cho phép một phụ nữ được lên ngôi, Võ hậu quyết định dẹp yên chống đối và đưa các quan lại trung thành vào triều. Từ Kính Nghiệp, một viên tư mã cử binh đánh bà bị thua rồi chết. Một vài thân vương cũng đem quân chống bà, cũng bị giết.
Thời cai trị của bà để dấu ấn về sự xảo quyệt tài tình và chuyên quyền hung bạo. Dưới thời cai trị, bà lập ra tuần tra mật để đối phó với bất kỳ chống đối nào có thể nổi lên, với cái tên khét tiếng Lai Tuấn Thần, Chu Hưng, nhưng đồng thời cũng có những hiền tài như Địch Nhân Kiệt.
Khi về già, Võ hậu sủng ái hai anh em Trương Dịch Chi và Trương Xương Tông là hai kẻ bất tài nhưng đẹp trai, khiến triều đình rất bất bình. Tháng 10 năm 695, sau nhiều lần thêm chữ, tên của bà được đổi thành Thiên Sách Kim Luân Thánh Thần Hoàng Đế, làm lễ phong thiền ở Tung sơn.
Võ hậu phân vân khi chọn người truyền ngôi, giữa con ruột họ Lý và cháu ruột họ Võ. Cuối cùng với sự khuyên giải của Địch Nhân Kiệt, bà quyết định lập Lý Hiển làm thái tử. Tuy nhiên bà bắt các con thề độc rằng không được làm hại họ Võ.
Cuối đời
Đến năm 705, Võ hậu ngoài 80 tuổi đã rất ốm yếu. Tháng 2, tể tướng Trương Giản Chi lãnh đạo cuộc đảo chính giết hai anh em họ Trương, xông vào cung buộc Võ hậu truyền ngôi cho thái tử Lý Hiển. Đường Trung Tông Lý Hiển lại lên làm vua lần nữa, Võ hậu trở thành Thái thượng hoàng, rồi qua đời vào tháng 11 năm 705. Khi lâm chung bà yêu cầu dùng thụy hiệu là Hoàng hậu chứ không phải Hoàng đế, do đó không có miếu hiệu.Bà được chôn tại Càn Lăng, cùng chỗ với Đường Cao Tông. Bia mộ của bà là một tấm bia để trống hoàn toàn (Vô tự bi), với ý là để đời sau phán xét.
Càn Lăng đã ít nhất 17 lần bị âm mưu đục phá, trong đó có 3 lần nghiêm trọng nhất. Lần đầu trong loạn Hoàng Sào, có tới 40 vạn binh sĩ đào bới mé tây đồi Lương Sơn, vạt hẳn một nửa quả đồi. Lần thứ 2 do Ôn Thao, tiết độ sứ tại Diệu Châu thời Ngũ Đại Thập Quốc, kẻ trước đó đã đào trộm 17 ngôi hoàng lăng nhà Đường. Lần thứ 3 do quân Quốc Dân đảng của Tôn Liên Trọng thời Trung Hoa Dân quốc, đã dùng cả thuốc nổ để phá. Nhưng cả 3 lần đều không thành, và Càn Lăng vẫn nguyên vẹn cho tới ngày nay, trở thành di tích khảo cổ và tham quan quý báu. Về điểm này, Võ hậu và chồng đã may mắn hơn những vị hoàng đế nổi tiếng khác, khi mà Mậu Lăng của Hán Vũ Đế, Chiêu Lăng của Đường Thái Tông... đã bị phá sạch trong thời chiến loạn.
Nhận định của đời sau
Mặc dù chỉ tồn tại một thời gian ngắn, theo một số nhà sử học, nhà Võ Chu đã có được một hệ thống bình đẳng giới tốt hơn so với nhà Đường giai đoạn tiếp sau nó.Nhiều người đời sau coi Võ hậu là điển hình của sự độc ác, khi mà vì quyền lực, Võ hậu sẵn sàng hạ thủ người thân, thậm chí ngay cả với con ruột mình. Nhìn vào các sự kiện trong cuộc đời bà theo ám chỉ trong văn chương có thể mang lại nhiều ý nghĩa: một phụ nữ đã vượt qua những giới hạn của mình một cách không thích hợp, thái độ đạo đức giả khi thuyết giáo về lòng trắc ẩn, trong khi cùng lúc ấy lại tiến hành mô hình tham nhũng và hành xử một cách xấu xa, tàn nhẫn ngay cả với người thân và cai trị bằng cách điều khiển từ phía sau hậu trường.
