tag:blogger.com,1999:blog-20947553943646973152024-03-26T23:37:49.545-07:00Chào ngày mới Cám ơn đời mỗi sớm mai thức dậy, ta có thêm ngày mới để yêu thương. foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.comBlogger407125tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-29817455742042433012015-01-06T04:41:00.001-08:002015-01-08T17:53:10.720-08:00CNM365 Chào ngày mới<div class="box">
<img alt="protectedbythelionsmane: I will meet you there. " class="shakeimage" height="281" src="https://i0.wp.com/38.media.tumblr.com/98da9503fd9c23ab8f968bf8db8c55e6/tumblr_nd09i0zSuo1tchrkco1_500.gif" width="607" /></div>
<br />
<header class="entry-header"><br /></header>
<b><a href="https://cnm365.wordpress.com/" title="Tình yêu cuộc sống"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">CNM365</span></a></b><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">. <b>Cám ơn đời mỗi sớm mai thức dậy, ta có thêm ngày mới để yêu thương. CNM365 là sự tiếp nối của trang </b><b><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">chào ngày mới 365</a></b><b> ghi lại những sự kiện nổi bật, điểm nhấn 365 ngày trong năm, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" title="Tình yêu cuộc sống">t</a></b><b><a href="http://thungdung.blogspot.com/" title="Tình yêu cuộc sống">ình yêu cuộc sống</a>. </b></span><br />
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b></b></span>
<br />
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Bài mới nhất mời <a href="https://cnm365.wordpress.com/">bấm vào đây</a>hoặc vào ngày cần tìm dưới đây</b></span>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"> </span><br />
<ul>
<li>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/2015/01/06/chao-ngay-moi-07-thang-1/">Chào ngày mới 07 tháng 1</a></span>
</li>
<li>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/2015/01/05/chao-ngay-moi-06-thang-1/">Chào ngày mới 06 tháng 1</a></span>
</li>
<li>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/2015/01/04/chao-ngay-moi-05-thang-1/">Chào ngày mới 05 tháng 1</a></span>
</li>
<li>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/2015/01/04/chao-ngay-moi-04-thang-1/">Chào ngày mới 04 tháng 1</a></span>
</li>
<li>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/2015/01/04/chao-ngay-moi-03-thang-1/">Chào ngày mới 03 tháng 1 </a></span></li>
<li class="cat-item cat-item-316574633"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/category/chao-ngay-moi-02-thang-1/">Chào ngày mới 02 tháng 1</a></span>
</li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://cnm365.wordpress.com/category/chao-ngay-moi-01-thang-1/">Chào ngày mới 01 tháng 1</a> </span></li>
</ul>
<ul class="posts" style="text-align: center;">
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-31-thang-12.html">Chào ngày mới 31 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-30-thang-12.html">Chào ngày mới 30 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-29-thang-12.html">Chào ngày mới 29 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-28-thang-12.html">Chào ngày mới 28 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-27-thang-12.html">Chào ngày mới 27 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-26-thang-12.html">Chào ngày mới 26 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-25-thang-12.html">Chào ngày mới 25 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-24-thang-12.html">Chào ngày mới 24 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-23-thang-12.html">Chào ngày mới 23 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-22-thang-12.html">Chào ngày mới 22 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-21-thang-12.html">Chào ngày mới 21 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-20-thang-12.html">Chào ngày mới 20 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-19-thang-12.html">Chào ngày mới 19 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-18-thang-12.html">Chào ngày mới 18 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-17-thang-12.html">Chào ngày mới 17 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-16-thang-12.html">Chào ngày mới 16 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-15-thang-12.html">Chào ngày mới 15 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-14-thang-12.html">Chào ngày mới 14 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-13-thang-12.html">Chào ngày mới 13 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-12-thang-12.html">Chào ngày mới 12 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-11-thang-12.html">Chào ngày mới 11 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-10-thang-12.html">Chào ngày mới 10 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-09-thang-12.html">Chào ngày mới 09 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-08-thang-12.html">Chào ngày mới 08 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-07-thang-12.html">Chào ngày mới 07 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-06-thang-12.html">Chào ngày mới 06 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-05-thang-12.html">Chào ngày mới 05 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-04-thang-12.html">Chào ngày mới 04 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-03-thang-12.html">Chào ngày mới 03 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-02-thang-12.html">Chào ngày mới 02 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-01-thang-12.html">Chào ngày mới 01 tháng 12</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-30-thang-11.html">Chào ngày mới 30 tháng 11</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-29-thang-11.html">Chào ngày mới 29 tháng 11</a></span></li>
<li><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-28-thang-11.html">Chào ngày mới 28 tháng 11</a></span></li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_11_01_archive.html">November</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(26)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_10_01_archive.html">October</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_09_01_archive.html">September</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(30)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_08_01_archive.html">August</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_07_01_archive.html">July</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(32)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_06_01_archive.html">June</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(29)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_05_01_archive.html">May</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(34)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_04_01_archive.html">April</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(27)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_03_01_archive.html">March</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_02_01_archive.html">February</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(30)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_01_01_archive.html">January</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(32)</span></span>
</li>
</ul>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;">
</span>
<br />
<div style="text-align: center;">
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null"><span class="zippy">►
</span>
</a><a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/search?updated-min=2013-01-01T00:00:00-08:00&updated-max=2014-01-01T00:00:00-08:00&max-results=41">December</a><span class="post-count" dir="ltr"> (41)</span></span></div>
<div style="text-align: center;">
</div>
<span class="post-count" dir="ltr"><span style="font-size: xx-small;"><span style="font-size: xx-small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b><br /><span style="font-size: small;">Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></span></b><span style="font-size: small;"><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>,<a href="http://cassavanews.blogspot.com/">Cassava News</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, </span></span></span></span></span><span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-52307275734547552022014-12-27T02:35:00.000-08:002015-01-04T04:24:05.191-08:00Chào ngày mới 01 tháng 1 <div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhUF-TDNeV4FDmAm4hvigHvG0ao99YILHgoEGN56ZaLT6lx8XtW48pRH29nvEzwKQGRyAR3xbyt0l0bNcy1tVIZtIompkUa0xgWfEJHWz8lrxkJpdtaTBR0TZaiWnQxJXgu421qcwjLMa0U/s1600/Chucmungnammoi.jpg" imageanchor="1" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhUF-TDNeV4FDmAm4hvigHvG0ao99YILHgoEGN56ZaLT6lx8XtW48pRH29nvEzwKQGRyAR3xbyt0l0bNcy1tVIZtIompkUa0xgWfEJHWz8lrxkJpdtaTBR0TZaiWnQxJXgu421qcwjLMa0U/s1600/Chucmungnammoi.jpg" height="298" width="320" /></a></div>
<br />
<b> <span style="color: red;">CNM365. Chào ngày mới 01 tháng 1<br /> Kính chúc năm mới vui khỏe, hạnh phúc</span></b> <br />
<h3 class="post-title entry-title" itemprop="name" style="color: white; font-family: Arial,Tahoma,Helvetica,FreeSans,sans-serif; font-size: 18px; font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: normal; margin: 0px; position: relative; text-align: center;">
<b style="font-family: Georgia, serif; font-size: 100%; line-height: 22px;"><span style="color: red;"> <span style="font-size: small;"><span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;">CHÀO NGÀY MỚI 365</span></span></span></b></h3>
<div style="text-align: center;">
<span style="font-size: small;"><span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;"><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/"><span style="font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: 1.4;"><b><span style="color: #000099;">www.chaongaymoi365.blogspot.com </span></b></span></a><br /><span style="font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: 1.4;"><b><span style="color: #000099;">là điểm nhấn 365 ngày trong năm, câu</span></b></span><br /><span style="font-style: normal; font-variant: normal; font-weight: normal; line-height: 1.4;"><b><span style="color: #000099;">chuyện nổi bật, Tình yêu cuộc sống</span></b></span></span></span></div>
<br />
<ul class="posts" style="text-align: center;">
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-31-thang-12.html">Chào ngày mới 31 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-30-thang-12.html">Chào ngày mới 30 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-29-thang-12.html">Chào ngày mới 29 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-28-thang-12.html">Chào ngày mới 28 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-27-thang-12.html">Chào ngày mới 27 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-26-thang-12.html">Chào ngày mới 26 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-25-thang-12.html">Chào ngày mới 25 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-24-thang-12.html">Chào ngày mới 24 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-23-thang-12.html">Chào ngày mới 23 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-22-thang-12.html">Chào ngày mới 22 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-21-thang-12.html">Chào ngày mới 21 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-20-thang-12.html">Chào ngày mới 20 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-19-thang-12.html">Chào ngày mới 19 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-18-thang-12.html">Chào ngày mới 18 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-17-thang-12.html">Chào ngày mới 17 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-16-thang-12.html">Chào ngày mới 16 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-15-thang-12.html">Chào ngày mới 15 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-14-thang-12.html">Chào ngày mới 14 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-13-thang-12.html">Chào ngày mới 13 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-12-thang-12.html">Chào ngày mới 12 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-11-thang-12.html">Chào ngày mới 11 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-10-thang-12.html">Chào ngày mới 10 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-09-thang-12.html">Chào ngày mới 09 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-08-thang-12.html">Chào ngày mới 08 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-07-thang-12.html">Chào ngày mới 07 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-06-thang-12.html">Chào ngày mới 06 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-05-thang-12.html">Chào ngày mới 05 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-04-thang-12.html">Chào ngày mới 04 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-03-thang-12.html">Chào ngày mới 03 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-02-thang-12.html">Chào ngày mới 02 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-01-thang-12.html">Chào ngày mới 01 tháng 12</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-30-thang-11.html">Chào ngày mới 30 tháng 11</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-29-thang-11.html">Chào ngày mới 29 tháng 11</a></li>
<li><a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014/12/chao-ngay-moi-28-thang-11.html">Chào ngày mới 28 tháng 11</a></li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_11_01_archive.html">November</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(26)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_10_01_archive.html">October</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_09_01_archive.html">September</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(30)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_08_01_archive.html">August</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_07_01_archive.html">July</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(32)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_06_01_archive.html">June</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(29)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_05_01_archive.html">May</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(34)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_04_01_archive.html">April</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(27)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_03_01_archive.html">March</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(31)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_02_01_archive.html">February</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(30)</span>
</li>
</ul>
<ul class="hierarchy" style="text-align: center;">
<li class="archivedate collapsed">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null">
<span class="zippy">
►
</span>
</a>
<a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/2014_01_01_archive.html">January</a>
<span class="post-count" dir="ltr">(32)</span>
</li>
</ul>
<div style="text-align: center;">
<a class="toggle" href="https://www.blogger.com/null"><span class="zippy">►
</span>
</a><a class="post-count-link" href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/search?updated-min=2013-01-01T00:00:00-08:00&updated-max=2014-01-01T00:00:00-08:00&max-results=41">December</a><span class="post-count" dir="ltr"> (41)</span></div>
<div style="text-align: center;">
</div>
<div style="text-align: left;">
<span class="post-count" dir="ltr"><span style="font-size: xx-small;"><span style="font-size: x-small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b><br /><span style="font-size: small;">Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></span></b><span style="font-size: small;"><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span><span style="font-size: small;"> </span></span></span> </span></div>
foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-53814748479746472782014-12-27T02:05:00.002-08:002015-01-08T17:45:00.637-08:00Chào ngày mới 31 tháng 12 <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg" title="Giao thừa"><img alt="Giao thừa" data-file-height="539" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg/225px-OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg" height="118" width="225" /></a><br />
<br />
CNM365. Chào ngày mới 31 tháng 12 . Wikipedia Ngày này năm xưa. <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa" title="Giao thừa">Giao thừa</a></b> <i>(hình) </i>(<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">Lịch Gregory</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1225" title="1225">Năm 1225</a> – Sau khi xuống chiếu nhường ngôi, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Lý Chiêu Hoàng</a> bỏ hoàng bào mời chồng là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_C%E1%BA%A3nh" title="Trần Cảnh">Trần Cảnh</a> lên ngôi hoàng đế, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Nhà Lý">nhà Lý</a></b> chấm dứt tồn tại. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1857" title="1857">Năm 1857</a> – Nữ vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Victoria_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Victoria của Anh">Victoria của Anh</a> lựa chọn <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa" title="Ottawa">Ottawa</a></b> làm thủ đô của Canada, khu vực này khi đó là một thị trấn lâm nghiệp. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1954" title="1954">Năm 1954</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Ngân hàng Quốc gia Việt Nam">Ngân hàng Quốc gia Việt Nam</a></b> được hình thành, đây là ngân hàng trung ương của Quốc gia Việt Nam và Việt Nam Cộng hòa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">Năm 1999</a> – Chính phủ Hoa Kỳ trao lại quyền kiểm soát <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%AAnh_%C4%91%C3%A0o_Panama" title="Kênh đào Panama">Kênh đào Panama</a></b> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_K%C3%AAnh_%C4%91%C3%A0o_Panama" title="Vùng Kênh đào Panama">vùng đất liền kề</a> cho Panama theo hiệp ước ký kết vào năm 1977.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Giao thừa</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th class="hd" colspan="2" style="background-color: transparent; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Giao thừa</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg" title="Giao thừa"><img alt="Giao thừa" data-file-height="539" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg/225px-OperaSydney-Fuegos2006-342289398.jpg" height="118" width="225" /></a>
<br />
<div>
Bắn pháo hoa cạnh Nhà hát Opera ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sydney" title="Sydney">Sydney</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>)</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên gọi khác</th>
<td><b>Hogmanay</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland">Scotland</a>),<br />
<b>Calennig</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wales" title="Wales">Wales</a>),<br />
<b>Silvester</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Croatia" title="Croatia">Croatia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_S%C3%A9c" title="Cộng hòa Séc">Cộng hòa Séc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hungary" title="Hungary">Hungary</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Slovakia" title="Slovakia">Slovakia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Slovenia" title="Slovenia">Slovenia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a>),<br />
<b>Réveillon</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a>),<br />
<b>Ano Novo</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a>),<br />
<b>Año Nuevo</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Latinh" title="Mỹ Latinh">Mỹ Latinh</a>),<br />
<b>Nochevieja</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Cử hành bởi</th>
<td>Cả thế giới</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kiểu</th>
<td>Quốc tế</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ý nghĩa</th>
<td>Ngày cuối cùng của năm cũ theo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">lịch Gregory</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày</th>
<td>31 tháng 12, lúc nửa đêm</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tổ chức</th>
<td>Suy nghĩ năm mới; Tiệc khuya; Sum họp gia đình; Tiệc yến khách; Tặng quà; Bắn pháo hoa; Đếm ngược</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Liên quan đến</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_D%C6%B0%C6%A1ng_l%E1%BB%8Bch" title="Tết Dương lịch">Tết Dương lịch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết Nguyên đán</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Giao thừa</b> là một từ chỉ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a>,
ngày cuối cùng của năm cũ. Đây là ngày liền trước năm mới, được xem là
một trong những ngày lễ quan trọng, đánh dấu một năm cũ sắp kết thúc.
Theo "Hán Việt từ điển giản yếu" của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%90%C3%A0o_Duy_Anh" title="Ðào Duy Anh">Ðào Duy Anh</a>, "giao thừa" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 交承) có nghĩa là "Cũ giao lại, mới tiếp lấy – Lúc năm cũ qua, năm mới đến" <sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#cite_note-1">[1]</a></sup>. Vào dịp này, nhiều nước <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a> và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Phương Đông">phương Đông</a> thường tổ chức các lễ bắn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o_hoa" title="Pháo hoa">pháo hoa</a> hoặc các lễ hội khác đón mừng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_m%E1%BB%9Bi" title="Năm mới">năm mới</a> vào đúng thời điểm 0 giờ 0 phút ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">1 tháng 1</a>. Đây cũng là những dịp quan trọng của các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Á Đông</a>, trong đó có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#Giao_th.E1.BB.ABa_t.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Giao thừa tại Việt Nam</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#D.C6.B0.C6.A1ng_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Dương lịch</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#.C3.82m_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Âm lịch</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Giao_th.E1.BB.ABa_t.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t_Nam">Giao thừa tại Việt Nam</span></h2>
Những năm gần đây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>
mới chính thức tổ chức lễ đón năm mới theo dương lịch. Trong những năm
trước, giới chức trách chủ yếu tập trung vào Tết âm lịch truyền thống,
và đó là một truyền thống lâu đời của người Việt Nam.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="D.C6.B0.C6.A1ng_l.E1.BB.8Bch">Dương lịch</span></h3>
Giao thừa(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: New Year's Eve) xảy ra vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a> là thời khắc chuyển giao năm cũ sang năm mới theo dương lịch.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_l.E1.BB.8Bch">Âm lịch</span></h3>
Giao thừa là thời khắc chuyển giao năm cũ sang năm mới - một̀ thời
điểm quan trọng, trời đất giao hòa, âm dương hòa quyện để vạn vật bừng
lên sức sống mới. Theo phong tục của dân tộc Việt Nam từ cổ xưa, giao
thừa nhà nhà đều cúng lễ ngoài trời và cúng lễ trong nhà chuẩn bị chu
đáo để đón người đến xông đất, mang tài thần vào nhà. Giữa ngày 30 (hoặc
29) tháng Chạp và ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">Mồng 1 tháng Giêng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%BD" title="Tý">giờ Tý</a> (từ 23 giờ hôm trước đến 1 giờ hôm sau), trong đó, thời điểm bắt đầu giờ <i>Chính Tý</i>
(0 giờ 0 phút 0 giây ngày Mồng 1 tháng Giêng) là thời khắc quan trọng
nhất của dịp Tết, đánh dấu sự chuyển giao năm cũ và năm mới, được gọi là
<i>Giao thừa</i>. Để ghi nhận thời khắc này, người ta thường làm hai
mâm cỗ. Một mâm cúng gia tiên tại bàn thờ ở trong nhà mình và một mâm
cúng thiên địa ở khoảng sân trước nhà. Một số cộng đồng lấy con hổ là
vật thờ thì gọi là cúng <i>Ông Ba Mươi</i>. Một số cộng đồng khác thì có một phần cỗ dành để cúng chúng sinh, cúng những cô hồn lang thang, không nơi nương tựa.<br />
<dl>
<dt>Pháo hoa đêm giao thừa</dt>
<dd>Vào thời khắc giao thừa, các địa phương trên toàn quốc đều tổ chức
màn bắn pháo hoa hoành tráng kéo dài 15 phút ở nhiều địa điểm.những năm
làm ăn gặp may bắn pháo liên tục nhiều trong khi bị cấm bắn ở các địa
phương, chỉ do chính quyền tổ chứ</dd></dl>
<dl>
<dt>Chào đón tài thần</dt>
<dt>Chọn người xông đất</dt>
</dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%E1%BB%ABa#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Đào
Duy Anh: "Hán Việt từ điển giản yếu", Nhà xuất bản Văn hoá Thông tin,
in tại Xưởng in Nhà Xuất bản Văn hoá Dân tộc, năm 2005, trang 269.</span></li>
</ol>
</div>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Thành phần</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<b>Ẩm thực:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nh_ch%C6%B0ng" title="Bánh chưng">Bánh chưng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nh_gi%E1%BA%A7y" title="Bánh giầy">Bánh giầy</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nh_t%C3%A9t" title="Bánh tét">Bánh tét</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0a_h%C3%A0nh" title="Dưa hành">Dưa hành</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%A9t" title="Mứt">Mứt</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8Bt_m%E1%BB%A1" title="Thịt mỡ">Thịt mỡ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8Bt_kho_h%E1%BB%99t_v%E1%BB%8Bt" title="Thịt kho hột vịt">Thịt kho hột vịt</a><br />
<b>Phong tục:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2y_n%C3%AAu" title="Cây nêu">Cây nêu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2u_%C4%91%E1%BB%91i" title="Câu đối">Câu đối</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_T%E1%BA%BFt" title="Chợ Tết">Chợ Tết</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0o_%28th%E1%BB%B1c_v%E1%BA%ADt%29" title="Đào (thực vật)">Hoa đào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mai_v%C3%A0ng" title="Mai vàng">Hoa mai</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AC_x%C3%AC" title="Lì xì">Lì xì</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A2m_ng%C5%A9_qu%E1%BA%A3" title="Mâm ngũ quả">Mâm ngũ quả</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o_hoa" title="Pháo hoa">Pháo hoa</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nh_ph%C3%A1o" title="Bánh pháo">Tràng pháo</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tranh_d%C3%A2n_gian_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tranh dân gian Việt Nam">Tranh Tết</a><br />
<b>Liên quan:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_hoa_Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87" title="Đường hoa Nguyễn Huệ">Đường hoa Nguyễn Huệ</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Một số Tết khác</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_D%C6%B0%C6%A1ng_l%E1%BB%8Bch" title="Tết Dương lịch">Tết Dương lịch</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_ti%C3%AAu" title="Tết Nguyên tiêu">Tết Nguyên tiêu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_minh" title="Thanh minh">Tết Thanh minh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_H%C3%A0n_th%E1%BB%B1c" title="Tết Hàn thực">Tết Hàn thực</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_%C4%90oan_ng%E1%BB%8D" title="Tết Đoan ngọ">Tết Đoan ngọ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Thi%E1%BA%BFu_nhi" title="Ngày Quốc tế Thiếu nhi">Ngày Thiếu nhi</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vu-lan" title="Vu-lan">Vu-lan</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Trung_thu" title="Tết Trung thu">Tết Trung thu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_m%E1%BB%ABng_l%C3%BAa_m%E1%BB%9Bi" title="Lễ mừng lúa mới">Tết Cơm mới</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Tr%C3%B9ng_c%E1%BB%ADu" title="Tết Trùng cửu">Tết Trùng cửu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Song_th%E1%BA%ADp" title="Tết Song thập">Tết Trùng thập</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Tết trên thế giới</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tết Trung Quốc">Tết Trung Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tết Hàn Quốc">Tết Hàn Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Tết Nhật Bản">Tết Nhật Bản</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Chol_Chnam_Thmay" title="Lễ hội Chol Chnam Thmay">Tết Khơ-me</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Mi%E1%BA%BFn_%C4%90i%E1%BB%87n" title="Tết Miến Điện">Tết Miến Điện</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_L%C3%A0o" title="Tết Lào">Tết Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Th%C3%A1i" title="Tết Thái">Tết Thái</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Ba_T%C6%B0" title="Tết Ba Tư">Tết Ba Tư</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tết Tây Tạng">Tết Tây Tạng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tết Mông Cổ">Tết Mông Cổ</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Từ ngữ liên quan</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_m%E1%BB%9Bi" title="Năm mới">Năm mới</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <b class="selflink">Giao thừa</b><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A5t_ni%C3%AAn" title="Tất niên">Tất niên</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch" title="Thể loại:Lịch">Lịch</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%E1%BA%BFt" title="Thể loại:Tết">Tết</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%85_m%E1%BB%ABng_n%C4%83m_m%E1%BB%9Bi" title="Thể loại:Lễ mừng năm mới">Lễ mừng năm mới</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Ngày lễ Việt Nam">Ngày lễ Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_v%C3%A0_Ng%C3%A0y_H%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99ng_trong_th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di_Hai" title="Thể loại:Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai">Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Nhà Lý</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Để biết về họ Lý trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Lịch sử Triều Tiên">lịch sử Triều Tiên</a>, xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Nhà Triều Tiên">nhà Triều Tiên</a>.</div>