Tuy nhiên, trong triều cũng có nhiều người ủng hộ bà, vì phục bà minh sát, quyết đoán đúng, có tài trị nước. Trong số đó có cả những đại thần hiền năng, được trọng vọng như Lâu Sử Đức, Địch Nhân Kiệt, Tống Cảnh; và bà biết tin dùng những người đó, nên việc chính không rối loạn, dân chúng vẫn yên ổn làm ăn, coi những vụ lộn xộn ở triều chỉ là việc riêng của họ Lí. Khi đọc bài Hịch dẹp Võ Chiếu, trong đó Lạc Tân Vương mạt sát bà thậm tệ, bà đã không giận, còn khen Lạc là có tài và trách viên tể tướng đã không biết thu phục. Về sau, bà bị truất ngôi nhưng không bị giết mà chỉ bị giam trong cung rồi chết vì già yếu, như vậy đủ biết triều thần không quá oán hận bà.[1]
Nhà Chu (690 - 705)
| Quy ước: Sử dụng tên riêng | |||
| Miếu hiệu | Họ và Tên | Giai đoạn cai trị | Niên hiệu và khoảng thời gian sử dụng |
|---|---|---|---|
| Không có | Võ Chiếu(武曌) | 690-705 |
Thiên Thụ (天授): 16, tháng 11, 690 - 21 tháng 4, 692 (18 tháng) Như Ý (如意): 22 tháng 4- 22 tháng 10, 692 (6 tháng) Trường Thọ (長壽): 23 tháng 10, 692 - 8 tháng 6, 694 (19 ½ tháng) Duyên Tái (延載): 9 tháng 6, 694 - 21 tháng 1, 695 (7 ½ tháng) Chứng Thánh (證聖): 22 tháng 1 - 21 tháng 10, 695 (9 tháng) Thiên Sách Vạn Tuế (天冊萬歲): 22 tháng 10, 695 - 19 tháng 1, 696 (3 tháng) Vạn Tuế Đăng Phong (萬歲登封): 20 tháng 1 - 21 tháng 4, 696 (3 tháng) Vạn Tuế Thông Thiên (萬歲通天): 22 tháng 4, 696 - 28 tháng 9, 697 (17 tháng) Thần Công (神功): 29 tháng 9 - 19 tháng 12, 697 (2 ½ tháng) Thánh Lịch (聖曆): 20 tháng 12, 697 - 26 tháng 5, 700 (29 tháng) Cửu Thị (久視): 27 tháng 5, 700 - 14 tháng 2, 701 (8 ½ tháng) Đại Túc (大足): 15 tháng 2 - 25 tháng 11, 701 (9½ tháng) Trường An (長安): 26 tháng 11, 701 - 29 tháng 1, 705 (38 tháng) Thần Long (神龍): 30 tháng 1 - 3 tháng 3, 705 (Nhà Chu bị bãi bỏ vào ngày 3 tháng 3 năm 705 và nhà Đường được tái lập ngay ngày hôm đó, nhưng giai đoạn Thần Long kéo dài tới tận năm 707) |
Các tôn hiệu
Võ Tắc Thiên rất thích các tôn hiệu mĩ miều, do đó đã nhiều lần thay đổi, thêm bớt chữ vào tôn hiệu, bao gồm:- Thánh Thần hoàng đế (圣神皇帝)
- Tắc Thiên Đại Thánh hoàng đế (则天大圣皇帝)
- Thánh Mẫu Thần Hoàng (圣母神皇)
- Kim Luân Thánh Thần hoàng đế (金轮圣神皇帝)
- Việt Cổ Kim Luân Thánh Thần hoàng đế (越古金轮圣神皇帝)
- Từ Thị Việt Cổ Kim Luân Thánh Thần hoàng đế (慈氏越古金轮圣神皇帝)
- Thiên Sách Kim Luân Thánh Thần hoàng đế (天册金轮圣神皇帝)
- Thiên hậu, Đại Thánh Thiên hậu (năm 710 đời Đường Huyền Tông)
- Thiên hậu Thánh đế, Thánh Hậu (năm 712 đời Đường Huyền Tông)
- Tắc Thiên hoàng hậu (716)
- Tắc Thiên Thuận Thánh hoàng hậu (749)
Con
- Công chúa An Định: đứa trẻ chết yểu do bị ngạt thở vì thiếu oxy.