<table class="infobox" style="background: none; border: none; font-size: 100%; line-height: 1.4em; margin-right: 0; text-align: center; width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td><table class="infobox geography" style="width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" class="mergedtoprow" colspan="2" style="font-size: 135%; line-height: 1.2em;"><b><i>Đại Việt</i><br />
<i>Lý triều</i></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="border-top: solid 1px #aaa; padding: 0.2em 0em 0.2em 0em; text-align: center; vertical-align: middle;"><table style="background: transparent; margin: 0 auto; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" height="20" width="30" /></a></td>
<td style="border: 0; font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: middle;"><b>1009–1225</b></td>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; text-align: right; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" height="20" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần"><span style="font-size: 300%;">→</span></a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 95%; padding: 0.6em 0em 0.6em 0em; text-align: center;"><div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Map_of_the_L%C3%BD_dynasty.png" title="Vị trí của nhà Lý"><img alt="Vị trí của nhà Lý" data-file-height="800" data-file-width="650" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Map_of_the_L%C3%BD_dynasty.png/250px-Map_of_the_L%C3%BD_dynasty.png" height="308" width="250" /></a></div>
</div>
Cương thổ Đại Việt thời nhà Lý, phần màu nhạt là lãnh thổ mở rộng về phía nam năm 1069 thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a></td>
</tr>
<tr>
<td width="50%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a></b></td>
<td width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> (昇龍)</td>
</tr>
<tr>
<td><b>Ngôn ngữ</b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">Tiếng Việt</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">Tôn giáo</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng_d%C3%A2n_gian" title="Tín ngưỡng dân gian">Tín ngưỡng dân gian</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%83" title="Chính thể">Chính thể</a></b></td>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Quân chủ">Quân chủ</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b>Lịch sử</b></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> thay ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">nhà Tiền Lê</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1009" title="1009">1009</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Loạn tam vương</td>
<td>31 tháng 3, 1028</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Loạn họ Nùng</td>
<td>Tháng 1, 1038</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Chiến tranh chống Tống</td>
<td>1075-1077</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_Qu%C3%A1ch_B%E1%BB%91c" title="Loạn Quách Bốc">Loạn Quách Bốc</a></td>
<td>Tháng 7, năm 1209</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Lý Chiêu Hoàng</a> nhường ngôi cho <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_C%E1%BA%A3nh" title="Trần Cảnh">Trần Cảnh</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1225" title="1225">1225</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">Diện tích</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Ước tính năm 1014</td>
<td>110.862 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Km%C2%B2" title="Km²">km²</a>; <span class="nowrap">(42.804 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%C2%B2" title="Mi²">mi²</a>)</span></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - Ước tính năm 1153</td>
<td>117.893 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Km%C2%B2" title="Km²">km²</a>; <span class="nowrap">(45.519 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%C2%B2" title="Mi²">mi²</a>)</span></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo dân số">Dân số</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Năm 968 ước tính</td>
<td>2.000.000 </td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - Năm 1054 ước tính</td>
<td>2.200.000 </td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Tiền tệ</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_xu" title="Đồng xu">Tiền xu</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b>Hiện nay là một phần của</b></td>
<td><div class="NavFrame collapsed" style="border: none; padding: 0;">
<div class="NavHead" style="background: transparent; font-size: 105%; font-weight: normal; text-align: left;" tabindex="0">
Danh sách<a class="NavToggle" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#" tabindex="0">[hiện]</a></div>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Nhà Lý</b> hoặc <b>Lý triều</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n-N%C3%B4m" title="Hán-Nôm">Hán-Nôm</a>: <span class="Hani" lang="vi" style="font-family: 'Nom Na Tong', 'HAN NOM A', 'HAN NOM B', 'Sun-ExtA', 'Sun-ExtB', 'Ming-Lt-HKSCS-UNI-H', 'Ming-Lt-HKSCS-ExtB', 'HanaMinA', 'HanaMinB', 'HanaMin', 'MingLiU', 'MingLiU-ExtB', 'MingLiU_HKSCS', 'MingLiU_HKSCS-ExtB', 'SimSun', 'SimSun-ExtB', 'Arial Unicode MS', 'Lucida Sans Unicode', 'TITUS Cyberbit Basic', 'Code2000', sans-serif; font-size: 110%;">家李 • 李朝</span>, <i>nhà Lý</i> • <i>Lý triều</i>), còn được gọi là <b>nhà Hậu Lý</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n-N%C3%B4m" title="Hán-Nôm">Hán-Nôm</a>: <span class="Hani" lang="vi" style="font-family: 'Nom Na Tong', 'HAN NOM A', 'HAN NOM B', 'Sun-ExtA', 'Sun-ExtB', 'Ming-Lt-HKSCS-UNI-H', 'Ming-Lt-HKSCS-ExtB', 'HanaMinA', 'HanaMinB', 'HanaMin', 'MingLiU', 'MingLiU-ExtB', 'MingLiU_HKSCS', 'MingLiU_HKSCS-ExtB', 'SimSun', 'SimSun-ExtB', 'Arial Unicode MS', 'Lucida Sans Unicode', 'TITUS Cyberbit Basic', 'Code2000', sans-serif; font-size: 110%;">家後李 • 後李朝</span>, <i>nhà Hậu Lý</i> • <i>Lí Hậu triều</i>) (để phân biệt với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%BD" title="Nhà Tiền Lý">nhà Tiền Lý</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nam_%C4%90%E1%BA%BF" title="Lý Nam Đế">Lý Nam Đế</a>), là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Triều đại">triều đại</a> phong kiến trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>. Triều đại này bắt đầu khi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Thái Tổ</a> lên ngôi tháng 10 âm lịch năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1009" title="1009">1009</a>, sau khi giành được quyền lực từ tay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">nhà Tiền Lê</a>, trải qua 9 triều vua và chấm dứt khi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Lý Chiêu Hoàng</a>, lúc đó mới có 7 tuổi bị ép <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tho%C3%A1i_v%E1%BB%8B" title="Thoái vị">thoái vị</a> để nhường ngôi cho chồng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Trần Thái Tông">Trần Cảnh</a> vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1225" title="1225">1225</a> – tổng cộng là 216 năm.<br />
Trong thời đại của vương triều này, lần đầu tiên nhà Lý đã giữ vững
được chính quyền một cách lâu dài đến hơn hai trăm năm, khác với các
vương triều cũ trước đó chỉ tồn tại hơn vài chục năm, ngoài ra nhà Lý
còn bảo toàn và mở rộng lãnh thổ của mình. Trong nước, mặc dù các vua
đều sùng bái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">đạo Phật</a>, nhưng ảnh hưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a> đã bắt đầu lớn dần, với việc mở các trường đại học đầu tiên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_mi%E1%BA%BFu" title="Văn miếu">Văn miếu</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1070" title="1070">1070</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_t%E1%BB%AD_gi%C3%A1m" title="Quốc tử giám">Quốc tử giám</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a>), và các khoa thi để chọn người hiền tài không có nguồn gốc xuất thân là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%BD_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" title="Quý tộc (trang chưa được viết)">quý tộc</a> ra giúp nước. Khoa thi đầu tiên được mở vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1075" title="1075">1075</a>. Về thể chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a>, đã có sự phân cấp quản lý rõ ràng hơn và sự cai trị đã dựa nhiều vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt_ph%C3%A1p" title="Luật pháp">pháp luật</a> hơn là sự chuyên quyền độc đoán của cá nhân. Sự kiện nhà Lý chọn thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Đại La</a> làm thủ đô (sau là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> ngày nay) đánh dấu sự cai trị dựa vào sức mạnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">kinh tế</a> và lòng dân hơn là sức mạnh quân sự để phòng thủ như các triều đại trước.<br />
Ở thời này có những sự kiện đáng nhớ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>: việc dời đô từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_L%C6%B0" title="Hoa Lư">Hoa Lư</a>, một nơi ở góc đông nam đồng bằng Bắc Bộ, thưa dân, hiểm trở ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Đại La</a>, rồi đặt tên mới là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> theo hình tượng con rồng, một hình tượng đặc thù của thời này; quốc hiệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> có từ tháng 10 âm lịch năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1054" title="1054">1054</a> và được duy trì đến đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_mi%E1%BA%BFu" title="Văn miếu">Văn Miếu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_t%E1%BB%AD_gi%C3%A1m" title="Quốc tử giám">Quốc tử giám</a>,
biểu tượng của văn hiến Việt Nam, được xây dựng; và việc thi cử cũng
như hệ thống pháp luật bằng văn bản bắt đầu có dưới triều đại này.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thành lập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#D.E1.BB.9Di_.C4.91.C3.B4_v.E1.BB.81_Th.C4.83ng_Long"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Dời đô về Thăng Long</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Lo.E1.BA.A1n_tam_v.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Loạn tam vương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_th.E1.BB.8Bnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Thời kỳ thịnh trị</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_trung_suy"><span class="tocnumber">1.5</span> <span class="toctext">Thời kỳ trung suy</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_suy_vong"><span class="tocnumber">1.6</span> <span class="toctext">Thời kỳ suy vong</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Lo.E1.BA.A1n_Qu.C3.A1ch_B.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">1.6.1</span> <span class="toctext">Loạn Quách Bốc</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#B.E1.BA.A5t_l.E1.BB.B1c_trong_.C4.91.E1.BA.A1i_lo.E1.BA.A1n"><span class="tocnumber">1.6.2</span> <span class="toctext">Bất lực trong đại loạn</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#H.E1.BB.8D_Tr.E1.BA.A7n_n.E1.BA.AFm_quy.E1.BB.81n"><span class="tocnumber">1.6.3</span> <span class="toctext">Họ Trần nắm quyền</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Chi.C3.AAu_Ho.C3.A0ng_nh.C6.B0.E1.BB.9Dng_ng.C3.B4i"><span class="tocnumber">1.6.4</span> <span class="toctext">Chiêu Hoàng nhường ngôi</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Nh.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">1.7</span> <span class="toctext">Nhận định</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#.C4.90.E1.BB.8Ba_gi.E1.BB.9Bi_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh_v.C3.A0_h.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_quan_l.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Địa giới hành chính và hệ thống quan lại</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Lu.E1.BA.ADt_ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Luật pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#N.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Nông nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.E1.BB.A7_c.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Thủ công nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.C6.B0.C6.A1ng_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Thương nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87"><span class="tocnumber">4.4</span> <span class="toctext">Tiền tệ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c.2C_khoa_c.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Giáo dục, khoa cử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#V.C4.83n_h.E1.BB.8Dc"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Văn học</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ngh.E1.BB.87_thu.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Nghệ thuật</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Kiến trúc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#.C4.90i.C3.AAu_kh.E1.BA.AFc.2C_.C4.91.C3.BAc_t.C6.B0.E1.BB.A3ng"><span class="tocnumber">8.2</span> <span class="toctext">Điêu khắc, đúc tượng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#.C3.82m_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">8.3</span> <span class="toctext">Âm nhạc</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Ngoại giao</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#V.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_T.E1.BB.91ng"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Với nhà Tống</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#V.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_Kim"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Với nhà Kim</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#V.E1.BB.9Bi_Chi.C3.AAm_Th.C3.A0nh_v.C3.A0_Ch.C3.A2n_L.E1.BA.A1p"><span class="tocnumber">9.3</span> <span class="toctext">Với Chiêm Thành và Chân Lạp</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Quân sự</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">10.1</span> <span class="toctext">Tổ chức quân đội</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C3.A2n_c.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">10.2</span> <span class="toctext">Chiến tranh với các nước lân cận</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#.C4.90.C3.A1nh_T.E1.BB.91ng_.E1.BB.9F_Ung_ch.C3.A2u"><span class="tocnumber">10.2.1</span> <span class="toctext">Đánh Tống ở Ung châu</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ch.E1.BB.91ng_T.E1.BB.91ng_.E1.BB.9F_ph.C3.B2ng_tuy.E1.BA.BFn_s.C3.B4ng_Nh.C6.B0_Nguy.E1.BB.87t"><span class="tocnumber">10.2.2</span> <span class="toctext">Chống Tống ở phòng tuyến sông Như Nguyệt</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_Chi.C3.AAm_Th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">10.2.3</span> <span class="toctext">Chiến tranh với Chiêm Thành</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_Ch.C3.A2n_L.E1.BA.A1p"><span class="tocnumber">10.2.4</span> <span class="toctext">Chiến tranh với Chân Lạp</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#.C4.90.E1.BB.81n_th.E1.BB.9D"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Đền thờ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#C.C3.A1c_vua_nh.C3.A0_L.C3.BD"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Các vua nhà Lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Th.E1.BA.BF_ph.E1.BA.A3_nh.C3.A0_L.C3.BD"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Thế phả nhà Lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">17</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<table align="right" class="table toccolours" style="font-size: 95%; margin-left: 5px; padding: 1px; width: 198pxpx;">
<tbody>
<tr>
<th align="center" style="background: #ccccff; padding: 5px;">Loạt bài<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">Lịch sử Việt Nam</a></th>
<td align="top"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Viet_Nam_Trong.png" title="Bản đồ Việt Nam"><img alt="Bản đồ Việt Nam" data-file-height="333" data-file-width="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Viet_Nam_Trong.png/30px-Viet_Nam_Trong.png" height="50" width="30" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2"><table>
<tbody>
<tr>
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD" title="Việt Nam thời tiền sử">Thời tiền sử</a></b></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_B%C3%A0ng" title="Hồng Bàng">Hồng Bàng</a></b></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_D%C6%B0%C6%A1ng_V%C6%B0%C6%A1ng" title="An Dương Vương">An Dương Vương</a></b></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_1" title="Bắc thuộc lần 1">Bắc thuộc lần I</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(207 TCN - 40)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%87u" title="Nhà Triệu">Nhà Triệu</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(207 - 111 TCN)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hai_B%C3%A0_Tr%C6%B0ng" title="Hai Bà Trưng">Hai Bà Trưng</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(40 - 43)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_2" title="Bắc thuộc lần 2">Bắc thuộc lần II</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(43 - 541)</span><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_B%C3%A0_Tri%E1%BB%87u" title="Khởi nghĩa Bà Triệu">Khởi nghĩa Bà Triệu</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%BD" title="Nhà Tiền Lý">Nhà Tiền Lý</a></b> và <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%87u_Vi%E1%BB%87t_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Triệu Việt Vương">Triệu Việt Vương</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(541 - 602)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_3" title="Bắc thuộc lần 3">Bắc thuộc lần III</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(602 - 905)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mai_H%E1%BA%AFc_%C4%90%E1%BA%BF" title="Mai Hắc Đế">Mai Hắc Đế</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_H%C6%B0ng" title="Phùng Hưng">Phùng Hưng</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_t%E1%BB%B1_ch%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thời kỳ tự chủ Việt Nam">Tự chủ</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(905 - 938)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D_Kh%C3%BAc_%28l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Họ Khúc (lịch sử Việt Nam)">Họ Khúc</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%ACnh_Ngh%E1%BB%87" title="Dương Đình Nghệ">Dương Đình Nghệ</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BB%81u_C%C3%B4ng_Ti%E1%BB%85n" title="Kiều Công Tiễn">Kiều Công Tiễn</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ng%C3%B4" title="Nhà Ngô">Nhà Ngô</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(938 - 967)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_12_s%E1%BB%A9_qu%C3%A2n" title="Loạn 12 sứ quân">Loạn 12 sứ quân</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90inh" title="Nhà Đinh">Nhà Đinh</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(968 - 980)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Nhà Tiền Lê</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(980 - 1009)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><b class="selflink">Nhà Lý</b></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lý">1009 - 1225</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">Nhà Trần</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_Tr%E1%BA%A7n" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Trần">1225 - 1400</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">Nhà Hồ</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_H%E1%BB%93" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Hồ">1400 - 1407</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Bắc thuộc lần 4">Bắc thuộc lần IV</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1407 - 1427)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">Nhà Hậu Trần</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td><table style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">Nhà Hậu Lê</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2"> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Nhà Lê sơ">Nhà Lê sơ</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lê sơ">1428 - 1527</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td rowspan="2"> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">Lê</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">trung</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">hưng</a><br />
<span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lê trung hưng">1533 - 1789</a>)</span></td>
<td align="center" style="background: #f7f7f7;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_M%E1%BA%A1c" title="Nhà Mạc">Nhà Mạc</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_M%E1%BA%A1c" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Mạc">1527 - 1592</a>)</span></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" style="background: #f7f7f7;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">Trịnh</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">Nguyễn</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh-Nguy%E1%BB%85n_ph%C3%A2n_tranh" title="Trịnh-Nguyễn phân tranh">phân tranh</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1778 - 1802)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">Nhà Nguyễn</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1802 - 1945)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_thu%E1%BB%99c" title="Pháp thuộc">Pháp thuộc</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1887 - 1945)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1945)</span></span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_1945-1975" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời kỳ 1945-1975">1945 - 1975</a>)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa Miền Nam Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam">Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_t%E1%BB%AB_1976" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời kỳ từ 1976">từ 1976</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#EEEEFF">
<td align="left" style="font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b>Xem thêm</b><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Vua Việt Nam">Vua Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Nguyên thủ Việt Nam">Nguyên thủ Việt Nam</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_c%E1%BB%95_%E1%BB%9F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Các vương quốc cổ ở Việt Nam">Các vương quốc cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ni%C3%AAn_bi%E1%BB%83u_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Niên biểu lịch sử Việt Nam">Niên biểu lịch sử Việt Nam</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#CCCCFF">
<td align="right" style="font-size: 90%; padding: 0 5px 0 1px;"><span class="noprint plainlinks"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit">sửa</a></span></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp">Thành lập</span></h3>
Việc hình thành nhà Lý gắn liền với sự kiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Công Uẩn</a> thay ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Long_%C4%90%C4%A9nh" title="Lê Long Đĩnh">Lê Long Đĩnh</a>. Các bộ sử cổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> như Việt sử lược, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_to%C3%A0n_th%C6%B0" title="Đại Việt sử ký toàn thư">Đại Việt sử ký toàn thư</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A2m_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_Th%C3%B4ng_gi%C3%A1m_c%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BB%A5c" title="Khâm định Việt sử Thông giám cương mục">Khâm định Việt sử thông giám cương mục</a> thống nhất chép rằng tháng 10 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1009" title="1009">1009</a>, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">nhà Tiền Lê</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Long_%C4%90%C4%A9nh" title="Lê Long Đĩnh">Long Đĩnh</a> mất, các con còn nhỏ, quan Điện tiền chỉ huy sứ là Lý Công Uẩn được sự ủng hộ của Chi nội là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0o_Cam_M%E1%BB%99c" title="Đào Cam Mộc">Đào Cam Mộc</a> cùng thiền sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1n_H%E1%BA%A1nh" title="Vạn Hạnh">Vạn Hạnh</a> đã lên ngôi hoàng đế; các quan trong triều đều nhất trí suy tôn<sup class="reference" id="cite_ref-dvsktt2_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-dvsktt2-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-cm2_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-cm2-2">[2]</a></sup>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ly_Cong_Uan_%28BN%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="2048" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/5/54/Ly_Cong_Uan_%28BN%29.jpg/250px-Ly_Cong_Uan_%28BN%29.jpg" height="188" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tượng đài Lý Thái Tổ (<span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Nh%C3%A0_L%C3%BD&params=21.18456701_N_106.07636702_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này">21,18456701°B 106,07636702°Đ</span></span></a></span></span>) tại trung tâm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Bắc Ninh (thành phố)">thành phố Bắc Ninh</a></div>
</div>
</div>
Riêng trong sách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_ti%E1%BB%81n_bi%C3%AAn" title="Đại Việt sử ký tiền biên">Đại Việt sử ký tiền biên</a>, sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_S%C4%A9" title="Ngô Thì Sĩ">Ngô Thì Sĩ</a>
ghi lại lời nghi vấn về việc Lý Công Uẩn nhân lúc Long Đĩnh bệnh tật,
sai người vào đầu độc giết đi rồi giấu kín việc đó, nên sử không được
chép<sup class="reference" id="cite_ref-nts22425_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-nts22425-3">[3]</a></sup>. Tuy nhiên, các bộ sử, kể cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_ti%E1%BB%81n_bi%C3%AAn" title="Đại Việt sử ký tiền biên">Đại Việt sử ký tiền biên</a>, đều ghi nhận việc trăm quan của triều đình cũ suy tôn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Công Uẩn</a> khi ông lên ngôi và sử sách không ghi nhận một cuộc nổi dậy nào của những người nhân danh trung thành với nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Tiền Lê</a> để chống lại nhà Lý sau khi triều đại này hình thành.<br />
Nhà sử học Lê Văn Hưu viết: <i>Lý Công Uẩn người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_C%E1%BB%95_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Châu Cổ Pháp (trang chưa được viết)">châu Cổ Pháp</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_S%C6%A1n" title="Từ Sơn">Từ Sơn</a>, Bắc Ninh). Thuở nhỏ làm con nuôi nhà sư Lý Khánh Văn, theo học ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_L%E1%BB%A5c_T%E1%BB%95" title="Chùa Lục Tổ">chùa Lục Tổ</a>
của sư Vạn Hạnh. Sau đó làm quan nhà Lê, giữ đến chức Điện tiền chỉ huy
sứ, chỉ huy cấm quân ở kinh đô Hoa Lư. Ông là người có học, có đức và
có uy tín nên được triều thần nhà Lê quý trọng.</i><br />
Việc Lý Công Uẩn trưởng thành, thăng tiến trong bộ máy nhà Tiền Lê và lên ngôi vua có vai trò gây dựng rất lớn của thiền sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1n_H%E1%BA%A1nh" title="Vạn Hạnh">Vạn Hạnh</a><sup class="reference" id="cite_ref-nhaly32_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-nhaly32-4">[4]</a></sup>.
Các nhà nghiên cứu thống nhất ghi nhận vai trò của sư Vạn Hạnh và Đào
Cam Mộc trong việc đưa Lý Công Uẩn lên ngôi nhanh chóng, êm thấm và kịp
thời, khiến cục diện chính trị nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%93_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Cồ Việt">Đại Cồ Việt</a> được duy trì ổn định trong quá trình chuyển giao quyền lực, không gây xáo trộn từ trong cung đình lẫn bên ngoài<sup class="reference" id="cite_ref-nhaly34_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-nhaly34-5">[5]</a></sup>.
Việc lên ngôi nhanh chóng và êm thuận của Lý Công Uẩn được xem là điều
kiện thuận lợi và nền tảng để ông yên tâm bắt tay xây dựng đất nước
thống nhất, mở đầu một vương triều thịnh vượng lâu dài<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-6">[6]</a></sup>, mở ra thời kỳ phục hưng toàn diện của đất nước<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="D.E1.BB.9Di_.C4.91.C3.B4_v.E1.BB.81_Th.C4.83ng_Long">Dời đô về Thăng Long</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFu_d%E1%BB%9Di_%C4%91%C3%B4" title="Chiếu dời đô">Chiếu dời đô</a></i></div>
</dd></dl>
Hơn 1 năm sau khi lên ngôi vua, tháng 7 âm lịch năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1010" title="1010">1010</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> tiến hành dời đô từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_L%C6%B0" title="Hoa Lư">Hoa Lư</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_B%C3%ACnh" title="Ninh Bình">Ninh Bình</a>) về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_La" title="Đại La">Đại La</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>). Ông đã ban hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFu_d%E1%BB%9Di_%C4%91%C3%B4" title="Chiếu dời đô">Chiếu dời đô</a> vào mùa xuân năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1010" title="1010">1010</a>.<br />
Việc tìm đất, nghị bàn đến việc chuẩn bị để dời đô diễn ra tương đối khẩn trương. Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_L%C6%B0" title="Hoa Lư">Hoa Lư</a> về thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_La" title="Đại La">Đại La</a>
có thể đi theo đường bộ hoặc theo đường thuỷ. Sử cũ không ghi chép chi
tiết nhà Lý dời đô bằng đường nào. Các nhà nghiên cứu đã kết luận: triều
nhà Lý dời đô bằng đường thuỷ, và chỉ có dời đô bằng đường thuỷ thì mới
an toàn và tải được cả bộ máy triều đình đông đảo cùng vật chất bảo đảm
đồ sộ đi kèm<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-9">[9]</a></sup>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hoaluk1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/9/9c/Hoaluk1.jpg/200px-Hoaluk1.jpg" height="150" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Bia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> bên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_S%C3%A0o_Kh%C3%AA" title="Sông Sào Khê">sông Sào Khê</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hoa_L%C6%B0" title="Cố đô Hoa Lư">cố đô Hoa Lư</a>, nơi vua ban chiếu dời đô</div>
</div>
</div>
Các nhà nghiên cứu khẳng định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> dời đô cũng cần dùng tới đội thuyền. Đoàn thuyền xuất phát từ bến Ghềnh Tháp (nay là khu vực giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A7_V%C6%B0%E1%BB%9Dn_Thi%C3%AAn" title="Phủ Vườn Thiên">phủ Vườn Thiên</a> và nhà bia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> ở khu di tích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hoa_L%C6%B0" title="Cố đô Hoa Lư">cố đô Hoa Lư</a>). Rồi thuyền vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_S%C3%A0o_Kh%C3%AA" title="Sông Sào Khê">sông Sào Khê</a>, qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A7u_%C4%90%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Cầu Đông (trang chưa được viết)">cầu Đông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7u_D%E1%BB%81n" title="Cầu Dền">cầu Dền</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_L%C6%B0" title="Hoa Lư">Hoa Lư</a> để ra bến đò <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Y%C3%AAn,_Hoa_L%C6%B0" title="Trường Yên, Hoa Lư">Trường Yên</a> vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ho%C3%A0ng_Long" title="Sông Hoàng Long">sông Hoàng Long</a>. Đi tiếp đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1n_Kh%E1%BA%A9u" title="Gián Khẩu">Gián Khẩu</a> thì rẽ vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%C3%A1y" title="Sông Đáy">sông Đáy</a>. Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%C3%A1y" title="Sông Đáy">sông Đáy</a> lại rẽ vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ph%E1%BB%A7_L%C3%BD" title="Sông Phủ Lý">sông Châu Giang</a>. Đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A7_L%C3%BD" title="Phủ Lý">Phủ Lý</a> đoàn thuyền ngược <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Hồng</a>, rồi vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_T%C3%B4_L%E1%BB%8Bch" title="Sông Tô Lịch">sông Tô Lịch</a> trước cửa thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_La" title="Đại La">Đại La</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
Như vậy hành trình dời đô đi qua 6 con sông khác nhau, trong đó các hành trình trên sông Sào Khê, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ho%C3%A0ng_Long" title="Sông Hoàng Long">sông Hoàng Long</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ph%E1%BB%A7_L%C3%BD" title="Sông Phủ Lý">sông Châu Giang</a> là đi xuôi dòng, trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%C3%A1y" title="Sông Đáy">sông Đáy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Hồng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_T%C3%B4_L%E1%BB%8Bch" title="Sông Tô Lịch">sông Tô Lịch</a>
là đi ngược dòng. Sở dĩ nhà Lý đi bằng đường sông chứ không đi bằng
đường biển cũng là bảo đảm an toàn vì thuyền phải tải nặng không chịu
nổi sóng dữ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n" title="Biển">biển</a>.<br />
Sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_S%C4%A9" title="Ngô Thì Sĩ">Ngô Thì Sỹ</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_ti%E1%BB%81n_bi%C3%AAn" title="Đại Việt sử ký tiền biên">Đại Việt sử ký tiền biên</a> nhận xét về kinh đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> như sau:<br />
<dl><dd><i>"Núi là vạt áo che, sông là dải đai thắt, sau lưng là sông nước,
trước mặt là biển, địa thế hùng mạnh mà hiếm, rộng mà dài, có thể là nơi
vua ở hùng tráng, ngôi báu vững bền, hình thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> không nơi nào hơn được nơi này"</i>.</dd></dl>
Quyết định dời đô ra Thăng Long của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> được xem là sự kiện trọng đại, đánh dấu bước phát triển vượt bậc của vương triều Lý<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-11">[11]</a></sup>. Trong vòng 8 thế kỷ tiếp theo, hầu hết các triều đại phong kiến kế tục nhà Lý như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">nhà Trần</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_M%E1%BA%A1c" title="Nhà Mạc">nhà Mạc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Hậu Lê</a> đều tiếp tục dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> làm kinh đô và có thời gian tồn tại tương đối lâu dài.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Lo.E1.BA.A1n_tam_v.C6.B0.C6.A1ng">Loạn tam vương</span></h3>
Khoảng tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1028" title="1028">1028</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a> qua đời, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_hi%E1%BB%87u" title="Thụy hiệu">thụy hiệu</a> là <b>Thần Vũ hoàng đế</b> (神武皇帝), an táng ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8D_l%C4%83ng&action=edit&redlink=1" title="Thọ lăng (trang chưa được viết)">Thọ lăng</a>.<br />
Các đại thần đều đến cung Long Đức để dâng biểu, xin Thái tử Lý Phật
Mã lên ngôi. Nhưng 3 người em của ông là Đông Chinh vương, Dực Thánh
vương và Vũ Đức vương không đồng ý, đem quân của mình phục sẵn ở trong
Hoàng thành, nhằm cướp ngôi.<br />
Lúc đó, Đông Chinh vương phục ở trong Long Thành, còn Dực Thánh vương
và Vũ Đức vương phục binh ở cửa Quảng Phúc, đợi Thái tử đến sẽ đánh úp.
Một lát sau, Thái tử từ cửa Tường Phù vào, đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%87n_C%C3%A0n_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Điện Càn Nguyên (trang chưa được viết)">điện Càn Nguyên</a>,
biết có biến, sai người hầu đóng hết các cửa điện và sai các vệ sĩ
trong cung phòng giữ. Thấy Phật Mã không nỡ xuống tay, nội thị là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_Ngh%C4%A9a" title="Lý Nhân Nghĩa">Lý Nhân Nghĩa</a> xin đánh một trận để quyết được thua, theo gương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Thái Tông">Đường Thái Tông</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_C%C3%B4ng_%C4%90%C3%A1n" title="Chu Công Đán">Chu Công Đán</a>.<br />
Quân của ba vương đánh đến rất gấp, Thái tử bèn sai vệ sĩ trong cung
mở cửa ra đánh. Lê Phụng Hiểu sức khỏe hơn người, một mình vượt hơn trăm
quân lính, ra trước cửa Quảng Phúc xông thẳng đến chỗ ngựa của Vũ Đức
Vương. Vương quay ngựa tránh, ngựa quỵ xuống, bị Phụng Hiểu bắt giết.
Phủ binh của ba vương thua chạy. Quan quân đuổi theo chém giết hết, chỉ
có hai vương Đông Chinh và Dực Thánh chạy thoát được.<br />
Thái tử Phật Mã lên ngôi, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a>,
đổi niên hiệu là Thiên Thành. Hai vương chạy thoát sau đó được tha tội.
Cũng vì biến loạn này, để ngăn ngừa về sau, Lý Thái Tông đặt ra <i>Hội thề <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A7n_%C4%90%E1%BB%93ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thần Đồng Cổ (trang chưa được viết)">thần Đồng Cổ</a></i>, là một buổi lễ thề rất quan trọng suốt triều đại nhà Lý. Ông xuống chiếu giao cho Hữu ty dựng miếu ở bên phải <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_%C4%90%E1%BA%A1i_La" title="Thành Đại La">thành Đại La</a> sau chùa Thánh Thọ, lấy ngày 25 tháng ấy, đắp đàn ở trong miếu, cắm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%9D_x%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Cờ xí (trang chưa được viết)">cờ xí</a>, chỉnh đốn đội ngũ, treo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C6%B0%C6%A1m_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Gươm giáo (trang chưa được viết)">gươm giáo</a> ở trước thần vị, đọc lời thề rằng: <i>"Làm con bất hiếu, làm tôi bất trung, xin thần minh giết chết"</i>.
Các quan từ cửa đông đi vào, đến trước thần vị cùng uống máu ăn thề,
hàng năm lấy làm lệ thường. Sau vì tháng 3 có ngày quốc kỵ, chuyển sang
mồng 4 tháng 4. Nếu không có mặt trong buổi lễ, người bị tội sẽ bị đánh
50 trượng.<br />
Việc thái tử Phật Mã dẹp được loạn, giữ được ngôi khiến chính trị nhà
Lý từ đó được duy trì ổn định trong thời gian dài, chấm dứt tình trạng
biến loạn gây hậu quả nặng nề sau khi vua khai quốc qua đời đã xảy ra
với các triều đại trước như Ngô (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Tam_Kha" title="Dương Tam Kha">Dương Tam Kha</a> đoạt ngôi), Đinh (trung thần nhà Đinh chống <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ho%C3%A0n" title="Lê Hoàn">Lê Hoàn</a> dẫn tới nhà Đinh mất), Tiền Lê (các hoàng tử tranh ngôi).<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_th.E1.BB.8Bnh_tr.E1.BB.8B">Thời kỳ thịnh trị</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:L%C3%BDTh%C3%A1iT%C3%B4ng.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1647" data-file-width="1217" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/L%C3%BDTh%C3%A1iT%C3%B4ng.jpg/200px-L%C3%BDTh%C3%A1iT%C3%B4ng.jpg" height="271" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a> (李太宗)</div>
</div>
</div>
Ngay từ thời Lý Thái Tổ đến các vua tiếp theo là Thái Tông và Thánh Tông, nhà Lý tập trung giải quyết những vấn đề lớn sau:<br />
<ol>
<li>Củng cố nội trị: Phát triển kinh tế, đặc biệt là nông nghiệp; ban
hành Hình thư, hệ thống pháp luật đầu tiên từ khi giành độc lập sau thời
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Bắc thuộc">Bắc thuộc</a>; xác lập hệ thống giáo dục khoa cử có hệ thống<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ReferenceA-12">[12]</a></sup></li>
<li>Củng cố cương vực cai trị, vươn rộng quyền lực đến những vùng xa.
Nhà Lý Dùng chính sách hôn nhân, gả công chúa cho các tù trưởng địa
phương để thắt chặt mối quan hệ. Với những nơi không thần phục, vua cử
các hoàng tử hoặc thân chinh đi đánh dẹp. Chính sử ghi nhận ba vị vua
đầu triều Lý đã nhiều lần xuất quân các châu như Vị Long, Đô Kim, Thường
Tân, Bình Nguyên, Định Nguyên, Trệ Nguyên, Thất Nguyên, Văn, Hoan,
Diễn, Phong v.v. Lớn nhất là biến loạn họ Nùng những năm 1038-1041 <sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-13">[13]</a></sup>.</li>
<li>Bảo vệ biên giới các phía: giải quyết những xung đột nhỏ xảy ra vùng
biên với nhà Tống, và thường có liên quan tới các tù trưởng địa phương;
đánh lui những cuộc tấn công cướp phá của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Chi%E1%BA%BFu" title="Nam Chiếu">Nam Chiếu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>.</li>
</ol>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="4000" data-file-width="3000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng.JPG/200px-L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng.JPG" height="267" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a> (李聖宗)</div>
</div>
</div>
Một sự kiện lớn trong những năm thịnh trị thời lý là việc đổi quốc hiệu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%93_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Cồ Việt">Đại Cồ Việt</a> (大瞿越) sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> (大越) vào năm 1054, mở ra kỷ nguyên Đại Việt trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1069" title="1069">1069</a>, Lý Thánh Tông thân chinh đi đánh nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> do Chiêm Thành thường sang quấy nhiễu, cướp phá. Quân nhà Lý bắt được quốc vương Chiêm Thành là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BF_C%E1%BB%A7" title="Chế Củ">Chế Củ</a>. Chế Củ xin dâng đất ba châu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_L%C3%BD&action=edit&redlink=1" title="Địa Lý (trang chưa được viết)">Địa Lý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Linh" title="Ma Linh">Ma Linh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Ch%C3%ADnh" title="Bố Chính">Bố Chính</a> để chuộc tội. Thánh Tông lấy 3 châu ấy và cho Chế Củ về nước. Những châu ấy nay ở địa hạt các huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BA%A1ch" title="Quảng Trạch">Quảng Trạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_Ho%C3%A1" title="Tuyên Hoá">Tuyên Hoá</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%87_Thu%E1%BB%B7" title="Lệ Thuỷ">Lệ Thuỷ</a> tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a> và huyện <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%BFn_H%E1%BA%A3i" title="Bến Hải">Bến Hải</a> tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>. Lãnh thổ Đại Việt được mở rộng đáng kể về phía nam.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1070" title="1070">1070</a>, Thánh Tông cho xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_mi%E1%BA%BFu" title="Văn miếu">Văn miếu</a>, đắp tượng thờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%95ng_T%E1%BB%AD" title="Khổng Tử">Khổng Tử</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_C%C3%B4ng" title="Chu Công">Chu Công</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_ph%E1%BB%91i&action=edit&redlink=1" title="Tứ phối (trang chưa được viết)">Tứ phối</a>, vẽ tượng Thất thập nhị hiền, bốn mùa cũng tế, để mở mang <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_h%E1%BB%8Dc" title="Nho học">Nho học</a>. Ông là vị vua đầu tiên khởi xướng Nho giáo vào việc cai trị của các Hoàng đế Đại Việt sau này.<br />
Ba vị vua đầu tiên triều Lý đều lên ngôi ở tuổi trưởng thành và qua
đời ở độ tuổi 50, có tư tưởng và thực thi chính sách kế tục nhau khá
nhất quán. Các vua đều ở ngôi trong thời gian tương đối dài, sau loạn
tam vương không còn tranh chấp nội bộ, vì vậy chính quyền nhà Lý ngày
càng được củng cố.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3926" data-file-width="2944" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng.JPG/200px-L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng.JPG" height="267" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a> (李仁宗)</div>
</div>
</div>
Từ đời vua thứ tư, nhà Lý bắt đầu đối mặt với vấn đề nhân sự. Vua Lý Thánh Tông muộn con, khi vua mất thái tử <b>Lý Càn Đức</b> (李乾德) mới 7 tuổi lên nối ngôi, tức là Lý Nhân Tông. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_D%C6%B0%C6%A1ng_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Thượng Dương hoàng hậu">Dương hoàng hậu</a> được thái sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_%C4%90%E1%BA%A1o_Th%C3%A0nh" title="Lý Đạo Thành">Lý Đạo Thành</a> (李道成) lập làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_th%C3%A1i_h%E1%BA%ADu" title="Hoàng thái hậu">Hoàng thái hậu</a> và có quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhi%E1%BA%BFp_ch%C3%ADnh" title="Nhiếp chính">nhiếp chính</a>. Việc này gọi là <i>Thùy liêm thính chính</i>
(垂簾聽政 - rủ mành nghe việc nước), các Thái hậu sẽ thượng triều, ngồi sau
long tọa đã được buông 1 tấm rèm the và quyết định thay vua.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%B6_Lan" title="Ỷ Lan">Ỷ Lan phu nhân</a> (倚蘭夫人) - mẹ đẻ của Nhân Tông, được tôn làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_th%C3%A1i_phi&action=edit&redlink=1" title="Hoàng thái phi (trang chưa được viết)">Hoàng thái phi</a>.
Thái phi do nghĩ mình là mẹ đẻ mà không được can dự triều đình nên rất
buồn bực, hằng ngày bà than thở với Nhân Tông khiến vị vua cũng dần nhận
ra và quyết định phế truất Dương thái hậu và bắt giam bà cùng 72 cung
nhân khác của Thánh Tông, đến khi linh cữu Thánh Tông được hạ huyệt thì
Thái hậu và các cung nhân đó đều bị chôn sống theo. Lý Đạo Thành, do ủng
hộ Dương thái hậu nên bị Ỷ Lan thái phi điều ra trấn thủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>.<br />
Sau khi Dương thái hậu bị phế truất, Ỷ Lan thái phi được tôn làm
Hoàng thái hậu, buông rèm nghe chính sự. Bên dưới mọi việc do Thái úy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a> (李常傑), một trọng thần thời Thánh Tông đảm nhiệm.<br />
Lúc này, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a> đang khủng hoảng về vấn đề biên giới với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">nhà Liêu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a>
muốn nhân lúc vua Lý còn nhỏ, Thái hậu nhiếp chính mang quân đánh
chiếm. Thái úy Lý Thường Kiệt chủ động xóa tan hiềm khích, mời Lý Đạo
Thành về triều để bàn đối sách chống quân Tống.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1075" title="1075">1075</a>, ngay khi nhà Tống đang tập kết lực lượng ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ung_ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Ung châu (trang chưa được viết)">Ung châu</a> chuẩn bị tiến sang, Lý Thường Kiệt chủ động mang <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7y_qu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Thủy quân (trang chưa được viết)">thủy quân</a>, kết hợp quân trên bộ của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B9ng_T%C3%B4n_%C4%90%E1%BA%A3n" title="Nùng Tôn Đản">Nùng Tôn Đản</a> (儂宗亶) đánh sang đất Tống trước. Sang đầu năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a>, quân Lý hạ thành Ung châu.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a>, nhà Tống cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_Qu%E1%BB%B3" title="Quách Quỳ">Quách Quỳ</a> (郭逵), một viên tướng dày dặ trận mạc cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tri%E1%BB%87u_Ti%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Triệu Tiết (trang chưa được viết)">Triệu Tiết</a>
đem đại binh sang xâm lược Đại Việt. Thế quân nhà Tống rất mạnh, quân
đội nhà Lý dưới sự chỉ huy của Lý Thường Kiệt đã chống trả hết sức quyết
liệt. Ông đã cử <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_K%E1%BA%BF_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Lý Kế Nguyên (trang chưa được viết)">Lý Kế Nguyên</a>
đánh bại đội quân thủy của quân Tống sang kết hợp với quân đánh bộ của
Quách Quỳ. Cuối cùng, Lý Thường Kiệt đánh bại được đội quân nhà Tống tại
trận tuyến trên <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Nh%C6%B0_Nguy%E1%BB%87t" title="Sông Như Nguyệt">sông Như Nguyệt</a>. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1077" title="1077">1077</a>, Quách Quỳ chấp nhận cho Đại Việt giảng hòa và rút quân trở về.<br />
Nhà Lý vượt qua thử thách lớn nhất từ khi hình thành và tiếp tục
thịnh trị. Sau khi đánh được quân Tống, Nhân Tông bắt tay vào việc cai
trị, mở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khoa_thi&action=edit&redlink=1" title="Khoa thi (trang chưa được viết)">khoa thi</a> đầu tiên và chọn ra 10 người thi đỗ, nổi tiếng nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Th%E1%BB%8Bnh" title="Lê Văn Thịnh">Lê Văn Thịnh</a>
(黎文盛). Ông còn củng cố nông nghiệp, cấm nạn giết trâu và xử phạt rất
nặng. Quốc gia yên bình, Nhân Tông chuyên tâm theo Phật giáo, mở nhiều
cuộc vui như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90ua_thuy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Đua thuyền (trang chưa được viết)">đua thuyền</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAa_r%E1%BB%91i_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Múa rối nước">múa rối nước</a>,...Đại Việt luôn có hội hè, trở nên cực kỳ phồn vinh và phát triển.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_trung_suy">Thời kỳ trung suy</span></h3>
Nhân Tông là vị Hoàng đế trị vì lâu dài nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>, tuy nhiên ông không có con. Vì vậy, ông chọn trong các con em hoàng tộc một người để kế vị và chọn được <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_D%C6%B0%C6%A1ng_Ho%C3%A1n" title="Lý Dương Hoán">Lý Dương Hoán</a> (李陽煥), là con của người em <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B9ng_Hi%E1%BB%81n_h%E1%BA%A7u" title="Sùng Hiền hầu">Sùng Hiền hầu</a>, tức là cháu gọi ông bằng bác.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1127" title="1127">1127</a>, Lý Nhân Tông qua đời, Dương Hoán lúc đó mới 11 tuổi lên nối ngôi, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Lý Thần Tông</a>. Có một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Truy%E1%BB%81n_thuy%E1%BA%BFt" title="Truyền thuyết">truyền thuyết</a> rằng Thần Tông là do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_%C4%90%E1%BA%A1o_H%E1%BA%A1nh" title="Từ Đạo Hạnh">Từ Đạo Hạnh</a> (徐道行) đầu thai.<br />
Việc Nhân Tông qua đời và truyền ngôi cho Thần Tông đánh dấu sự
chuyển dời ngôi vua từ chi trưởng cho chi dưới và cũng kết thúc thời kỳ
phát triển đỉnh cao của nhà Lý. Từ Nhân Tông trở đi, trong 4 đời vua
liên tiếp, người kế vị của nhà Lý đều nhỏ tuổi. Tuy việc cai trị bên
ngoài chưa có nhiều ảnh hưởng trong thời kỳ đầu nhưng trong cung đình đã
chịu ảnh hưởng trực tiếp vì sự tranh chấp quyền lực của những người
tham gia nhiếp chính.<br />
Thời Lý Thần Tông, các đại thần giúp vua gồm Thái sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_B%C3%A1_Ng%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Lê Bá Ngọc (trang chưa được viết)">Lê Bá Ngọc</a> (黎伯玉), Thái phó <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Anh_Nh%C4%A9&action=edit&redlink=1" title="Dương Anh Nhĩ (trang chưa được viết)">Dương Anh Nhĩ</a> (杨英耳), Gián nghị đại phu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A2u_Du_%C4%90%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Mâu Du Đô (trang chưa được viết)">Mâu Du Đô</a>
(缪攸度), Điện tiền chỉ huy sứ Lý Sơn (李山),... đều là những người có năng