- Lý Hoằng (652-675): làm Thái tử, được cha là Đường Cao Tông phong là Hiếu Kính hoàng đế, miếu hiệu Đường Nghĩa Tông
- Lý Hiền: Từng làm Thái tử nhưng bị Võ hậu phế làm Lộ Vương, rồi Phong Ung Vương. Bị Võ hậu bức tử năm 684.
- Lý Hiển: Đường Trung Tông, còn có tên là Lý Triết
- Lý Đán: Đường Duệ Tông, còn có tên là Lý Húc Luân, Lý Luân
- Công chúa Thái Bình
Ghi chú
Ghi chú chung: ngày tháng ở đây được lấy theo lịch Julius, không theo lịch Gregory đón trước.- ^ Năm được suy ra từ tuổi khi chết được ghi trong Tân Đường thư (新唐書), biên soạn vào năm 1045-1060, là năm được các nhà sử học hiện đại lựa chọn. Năm sinh được tính từ Cựu Đường thư (舊唐書), soạn vào năm 941-945, là 623. Năm sinh được tính ra từ Tư trị thông giám được soạn vào năm 1065-1084, là 624. Được Đường Thái Tông đặt tên vào cuối những năm 630 sau khi bà đã vào hoàng cung (xem trong bài).
- ^ Đã phát minh ra ký tự Trung Quốc này vào tháng 12, 689 và lấy đó làm tên. Trở thành tên húy của bà khi bà lên ngôi vào năm sau. Một số nguồn xác nhận rằng từ này được viết trên thực tế Chiếu 瞾 . Một số nguồn cũng cho rằng tên gốc bà được đặt là Chiếu (照) , và rằng năm 689 bà chỉ đổi những phần cấu thành tên bà, nhưng nhưng điều này không được xác nhận trong Cựu Đường thư và trong Tân Đường thư, cả hai đều ghi tên gốc của bà, nếu bà có.
- ^ Bà đã nắm một phần quyền lực vào năm 660, và nắm hoàn toàn quyền lực từ tháng 1, 665 (xem bài bên trong). Nhà Chu được tuyên bố thành lập vào 16 tháng 10, 690, và bà tự tuyên bố mình làm Hoàng đế vào 19 tháng 10, giáng con bà Đường Duệ Tông làm người thừa tự.
- ^ Mất quyền lực sau cuộc đảo chính trong hoàng cung 10 tháng 2, 705. Sau đó vào 22 tháng 2 bị bắt buộc phải trao lại chức vị cho con trai lớn, được lập làm Đường Trung Tông vào 23 tháng 2
- ^ Nhà Chu bị bãi bỏ trước khi bà chết, và bà bị giáng xuống cấp hoàng hậu vợ vua khi chết, vì thế bà không có miếu hiệu. Ở Trung Quốc, hoàng hậu vợ vua, không giống như các hoàng đế cai trị, không được trao miếu hiệu.
- ^ Tắc Thiên là người đầu tiên được trao huy hiệu (徽號) vào tháng 2, 705 bởi người con trai được tái lập làm vua là Trung Tông. Huy hiệu đã được sử dụng làm thụy hiệu của bà tên khi bà chết mười tháng sau đó.
- ^ Tên thụy cuối cùng của bà được đặt vào tháng 7, 749.
Xem thêm
Tham khảo
- ^ Nguyễn Hiến Lê, sđd.
- Nguyễn Hiến Lê, Sử Trung Quốc.
- Lâm Hán Đạt, Tào Dư Chương, Lịch sử Trung Quốc 5000 năm.
Liên kết ngoài
- Nghe truyện Tình sử Võ Tắc Thiên trực tuyến trên trang web kkvn.net
- Vì sao bia mộ Võ Tắc Thiên không có chữ? Lịch sử Việt Nam
| Tiền nhiệm: Đường Duệ Tông |
Hoàng đế Trung Quốc 690–705 |
Kế nhiệm: Đường Trung Tông |
|
Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và tài liệu về Võ Tắc Thiên |
Thể loại:
Đường Trung Tông (唐中宗) (26 tháng 11 năm 656 – 3 tháng 7 năm 710), tên là Lý Hiển (李顯), có lúc được gọi là Lý Triết (李哲) và Vũ Hiển (武顯), là hoàng đế thứ 4 của nhà Đường trong lịch sử Trung Hoa. Ông cai trị một thời gian ngắn trong năm 684 và sau đó trở lại ngôi vua từ năm 705- 710 với niên hiệu là Tự Thánh (嗣聖).