lực, được Nhân Tông tin tưởng giao trọng trách nên thời đại Thần Tông
cai trị, nước Đại Việt vẫn giữ được ổn định.<br />
Nhà Lý từ những đời trước đã có thú thích vật hiếm lạ, đến khi Lý
Thần Tông trưởng thành, việc đó ngày càng thịnh hành. Biết được ý vua,
nhiều người dâng những vật lạ lên như <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0%C6%A1u" title="Hươu">hươu</a> trắng, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C3%B9a" title="Rùa">rùa</a> có chữ trên mai, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chim_s%E1%BA%BB" title="Chim sẻ">chim sẻ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1_s%E1%BA%A5u" title="Cá sấu">cá sấu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1_s%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Cá sông (trang chưa được viết)">cá sông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2y_c%E1%BA%A3nh" title="Cây cảnh">cây cảnh</a>... nhiều người như Lý Lộc (李禄), Lý Tự Khắc (李自克) tuy chỉ là quan hèn mọn mà do dâng hươu trắng quý hiếm mà cho làm <i>Đại liêu ban</i>, <i>Minh tự</i>. Ngoài ra xuất hiện nhiều quan lại có ý xu nịnh, nhân ý vua còn ham vui mà hùa theo nhà vua.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1138" title="1138">1138</a>, Lý Thần Tông qua đời khi mới thọ 23 tuổi, trị vì được 10 năm. Trước đây Thần Tông đã lập con trưởng là <b>Lý Thiên Lộc</b> (李天禄) làm Thái tử. Nhưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Linh_Chi%E1%BA%BFu_Th%C3%A1i_h%E1%BA%ADu" title="Linh Chiếu Thái hậu">Cảm Thánh phu nhân</a> (感聖夫人) cùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A5ng_Th%C3%A1nh_phu_nh%C3%A2n" title="Phụng Thánh phu nhân">Phụng Thánh phu nhân</a> (奉聖夫人), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADt_Ph%E1%BB%A5ng_phu_nh%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Nhật Phụng phu nhân (trang chưa được viết)">Nhật Phụng phu nhân</a> (日奉夫人) đã dùng tiền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91i_l%E1%BB%99" title="Hối lộ">hối lộ</a> hoạn quan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%AB_V%C4%83n_Th%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Từ Văn Thông (trang chưa được viết)">Từ Văn Thông</a>
(徐文通) mà cho vào gặp Thần Tông, xui vua bỏ thái tử Thiên Lộc. Thần Tông
nghe theo, bèn lập con nhỏ là Thiên Tộ làm Hoàng thái tử, giáng Thiên
Lộc xuống làm <b>Minh Đạo vương</b>. Lý Thiên Tộ (李天祚) khí đó mới 3 tuổi lên ngôi, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a>.<br />
Cảm Thánh phu nhân Lê thị trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_th%C3%A1i_h%E1%BA%ADu" title="Hoàng thái hậu">Hoàng thái hậu</a>. Bà trọng dụng tình nhân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_Anh_V%C5%A9" title="Đỗ Anh Vũ">Đỗ Anh Vũ</a> (杜英武) - người em ruột của Đỗ thái hậu và là cháu gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a> bằng cậu - cho làm nhiếp chính. Việc đó khiến nhiều đại thần, gồm Điện tiền chỉ huy sứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C5%A9_%C4%90%C3%A1i&action=edit&redlink=1" title="Vũ Đái (trang chưa được viết)">Vũ Đái</a> (武戴), Phò mã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%B1_Minh" title="Dương Tự Minh">Dương Tự Minh</a>
(杨字明) cùng một số thân vương nhà Lý bất bình và làm binh biến bắt Anh
Vũ, nhưng không quyết đoán giết ông. Vì vậy Anh Vũ chỉ bị đày làm <b>Cảo điền nhi</b>
- cày ruộng cho nhà nước. Không lâu sau, Thái hậu cố nghĩ làm thế nào
để phục hồi chức nhiệm cho Anh Vũ, mới nhiều lần mở hội lớn để xá cho
tội nhân. Anh Vũ được mấy lần xá tội, lại làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_u%C3%BD" title="Thái uý">Thái uý</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A5_ch%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Phụ chính (trang chưa được viết)">phụ chính</a>
như cũ, càng được yêu dùng hơn. Đỗ Anh Vũ tìm cách trả thù. Anh Tông
còn nhỏ, chuẩn tâu theo Anh Vũ, do đó những người tham gia binh biến đều
bị giết hoặc đi đày.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1158" title="1158">1158</a>, Đỗ Anh Vũ qua đời. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Hi%E1%BA%BFn_Th%C3%A0nh" title="Tô Hiến Thành">Tô Hiến Thành</a> (蘇憲誠), có họ hàng là Tô thị vợ của Anh Vũ, được thăng làm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_%C3%BAy" title="Thái úy">Thái úy</a>. Hiến Thành giỏi việc dụng binh, lại là người chính trực, chuyên tâm tuyển chọn quân lính, biên giới nhiều lần bình định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_Lao" title="Ai Lao">Ai Lao</a>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1174" title="1174">1174</a>, nhà Lý lại xảy ra việc thay ngôi thái tử. Thái tử là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Long_X%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Lý Long Xưởng (trang chưa được viết)">Lý Long Xưởng</a> gian dâm với cung phi, làm chuyện thất đức nên bị phế truất làm Bảo Quốc vương. Anh Tông lập người con trai nhỏ là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Long_C%C3%A1n&action=edit&redlink=1" title="Lý Long Cán (trang chưa được viết)">Lý Long Cán</a> (李龍翰), con của một cung phi là cháu gái Đỗ Anh Vũ, làm Hoàng thái tử. Tô Hiến Thành làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADp_n%E1%BB%99i_ki%E1%BB%83m_hi%E1%BB%87u_th%C3%A1i_ph%C3%B3_b%C3%ACnh_ch%C6%B0%C6%A1ng_qu%C3%A2n_qu%E1%BB%91c_tr%E1%BB%8Dng_s%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Nhập nội kiểm hiệu thái phó bình chương quân quốc trọng sự (trang chưa được viết)">Nhập nội kiểm hiệu thái phó bình chương quân quốc trọng sự</a>, tước <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng" title="Vương">Vương</a>, được giao phụ chính giúp người kế vị.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1175" title="1175">1175</a>, Anh Tông qua đời khi mới 40 tuổi, trị vì được 36 năm. Thái tử còn nhỏ tuổi lên ngôi, sử gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" title="Lý Cao Tông">Lý Cao Tông</a>. Từ đây nhà Lý bắt đầu con đường suy vong.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_suy_vong">Thời kỳ suy vong</span></h3>
Lý Cao Tông lên ngôi khi mới 3 tuổi, mẹ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_Th%E1%BB%A5y_Ch%C3%A2u" title="Đỗ Thụy Châu">Đỗ phu nhân</a> trở thành <i>Chiêu Thiên Chí Lý hoàng thái hậu</i>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_An_Di" title="Đỗ An Di">Đỗ An Di</a> em trai bà trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_th%C3%ADch" title="Ngoại thích">ngoại thích</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Hi%E1%BA%BFn_Th%C3%A0nh" title="Tô Hiến Thành">Tô Hiến Thành</a> được giao cho việc kèm cặp phụ chính.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAu_Linh_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Chiêu Linh hoàng hậu">Chiêu Linh hoàng thái hậu</a>, mẹ của thái tử cũ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Long_X%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Lý Long Xưởng (trang chưa được viết)">Lý Long Xưởng</a> cố giành lại ngôi báu cho con trai nhưng không thành vì thái độ cương quyết của Tô Hiến Thành.<br />
Giữa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1179" title="1179">1179</a>, khi Cao Tông mới lên 6 tuổi thì Thái úy Tô Hiến Thành qua đời. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_An_Di" title="Đỗ An Di">Đỗ An Di</a> được phong làm phụ chính. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1188" title="1188">1188</a>, Đỗ An Di qua đời, Ngô Lý Tín (吳理信) được trao quyền phụ chính, đến khi ông qua đời năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1190" title="1190">1190</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0m_D%C4%A9_M%C3%B4ng" title="Đàm Dĩ Mông">Đàm Dĩ Mông</a> (譚以蒙) là em trai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_To%C3%A0n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="An Toàn hoàng hậu">An Toàn hoàng hậu</a> được cất nhắc làm phụ chính.<br />
Lý Cao Tông trưởng thành chỉ thích chơi bời, cho <i>mua bán chức tước</i>, khiến xã hội bất ổn, bọn bất tài cứ có nhiều tiền là làm quan gây phiền nhiễu cho dân chúng; lại cho <i>bán tội ngục</i>,
tức là nếu có 2 người tranh giành nhau về một vật, tài sản giá trị mà
hễ có ai dâng tiền bạc thì được lấy tài sản đó về làm của công, không
cần qua tra xét gì cả, nên kho bạc tài sản trong cung thì như núi mà dân
đói khổ cứ thế kêu than bên ngoài, giặc cướp như ong. Nhiều thủ lĩnh
địa phương nhân lúc triều đình trung ương suy yếu cũng ngầm xây dựng lực
lượng nổi dậy.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Lo.E1.BA.A1n_Qu.C3.A1ch_B.E1.BB.91c">Loạn Quách Bốc</span></h4>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_Qu%C3%A1ch_B%E1%BB%91c" title="Loạn Quách Bốc">Loạn Quách Bốc</a></i></div>
</dd></dl>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90o%C3%A0n_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Đoàn Thượng">Đoàn Thượng</a> (段尚) ở vùng Hồng nổi dậy chống triều đình, Cao Tông sai các đại thần là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_B%E1%BB%89nh_Di" title="Phạm Bỉnh Di">Phạm Bỉnh Di</a> (范秉異), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_Du" title="Phạm Du">Phạm Du</a>
(范兪), Đàm Dĩ Mông cùng các tướng khác đem quân đến định tiêu diệt. Đoàn
Thượng sai người đem của đút lót Phạm Du, mong muốn lui binh. Du về tâu
với Cao Tông, dùng mọi lời thuyết phục và khiến Cao Tông gọi tất cả
quay về, Thượng thoát khỏi cảnh nguy khốn.<br />
Phạm Du được quản việc binh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>,
thuyết phục Cao Tông cho chiêu tập thêm người để củng cố lực lượng, Cao
Tông đồng ý. Phạm Du chiêu dụ bọn cướp, những người vô gia cư tạo thành
quân lực của riêng mình mà đi khắp nơi cướp bóc. Cao Tông sai Phạm Bỉnh
Di đi dẹp, Bỉnh Di thắng liền mấy trận, đốt phá dinh thự nhà cửa của
Phạm Du, Du phải chạy sang Hồng châu mà trốn.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1209" title="1209">1209</a>,
Cao Tông triệu Phạm Du về Thăng Long. Phạm Du hết lời vu cáo Phạm Bỉnh
Di. Cao Tông tin theo, bèn sai người bắt giam Bỉnh Di cùng con trai là
Phạm Phụ. Bộ tướng của Bỉnh Di là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_B%E1%BB%91c" title="Quách Bốc">Quách Bốc</a>
(郭卜) đang đóng ở ngoài nghe tin thì mang quân đánh vào kinh thành Thăng
Long hòng giải cứu Bỉnh Di. Cao Tông và Phạm Du vội giết chết Bỉnh Di
và Phụ rồi chạy lên vùng Quy Hóa (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9nh_Ph%C3%BA" title="Vĩnh Phú">Vĩnh Phú</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_B%C3%A1i" title="Yên Bái">Yên Bái</a>). Quách Bốc vào kinh sư an táng cha con Bỉnh Di, rồi lập con thứ của Cao Tông là <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7m" title="Lý Thầm">Lý Thầm</a> lên ngôi Hoàng đế.<br />
Hoàng tử <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_H%E1%BA%A1o_S%E1%BA%A3m" title="Lý Hạo Sảm">Lý Hạo Sảm</a> (李日旵) cùng mẹ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_To%C3%A0n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="An Toàn hoàng hậu">An Toàn hoàng hậu</a> phải chạy về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A3i_%E1%BA%A4p&action=edit&redlink=1" title="Hải Ấp (trang chưa được viết)">Hải Ấp</a>, được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_L%C3%BD" title="Trần Lý">Trần Lý</a> (陳李) cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A1m_Ngu&action=edit&redlink=1" title="Phạm Ngu (trang chưa được viết)">Phạm Ngu</a>
là một học giả người vùng Diêu Hào lập làm minh chủ, giáng Lý Thầm
xuống làm Vương. Hạo Sảm được sắp xếp kết hôn với con gái của Trần Lý là
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%8B_Dung" title="Trần Thị Dung">Trần Thị Dung</a> (陳氏庸), ban chức cho những người trong phe họ Trần như Trần Lý, Phạm Ngu và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Trung_T%E1%BB%AB" title="Tô Trung Từ">Tô Trung Từ</a> (蘇忠詞).<br />
Cao Tông nghe tin Thái tử Sảm tự ý lập triều đình riêng ở Hải Ấp, cho
là chống lại mình nên cử Phạm Du huyến luyện binh sĩ ở vùng Hồng mà đi
đánh. Nhưng Phạm Du mải tư thông với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_C%E1%BB%B1c_c%C3%B4ng_ch%C3%BAa&action=edit&redlink=1" title="Thiên Cực công chúa (trang chưa được viết)">Thiên Cực công chúa</a>, nên trễ hẹn với bọn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90o%C3%A0n_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Đoàn Thượng">Đoàn Thượng</a>, bị thuộc hạ của Thái tử Sảm (thực chất là thuộc hạ họ Trần) mai phục và bắt giết. Sau đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_L%C3%BD" title="Trần Lý">Trần Lý</a> và em vợ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Trung_T%E1%BB%AB" title="Tô Trung Từ">Tô Trung Từ</a> đứng đầu cầm quân đánh đến kinh sư, đánh bại Quách Bốc và đồng đảng, dẹp tan loạn Quách Bốc.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A5t_l.E1.BB.B1c_trong_.C4.91.E1.BA.A1i_lo.E1.BA.A1n">Bất lực trong đại loạn</span></h4>
Cao Tông được rước về kinh thành Thăng Long. Không lâu sau, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1210" title="1210">1210</a>, Cao Tông qua đời lúc 38 tuổi. Thái tử Lý Sảm (李旵) lên ngôi, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Lý Huệ Tông">Lý Huệ Tông</a>, lúc ấy mới 16 tuổi. Huệ Tông cho lão thần Đỗ Kính Tu làm Thái úy phụ chính.<br />
Vì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_L%C3%BD" title="Trần Lý">Trần Lý</a>
đã chết, Tô Trung Từ nắm binh quyền thế lực Hải Ấp, giết chết Đỗ Kính
Tu. Các tướng Đỗ Quảng, Đỗ Thế Qui và Phí Lệ cùng nhau mưu lập đánh
Trung Từ. Trung Từ biết thế quân của mình nhỏ hơn liên quân của họ, bèn
lập mưu kế lừa gạt, vờ hòa hoãn với họ mà đang đêm tăng cường binh sĩ
mưu trừ. Rồi ông cho tùy tướng Đào Phán bất ngờ ùa binh đánh lên diệt
bọn Đỗ Quảng, Phí Lệ. Bọn họ xung phong tiến đánh quân của Đào Phán và
chạy thoát được, Phán bèn đánh úp Đỗ Thế Qui, bắt được Qui và Qui bị
tùng xẻo ở giữa chợ trời.<br />
Huệ Tông sợ hãi, vội phong Trung Từ làm Thái úy phụ chính, ban tước
Vương; sai người đi đón Trần Thị Dung và phong làm Nguyên phi (元妃), cho
anh của Nguyên phi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_T%E1%BB%B1_Kh%C3%A1nh" title="Trần Tự Khánh">Trần Tự Khánh</a> (陳嗣慶) làm <b>Chương Thành hầu</b> (章成侯).<br />
Sau khi dẹp được các thế lực chống đối mình, Tô Trung Từ lại bị giết đột ngột vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1211" title="1211">1211</a> khi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4ng_d%C3%A2m" title="Thông dâm">thông dâm</a> với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ch%C3%BAa_Thi%C3%AAn_C%E1%BB%B1c_%28nh%C3%A0_L%C3%BD%29" title="Công chúa Thiên Cực (nhà Lý)">Thiên Cực công chúa</a> - người trước đây đã tư thông với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_Du" title="Phạm Du">Phạm Du</a>
- và bị chồng công chúa là Vương Thượng bắt quả tang (Luật nhà Lý cho
phép giết gian phu mà không bị tội). Quan đầu triều bị giết, kinh thành
hỗn loạn. Con rể Trung Từ là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Ma_La&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Ma La (trang chưa được viết)">Nguyễn Ma La</a>
thế cô, mưu dựa vào họ Trần, bèn cùng với vợ là Tô thị (em họ Tự Khánh)
lên thuyền sang đạo Thuận Lưu để gặp bộ tướng của Tô Trung Từ là Nguyễn
Trinh thì bị Nguyễn Trinh giết rồi cướp lấy Tô thị đem về. Tô thị sai
người tố cáo với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%ABa" title="Trần Thừa">Trần Thừa</a>.
Trần Thừa bèn sai Tô thị dụ được Trinh và giết chết. Lực lượng của Tô
Trung Từ tan rã hoàn toàn. Trần Tự Khánh nhân lúc Ma La kéo đi, kinh
thành bỏ trống, lập tức mang quân về kinh sư và an táng Tô Trung Từ ở
làng Hoạch.<br />
Sau khi Tô Trung Từ chết, Huệ Tông dùng cậu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0m_D%C4%A9_M%C3%B4ng" title="Đàm Dĩ Mông">Đàm Dĩ Mông</a>
làm Thái úy phụ chính, Đàm thái hậu cũng xen vào việc chính sự. Họ Đàm
muốn nhân quyền ngoại thích mà lộng hành, chính sự ngày càng suy.<br />
Hai lực lượng lớn nhất tranh quyền lúc đó là họ Trần và họ Đoàn. Lý
Huệ Tông lo ngại ngoại thích nhà vợ họ Trần thế lực lớn, nên cùng ngoại
thích nhà mẹ là cậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0m_D%C4%A9_M%C3%B4ng" title="Đàm Dĩ Mông">Đàm Dĩ Mông</a>
muốn dựa vào họ Đoàn. Nghe họ Đoàn gièm pha Trần Tự Khánh muốn phế lập,
Huệ Tông tức giận hạ chiếu cho các đạo binh đánh Trần Tự Khánh, và
giáng Trần Thị Dung xuống làm Ngự nữ (御女). Đoàn Thượng và Đoàn Văn Lôi
đem binh về kinh sư. Huệ Tông hạ chiếu tấn phong tước hầu cho Đoàn
Thượng.<br />
Lúc bấy giờ, Trần Tự Khánh dẫn quân đi đánh khắp nơi, thu phục được nhiều đất, đặc biệt chiếm được Hồng châu, vùng từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BA%A1ng_ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Lạng châu (trang chưa được viết)">Lạng châu</a> đến núi Tam Trĩ hết thảy đều là đất của họ Trần.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1213" title="1213">1213</a>,
Đoàn Thượng phối hợp với quân triều đình đụng độ với Trần Tự Khánh. Tuy
nhiên, lực lượng họ Trần mạnh hơn, có nhiều tướng giỏi hơn; trong khi
đó quân nhà Lý do Huệ Tông và thái sư Đàm Dĩ Mông không có tài làm tướng
chỉ huy nhanh chóng bị thua trận. Cánh quân Đoàn Thượng cử đi do Đoàn
Cấm và Vũ Hốt chỉ huy bị bộ tướng của Tự Khánh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_N%E1%BB%99n" title="Nguyễn Nộn">Nguyễn Nộn</a> (阮嫩) đánh bại. Huệ Tông bỏ chạy lên Lạng châu, quân họ Đoàn rút khỏi kinh đô trở về vùng Hồng.<br />
Trần Tự Khánh cố thuyết phục Lý Huệ Tông trở về kinh không được, bèn
lập một hoàng thân nhà Lý là Lý Nguyên vương lên ngôi làm vua mới.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1214" title="1214">1214</a>, anh em họ Đoàn tấn công đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Giang" title="Bắc Giang">Bắc Giang</a> do tướng của Tự Khánh là Nguyễn Nộn đóng giữ. Hai bên đánh nhau ở núi Đông Cứu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Gia Lương">Gia Lương</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>), Nguyễn Nộn giết chết được Đoàn Nguyễn. Tuy nhiên lúc đó nội bộ phe Tự Khánh xảy ra phản loạn lớn. Tướng ở Cam Giá (thị xã <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Sơn Tây">Sơn Tây</a>) là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%97_B%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Đỗ Bị (trang chưa được viết)">Đỗ Bị</a>
(杜備) lại nổi lên chống cự. Miền Cam Giá lại tách khỏi phạm vi thế lực
của anh em họ Trần, hình thành một thế lực mới. Cùng lúc đó, Nguyễn Nộn ở
Bắc Giang sau khi đánh được họ Đoàn cũng phản lại Tự Khánh, xây dựng
một thế lực rất lớn. Do việc cát cứ của Đỗ Bị, Nguyễn Nộn, kinh thành
Thăng Long bị uy hiếp. Tự Khánh phóng hỏa đốt kinh đô rồi chạy về hành
cung Lý Nhân (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" title="Hà Nam">Hà Nam</a>).<br />
Song lực lượng họ Trần vẫn rất mạnh. Sau hàng loạt biến cố khác, thế
lực của Trần Tự Khánh ngày càng mạnh hơn, buộc vua Huệ Tông phải tính
trở về dựa vào họ Trần. Cuối năm, Trần Tự Khánh dẫn binh đánh được Đinh
Khả và Bùi Đô ở Đại Hoàng, chiếm luôn vùng đất này.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1216" title="1216">1216</a>, Huệ Tông sách phong Ngự Nữ Trần thị làm <b>Thuận Trinh phu nhân</b>
(順貞夫人). Đàm thái hậu cho Trần Tự Khánh là kẻ phản trắc, nên ghét Trần
Thị Dung, bảo vua đuổi bỏ đi, lại nhiều lần muốn làm hại, nhưng Huệ Tông
đều che chở.<br />
Trước sức ép muốn giết con dâu của Đàm Thái hậu, Huệ Tông cùng với
phu nhân lẻn đi đến chỗ quân của Tự Khánh ở bãi Cửu Liên. Từ đấy, Huệ
Tông lại dựa vào Trần Tự Khánh. Tự Khánh bèn phế bỏ vua mới Lý Nguyên
vương, tôn Huệ Tông là vua như cũ mà chuyên tâm bình định các thế lực:
Nguyễn Nộn ở Bắc Giang, Hiển Tín vương Nguyễn Bát, Đoàn Văn Lôi và Đoàn
Thượng ở Hồng châu và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0_Cao&action=edit&redlink=1" title="Hà Cao (trang chưa được viết)">Hà Cao</a> ở Qui Hóa (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_B%C3%A1i" title="Yên Bái">Yên Bái</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_Quang" title="Tuyên Quang">Tuyên Quang</a>).<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.8D_Tr.E1.BA.A7n_n.E1.BA.AFm_quy.E1.BB.81n">Họ Trần nắm quyền</span></h4>
Cuối năm đó, mùa động, Thuận Trinh phu nhân được sắc phong làm Hoàng
hậu. Huệ Tông phong chức cho một loạt người họ Trần: Tự Khánh làm Thái
uý phụ chính, anh trai Tự Khánh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%ABa" title="Trần Thừa">Trần Thừa</a> làm Nội thị phán thủ, tước <b>Liệt hầu</b>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_T%C3%A1_Chu" title="Phùng Tá Chu">Phùng Tá Chu</a> làm Quan nội hầu; con trưởng của Trần Thừa là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Li%E1%BB%85u" title="Trần Liễu">Trần Liễu</a> (陳柳) làm Quan nội hầu, con trưởng của Thái úy Tự Khánh là Trần Hải (陳海) làm <b>Hiển Đạo vương</b> (顯道王).<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1217" title="1217">1217</a>, Đoàn Thượng quy phục triều đình, được ban làm <b>Hồng vương</b>, cai quản Hồng Châu. Từ đấy, họ Đoàn yên bình, tự gây lực lượng cát cứ. Cùng năm đó, các thế lực cát cứ ở <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_Ch%C3%A2u" title="Phong Châu">Phong Châu</a>, Hiển Tín vương Lý Bát cũng đều quy phục triều đình. Lúc này, Huệ Tông thường phát điên, tự xưng là <b>Thiên tướng</b>,
cắm cờ ở búi tóc, cầm giáo và khiên múa may, đến khi mệt thì uống rượu
ngủ li bì. Chính sự không quyết đoán, giao phó cả cho Trần Tự Khánh.
Quyền lớn trong nước dần dần về tay họ Trần.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1218" title="1218">1218</a>,
Trần Thừa đem binh thuyền tiến đánh Nguyễn Nộn ở Bắc Giang. Ông cho
người mở đê, để nước lan vào các thái ấp, rồi dùng binh thủy theo lối ấy
mà đánh. Nộn thua to, chạy về Phù Ninh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>). Năm đó, để yên Hồng châu,Trần Tự Khánh đưa em gái là Trần Tam Nương gả cho Hồng hầu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_V%C4%83n_L%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Đoàn Văn Lôi (trang chưa được viết)">Đoàn Văn Lôi</a> vốn là người có uy tín với người Hồng châu.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1219" title="1219">1219</a>, các thủ lĩnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A1m_D%C4%A9&action=edit&redlink=1" title="Phạm Dĩ (trang chưa được viết)">Phạm Dĩ</a> (范以) và Hoàng Cá ở Nam Sách qua đời. Thuộc tướng là Nguyễn Lợi dâng thành cho Tự Khánh.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1220" title="1220">1220</a>, Nguyễn Nộn tự xưng <b>Hoài Đạo vương</b> (怀道王), giữ hương <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9_%C4%90%E1%BB%95ng" title="Phù Đổng">Phù Đổng</a>, dâng biểu xưng thần. Thái úy Tự Khánh phê chuẩn, từ đấy Bắc Giang không còn công khai đối kháng triều đình.<br />
Năm đó, Thái úy Trần Tự Khánh cùng Trần Thừa đánh dẹp Hà Cao ở Qui
Hóa. Ông chia làm 2 đạo quân, Trần Tự Khánh và Trần Thừa đi theo sông
Qui Hóa; bộ tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BA%A1i_Linh&action=edit&redlink=1" title="Lại Linh (trang chưa được viết)">Lại Linh</a> (赖靈) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phan_C%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Phan Cụ (trang chưa được viết)">Phan Cụ</a>
(潘埧) đi theo sông Tuyên Quang, nhưng Hà Cao cũng chia quân tiến đánh.
Phan Cụ bị bộ tướng của Hà Cao là Nguyễn Nải chém chết. Nhưng Thái úy Tự
Khánh đã bao vây thủ phủ của Hà Cao, khiến Cao và gia đình phải tự sát.
Từ đấy lộ Thượng Nguyên (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_C%E1%BA%A1n" title="Bắc Cạn">Bắc Cạn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Thái Nguyên">Thái Nguyên</a>) và sông tam Đái (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9nh_Ph%C3%BA" title="Vĩnh Phú">Vĩnh Phú</a>) được dẹp yên.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1223" title="1223">1223</a>,
Thái úy Trần Tự Khánh qua đời, Huệ Tông lấy Trần Thừa làm Phụ quốc Thái
uý, cho đặc quyền khi vào chầu không xưng tên. Lúc đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_N%E1%BB%99n" title="Nguyễn Nộn">Nguyễn Nộn</a> lại bắt đầu mạnh lên, là mối nguy hại cho dòng họ Trần đang nắm giữ triều đình.<br />
Sử thần Ngô Sĩ Liên nêu ý kiến về việc này<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT4_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-DVSKTT4-14">[14]</a></sup>:<br />
<dl><dd><i>...Năm đầu niên hiệu Kiến Gia, giặc cướp đua nhau nổi dậy, Huệ
Tông nhu nhược không đánh dẹp được. Trần Tự Khánh vì cớ Huệ hậu bị thái
hậu làm khổ mà đem quân phạm cửa khuyết xin đón xa giá. Đương lúc bấy
giờ, lòng người không thể không ngờ vực, cho nên Huệ Tông có lệnh bắt Tự
Khánh mà không bắt được. Tự Khánh muốn làm cho kỳ được mới nhiều lần
làm kinh động đến vua, xa giá phải dời chỗ mấy lần, tội rõ ràng rồi.
Nhưng mà Huệ Tông và Huệ hậu rốt cuộc phải nhờ Tự Khánh mới được yên,
thì tội ấy không kể đến. Thế là việc tuy là trái nhưng tình thì thuận,
sử chép không nêu lên nhưng thực cũng có nêu đấy. Nếu không thế thì chỉ
là kẻ đầu sỏ giặc cướp mà thôi</i>.</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.C3.AAu_Ho.C3.A0ng_nh.C6.B0.E1.BB.9Dng_ng.C3.B4i">Chiêu Hoàng nhường ngôi</span></h4>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1224" title="1224">1224</a>,
bệnh của Huệ Tông ngày càng tăng mà không có con trai để nối nghiệp
lớn, các công chúa đều được chia các lộ làm ấp thang mộc, uỷ nhiệm cho
một mình chỉ huy sứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%A7_%C4%90%E1%BB%99" title="Trần Thủ Độ">Trần Thủ Độ</a> (陳守度) quản lĩnh các quân điện tiền hộ vệ cấm đình. Con gái thứ 2 là công chúa Chiêu Thánh được lập làm <b>Hoàng thái nữ</b> (皇太女), rồi làm Hoàng đế, sự gọi là <b>Chiêu hoàng đế</b> (昭皇帝). Huệ Tông truyền ngôi trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_th%C6%B0%E1%BB%A3ng_ho%C3%A0ng" title="Thái thượng hoàng">Thái thượng hoàng</a>, rồi xuất gia ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%B9a_Ch%C3%A2n_Gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Chùa Chân Giáo (trang chưa được viết)">chùa Chân Giáo</a> trong đại nội hoàng cung. Đàm thái hậu cũng theo ông vào đây xuất gia, gọi là <b>Huệ Quang thiền sư</b>.<br />
Điện tiền chỉ huy sứ Trần Thủ Độ coi giữ mọi việc quân sự trong ngoài thành thị. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_C%E1%BA%A3nh" title="Trần Cảnh">Trần Cảnh</a> (陳煚), con trai thứ của Trần Thừa được phong làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Chính thủ (trang chưa được viết)">Chính thủ</a>,
cho hầu hạ gần gũi với Chiêu Hoàng, được Chiêu Hoàng yêu mến. Dưới sự
sắp đặt của Trần Thủ Độ, Chiêu Hoàng lấy Trần Cảnh làm chồng, rồi đến
tháng 12 âm lịch năm 1225 (đầu năm 1226), ngày mồng một Mậu Dần, Chiêu
Hoàng mở hội lớn ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%87n_Thi%C3%AAn_An&action=edit&redlink=1" title="Điện Thiên An (trang chưa được viết)">điện Thiên An</a>, trút bỏ áo ngự mời Trần Cảnh lên ngôi Hoàng đế. Cha Trần Cảnh là Trần Thừa được tôn làm Thái thượng hoàng.<br />
Ngôi nhà Lý chính thức chuyển sang nhà Trần. Nhà Lý kéo dài 216 năm với 9 đời vua. Không lâu sau, thượng hoàng Huệ Tông bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%A7_%C4%90%E1%BB%99" title="Trần Thủ Độ">Trần Thủ Độ</a> bức tự sát ở chùa Chân giáo.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.8Bnh">Nhận định</span></h3>
Đời sau xem sử ba đời vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a>
kế tục nhau, từ việc sửa trị, đánh dẹp các cát cứ trong nước tới việc
diễu võ với phương bắc, ra uy với phương nam - những việc làm đó đều đặn
thu được thành tựu, không hề thất bát, suy bại; vua sau đã thay nhưng
vua trước như thể vẫn còn; nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%93_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Cồ Việt">Đại Cồ Việt</a> trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>
tuần tự đi lên không bị suy sút, thua thiệt. Điều đó cho thấy một chính
sách, tư tưởng nhất quán của các vua Lý. Cả ba vua đầu tiên của nhà Lý
đều có tài văn võ kiêm toàn, kính Phật yêu dân, tuổi thọ cũng xấp xỉ
nhau. Ba vị vua Lý này là những người đặt nền tảng cho một nhà Lý tồn
tại bền vững hơn 200 năm, là triều đại đầu tiên truyền nối được lâu dài
trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>,
chấm dứt thời kỳ đất nước liên tục thay đổi, 6 dòng họ thay nhau cai
trị thời thế kỷ 10. Nhà Lý xác lập được bộ máy nhà nước phong kiến quy
củ, nề nếp, đưa đất nước vào thời kỳ phát triển ổn định.<br />
Lý Nhân Tông là vua trị vì lâu nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a> (56 năm). Võ công đánh bại cuộc xâm lăng của nhà Tống trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BA%A7u" title="Sông Cầu">sông Như Nguyệt</a> thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a>
thực chất là của những người phụ chính mà đội ngũ này được trưởng thành
dưới thời Thánh Tông, do Thánh Tông cất nhắc, trọng dụng. Người theo
thuyết nhân quả của đạo Phật có thể cho rằng việc làm thất đức của thái
hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%B6_Lan" title="Ỷ Lan">Ỷ Lan</a> (sát hại hoàng thái hậu Thượng Dương và các cung nữ của Thánh Tông) khiến vua con phải trả giá tuyệt tự.<br />
Từ thời Nhân Tông trở về sau, liên tiếp các vua Lý kế nghiệp đều thơ
ấu, đó cũng là điều không may cho nhà Lý. Nhờ nền móng vững chắc do ba
đời vua đầu tiên xây dựng, cơ nghiệp nhà Lý tiếp tục được duy trì, nhưng
các phụ chính đời sau như Đỗ Anh Vũ, Đỗ Kính Tu, Đàm Dĩ Mông không thể
sánh được với thái hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%B6_Lan" title="Ỷ Lan">Ỷ Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_%C4%90%E1%BA%A1o_Th%C3%A0nh" title="Lý Đạo Thành">Lý Đạo Thành</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Hi%E1%BA%BFn_Th%C3%A0nh" title="Tô Hiến Thành">Tô Hiến Thành</a>
tài năng nhưng không thể sống mãi để dìu dắt vua Cao Tông trở thành một
vua Nhân Tông thứ hai. Sau khi Hiến Thành mất, nhà Lý trượt dốc không
có ai đứng ra cứu vãn được. Tới khi họ Trần vào triều phụ chính, việc
nhà Lý bị thay thế trở nên không đảo ngược được. Do nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống</a> khi đó cũng đã yếu mòn nên suốt thời gian suy vong của nhà Lý tới khi chuyển ngôi cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">nhà Trần</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> không bị nước láng giềng lớn ở phương bắc nhòm ngó như các thời cuối Trần đầu Hồ và cuối Lê đầu Mạc sau này.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_gi.E1.BB.9Bi_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh_v.C3.A0_h.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_quan_l.E1.BA.A1i">Địa giới hành chính và hệ thống quan lại</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Hành chính Đại Việt thời Lý">Hành chính Đại Việt thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ti%E1%BA%BFn_tr%C3%ACnh_Nam_ti%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="730" data-file-width="475" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/7/70/Ti%E1%BA%BFn_tr%C3%ACnh_Nam_ti%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t.png/250px-Ti%E1%BA%BFn_tr%C3%ACnh_Nam_ti%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t.png" height="384" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Vùng màu cam trên bản đồ là lãnh thổ mở rộng về phía nam năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1069" title="1069">1069</a> thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a></div>
</div>
</div>
Nhà Lý thiết lập và lựa chọn thiết chế chính trị với đặc trưng riêng
biệt, được các sử gia gọi là mô hình tập quyền thân dân, với thể chế
quân chủ tập quyền mang nhiều điểm khác và vượt xa thời kỳ trước của các
triều Ngô, Đinh, Tiền Lê<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-15">[15]</a></sup>. Cấp hành chính trung ương bao gồm 3 bộ phận chủ yếu, đó là:<br />
<ul>
<li>Các cơ quan giúp việc cho hoàng đế: sảnh, hàn lâm viện</li>
<li>Các cơ quan đầu não của triều đình: khu mật viện, bộ</li>
<li>Các cơ quan giúp việc cho triều đình: viện, ty, cuộc</li>
</ul>
Các chức tướng công, thái phó được hoàng đế nhà Lý ban cho những
người có nhiệm vụ trực tiếp điều khiển toàn bộ chính quyền. Phụ tá cho
các thái phó là tả tham tri chính sự, hữu tham tri chính sự, và hành
khiển. Phụ tá cho thái phó còn có các cơ quan là khu mật viện và bộ.<br />
Địa giới phía bắc nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> thời Lý bao gồm Bắc Bộ Việt Nam hiện nay và một phần nhỏ của tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>). thời Địa giới phía nam của nhà Lý khi mới thành lập chỉ tới khu vực Hà Tĩnh hiện nay. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1069" title="1069">1069</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a> đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>, buộc vua Chiêm là Chế Củ dâng 3 châu tương đương với tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>
hiện nay. Cương vực này được duy trì ổn định tới khi triều Lý kết thúc.
Trên vùng lãnh thổ này, nhà Lý chia cả nước thành 24 đơn vị hành chính<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-16">[16]</a></sup>. Các cấp hành chính ở địa phương lần lượt từ cao xuống thấp là:<br />
<ul>
<li>Phủ, lộ, châu, trại</li>
<li>Huyện, hương, giáp, phường, sách, động</li>
</ul>
Đứng đầu bộ máy hành chính của các phủ, lộ là tri phủ, phán phủ, của
các châu là tri châu, của các trại, đạo là quan mục. Đứng đầu bộ máy
hành của các huyện là huyện lệnh. Dưới huyện là đơn vị <i>giáp</i> và <i>thôn</i>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Lu.E1.BA.ADt_ph.C3.A1p">Luật pháp</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_lu%E1%BA%ADt_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Pháp luật thời Lý">Pháp luật thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
Nhà Lý được xác định là nhà nước đầu tiên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> chính thức có hệ thống pháp luật từ khi giành độc lập sau thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Bắc thuộc">Bắc thuộc</a> mà thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ng%C3%B4" title="Nhà Ngô">nhà Ngô</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90inh" title="Nhà Đinh">nhà Đinh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">nhà Tiền Lê</a> trước đó chưa có<sup class="reference" id="cite_ref-THQ127_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ127-17">[17]</a></sup>.<br />
Cơ quan chuyên trách pháp luật của nhà Lý là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_H%C3%ACnh" title="Bộ Hình">Bộ Hình</a> và <i>Thẩm hình viện</i>. Đảm nhận chức vụ này thường là <i>á tướng</i> kiêm nhiệm. Trong một số trường hợp, vua đích thân xử án như vụ kiện<sup class="reference" id="cite_ref-THQ129_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ129-18">[18]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1042" title="1042">1042</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a> ban hành sách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%ACnh_th%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Hình thư (trang chưa được viết)">Hình thư</a>, đây là sách Luật đầu tiên của một triều đại Việt Nam, có thể coi như tổng hợp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt_d%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Luật dân sự">luật dân sự</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt_h%C3%ACnh_s%E1%BB%B1" title="Luật hình sự">luật hình sự</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_t%E1%BB%91_t%E1%BB%A5ng_h%C3%ACnh_s%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Luật tố tụng hình sự (trang chưa được viết)">luật tố tụng hình sự</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_h%C3%B4n_nh%C3%A2n_gia_%C4%91%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Luật hôn nhân gia đình (trang chưa được viết)">luật hôn nhân gia đình</a> ngày nay. Hình thư gồm có 3 quyển, đã bị thất truyền sau thời kỳ phá hủy văn hóa Đại Việt của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> vào đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỷ 15</a><sup class="reference" id="cite_ref-THQ127_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ127-17">[17]</a></sup>.<br />
Trừ 10 tội nặng gọi là <i>thập ác</i> (bất trung, bất hiếu, bất kính,
bất nghĩa...), nhà Lý cho ban hành thể lệ chuộc tội: những người già
trên 70 tuổi, trẻ con dưới 15 tuổi, người có nhược tật, những người họ
nhà vua và người có công nếu phạm tội có thể chuộc tội bằng tiền, tùy
theo tội nặng nhẹ thì nộp tiền với mức độ nhiều ít khác nhau<sup class="reference" id="cite_ref-THQ127_17-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ127-17">[17]</a></sup>.<br />
Việc ra đời của Hình thư cũng như các cơ quan Bộ Hình và Thẩm hình
được xem là bước tiến trong việc tổ chức quản lý của nhà nước thời Lý,
tuy hiệu lực vẫn còn hạn chế<sup class="reference" id="cite_ref-THQ129_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ129-18">[18]</a></sup>.<br />
Do sùng bái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">đạo Phật</a>
của triều đại này mà các hình phạt nói chung không quá nghiêm khắc.
Pháp luật bảo vệ nguồn thu nhập của triều đình, đảm bảo dân đinh là sức
lao động chủ yếu mà triều đình sử dụng. Để đảm bảo sản xuất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, việc giết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A2u" title="Trâu">trâu</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2" title="Bò">bò</a> được quy định chặt chẽ. Người giết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A2u" title="Trâu">trâu</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2" title="Bò">bò</a> bừa bãi không theo quy định bị xử tội nặng<sup class="reference" id="cite_ref-THQ129_18-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ129-18">[18]</a></sup>.<br />
Pháp luật nhà Lý phản ánh và chấp nhận sự xuất hiện của chế độ tư hữu
ruộng đất, chỉ rõ sự phân biệt đẳng cấp xã hội, trong đó quý tộc quan
liêu được hưởng đặc quyền<sup class="reference" id="cite_ref-THQ128_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ128-19">[19]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Nông nghiệp Việt Nam thời Lý">Nông nghiệp Việt Nam thời Lý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Thủ công nghiệp Việt Nam thời Lý">Thủ công nghiệp Việt Nam thời Lý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Thương mại Việt Nam thời Lý">Thương mại Việt Nam thời Lý</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Tiền tệ Đại Việt thời Lý">Tiền tệ Đại Việt thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p">Nông nghiệp</span></h3>
Kinh tế thời nhà Lý chủ yếu dựa vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, vì thế trong suốt thời gian của triều đại này, có nhiều việc làm của các vua hay các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFu_ch%E1%BB%89&action=edit&redlink=1" title="Chiếu chỉ (trang chưa được viết)">chiếu chỉ</a> liên quan đến vấn đề bảo vệ và phát triển nông nghiệp. Nhà Lý áp dụng chính sách <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%A5_binh_%C6%B0_n%C3%B4ng" title="Ngụ binh ư nông">ngụ binh ư nông</a></i>,
cho binh lính thay nhau về làm ruộng, có tác dụng phát triển sản xuất
nông nghiệp, sức lao động không bị thiếu. Binh sĩ thay nhau nghỉ 1 tháng
1 lần về cày ruộng tự cấp.<br />
Ruộng đất thời Lý gồm có ruộng công, ruộng tư và đặc biệt, do Phật
giáo phát triển mạnh, có ảnh hưởng lớn trong đời sống chính trị - xã hội
nên nhà chùa sở hữu một bộ phận ruộng đất (không thuộc ruộng công lẫn
ruộng tư).<br />
<dl>
<dt>Ruộng công gồm có<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-20">[20]</a></sup></dt>
</dl>
<ul>
<li><i>Quốc khố điền</i> là ruộng công của triều đình mà hoa lợi thu được dự trữ vào kho của vua để chi dùng cho hoàng cung.</li>
<li><i>Đồn điền</i> là ruộng đất hình thành từ việc khai hoang ven sông, ven biển thuộc đồng bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Hồng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_M%C3%A3" title="Sông Mã">sông Mã</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Lam" title="Sông Lam">sông Lam</a>.</li>
<li><i>Ruộng tịch điền</i> là loại ruộng do triều đình trực tiếp quản
lý, hoa lợi dùng cho triều đình. Hằng năm, nhà Lý vẫn duy trì cày ruộng
tịch điền là hình thức kế thừa từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Tiền Lê</a>.</li>
<li><i>Ruộng sơn lăng</i> là loại ruộng dùng vào việc thờ phụng tổ tiên dòng họ nhà vua.</li>
<li><i>Ruộng công làng xã</i> là ruộng giao cho các làng xã quản lý, do những người lính nhàn thời bình về cày cấy</li>
<li><i>Ruộng thác đao</i> và <i>ấp thang mộc</i> là ruộng ban thưởng cho
quan lại, công thần. Nhưng loại ruộng này chỉ dành cho 1 đời công thần,
không truyền được cho con cháu và công thần cũng chỉ được hưởng phần
thuế thu từ ruộng đó<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-21">[21]</a></sup>.</li>
</ul>
<dl>
<dt>Ruộng đất nhà chùa</dt>
</dl>
Là đất đai do nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a" title="Chùa">chùa</a> quản lý, chiếm số lượng khá lớn<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-22">[22]</a></sup>.<br />
<dl>
<dt>Ruộng tư</dt>
</dl>
Chế độ sở hữu ruộng tư thời Lý khá phổ biến và phát triển. Pháp luật cho phép các tầng lớp trong xã hội mua bán ruộng đất.<br />
Việc đo đạc ruộng đất thời Lý đã xuất hiện, nhưng đơn vị đo lường tính chưa thống nhất; nơi tính theo mẫu, nơi tính bằng thước<sup class="reference" id="cite_ref-THQ140_23-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ140-23">[23]</a></sup>.
Để phát triển nghề nông, triều đình ra những biện pháp như quy tập
người tha hương trở về quê quán để đảm bảo sức lao động ở nông thôn; trị
nặng tội ăn trộm và giết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A2u" title="Trâu">trâu</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2" title="Bò">bò</a> bừa bãi...<sup class="reference" id="cite_ref-THQ141_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ141-24">[24]</a></sup>.<br />
Ngoài ra triều đình còn chú trọng việc trị thủy, đắp đê, nhất là vùng châu thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Hồng</a>. Năm 1077, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a> ra lệnh đắp đê sông Như Nguyệt dài 67.380 bộ. Các công trình thủy lợi tiêu biểu thời Lý là việc đào sông Đản Nãi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>) năm 1029, đào kênh Lãm (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_B%C3%ACnh" title="Ninh Bình">Ninh Bình</a>)
năm 1051, khơi sâu sông Lãnh Kinh năm 1089 và sông Tô Lịch năm 1192. Sử
sách ghi nhận những năm được mùa lớn như: 1016, 1030, 1044, 1079, 1092,
1111, 1120, 1123, 1131, 1139, 1140<sup class="reference" id="cite_ref-THQ143_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ143-25">[25]</a></sup>.<br />
Nhờ sự quan tâm phát triển nông nghiệp và làm thủy lợi của nhà Lý, nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> có thế đứng và phát triển khá vững chắc, đời sống nhân dân tương đối ổn định<sup class="reference" id="cite_ref-THQ143_25-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-THQ143-25">[25]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.A7_c.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p">Thủ công nghiệp</span></h3>
Trong cung đình, những người thợ thủ công lao động cho triều đình gọi
là thợ bách tác. Sản phẩm họ làm ra để phục vụ hoàng cung. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_to%C3%A0n_th%C6%B0" title="Đại Việt sử ký toàn thư">Đại Việt Sử ký Toàn thư</a>, tháng 2 năm 1040, <i>"vua
[Lý Thái Tông] đã dạy cung nữ dệt được gấm vóc. Tháng ấy xuống chiếu
phát hết gấm vóc của nước Tống ở trong kho ra để may áo ban cho các
quan,từ ngũ phẩm trở lên thì áo bào bằng gấm,từ cửu phẩm trở lên thì áo
bào bằng vóc, để tỏ là vua không dùng gấm vóc của nhà Tống nữa"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-dvsktt2_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-dvsktt2-1">[1]</a></sup><br />
Trong dân gian, nghề chăn tằm ươm tơ, dệt lụa, làm đồ gốm, xây dựng
đền đài, cung điện, nhà cửa rất phát triển. Ngoài ra, nghề làm đồ trang
sức bằng vàng, bạc, nghề làm giấy, nghề in bảng gỗ, đúc đồng, rèn sắt,
nhuộm vải, khai thác vàng lộ thiên<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-26">[26]</a></sup> đều được mở rộng. Có những công trình do bàn tay người thợ thủ công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> tạo dựng nên rất nổi tiếng như chuông Quy Điền, tháp Bảo Thiên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>) v.v<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0.C6.A1ng_nghi.E1.BB.87p">Thương nghiệp</span></h3>
Cảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_%C4%90%E1%BB%93n" title="Vân Đồn">Vân Đồn</a> có vị trí rất quan trọng cho hoạt động ngoại thương, nằm trên trục hàng hải từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> xuống các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>.