Đường Trung Tông là con trai của Đường Cao Tông và Võ Tắc Thiên. Ông đã kế vị phụ hoàng năm 684. Tuy nhiên, mẹ ông là Võ Tắc Thiên đã phế ông một tháng sau để đưa em trai ông là Đường Duệ Tông lên thay. Ông bị đưa đi các tỉnh và bị quản thúc tại cung. Sáu năm sau, Duệ Tông từ bỏ ngai vàng nhường cho mẹ mình và Võ Tắc Thiên chính thức tự xưng là hoàng đế còn Duệ Tông được phong làm Thái tử.
Do từng đồng cam cộng khổ khi bị giam cầm lâu ngày nên Trung Tông rất tín nhiệm Vi hoàng hậu. Ông phong tước vương cho cha đẻ của hoàng hậu, cho con gái được Vi hậu sinh ra là công chúa An Lạc Lý Khỏa Nhi tham dự triều chính. Bản thân công chúa An Lạc cũng hi vọng được ông lập làm hoàng thái nữ để kế vị. Bản thân Vi hậu cũng hi vọng học Võ Tắc Thiên làm hoàng đế, nên ra sức lộng quyền, nhăm nhe phế bỏ Lý Hiển để tự mình làm Hoàng đế.
Năm 710, có quan đại thần là Yến Khâm Dung dâng sớ nói: “Hoàng hậu dâm loạn lại can dự đến việc triều đình, nay cấu kết với bè đảng, có ý định làm phản”. Lý Hiển nghe xong, không nói gì, cho lui. Trên đường về, Yến Khâm Dung bị vây cánh của Vi Hoàng hậu giết chết, Lý Hiển nghe tin, cả ngày buồn bã không vui. Vi Hoàng hậu biết rằng Lý Hiển bắt đầu thay đổi theo chiều hướng bất lợi cho mình.
Tháng 7 năm 710 ông chết, được táng tại Định lăng. Người ta cho rằng Vi hoàng hậu cùng công chúa An Lạc, do lo sợ bị ông tra cứu, đã cho người đầu độc ông, vì một số quan lại như Lang Ngập và Yến Khâm Dung tố giác Vi hậu loạn dâm còn Lý Khỏa Nhi cùng chồng là Võ Duyên Tú có ý định lật đổ nhà Đường.
Sau khi hạ độc giết chết Lý Hiển, Vi Hoàng hậu giả chiếu chỉ, lập một người con còn rất nhỏ của Lý Hiển là Lý Trọng Mậu lên làm Hoàng đế để tiện bề thao túng quyền lực trong triều đình, từng bước thực hiện tham vọng của mình. Tuy nhiên, Vi hậu và công chúa An Lạc đều bị quân đội do Lý Long Cơ và công chúa Thái Bình chỉ huy giết chết sau đó không lâu. Nhà Đường được bảo tồn, Đường Duệ Tông em ông lại làm vua lần thứ hai.
- Sinh 625
- Mất 705
- Hoàng hậu nhà Đường
- Vua nhà Đường
- Nữ nguyên thủ quốc gia người Trung Quốc
- Người Sơn Tây (Trung Quốc)
- Mỹ nhân Trung Hoa
- Nữ hoàng
Đường Trung Tông
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
| Đường Trung Tông (唐中宗) | ||
|---|---|---|
| Hoàng đế Trung Hoa (chi tiết...) | ||
 |
||
| Hoàng đế nhà Đường | ||
| Trị vì | lần 1: 3/1/684 – 26/2/684 lần 2: 23/2/705 [1]-3/7/710 |
|
| Tiền nhiệm | lần 1: Đường Cao Tông lần 2: Võ Tắc Thiên (nhà Võ Chu) |
|
| Kế nhiệm | lần 1: Đường Duệ Tông lần 2: Đường Thương Đế |
|
| Thông tin chung | ||
| Thê thiếp | Xem văn bản. | |
| Hậu duệ | Xem văn bản. | |
| Tên thật | Lý Hiển (李顯), Lý Triết[2] (李哲), Lý Hiển [3], Võ Hiển[4] (武顯), Lý Hiển[5] (李顯) | |
| Tước hiệu | Hoàng đế | |
| Niên hiệu |
|
|
| Thụy hiệu | Hiếu Hòa hoàng đế[7] (孝和皇帝) Hiếu Hòa Đại Thánh hoàng đế[8] (孝和大圣皇帝) Đại Hòa Đại Thánh Đại Hòa Đại Thánh Đại Chiêu Hiếu hoàng đế[9](大和大聖大昭孝皇帝) |
|
| Miếu hiệu | Trung Tông (中宗) | |
| Triều đại | nhà Đường | |
| Thân phụ | Đường Cao Tông Lý Trị | |
| Thân mẫu | Võ Tắc Thiên | |
| Sinh | 26/11/ 656 | |
| Mất | 3/7/710 Trung Quốc |
|
| An táng | Định lăng | |
Đường Trung Tông là con trai của Đường Cao Tông và Võ Tắc Thiên. Ông đã kế vị phụ hoàng năm 684. Tuy nhiên, mẹ ông là Võ Tắc Thiên đã phế ông một tháng sau để đưa em trai ông là Đường Duệ Tông lên thay. Ông bị đưa đi các tỉnh và bị quản thúc tại cung. Sáu năm sau, Duệ Tông từ bỏ ngai vàng nhường cho mẹ mình và Võ Tắc Thiên chính thức tự xưng là hoàng đế còn Duệ Tông được phong làm Thái tử.