Ngoài ra, nơi này còn thuận lợi cho việc đỗ tàu thuyền. Ngoài Vân Đồn,
vùng biển Diễn châu cũng là nơi có hoạt động ngoại thương phát triển<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-27">[27]</a></sup>.<br />
Các đối tác chủ yếu của Đại Việt là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>, Trảo Oa tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Java" title="Java">đảo Java</a>, Lộ Lạc tức vương quốc Lavo, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm La</a> - quốc gia vùng Mê Nam và Tam Phật Tề tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Srivijaya" title="Srivijaya">Srivijaya</a> ở đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumatra" title="Sumatra">Sumatra</a>.<br />
Tại vùng biên giới, những người dân tộc thiểu số cũng qua lại buôn bán với nhau. Theo sách <i>Lĩnh ngoại đại đáp</i>
của Nam Tống, người Việt thời Lý thường sang Trung Quốc buôn bán qua
hai ngả là trại Vĩnh Bình trên bộ, nằm ở biên giới với Ung Châu, và
đường biển là cảng châu Khâm và Liêm. Nhà Lý cũng thường cử sứ giả sang
buôn bán, gọi là "đại cương". Nhà Lý cử sứ giả sang Trung Quốc ba lần để
thống nhất cân đo, tạo điều kiện cho buôn bán.<br />
Hàng hóa xuất khẩu của Đại Việt chủ yếu là thổ sản; hàng nhập khẩu bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A5y" title="Giấy">giấy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%BAt" title="Bút">bút</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%A1&action=edit&redlink=1" title="Tơ (trang chưa được viết)">tơ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A3i" title="Vải">vải</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BA%A5m&action=edit&redlink=1" title="Gấm (trang chưa được viết)">gấm</a>. Các thương nhân Đại Việt thường mua trầm hương của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> để bán lại cho thương nhân người Tống.<br />
Sách <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_to%C3%A0n_th%C6%B0" title="Đại Việt sử ký toàn thư">Đại Việt sử ký toàn thư</a></i> chép: Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1149" title="1149">1149</a> tháng 2, thuyền buôn ba nước Trảo Oa (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Java" title="Java">Java</a>), Lộ Lạc (có thể là Lộ Hạc - La Hộc - Lavo ở Lopburi, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>, Lộ Hạc có khả năng là nước <i>Locac</i> được nhắc đến trong du ký của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a>), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm La</a><sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-28">[28]</a></sup> vào Hải Đông (tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a> ngày nay, xin cư trú buôn bán, bèn cho lập trang ở nơi hải đảo, gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_%C4%90%E1%BB%93n" title="Vân Đồn">Vân Đồn</a> hay năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1184" title="1184">1184</a> tháng 3, người buôn các nước Xiêm La và Tam Phật Tề (Srivijaya ở đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumatra" title="Sumatra">Sumatra</a>, được nhắc đến với tên <i>Thất Lợi Phật Thệ</i> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ 7</a> và với tên Tâm Phật Tề từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_5" title="Thế kỷ 5">thế kỷ 5</a> trong thư tịch Trung Quốc) vào trấn Vân Đồn dâng vật báu để xin buôn bán <sup class="reference" id="cite_ref-dvsktt4_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-dvsktt4-29">[29]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87">Tiền tệ</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 102px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Thuan_Thien_dai_bao.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="111" data-file-width="132" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/2/2b/Thuan_Thien_dai_bao.jpg/100px-Thuan_Thien_dai_bao.jpg" height="84" width="100" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Thuận Thiên đại bảo</div>
</div>
</div>
Thương mại phát triển bước đầu, nhu cầu trao đổi hàng hóa trong nước ngày càng tăng. Nhà Lý đúc tiền bằng hợp kim <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng" title="Đồng">đồng</a> – giống như tiền lưu hành ở vùng Đông Nam <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> khi đó<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-30">[30]</a></sup>. Tuy nhiên, tiền do triều đình đúc ra không đáp ứng đủ nhu cầu lưu thông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0ng_h%C3%B3a" title="Hàng hóa">hàng hóa</a> nên nhiều đồng tiền nhà Tống và thậm chí thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a> vẫn được lưu hành trong nước<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-31">[31]</a></sup>.<br />
Các nhà khảo cổ hiện nay phát hiện được 6 loại đồng tiền được xem là
tiền do các vua nhà Lý phát hành: Thuận Thiên đại bảo, Minh Đạo thông
bảo, Càn Phù nguyên bảo, Thiên Phù nguyên bảo, Thiên Cảm thông bảo,
Thiên Tư thông bảo.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c.2C_khoa_c.E1.BB.AD">Giáo dục, khoa cử</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_khoa_c%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Giáo dục khoa cử Việt Nam thời Lý">Giáo dục khoa cử Việt Nam thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 242px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="1544" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/9/91/V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m.JPG/240px-V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m.JPG" height="159" width="240" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Kiến trúc quần thể <i>Văn Miếu - Quốc Tử Giám</i> ngày nay</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Le_Van_Thinh.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2136" data-file-width="2848" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Le_Van_Thinh.JPG/250px-Le_Van_Thinh.JPG" height="188" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tượng Thái sư Lê Văn Thịnh - thủ khoa đầu tiên của Việt Nam, trong đền thờ tại thôn xã Đông Cứu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>)</div>
</div>
</div>
Nhà Lý là triều đại phong kiến đầu tiên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> xác lập hệ thống giáo dục khoa cử có hệ thống<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ReferenceA-12">[12]</a></sup>.<br />
Trường học tư đầu tiên được xác nhận là trường Bái Ân của Lý Công Ân - một tông thất nhà Lý không ra làm quan mà ở nhà dạy học<sup class="reference" id="cite_ref-ky594_32-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky594-32">[32]</a></sup>. Tuy nhiên, trong những năm đầu, hệ thống trường học chưa nhiều<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-33">[33]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-34">[34]</a></sup>.
Do ảnh hưởng đậm nét của Phật giáo và một phần của Đạo giáo, Nho giáo
chưa có vị trí độc tôn như sau này. Các trường lớp còn dạy nhiều kiến
thức về Phật giáo và Đạo giáo<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-35">[35]</a></sup>. Chữ viết chính thức trong giáo dục vẫn kế tục các đời trước là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a><sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-36">[36]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1070" title="1070">1070</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a> cho xây dựng nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_mi%E1%BA%BFu" title="Văn miếu">Văn Miếu</a> ở kinh thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a>, đắp tượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%95ng_T%E1%BB%AD" title="Khổng Tử">Khổng Tử</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_C%C3%B4ng_%C4%90%C3%A1n" title="Chu Công Đán">Chu Công</a>, tứ phối 72 người hiền của đạo Nho. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a> vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a> lập ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m" title="Văn Miếu - Quốc Tử Giám">Quốc Tử Giám</a>.
Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cho rằng Quốc Tử Giám chỉ là trường học
công đầu tiên do triều đình chính thức đứng ra tổ chức, thể hiện sự quan
tâm đối với việc học hành của hoàng tộc, còn trường học tư được hình
thành trước đó<sup class="reference" id="cite_ref-ky594_32-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky594-32">[32]</a></sup>.<br />
Từ trung kỳ, nhà Lý đã coi trọng đạo Nho hơn trước, vì Nho giáo là
học thuyết giải quyết được các mối quan hệ cơ bản (vua – tôi, cha – con,
vợ - chồng, bằng hữu...), để thống nhất và quản lý xã hội<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-37">[37]</a></sup>.<br />
Khoa thi đầu tiên được nhà Lý tổ chức vào tháng 2 năm 1075 thời vua Lý Nhân Tông. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Th%E1%BB%8Bnh" title="Lê Văn Thịnh">Lê Văn Thịnh</a> đỗ đầu cùng hơn 10 người trúng tuyển. Ông trở thành thủ khoa đầu tiên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a><sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-38">[38]</a></sup>.
Việc mở khoa thi Nho giáo đầu tiên đánh dấu mốc về việc nhà Lý chính
thức tuyển người theo Nho giáo làm quan bên cạnh tầng lớp quan lại thiên
về kiến thức Phật giáo trước đó<sup class="reference" id="cite_ref-ky597_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky597-39">[39]</a></sup>.<br />
Các khoa thi hỏi đòi hỏi người ứng thí các khoa thi phải thông hiểu kiến thức cả 3 đạo Nho, Phật và Lão mới có thể đỗ đạt<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-40">[40]</a></sup>. Việc tổ chức thi Tam giáo (Phật, Nho, Đạo) chính thức được thực hiện năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1195" title="1195">1195</a> dưới triều vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" title="Lý Cao Tông">Lý Cao Tông</a>.<br />
Sử sách ghi chép 9 khoa dưới triều Lý, trong đó có các khoa thi không ghi đầy đủ tên người đỗ<sup class="reference" id="cite_ref-ky597_39-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky597-39">[39]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-41">[41]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-42">[42]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-43">[43]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-thq261_44-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq261-44">[44]</a></sup>. Các khoa thi không đều đặn theo định kỳ và các kỳ thi cũng chưa có cách thức nhất định.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Tôn giáo Việt Nam thời Lý">Tôn giáo Việt Nam thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:C%E1%BB%95ng_ch%C3%B9a_Di%C3%AAn_H%E1%BB%B1u.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2472" data-file-width="3296" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/C%E1%BB%95ng_ch%C3%B9a_Di%C3%AAn_H%E1%BB%B1u.jpg/250px-C%E1%BB%95ng_ch%C3%B9a_Di%C3%AAn_H%E1%BB%B1u.jpg" height="188" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Cổng chùa Diên Hựu</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> về cơ bản là tôn giáo có ảnh hưởng nhiều nhất, ngoài ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a> cũng có tác động đến đời sống chính trị xã hội. Thời Lý có tư tưởng <i>tam giáo đồng nguyên</i>, coi trọng cả 3 tôn giáo này.<br />
Các vua Lý chú trọng xây dựng chùa chiền, đúc chuông, tô tượng, cử sứ sang Trung Quốc xin <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a>
kinh Phật, biến các chùa thành nơi cầu đảo, làm lễ tạ ơn khi chiến
thắng quân xâm lược, lễ đại xá… Các quý tộc và nhân dân cũng đóng góp
xây dựng nhiều chùa ở các địa phương. Việc chú trọng xây dựng chùa thời
Lý được sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_H%C6%B0u" title="Lê Văn Hưu">Lê Văn Hưu</a> thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">Trần</a> ghi nhận là "xây tường cao ngất, tạc cột chùa bằng đá, làm chùa thờ Phật lộng lẫy hơn cả cung điện của vua"<sup class="reference" id="cite_ref-thq258_45-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq258-45">[45]</a></sup>. Các chùa lớn và nổi tiếng là chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Dạm (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>), chùa Long Đọi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" title="Hà Nam">Hà Nam</a>), chùa Diên Hựu.<br />
Giống như thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90inh" title="Nhà Đinh">Đinh</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Lê</a>, nhiều nhà sư tham gia vào việc triều chính thời Lý, nhưng ảnh hưởng ít hơn trước. Họ chỉ đóng vai trò giáo hóa hoặc giảng kinh<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-46">[46]</a></sup>.
Trong phạm vi tín ngưỡng và kỹ thuật, các vị cao tăng vẫn rất được xem
trọng, được vua, hoàng tộc và các quan văn võ xem trọng như bậc thầy<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-47">[47]</a></sup>.<br />
Từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Lý Thần Tông</a>,
các vua thường qua đời sớm, vua lên thay còn nhỏ, thái hậu buông rèm
chấp chính. Sự sùng đạo Phật từ lúc này bị xem là trở thành mối dị đoan,
bắt nhịp với đạo Giáo và tín ngưỡng cổ truyền<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-48">[48]</a></sup>.
Tuy những mối dị đoan không làm ảnh hưởng tới chính trị, nhưng đủ làm
bằng chứng về nhân tâm rối loạn, nhà chức trách bỏ phí thời gian vào
việc hão huyền, việc thưởng phạt trong triều đình căn cứ vào những điều
không chính đáng<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-49">[49]</a></sup>.<br />
Nho giáo thời Lý nhìn chung phát triển nhưng chưa có điều kiện phát triển mạnh mẽ như các triều đại sau<sup class="reference" id="cite_ref-thq261_44-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq261-44">[44]</a></sup>.
Đạo giáo cũng có ảnh hưởng nhất định, thể hiện trong chế độ thi cử, yêu
cầu các thí sinh hiểu biết cả 3 tôn giáo Phật, Đạo và Nho mới có thể
đỗ. Việc thi cử bằng tam giáo phản ánh <i>tam giáo đồng nguyên</i> vào thời Lý<sup class="reference" id="cite_ref-ky598_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky598-50">[50]</a></sup>;
trong đó Nho giáo là hệ tư tưởng dùng để quản lý xã hội, Phật giáo là
quốc giáo, còn Đạo giáo có ảnh hưởng nhất định trong các tầng lớp dân cư<sup class="reference" id="cite_ref-ky598_50-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky598-50">[50]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.E1.BB.8Dc">Văn học</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_%C4%91%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Văn học đời Lý">Văn học đời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ChieuDoiDo2010.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1512" data-file-width="2160" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/ChieuDoiDo2010.jpg/250px-ChieuDoiDo2010.jpg" height="175" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Chiếu dời đô-bản dịch của Viện khoa học xã hội Việt Nam</div>
</div>
</div>
Ngay trong thế kỷ đầu tiên của thời Lý đã để lại trong di sản tinh thần của dân tộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> ba áng thơ văn cô đọng mà gây được một ấn tượng về khí phách phi thường: đó là tờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFu_d%E1%BB%9Di_%C4%91%C3%B4" title="Chiếu dời đô">Chiếu dời đô</a> (214 chữ), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1t_T%E1%BB%91ng_l%E1%BB%99_b%E1%BB%91_v%C4%83n" title="Phạt Tống lộ bố văn">Phạt Tống lộ bố văn</a> (148 chữ) và bài thơ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_qu%E1%BB%91c_s%C6%A1n_h%C3%A0" title="Nam quốc sơn hà">Nam quốc sơn hà</a> (28 chữ).<br />
Trong thời Lý thơ văn phát triển khá rầm rộ, có tới hàng trăm tác giả
nhưng trải qua các cuộc chiến tranh, lụt lội các sách vở đã bị hư hại
nhiều, đặc biệt là chủ trương phá hủy văn hóa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Bắc thuộc lần 4">thời kỳ đô hộ Đại Việt</a>
đã tịch thu hoặc tiêu hủy hầu hết chứng tích văn hóa thời nhà Lý. Một
số văn bia các chùa còn lưu giữ các bài thơ, bài vịnh của thời này.<br />
Tác phẩm đặc sắc tời này là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%E1%BB%81n_Uy%E1%BB%83n_t%E1%BA%ADp_anh&action=edit&redlink=1" title="Thiền Uyển tập anh (trang chưa được viết)">Thiền Uyển tập anh</a>, ghi lại hành trạng của 68 vị thiền sư, cùng 77 bài thơ, bài kệ. Một số tác gia thời này như thiền sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn_Chi%E1%BA%BFu" title="Viên Chiếu">Viên Chiếu</a> (999-1091), thiền sư <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_L%E1%BB%99" title="Không Lộ">Không Lộ</a> (?-1119)... và Hoàng thái hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%B6_Lan" title="Ỷ Lan">Ỷ Lan</a> cũng được xếp trong hàng ngũ tác gia với bài kệ "Sắc không".<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngh.E1.BB.87_thu.E1.BA.ADt">Nghệ thuật</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Nghệ thuật Việt Nam thời Lý">Nghệ thuật Việt Nam thời Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc">Kiến trúc</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Th%C3%A0nh_c%E1%BB%95_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_%2829%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="1536" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Th%C3%A0nh_c%E1%BB%95_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_%2829%29.jpg/200px-Th%C3%A0nh_c%E1%BB%95_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_%2829%29.jpg" height="267" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Gạch lát nền trang trí hoa cúc, thế kỷ 11-12, được tìm thấy tại Thành cổ Hà Nội.</div>
</div>
</div>
Những công trình kiến trúc chủ yếu thời kỳ Lý này là kinh thành, cung
điện, dinh thự các quan lại, lăng mộ vua chúa và đặc biệt là chùa
chiền, đền miếu.<br />
Sau khi lên ngôi, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a>
đã xây dựng kinh thành và các cung điện: phía trước dựng điện Càn
Nguyên làm chỗ coi chầu, bên tả làm điện Tập Hiền, bên hữu dựng điện
Giảng Võ; mở cửa Phi Long thông với cung Nghênh Xuân, cửa Đan Phượng
thông với cửa Uy Viễn, hướng chính nam dựng điện Cao Minh, đều có 3 thềm
rồng, trong thềm rồng có hành lang dẫn ra xung quanh bốn phía.<sup class="reference" id="cite_ref-dvsktt2_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-dvsktt2-1">[1]</a></sup><br />
Nhà Lý cho xây dựng 36 cung, 49 điện ở khu trung tâm Cấm thành Thăng Long<sup class="reference" id="cite_ref-ky649_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky649-51">[51]</a></sup>.
Công trình hoàng thành Thăng Long mang các đặc điểm: đẹp, công phu,
phong phú, quy mô rộng lớn, trang trí rất tinh xảo, quy hoạch thống nhất
và cân xứng. Các sử gia đánh giá kiến trúc hoàng thành Thăng Long đánh
dấu bước chuyển biến vượt bậc của nghệ thuật kiến trúc và quy hoạch kinh
thành Thăng Long<sup class="reference" id="cite_ref-ky649651_52-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky649651-52">[52]</a></sup>:<br />
Do sự hưng thịnh của Phật giáo thời Lý, chùa chiền mọc lên khắp nơi, được chia làm 3 hạng: Đại, Trung và Tiểu danh lam<sup class="reference" id="cite_ref-ky649_51-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky649-51">[51]</a></sup>. Nổi tiếng nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_D%C3%A2u" title="Chùa Dâu">chùa Dâu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Ph%E1%BA%ADt_T%C3%ADch" title="Chùa Phật Tích">chùa Phật Tích</a>, chùa Dạm (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>), chùa Long Đọi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" title="Hà Nam">Hà Nam</a>), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_M%E1%BB%99t_C%E1%BB%99t" title="Chùa Một Cột">chùa Diên Hựu</a> (chùa Một Cột).<br />
Các chùa thường có tháp lớn như tháp Báo Thiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Ph%E1%BB%95_Minh" title="Chùa Phổ Minh">tháp Phổ Minh</a>,
tháp Chiêu Ân, tháp Phật Tích, tháp Sùng Thiện Diên Linh, tháp Vạn
Phong Thành Thiện... Ngoài chùa, nhà Lý còn xây dựng nhiều công trình
khác như đền Đồng Cổ, lầu gác trên núi Cung vua, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_mi%E1%BA%BFu" title="Văn miếu">Văn Miếu</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m" title="Văn Miếu - Quốc Tử Giám">Quốc Tử Giám</a>...<sup class="reference" id="cite_ref-ky651_53-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky651-53">[53]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90i.C3.AAu_kh.E1.BA.AFc.2C_.C4.91.C3.BAc_t.C6.B0.E1.BB.A3ng">Điêu khắc, đúc tượng</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Head_dragon_ly_dynasty.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="321" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Head_dragon_ly_dynasty.jpg/200px-Head_dragon_ly_dynasty.jpg" height="214" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đầu rồng trang trí mái cung điện thời nhà Lý.</div>
</div>
</div>
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý được đánh giá là đạt tới đỉnh cao của
nghệ thuật tạo hình dân tộc Việt, góp phần to lớn để sáng tạo ra giá trị
của đỉnh cao văn hóa, văn minh thứ hai của người Việt phục hưng<sup class="reference" id="cite_ref-ky654652_54-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky654652-54">[54]</a></sup>.<br />
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý gồm những công trình điêu khắc tinh tế với những tấm phù điêu mô típ hoa văn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_c%C3%BAc&action=edit&redlink=1" title="Hoa cúc (trang chưa được viết)">hoa cúc</a> nhiều cánh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sen_h%E1%BB%93ng" title="Sen hồng">hoa sen</a>, lá cây và đặc biệt là rồng giun mình trơn nằm gọn trong chiếc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A1_%C4%91%E1%BB%81&action=edit&redlink=1" title="Lá đề (trang chưa được viết)">lá đề</a>. Đặc điểm chung là chân thực, đơn giản, khỏe mạnh<sup class="reference" id="cite_ref-thq268_55-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq268-55">[55]</a></sup>.<br />
Nghệ thuật đúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu%C3%B4ng" title="Chuông">chuông</a> – tô tượng rất phổ biến. Nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> có 4 công trình nghệ thuật bằng đồng nổi tiếng được gọi là "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Nam_t%E1%BB%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_kh%C3%AD" title="An Nam tứ đại khí">An Nam tứ đại khí</a>" thì 3 trong số đó được tạo ra thời Lý là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_B%C3%A1o_Thi%C3%AAn" title="Tháp Báo Thiên">Tháp Báo Thiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu%C3%B4ng_Quy_%C4%90i%E1%BB%81n" title="Chuông Quy Điền">Chuông Quy Điền</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_M%E1%BB%99t_C%E1%BB%99t" title="Chùa Một Cột">chùa Một Cột</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>) và Tượng Phật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di-l%E1%BA%B7c" title="Di-lặc">Di Lặc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Qu%E1%BB%B3nh_L%C3%A2m,_%C4%90%C3%B4ng_Tri%E1%BB%81u" title="Chùa Quỳnh Lâm, Đông Triều">chùa Quỳnh Lâm</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Tri%E1%BB%81u" title="Đông Triều">Đông Triều</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-thq268_55-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq268-55">[55]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-56">[56]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-57">[57]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-58">[58]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-59">[59]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-60">[60]</a></sup>.<br />
Các tượng người hay vật đều sinh động và có hồn; đường cong lớn và
dày đặc, nét uyển chuyển mềm mại, dù làm bằng chất liệu nào. Bố cục các
tác phẩm điêu khắc đẹp cân xứng, hài hòa<sup class="reference" id="cite_ref-ky654_61-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-ky654-61">[61]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_nh.E1.BA.A1c">Âm nhạc</span></h3>
Ban đầu nhạc Việt thời Lý chịu ảnh hưởng ít nhiều từ nhạc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> (mà nguồn gốc xa từ Tây Thiên tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>) qua những tù binh người Chiêm (cả nam lẫn nữ) bị bắt trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t-Chi%C3%AAm_1044" title="Chiến tranh Việt-Chiêm 1044">các cuộc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t-Chi%C3%AAm_1069" title="Chiến tranh Việt-Chiêm 1069">nam chinh</a> của nhà Lý<sup class="reference" id="cite_ref-thq268_55-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq268-55">[55]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-62">[62]</a></sup>. Sau đó, ảnh hưởng của nhạc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> tăng dần. Nhạc cụ các nhạc công sử dụng thời Lý gồm có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%91ng_c%C6%A1m" title="Trống cơm">trống cơm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAu_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%A5%29" title="Tiêu (nhạc cụ)">tiêu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%A3o_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%A5%29&action=edit&redlink=1" title="Não (nhạc cụ) (trang chưa được viết)">não</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1o_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%A5%29" title="Sáo (nhạc cụ)">sáo</a> ngang, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_g%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Hồ gáo (trang chưa được viết)">hồ gáo</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0n_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Đàn cầm (trang chưa được viết)">đàn cầm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0n_tranh" title="Đàn tranh">đàn tranh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0n_t%E1%BB%B3_b%C3%A0" title="Đàn tỳ bà">đàn tỳ bà</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0n_7_d%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Đàn 7 dây (trang chưa được viết)">đàn 7 dây</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0n_2_d%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Đàn 2 dây (trang chưa được viết)">đàn 2 dây</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0n_b%E1%BA%A7u" title="Đàn bầu">đàn bầu</a>…<sup class="reference" id="cite_ref-thq268_55-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq268-55">[55]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-63">[63]</a></sup>.<br />
Nền ca kịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> bắt đầu từ thời Lý, do những <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hoa" title="Người Hoa">người Hoa</a> theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a> sang dạy cho người Việt<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-64">[64]</a></sup>.
Nhảy múa thường xuyên được tổ chức trong cung đình và trong dân gian.
Nghệ thuật chèo cũng phổ biến, được giới quý tộc ham thích<sup class="reference" id="cite_ref-thq268_55-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-thq268-55">[55]</a></sup>.<br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #B7EC90;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Nghệ thuật Việt Nam thời Lý">Nghệ thuật Đại Việt thời Lý</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngo.E1.BA.A1i_giao">Ngoại giao</span></h2>
Nhà Lý trong suốt thời đại của mình liên tục phải đối phó với những
mưu đồ bành trướng, thôn tính hoặc cướp phá của các nước láng giềng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a> ở phía Bắc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> ở phía Nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BA%A1i_L%C3%BD" title="Vương quốc Đại Lý">Đại Lý</a>
ở Tây bắc hoặc những cuộc nổi loạn lẻ tẻ của các dân tộc thiểu số. Quan
hệ với nhà Tống mang tính chất nước nhỏ thần phục nước lớn, tuy rằng
trong giai đoạn khoảng những năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1075" title="1075">1075</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B9ng_T%C3%B4ng_%C4%90%E1%BA%A3n" title="Nùng Tông Đản">Tông Đản</a> đã từng đem quân tấn công nhà Tống ở các châu Ung, châu Khâm. Đại Lý không còn là một quốc gia hùng mạnh như trong giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_8" title="Thế kỷ 8">thế kỷ 8</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_9" title="Thế kỷ 9">thế kỷ 9</a> nên các cuộc giao tranh mang tính chất lẻ tẻ và phần thua thông thường thuộc về người Đại Lý. Quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> thì nhà Lý dường như lại đóng vai trò của một nước lớn. Quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> khá bình thường, với chính sách ngoại giao khá mềm dẻo, nhà Lý đã giữ vững và mở rộng được lãnh thổ của mình. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1097" title="1097">1097</a>, ban hành Hội Điển qui định các phép tắc chính trị.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_T.E1.BB.91ng">Với nhà Tống</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Sugiagt2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="627" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/9/92/Sugiagt2.jpg/230px-Sugiagt2.jpg" height="240" width="230" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Sứ giả Đại Việt sang Trung Hoa. Hiện vật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Guimet" title="Bảo tàng Guimet">bảo tàng Guimet</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>.</div>
</div>
</div>
Ngoài thời gian xảy ra chiến tranh 1075-1077, nhà Lý thường xuyên giữ
quan hệ với nhà Tống. Hai bên cử sứ qua lại trong nhiều năm. Trừ sự
kiện cha con họ Nùng, khi có các lực lượng gây rối vùng biên, hai bên có
những hoạt động quân sự hỗ trợ nhau đánh dẹp và khi bắt được "tội phạm"
thì người bên nào trả về cho nước ấy.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1164" title="1164">1164</a>, Nam Tống công nhận Đại Việt là một nước độc lập với quốc hiệu ban cho vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a> là An Nam Quốc vương. Đây là lần đầu tiên sau 225 năm kể từ khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Quy%E1%BB%81n" title="Ngô Quyền">Ngô Quyền</a> giành được độc lập và xưng vương (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/939" title="939">939</a>),
vua Trung Quốc mới công nhận nền độc lập của Đại Việt. Trước đó các vua
nhà Tống chỉ gọi các vua Việt là Giao Chỉ Quận Vương, xem đất Đại Việt
chỉ là một quận của nhà Tống.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_Kim">Với nhà Kim</span></h3>
Có điều rất thú vị là nước Kim (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">nhà Kim</a>) khi đó đang rất hùng mạnh ở miền bắc Trung Hoa, uy hiếp nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống</a> thường xuyên cũng rất tôn trọng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>. Sau khi đã có hòa bình với Nam Tống, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1168" title="1168">1168</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Kim Thế Tông">Kim Thế Tông</a> sai sứ giả vượt qua lãnh thổ Nam Tống đến nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a><sup class="reference" id="cite_ref-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350-65">[65]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-cm5_66-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-cm5-66">[66]</a></sup> và đó cũng là lần duy nhất nhà Kim có quan hệ ngoại giao với Đại Việt<sup class="reference" id="cite_ref-vsh143_67-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-vsh143-67">[67]</a></sup>.<br />
Cùng với sứ nhà Kim, sứ Nam Tống cũng đến Đại Việt lúc đó. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a> sai các quan đón tiếp sứ giả cả 2 nước chu đáo nhưng không cho đoàn sứ giả hai nước gặp nhau<sup class="reference" id="cite_ref-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350_65-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350-65">[65]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-cm5_66-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-cm5-66">[66]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-vsh143_67-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-vsh143-67">[67]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.9Bi_Chi.C3.AAm_Th.C3.A0nh_v.C3.A0_Ch.C3.A2n_L.E1.BA.A1p">Với Chiêm Thành và Chân Lạp</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%93_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Cồ Việt">Đại Cồ Việt</a> và sau này là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> đóng vai trò nước lớn trong quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a>.
Hai nước này vẫn sai sứ sang tiến cống các động vật quý như voi, chim
lạ... Nhưng quan hệ của Đại Việt với 2 nước này không thật sự ổn định,
sử sách ghi lại nhiều vụ cướp phá ở vùng biên giới phía nam Đại Việt của
hai nước này, nhưng đều bị đánh bại (xem phần <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">quân sự</a></i>).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Quân sự</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Quân sự nhà Lý">Quân sự nhà Lý</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i">Tổ chức quân đội</span></h3>
Quân đội thời Lý gồm hai bộ phận: cấm quân và quân địa phương.<br />
<ul>
<li>Cấm quân: là quân tuyển chọn từ những thanh niên khỏe mạnh trong cả nước, có nhiệm vụ bảo vệ vua và kinh thành.</li>
<li>Quân địa phương: Tuyển chọn trong số thanh niên trai tráng ở các
làng xã đến tuổi thành đinh (18 tuổi), có nhiệm vụ canh phòng các
lộ,phủ.</li>
</ul>
Nhà Lý thi hành chính sách "ngụ binh ư nông" (gửi binh ở nhà nông),
cho quân sĩ luân phiên về cày ruộng và thanh niên đăng kí tên vào sổ
nhưng vẫn ở nhà sản xuất, khi cần triều đình sẽ điều động<sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-68">[68]</a></sup>.
Quân đội nhà Lý có quân bộ và quân thuỷ, kỉ luật nghiêm minh, được
huyấn luyện chu đáo; vũ khí trang bị cho quan đội gồm giáo mác, đao
kiếm, cung nỏ, mắy bắn đá…<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C3.A2n_c.E1.BA.ADn">Chiến tranh với các nước lân cận</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_qu%E1%BB%91c_s%C6%A1n_h%C3%A0" title="Nam quốc sơn hà">Nam quốc sơn hà</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%C3%A1nh_T%E1%BB%91ng,_1075-1076" title="Chiến dịch đánh Tống, 1075-1076">Chiến dịch đánh Tống, 1075-1076</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_T%E1%BB%91ng_-_Vi%E1%BB%87t,_1075-1077" title="Chiến tranh Tống - Việt, 1075-1077">Chiến tranh Tống - Việt, 1075-1077</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_T.E1.BB.91ng_.E1.BB.9F_Ung_ch.C3.A2u">Đánh Tống ở Ung châu</span></h4>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1075" title="1075">1075</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_An_Th%E1%BA%A1ch" title="Vương An Thạch">Vương An Thạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%83_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Tể tướng">tể tướng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a>, xúi vua Tống rằng nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> bị quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>
đánh phá, quân còn sót lại không đầy vạn người, có thể dùng kế chiếm
lấy được. (Có thuyết cho rằng, nhà Tống quyết định đánh Đại Việt để củng
cố lại tinh thần của quân dân sau những thất bại trước quân Liêu-Hạ ở
phía bắc)<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-69">[69]</a></sup>. Vua Tống bèn dùng Thẩm Khởi và Lưu Di làm tri phủ Quế Châu ngầm dấy binh người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Man_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Man động (trang chưa được viết)">Man động</a>,
đóng thuyền bè, tập thủy chiến, ngoài ra còn cấm các châu huyện không
được mua bán với Đại Việt các mặt hàng chiến lược thời đó như sắt thép,
trâu bò.<br />
Vua nhà Lý biết tin, sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B9ng_T%C3%B4ng_%C4%90%E1%BA%A3n" title="Nùng Tông Đản">Tông Đản</a> đem hơn 100.000 binh đi đánh<sup class="reference" id="cite_ref-DVSL2_70-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-DVSL2-70">[70]</a></sup>; quân thủy và quân bộ đều tiến. Lý Thường Kiệt đánh các châu Khâm, Liêm; Tông Đản vây châu Ung. Đô giám <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a> nhà Tống là Trương Thủ Tiết đem quân đến cứu. Lý Thường Kiệt đón đánh ở cửa ải Côn Lôn (nay là thành phố <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Ninh" title="Nam Ninh">Nam Ninh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">khu tự trị Choang Quảng Tây</a>)
phá tan quân dịch, chém Trương Thủ Tiết tại trận. Tri phủ Ung Châu là
Tô Giám cố thủ không hàng. Quân Đại Việt đánh đến hơn 40 ngày, chồng bao
đất trèo lên thành. Thành bị hạ. Tô Giám cho gia thuộc 36 người chết
trước, chôn xác vào hố, rồi châm lửa tự đốt chết. Người trong thành
không chịu hàng, quân Lý Thường Kiệt giết hết hơn 5 vạn người<sup class="reference" id="cite_ref-DVSL2_70-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-DVSL2-70">[70]</a></sup>, cộng với số người chết ở các châu Khâm, Liêm thì đến hơn 100.000 người. Lý Thường Kiệt bắt sống người ba châu ấy đem về.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BB.91ng_T.E1.BB.91ng_.E1.BB.9F_ph.C3.B2ng_tuy.E1.BA.BFn_s.C3.B4ng_Nh.C6.B0_Nguy.E1.BB.87t">Chống Tống ở phòng tuyến sông Như Nguyệt</span></h4>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Nh%C6%B0_Nguy%E1%BB%87t" title="Trận Như Nguyệt">Trận Như Nguyệt</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tr%E1%BA%ADn_Nh%C6%B0_Nguy%E1%BB%87t.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1435" data-file-width="1930" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/9/94/Tr%E1%BA%ADn_Nh%C6%B0_Nguy%E1%BB%87t.png/250px-Tr%E1%BA%ADn_Nh%C6%B0_Nguy%E1%BB%87t.png" height="186" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Trận Như Nguyệt.</div>
</div>
</div>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1076" title="1076">1076</a> tháng 3, nhà Tống dùng tuyên phủ sứ Quảng Nam (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a> - Quảng Tây ngày nay) là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_Qu%E1%BB%B3" title="Quách Quỳ">Quách Quỳ</a> làm chiêu thảo sứ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tri%E1%BB%87u_Ti%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Triệu Tiết (trang chưa được viết)">Triệu Tiết</a> làm phó, đem quân 9 tướng, 10 vạn quân tinh nhuệ, 1 vạn ngựa chiến và 20 vạn dân phu, hợp với quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> và quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> sang xâm chiếm nước Đại Việt. Quân nhà Tống tiến theo hai đường thủy, bộ vào Đại Việt. Đường thủy do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%B2a_M%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Hòa Mâu (trang chưa được viết)">Hòa Mâu</a> chỉ huy; đường bộ do Quách Quỳ chỉ huy. Ở trên sông Vân Đồn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a>),
Lý Kế Nguyên đã chặn đánh thủy binh nhà Tống, làm thất bại kế hoạch hội
quân của họ. Lý Thường Kiệt đã lập phòng tuyến ở bờ nam sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BA%A7u" title="Sông Cầu">Như Nguyệt</a>
hay còn gọi là sông Cầu hay sông Nguyệt Đức. Quân Tống đã nhiều lần cố
gắng vượt sông nhưng đều thất bại. Quách Quỳ cho đóng quân ở bờ bắc sông
Như Nguyệt và chuyển sang phòng ngự nhằm chờ thời cơ. Một đêm quân sĩ
chợt nghe ở trong đền Trương tướng quân (Trương Hống và Trương Hát: hai
vị tướng đánh giặc giỏi của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%87u_Vi%E1%BB%87t_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Triệu Việt Vương">Triệu Quang Phục</a>) có tiếng đọc to bài thơ thần mà tác giả chính là Lý Thường Kiệt:<br />
<table>
<tbody>
<tr>
<td>
<dl><dd></dd><dd><i>Nam quốc sơn hà Nam đế cư</i></dd><dd><i>Tiệt nhiên định phận tại thiên thư</i></dd><dd><i>Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?</i></dd><dd><i>Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư!</i></dd></dl>
</td>
<td>
<dl><dd>Tạm dịch</dd><dd>Sông núi nước Nam Đế Nam ở</dd><dd>Rành rành định phận ở sách trời</dd><dd>Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm</dd><dd>Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời</dd></dl>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Bài thơ này có tác dụng khích lệ tinh thần chiến đấu của quân Đại
Việt, tạo ra lòng tin rằng họ đang được thần linh giúp đỡ, đồng thời làm
hoang mang quân nhà Tống. Khi quân nhà Tống đã lâm vào thế yếu Lý
Thường Kiệt đã chủ động giảng hòa để quan hệ Tống-Việt sau đó có thể trở
lại bình thường.<br />
Khi rút quân, Quách Quỳ đã tranh thủ chiếm đoạt luôn châu Quảng Nguyên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a> ngày nay). Sau này, Thái sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_Th%E1%BB%8Bnh" title="Lê Văn Thịnh">Lê Văn Thịnh</a>
đã lấy lại châu Quảng Nguyên, nơi có nhiều mỏ kim loại quý, bằng phương
pháp hòa bình là ngoại giao và tặng voi cho vua Tống. Người Tống cho
rằng vua Tống mắc sai lầm để "mất" châu Quảng Nguyên có nhiều mỏ vàng
nên đặt ra câu:<br />
<dl><dd><i>Bởi tham voi Giao Chỉ</i></dd><dd><i>Để mất vàng Quảng Nguyên</i></dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_Chi.C3.AAm_Th.C3.A0nh">Chiến tranh với Chiêm Thành</span></h4>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t-Chi%C3%AAm_1044" title="Chiến tranh Việt-Chiêm 1044">Chiến tranh Việt-Chiêm 1044</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t-Chi%C3%AAm_1069" title="Chiến tranh Việt-Chiêm 1069">Chiến tranh Việt-Chiêm 1069</a></i></div>
</dd></dl>
Trong triều đại nhà Lý, tổng cộng có khoảng 10 lần (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1020" title="1020">1020</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1043" title="1043">1043</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1044" title="1044">1044</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1069" title="1069">1069</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1075" title="1075">1075</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1104" title="1104">1104</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1132" title="1132">1132</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1167" title="1167">1167</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1216" title="1216">1216</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1218" title="1218">1218</a><sup class="reference" id="cite_ref-dvsktt2_1-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-dvsktt2-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT4_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-DVSKTT4-14">[14]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT3_71-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-DVSKTT3-71">[71]</a></sup>) các vua hay các quan lại cao cấp như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_Hi%E1%BA%BFn_Th%C3%A0nh" title="Tô Hiến Thành">Tô Hiến Thành</a> v.v. đã đem quân đi đánh Chiêm Thành. Sau mỗi lần đánh, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> lại cầu hòa, cử người sang cống nhưng sau đó lại chống đối.<br />
Sự kiện lớn nhất là vào năm 1069, Chiêm Thành đem quân ra cướp phá vùng Nghệ An - Hà Tĩnh. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a>
thân chinh dẫn 10 vạn quân nam chinh vào tận kinh đô Chiêm Thành đánh
bại và bắt được vua Chiêm đưa về Thăng Long, để được tha vua Chiêm và
triều đình Chiêm Thành đã cắt phần đất phía Bắc dâng cho Đại Việt là
vùng đất Quảng Bình và bắc Quảng Trị ngày nay, sau sự kiện này biên giới
phía nam của Đại Việt lần đầu tiên tiến đến sông Thạch Hãn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>).<br />
Nhưng có sử gia cho rằng tới giai đoạn lịch sử này cuộc bình Chiêm
chẳng phải riêng vì việc đoạn tuyệt giao hiếu, mà do Đại Việt bắt đầu
thi hành chính sách đế quốc, dựa vào chỗ Chiêm có tinh thần bất khuất
đối với Đại Việt và lại lén lút thần phục nhà Tống<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-72">[72]</a></sup>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_Ch.C3.A2n_L.E1.BA.A1p">Chiến tranh với Chân Lạp</span></h4>
Nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> ở xa phía nam (dưới nước Chiêm Thành), nhưng cũng từng có chiến tranh với Đại Việt. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_to%C3%A0n_th%C6%B0" title="Đại Việt sử ký toàn thư">Đại Việt sử ký toàn thư</a> có chép sự kiện tháng Giêng, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1p_D%E1%BA%A7n" title="Giáp Dần">Giáp Dần</a>, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADu_Th%C3%A2n" title="Mậu Thân">Mậu Thân</a> (tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_3" title="2 tháng 3">2 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1128" title="1128">1128</a>), 2 vạn người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> vào cướp bến Ba Đầu ở châu Nghệ An. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Lý Thần Tông</a> sai Nhập nội thái phó <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_C%C3%B4ng_B%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Lý Công Bình (trang chưa được viết)">Lý Công Bình</a> đem quân đánh dẹp. Chưa đến 10 ngày sau (ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%BD_H%E1%BB%A3i" title="Quý Hợi">Quý Hợi</a>),
quân Chân Lạp bị đánh tan. Tháng 8 năm đó, người Chân Lạp lại vào cướp
hương Đỗ Gia ở châu Nghệ An, có đến hơn 700 chiếc thuyền. Vua sai Nguyễn
Hà Viêm và Dương Ổ đem quân dẹp được.<br />
Cuối năm đó, châu Nghệ An đệ tâu một phong quốc thư của nước Chân
Lạp, xin sai người sang sứ. Tuy nhiên Lý Thần Tông đã không trả lời.<br />
Tháng 8 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1132" title="1132">1132</a>, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> vào cướp phá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>. Thần Tông sai quan Thái úy Dương Anh Nhị đánh thắng được quân hai nước. Sang năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1134" title="1134">1134</a>, hai nước phải đến tiến cống. Tháng 9 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1136" title="1136">1136</a>,
tướng Chân Lạp là Tô Phá Lăng lại mang quân vào cướp phá Nghệ An. Thần
Tông sai quan Thái phó là Lý Công Bình đi đánh bại quân Chân Lạp.<br />
Tháng 9 năm 1150, quân Chân Lạp lại đánh cướp châu Nghệ An, đến núi Vụ Thấp<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_note-73">[73]</a></sup> gặp nắng nóng ẩm thấp, phần nhiều chết vì lam chướng nên tự tan vỡ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.81n_th.E1.BB.9D">Đền thờ</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chinhdien1.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="768" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Chinhdien1.JPG/220px-Chinhdien1.JPG" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đền Lý Bát Đế, tục gọi là <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_%C4%90%C3%B4" title="Đền Đô">Đền Đô</a> thờ các vua nhà Lý</div>
</div>
</div>
Hiện nay, 8 vị vua nhà Lý (Lý Bát Đế) được thờ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_L%C3%BD_B%C3%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Đền Lý Bát Đế">Đền Đô</a> thuộc xóm Đền, xã Đình Bảng, huyện Từ Sơn, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ninh" title="Bắc Ninh">Bắc Ninh</a>.