Tiểu sử
Lý Hiển ban đầu được phong là Chu vương, sau cải thành Anh vương. Do hai người anh là Lý Hoằng và Lý Hiền lần lượt bị phế truất địa vị thái tử nên ông được lập làm thái tử. Sau khi lên ngôi, ông đã phong cho cha đẻ của Vi hoàng hậu là Vi Huyền Trinh làm thị trung, một chức quan to. Điều này bị một số quan chức do Bùi Viêm - một người thân tín của Võ Tắc Thiên - đứng đầu, phản đối. Ông đã mạt sát các quan và kiên quyết làm theo ý mình. Kết quả ông bị Võ thái hậu phế truất chỉ sau một tháng trị vì. Ông bị giáng xuống làm Lư Lăng vương và giam lỏng tại Quân Châu (nay là trấn Quân Châu, huyện cấp thị Đan Giang Khẩu, địa cấp thị Thập Yển, tỉnh Hồ Bắc) và Phòng Châu (nay là huyện Phòng, địa cấp thị Thập Yển, tỉnh Hồ Bắc). Năm 698, nhờ sự thuyết phục của Địch Nhân Kiệt cùng một số quan chức cao cấp khác, ông được Võ hoàng đế cho phép trở về kinh đô và tháng 10 năm đó được phong làm thái tử. Năm 705, các quan lại cao cấp buộc Võ hoàng đế phải thoái vị và đưa ông lên làm hoàng đế lần thứ hai, khôi phục lại quốc hiệu nhà Đường.Do từng đồng cam cộng khổ khi bị giam cầm lâu ngày nên Trung Tông rất tín nhiệm Vi hoàng hậu. Ông phong tước vương cho cha đẻ của hoàng hậu, cho con gái được Vi hậu sinh ra là công chúa An Lạc Lý Khỏa Nhi tham dự triều chính. Bản thân công chúa An Lạc cũng hi vọng được ông lập làm hoàng thái nữ để kế vị. Bản thân Vi hậu cũng hi vọng học Võ Tắc Thiên làm hoàng đế, nên ra sức lộng quyền, nhăm nhe phế bỏ Lý Hiển để tự mình làm Hoàng đế.
Năm 710, có quan đại thần là Yến Khâm Dung dâng sớ nói: “Hoàng hậu dâm loạn lại can dự đến việc triều đình, nay cấu kết với bè đảng, có ý định làm phản”. Lý Hiển nghe xong, không nói gì, cho lui. Trên đường về, Yến Khâm Dung bị vây cánh của Vi Hoàng hậu giết chết, Lý Hiển nghe tin, cả ngày buồn bã không vui. Vi Hoàng hậu biết rằng Lý Hiển bắt đầu thay đổi theo chiều hướng bất lợi cho mình.
Tháng 7 năm 710 ông chết, được táng tại Định lăng. Người ta cho rằng Vi hoàng hậu cùng công chúa An Lạc, do lo sợ bị ông tra cứu, đã cho người đầu độc ông, vì một số quan lại như Lang Ngập và Yến Khâm Dung tố giác Vi hậu loạn dâm còn Lý Khỏa Nhi cùng chồng là Võ Duyên Tú có ý định lật đổ nhà Đường.
Sau khi hạ độc giết chết Lý Hiển, Vi Hoàng hậu giả chiếu chỉ, lập một người con còn rất nhỏ của Lý Hiển là Lý Trọng Mậu lên làm Hoàng đế để tiện bề thao túng quyền lực trong triều đình, từng bước thực hiện tham vọng của mình. Tuy nhiên, Vi hậu và công chúa An Lạc đều bị quân đội do Lý Long Cơ và công chúa Thái Bình chỉ huy giết chết sau đó không lâu. Nhà Đường được bảo tồn, Đường Duệ Tông em ông lại làm vua lần thứ hai.
Niên hiệu
Tháng của niên hiệu dưới đây tính theo âm lịch, không phải dương lịch như trong hộp thông tin.- Tự Thánh： tháng giêng năm 684 - tháng hai năm 684
- Thần Long： tháng giêng năm 705 - tháng chín năm 707
- Cảnh Long： tháng chín năm 707 - tháng sáu năm 710.
Gia đình
Hậu phi
- Hòa Tư Triệu hoàng hậu
- Vi hoàng hậu
- Chiêu dung Thượng Quan Uyển Nhi
Con cái
Trai
- Ý Đức thái tử Lý Trọng Nhuận
- Tiếu vương Lý Trọng Phúc
- Tiết Mẫn thái tử Lý Trọng Tuấn
- Thương đế Lý Trọng Mậu
Gái
Đường Trung Tông có 8 con gái[10]：- Tân Đô công chúa, lấy Võ Duyên Huy.
- Nghi Thành công chúa (ban đầu phong là Nghĩa An quận chúa, lấy Bùi Tốn).
- Định An công chúa (ban đầu phong là Tân Ninh quận chúa, lấy Vương Đồng Kiểu, sau lấy Vi Trạc, rồi lại lấy Thôi Tiển.
- Trường Ninh công chúa (mẹ là Vi thứ nhân, lấy Dương Thận Giao, sau lấy Tô Ngạn Bá.
- Vĩnh Thọ công chúa, chết sớm.
- Vĩnh Thái công chúa Lý Tiên Huệ (lấy Võ Duyên Cơ).
- An Lạc công chúa Lý Khỏa Nhi (lấy Võ Sùng Huấn, sau lấy Võ Duyên Tú).
- Thành An công chúa (tự Quý Khương, ban đầu phong là Tân Bình công chúa, lấy Vi Tiệp.)
Ghi chú
- ^ Phục ngôi vị 3 ngày sau cuộc chính biến chấm dứt quyền lực mẹ ông.
- ^ Tên được đổi thành Triết vào năm 677.
- ^ Tên ông lại được đổi thành Hiển khi ông được tái phong làm thái tử tháng 10 năm 698. Tên này đã trở thành tên húy của ông khi ông lại lên ngôi năm 705.
- ^ Đổi họ năm 700.
- ^ Họ đổi trở lại thành Lý năm 705.
- ^ Bị mẹ đẻ phế truất.
- ^ Cựu Đường thư, quyển 7, đặt khi mất.
- ^ Đặt năm 749.
- ^ Đặt năm 754.
- ^ Tân Đường thư - Chư đế công chúa liệt truyện
|
||
Thể loại:
Video yêu thích
http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam
Trở về trang chính
Hoàng Kim, hoangkim, hoangkimvietnam, Ngọc Phương Nam, Chào ngày mới Thung dung, Dạy và học, Cây Lương thực, Tin Nông nghiệp Việt Nam, Food Crops, Cassava in Vietnam, Khát khao xanh, Dayvahoc, Học mỗi ngày, Danh nhân Việt , Food Crops News, Điểm chính, CNM365, Kim LinkedIn, KimTwitter, KimFaceBook Đọc lại và suy ngẫm, Việt Nam tổ quốc tôi, Tình yêu cuộc sống, Thơ cho con
http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam
Trở về trang chính
Hoàng Kim, hoangkim, hoangkimvietnam, Ngọc Phương Nam, Chào ngày mới Thung dung, Dạy và học, Cây Lương thực, Tin Nông nghiệp Việt Nam, Food Crops, Cassava in Vietnam, Khát khao xanh, Dayvahoc, Học mỗi ngày, Danh nhân Việt , Food Crops News, Điểm chính, CNM365, Kim LinkedIn, KimTwitter, KimFaceBook Đọc lại và suy ngẫm, Việt Nam tổ quốc tôi, Tình yêu cuộc sống, Thơ cho con
No comments:
Post a Comment