Đền Đô được xây dựng từ thế kỷ 11, thời Lý Thái Tổ. Các vị vua được thờ
ở đây: Lý Thái Tổ; Lý Thái Tông; Lý Thánh Tông; Lý Nhân Tông; Lý Thần
Tông; Lý Anh Tông; Lý Cao Tông và Lý Huệ Tông. Lý Chiêu Hoàng không được
đưa vào đền thờ vì bị coi là đã có tội làm ngôi vua rơi vào tay họ
Trần. Dân xây miếu thờ bà riêng một chỗ khác.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_vua_nh.C3.A0_L.C3.BD">Các vua nhà Lý</span></h2>
<table class="wikitable" style="font-size: 95%;">
<tbody>
<tr>
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BA%BFu_hi%E1%BB%87u" title="Miếu hiệu">Miếu hiệu</a></th>
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ni%C3%AAn_hi%E1%BB%87u" title="Niên hiệu">Niên hiệu</a></th>
<th>Tên</th>
<th>Sinh- Mất</th>
<th>Trị vì</th>
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_hi%E1%BB%87u" title="Thụy hiệu">Thụy hiệu</a></th>
<th>Lăng</th>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a></td>
<td>Thuận Thiên<br />
(1010-1028)</td>
<td>Lý Công Uẩn</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/974" title="974">974</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1028" title="1028">1028</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1009" title="1009">1009</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1028" title="1028">1028</a></td>
<td><small><b>Thần vũ Hoàng đế</b></small><br />
神武皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a></td>
<td>Thiên Thành<br />
(1028-1034)<br />
Thông Thụy<br />
(1034-1039)<br />
Càn Phù Hữu Đạo<br />
(1039-1042)<br />
Minh Đạo<br />
(1042-1044)<br />
Thiên Cảm Thánh Vũ<br />
(1044-1049)<br />
Sùng Hưng Đại Bảo<br />
(1049-1054)</td>
<td>Lý Phật Mã</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1000" title="1000">1000</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1054" title="1054">1054</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1028" title="1028">1028</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1054" title="1054">1054</a></td>
<td><small><b>Khai Thiên Thống Vận Từ Hiếu hoàng đế</b></small><br />
開天捅韵慈孝皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a></td>
<td>Long Thụy Thái Bình<br />
(1054-1058)<br />
Chương Thánh Gia Khánh<br />
(1059-1065)<br />
Long Chương Thiên Tự<br />
(1066-1068)<br />
Thiên Thống Bảo Tượng<br />
(1068-1069)<br />
Thần Vũ<br />
(1069-1072)</td>
<td>Lý Nhật Tôn</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1023" title="1023">1023</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1072" title="1072">1072</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1054" title="1054">1054</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1072" title="1072">1072</a></td>
<td><small><b>Ứng Thiên Sùng Nhân Thánh Thần hoàng đế</b></small><br />
應天崇仁聖神皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a></td>
<td>Thái Ninh<br />
(1072-1076)<br />
Anh Vũ Chiêu Thắng<br />
(1076-1084)<br />
Quảng Hựu<br />
(1085-1092)<br />
Hội Phong<br />
(1092-1100)<br />
Long Phù<br />
(1101-1109)<br />
Hội Tường Đại Khánh<br />
(1110-1119)<br />
Thiên Phù Duệ Vũ<br />
(1120-1126)<br />
Thiên Phù Khánh Thọ<br />
(1127-1127)</td>
<td>Lý Càn Đức</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1066" title="1066">1066</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1127" title="1127">1127</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1072" title="1072">1072</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1127" title="1127">1127</a></td>
<td><small><b>Hiếu Từ Thánh Thần Văn Vũ hoàng đế</b></small><br />
孝慈聖神文武皇帝</td>
<td>Thiên Đức Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Lý Thần Tông</a></td>
<td>Thiên Thuận<br />
(1128-1132)<br />
Thiên Chương Bảo Tự<br />
(1133-1138)</td>
<td>Lý Dương Hoán</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1116" title="1116">1116</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1138" title="1138">1138</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1128" title="1128">1128</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1138" title="1138">1138</a></td>
<td><small><b>Quảng Nhân Sùng Hiếu Văn Vũ hoàng đế</b></small><br />
廣仁崇孝文武皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a></td>
<td>Thiệu Minh<br />
(1138-1140)<br />
Đại Định<br />
(1140-1162)<br />
Chính Long Bảo Ứng<br />
(1163-1174)<br />
Thiên Cảm Chí Bảo<br />
(1174-1175)</td>
<td>Lý Thiên Tộ</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1136" title="1136">1136</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1175" title="1175">1175</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1138" title="1138">1138</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1175" title="1175">1175</a></td>
<td><small><b>Thể Thiên Thuận Đạo Chí Hiếu hoàng đế</b></small><br />
體天顺道至孝皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" title="Lý Cao Tông">Lý Cao Tông</a></td>
<td>Trinh Phù<br />
(1176-1186)<br />
Thiên Tư Gia Thụy<br />
(1186-1202)<br />
Thiên Gia Bảo Hựu<br />
(1202-1204)<br />
Trị Bình Long Ứng<br />
(1204-1210)</td>
<td>Lý Long Trát (Lý Long Cán)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1173" title="1173">1173</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1210" title="1210">1210</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1175" title="1175">1175</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1210" title="1210">1210</a></td>
<td><small><b>Ứng Thiên Ngự Cực Quang Hiếu hoàng đế</b></small><br />
應天御極光孝皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Lý Huệ Tông">Lý Huệ Tông</a></td>
<td>Kiến Gia<br />
(1211-1224)</td>
<td>Lý (Hạo) Sảm</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1194" title="1194">1194</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1226" title="1226">1226</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1211" title="1211">1211</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1224" title="1224">1224</a></td>
<td><small><b>Tự Thiên Thống Ngự Khâm Nhân Hoành Hiếu hoàng đế</b></small><br />
自天捅御欽仁橫孝皇帝</td>
<td>Thọ Lăng</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Lý Chiêu Hoàng</a></td>
<td>Thiên Chương Hữu Đạo<br />
(1224-1225)</td>
<td>Lý Phật Kim (Lý Thiên Hinh)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1218" title="1218">1218</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1278" title="1278">1278</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1224" title="1224">1224</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1225" title="1225">1225</a></td>
<td><small><b>Chiêu hoàng đế</b></small><br />
昭皇帝</td>
<td>Cửa Mả Lăng</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_ph.E1.BA.A3_nh.C3.A0_L.C3.BD">Thế phả nhà Lý</span></h2>
<table>
<tbody>
<tr>
<td valign="top"><map id="timeline_e9066f86ea564f292e3ea61f9ec7008b" name="timeline_e9066f86ea564f292e3ea61f9ec7008b">
<area coords="55,680,163,700" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" shape="rect" title="Lý Chiêu Hoàng"></area>
<area coords="55,653,152,674" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Huệ Tông"></area>
<area coords="55,574,141,595" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Cao Tông"></area>
<area coords="55,461,141,482" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Anh Tông"></area>
<area coords="55,387,157,408" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Thần Tông"></area>
<area coords="55,282,152,302" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Nhân Tông"></area>
<area coords="55,167,157,187" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Thánh Tông"></area>
<area coords="55,97,152,118" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" shape="rect" title="Lý Thái Tông"></area>
<area coords="55,27,146,47" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" shape="rect" title="Lý Thái Tổ"></area></map><img src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/timeline/e9066f86ea564f292e3ea61f9ec7008b.png" usemap="#timeline_e9066f86ea564f292e3ea61f9ec7008b" /></td>
<td> </td>
<td valign="top"><table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="font-size: 90%; margin: 1em 2em 1em 1em; text-align: center;">
<tbody>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">1<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Lý Thái Tổ</a></b><br />
1009 - 1028</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">2<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a></b><br />
1028 - 1054</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">3<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Lý Thánh Tông</a></b><br />
1054 - 1072</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 0 0 2px; width: 75px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 0 0 0; width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 0 0 0; width: 75px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 0 0 0; width: 75px;"></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 0 0 0; width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 2px 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">4<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Lý Nhân Tông</a></b><br />
1072 - 1127</td>
<td></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B9ng_Hi%E1%BB%81n_h%E1%BA%A7u" title="Sùng Hiền hầu">Sùng Hiền Hầu</a></td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">5<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Lý Thần Tông</a></b><br />
1128 - 1138</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">6<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Lý Anh Tông</a></b><br />
1138 - 1175</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">7<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" title="Lý Cao Tông">Lý Cao Tông</a></b><br />
1175 - 1210</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">8<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Lý Huệ Tông">Lý Huệ Tông</a></b><br />
1210 - 1224</td>
<td></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="border-color: black; border-style: solid; border-width: 0 2px 0 0; width: 75px;"></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 75px;"><br /></td>
<td style="width: 20px;"><br /></td>
<td colspan="2" style="border: 1px solid #8F8F8F;">9<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Lý Chiêu Hoàng</a></b><br />
1224 - 1225</td>
<td></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<i>Chú thích</i>: Các năm trong bảng là các năm trị vì của vị vua đó<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Quân sự nhà Lý">Quân sự nhà Lý</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_L%C3%BD_B%C3%A1t_%C4%90%E1%BA%BF" title="Đền Lý Bát Đế">Hội đền Đô</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Đại Việt sử lược">Đại Việt sử lược</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_to%C3%A0n_th%C6%B0" title="Đại Việt sử ký toàn thư">Đại Việt sử ký toàn thư</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A2m_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_Th%C3%B4ng_gi%C3%A1m_c%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BB%A5c" title="Khâm định Việt sử Thông giám cương mục">Khâm định Việt sử thông giám cương mục</a>, bản điện tử</li>
<li>Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a>), <i>Đại cương lịch sử Việt Nam</i>, NXB Giáo dục</li>
<li>Hoàng Xuân Hãn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a>), <i>Lý Thường Kiệt, lịch sử ngoại giao và tông giáo triều Lý</i>, NXB Hà Nội</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0o_Duy_Anh" title="Đào Duy Anh">Đào Duy Anh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>), <i>Đất nước Việt Nam qua các đời</i>, NXB Văn hóa thông tin</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_S%C6%A1n" title="Phạm Văn Sơn">Phạm Văn Sơn</a>, <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_S%E1%BB%AD_To%C3%A0n_Th%C6%B0" title="Việt Sử Toàn Thư">Việt Sử Toàn Thư</a></i>, bản điện tử</li>
<li>Chu Khứ Phi, <i>Lĩnh ngoại đại đáp</i></li>
<li>Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>), <i>Kỷ yếu hội thảo khoa học "1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long</i>, NXB Thế giới</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Qu%E1%BB%91c_V%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Trần Quốc Vượng">Trần Quốc Vượng</a>, Vũ Tuấn Sán (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>), <i>Hà Nội nghìn xưa</i>, NXB Hà Nội</li>
<li>Lạc Việt (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>), <i>Chùa Hà Nội</i>, NXB Hà Nội</li>
<li>Tô Ngọc Thanh (1999), <i>Tư liệu âm nhạc cung đình Việt Nam</i>, NXB Âm nhạc, Viện Âm nhạc Hà Nội</li>
<li>Trần Xuân Sinh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>), <i>Thuyết Trần</i>, NXB Hải Phòng</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_S%C4%A9" title="Ngô Thì Sĩ">Ngô Thì Sĩ</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a>), <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD_ti%E1%BB%81n_bi%C3%AAn" title="Đại Việt sử ký tiền biên">Đại Việt sử ký tiền biên</a></i>, NXB Văn hóa thông tin</li>
<li>Viện Sử học (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1987" title="1987">1987</a>), <i>Biên niên lịch sử cổ trung đại Việt Nam</i>, NXB Khoa học xã hội</li>
<li>Mai Hồng (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1989" title="1989">1989</a>), <i>Các trạng nguyên nước ta</i>, NXB Giáo dục</li>
<li>Nguyễn Quang Ngọc chủ biên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2010" title="2010">2010</a>), <i>Vương triều Lý</i>, NXB Hà Nội</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-dvsktt2-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-dvsktt2_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-dvsktt2_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-dvsktt2_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-dvsktt2_1-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt07.html" rel="nofollow">Đại Việt Sử ký Toàn thư Bản kỷ, quyển II, Kỷ nhà Lý, Thái Tổ hoàng đế</a></span></li>
<li id="cite_note-cm2-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-cm2_2-0">^</a></b> <span class="reference-text">Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Chính biên quyển 2</span></li>
<li id="cite_note-nts22425-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-nts22425_3-0">^</a></b> <span class="reference-text">Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr 223</span></li>
<li id="cite_note-nhaly32-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-nhaly32_4-0">^</a></b> <span class="reference-text">Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội, sách đã dẫn, tr 32-33</span></li>
<li id="cite_note-nhaly34-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-nhaly34_5-0">^</a></b> <span class="reference-text">Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội, sách đã dẫn, tr 34</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Ngọc, sách đã dẫn, tr 72</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Ngọc, sách đã dẫn, tr 103</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Ngọc, sách đã dẫn, tr 84</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.1000namthanglonghanoi.vn/index.php?act=news_detail&Cat_Level1=91&Cat_Level2=98&View=1690&Level=2" rel="nofollow">Nhà Lý dời đô bằng đường nào?</a></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vtc.vn/2-263751/xa-hoi/gia-thiet-bang-anh-ve-tinh-lo-trinh-doi-do-cua-vua-ly.htm" rel="nofollow">Giả thiết bằng ảnh vệ tinh: Lộ trình dời đô của Vua Lý</a></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Ngọc, sách đã dẫn, tr 102</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceA-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ReferenceA_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ReferenceA_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 592</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt07.html" rel="nofollow">Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 2, http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt08.html quyển 3</a></span></li>
<li id="cite_note-DVSKTT4-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-DVSKTT4_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-DVSKTT4_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt09.html" rel="nofollow">Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 4</a></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Ngọc, sách đã dẫn, tr 290</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Đào Duy Anh, sách đã dẫn, tr 120-122</span></li>
<li id="cite_note-THQ127-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ127_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ127_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ127_17-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 127</span></li>
<li id="cite_note-THQ129-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ129_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ129_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ129_18-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 129</span></li>
<li id="cite_note-THQ128-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ128_19-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 128</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 134-136</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 137</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 139</span></li>
<li id="cite_note-THQ140-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ140_23-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 140</span></li>
<li id="cite_note-THQ141-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ141_24-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 141</span></li>
<li id="cite_note-THQ143-25">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ143_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-THQ143_25-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 143</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 145</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 147</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Quốc gia của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i_%28Th%C3%A1i_Lan%29" title="Người Thái (Thái Lan)">người Thái</a> vùng thượng lưu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chao_Phraya" title="Sông Chao Phraya">sông Mê Nam</a> thời trung đại Xiêm, nói trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_s%E1%BB%AD" title="Nguyên sử">Nguyên sử</a> tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Sukhothai" title="Vương quốc Sukhothai">Vương quốc Sukhothai</a> hình thành vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thế kỷ 13">thế kỷ 13</a> ở Thái Lan. Mãi đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỷ 15</a>, Sukhothai mới trở thành thuộc quốc của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayuthya&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Ayuthya (trang chưa được viết)">Vương quốc Ayuthya</a></span></li>
<li id="cite_note-dvsktt4-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-dvsktt4_29-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt09.html" rel="nofollow">Đại Việt sử ký toàn thư, bản kỷ quyển 4</a></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Lục Đức Thuận, Võ Quốc Ky, sách đã dẫn, tr 58</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 146</span></li>
<li id="cite_note-ky594-32">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky594_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky594_32-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 594</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 595-596</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">Phan Ngọc Liên, sách đã dẫn, tr 56-57</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text">Mai Hồng, sách đã dẫn, tr 13-14</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Phan Ngọc Liên, sách đã dẫn, tr 58</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 599-600</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">Mai Hồng, sách đã dẫn, tr 22</span></li>
<li id="cite_note-ky597-39">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky597_39-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky597_39-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 597</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">Mai Hồng, sách đã dẫn, tr 14</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Quý Đôn, sách đã dẫn, tr 86</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Khâm định Việt sử thông giám cương mục, quyển V</span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text">Phan Ngọc Liên, sách đã dẫn, tr 59</span></li>
<li id="cite_note-thq261-44">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq261_44-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq261_44-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 261</span></li>
<li id="cite_note-thq258-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq258_45-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 258</span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Xuân Hãn, sách đã dẫn, tr 418</span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Xuân Hãn, sách đã dẫn, tr 418-419</span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Xuân Hãn, sách đã dẫn, tr 420</span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Xuân Hãn, sách đã dẫn, tr 421</span></li>
<li id="cite_note-ky598-50">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky598_50-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky598_50-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 598</span></li>
<li id="cite_note-ky649-51">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky649_51-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky649_51-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 649</span></li>
<li id="cite_note-ky649651-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky649651_52-0">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 649, 651</span></li>
<li id="cite_note-ky651-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky651_53-0">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 651</span></li>
<li id="cite_note-ky654652-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky654652_54-0">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 652, 654</span></li>
<li id="cite_note-thq268-55">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq268_55-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq268_55-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq268_55-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq268_55-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-thq268_55-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 268</span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Quốc Vượng, Vũ Tuấn Sán, sách đã dẫn, tr 200-203</span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text">Lạc Việt, sách đã dẫn, tr 17-18</span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nguoihanoi.com.vn/modules.php?name=News&op=viewst&sid=8954" rel="nofollow">Dấu tích một thời của đất Kinh kỳ đã bị phá hủy</a></span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cinet.gov.vn/uploadfile/html/baoton_baotang/ditich/chitiet/QuangNinh/ditich/chuaQuynhLam.htm" rel="nofollow">Chùa Quỳnh Lâm</a>, Halong, Website của Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch Việt Nam</span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">Đại khí thứ tư là vạc Phổ Minh (tại chùa Phổ Minh – Nam Định) đúc thời Trần</span></li>
<li id="cite_note-ky654-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-ky654_61-0">^</a></b> <span class="reference-text">Kỷ yếu hội thảo khoa học về 1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long, tr 654</span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">Tô Ngọc Thanh, sách đã dẫn, tr 25</span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text">Tô Ngọc Thanh, sách đã dẫn, tr 25-26</span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 469</span></li>
<li id="cite_note-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350-65">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350_65-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-Ng.C3.B4_Th.C3.AC_S.C4.A9.2C_s.C3.A1ch_.C4.91.C3.A3_d.E1.BA.ABn.2C_tr_350_65-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Ngô Thì Sĩ, sách đã dẫn, tr 350</span></li>
<li id="cite_note-cm5-66">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-cm5_66-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-cm5_66-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Chính biên quyển 5</span></li>
<li id="cite_note-vsh143-67">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-vsh143_67-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-vsh143_67-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 143</span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text">Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn, sách đã dẫn, tr 125</span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">Phạm Văn Sơn, Việt Sử Toàn Thư, tr 146</span></li>
<li id="cite_note-DVSL2-70">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-DVSL2_70-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-DVSL2_70-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Đại Việt Sử Lược, quyển II</span></li>
<li id="cite_note-DVSKTT3-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-DVSKTT3_71-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt08.html" rel="nofollow">Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 3</a></span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text">Việt Sử toàn thư, Chương 5</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text">còn gọi là Vụ Ôn, tức là núi Vụ Quang ở huyện Hương Sơn tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Hà Tĩnh">Hà Tĩnh</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/" rel="nofollow">Đại Việt sử ký toàn thư</a> - Bản điện tử</li>
<li><a class="external text" href="http://www.avsnonline.net/library/ebooks/vn/lichsu/kdvstgcm/index.html" rel="nofollow">Khâm định Việt sử Thông giám cương mục</a> - Bản điện tử</li>
<li><a class="external text" href="https://www.mofa.gov.vn/quehuong/nr050307131435/nr050106094245/nr050113095459/ns050412103019" rel="nofollow">Một số di vật điêu khắc đá thời Lý Trần</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.thongluan.org/vn/modules.php?name=News&file=article&sid=770" rel="nofollow">Thời Lý (1009-1225)- Hai thế kỷ hưng khởi đầu tiên của văn hóa Thăng Long</a><sup class="noprint Inline-Template"><span style="white-space: nowrap;">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Fng" title="Wikipedia:Liên kết hỏng"><span title="">liên kết hỏng</span></a></i>]</span></sup></li>
<li><a class="external text" href="http://hanoimoi.com.vn/Tin-tuc/Cong-nghe/35399/l7847%3Bn-273%3B7847%3Bu-tien-phat-hi7879%3Bn-trac-th7841%3Bch-t7841%3Bi-ha-n7897%3Bi" rel="nofollow">Lần đầu tiên phát hiện trác thạch tại Hà Nội</a> Anh Thu, báo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n%E1%BB%99im%E1%BB%9Bi" title="Hànộimới">Hànộimới</a> 7:48 20/01/2005</li>
<li><a class="external text" href="http://vietsciences.free.fr/vietnam/sudia/nhungcuochoiholonlichsu.htm" rel="nofollow">Những cuộc đổi họ lớn trong lịch sử</a> Giáo sư Trần Gia Phụng</li>
</ul>
<table class="collapsible collapsed wikitable" style="clear: both; font-size: 95%; margin: 0.5em auto; width: 600px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Tiền nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Nhà Tiền Lê</a></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Vua Việt Nam">Triều đại Việt Nam</a></b><br />
(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1009" title="1009">1009</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1225" title="1225">1225</a>)</td>
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Kế nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">Nhà Trần</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #F0E68C;"><div style="font-size: 110%;">
<b class="selflink"><span style="color: black;">Vua nhà Lý</span></b></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-list navbox-odd" colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="font-size: 110%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lý Thái Tổ">Thái Tổ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Thái Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Lý Thánh Tông">Thánh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Lý Nhân Tông">Nhân Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A7n_T%C3%B4ng" title="Lý Thần Tông">Thần Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Anh_T%C3%B4ng" title="Lý Anh Tông">Anh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Cao_T%C3%B4ng" title="Lý Cao Tông">Cao Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BA%A9m" title="Lý Thẩm">Lý Thẩm</a></small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Lý Huệ Tông">Huệ Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Nguy%C3%AAn_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Lý Nguyên Vương">Nguyên Vương</a></small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Chi%C3%AAu_Ho%C3%A0ng" title="Lý Chiêu Hoàng">Chiêu Hoàng</a> <small>(<b>nữ hoàng</b>)</small></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-list navbox-even" colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center; width: 100%;"><div style="padding: 0em 0.25em;">
<div>
<hr />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Danh_s%C3%A1ch_vua_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Bản mẫu:Danh sách vua Việt Nam">Vua Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:H%C3%B9ng_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Bản mẫu:Hùng Vương">Hùng Vương</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Th%E1%BB%A5c" title="Bản mẫu:Vua nhà Thục">An Dương Vương</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Hai_B%C3%A0_Tr%C6%B0ng" title="Bản mẫu:Hai Bà Trưng">Trưng Vương</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Bản mẫu:Vua Việt Nam thời Bắc thuộc">Bắc thuộc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%BD" title="Bản mẫu:Vua nhà Tiền Lý">Nhà Tiền Lý</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_T%E1%BB%B1_ch%E1%BB%A7" title="Bản mẫu:Vua Việt Nam thời Tự chủ">Tự chủ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Ng%C3%B4" title="Bản mẫu:Vua nhà Ngô">Nhà Ngô</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_%C4%90inh" title="Bản mẫu:Vua nhà Đinh">Nhà Đinh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Bản mẫu:Vua nhà Tiền Lê">Nhà Tiền Lê</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Bản mẫu:Vua nhà Lý">Nhà Lý</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Bản mẫu:Vua nhà Trần">Nhà Trần</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Bản mẫu:Vua nhà Hồ">Nhà Hồ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Bản mẫu:Vua nhà Hậu Lê">Nhà Hậu Lê</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_M%E1%BA%A1c" title="Bản mẫu:Vua nhà Mạc">Nhà Mạc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Bản mẫu:Chúa Trịnh">Chúa Trịnh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Bản mẫu:Chúa Nguyễn">Chúa Nguyễn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Bản mẫu:Vua nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Bản mẫu:Vua nhà Nguyễn">Nhà Nguyễn</a></div>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #B7EC90;"><div style="font-size: 110%;">
<b class="selflink">Nhà Lý</b> (1010-1225)</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="metadata topicon nopopups" id="featured-star" style="display: none; right: 10px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc" title="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="100" data-file-width="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Fairytale_bookmark_gold.svg/15px-Fairytale_bookmark_gold.svg.png" height="15" width="15" /></a></div>
<span id="interwiki-zh-fa"></span><br /></div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_trong_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Cựu quốc gia trong lịch sử Việt Nam">Cựu quốc gia trong lịch sử Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Cựu đế quốc">Cựu đế quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%E1%BB%9F_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Thể loại:Cựu vương quốc ở châu Á">Cựu vương quốc ở châu Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_%C4%91%E1%BA%A7u_n%C4%83m_1009" title="Thể loại:Khởi đầu năm 1009">Khởi đầu năm 1009</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1225" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1225">Chấm dứt năm 1225</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Thể loại:Nhà Lý">Nhà Lý</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Triều đại Việt Nam">Triều đại Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Thể loại:Cựu quốc gia châu Á">Cựu quốc gia châu Á</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Ottawa</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Bài này viết về thủ đô của Canada. Đối với các định nghĩa khác, xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29&action=edit&redlink=1" title="Ottawa (định hướng) (trang chưa được viết)">Ottawa (định hướng)</a>.</div>
<table class="infobox geography vcard" style="text-align: left; width: 23em;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="font-size: 1.25em; white-space: nowrap; width: 100%;"><b><span class="fn org">City of Ottawa/Ville d'Ottawa</span></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0.7em 0.8em 0.7em 0.8em; text-align: center;"><div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ottawa_from_McKenzie_King_Bridge.jpg"><img alt="Ottawa from McKenzie King Bridge.jpg" data-file-height="600" data-file-width="800" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Ottawa_from_McKenzie_King_Bridge.jpg/250px-Ottawa_from_McKenzie_King_Bridge.jpg" height="188" width="250" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td align="center" class="maptable" colspan="2" style="padding: 0.4em 0 0.4em 0;"><table align="center" style="background: none; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="vertical-align: middle;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Ottawa,_Ontario.svg" title="Lá cờ City of Ottawa/Ville d'Ottawa"><img alt="Lá cờ City of Ottawa/Ville d'Ottawa" class="thumbborder" data-file-height="216" data-file-width="432" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Flag_of_Ottawa%2C_Ontario.svg/100px-Flag_of_Ottawa%2C_Ontario.svg.png" height="50" width="100" /></a><br />
<small><b>Lá cờ</b></small></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td align="center" colspan="2">Biệt danh: <span class="nickname">O-town- O.T - The 613</span></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td align="center" colspan="2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A9u_hi%E1%BB%87u" title="Khẩu hiệu">Khẩu hiệu</a>: Advance Ottawa/Ottawa en avant (Ottawa tiến lên)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2" style="text-align: center;"><div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ontott.png" title="Vị trí của Ottawa trong tỉnh bang Ontario"><img alt="Vị trí của Ottawa trong tỉnh bang Ontario" data-file-height="379" data-file-width="378" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Ontott.png/200px-Ontott.png" height="201" width="200" /></a></div>
<small>Vị trí của Ottawa trong tỉnh bang Ontario</small></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<th colspan="2" style="font-size: smaller; padding-bottom: 0.7em; text-align: center;">Tọa độ: <span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Ottawa&params=45_25_15_N_75_41_24_W_type:city_region:" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">45°25′15″B</span> <span class="longitude">75°41′24″T</span></span></span></a></span></span></span></th>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Quốc gia</th>
<th class="adr"><span class="country-name"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Canada.svg"><img alt="Flag of Canada.svg" data-file-height="500" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Flag_of_Canada.svg/25px-Flag_of_Canada.svg.png" height="13" width="25" /></a></span></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_bang" title="Tỉnh bang">Tỉnh bang</a></th>
<th class="adr"><span class="region"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ontario" title="Ontario">Ontario</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Ontario.svg"><img alt="Flag of Ontario.svg" data-file-height="1200" data-file-width="2400" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Flag_of_Ontario.svg/25px-Flag_of_Ontario.svg.png" height="13" width="25" /></a></span></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Thành lập</th>
<td>1850 với tên "Thị trấn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bytown&action=edit&redlink=1" title="Bytown (trang chưa được viết)">Bytown</a>"</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1p_nh%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Sáp nhập (trang chưa được viết)">Sáp nhập</a></th>
<td>1855 với tên "Thành phố Ottawa"</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Hợp nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">1 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Đặt theo tên</th>
<td><a class="extiw" href="http://www.wikidata.org/wiki/Q536116" title="d:Q536116">Q536116</a><small><abbr title="Wiki này chưa có bài về thực thể này">[?]</abbr></small> <span class="noprint"><a href="http://www.wikidata.org/wiki/Q1930#P138" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="sửa dữ liệu" data-file-height="600" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/16px-Blue_pencil.svg.png" height="16" style="vertical-align: middle;" width="16" /></a></span></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Chính quyền</b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thị trưởng</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Larry_O%27Brien_%28ch%C3%ADnh_kh%C3%A1ch_Canada%29&action=edit&redlink=1" title="Larry O'Brien (chính khách Canada) (trang chưa được viết)">Larry O'Brien</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Thành phố (trang chưa được viết)">Hội đồng Thành phố</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Thành phố Ottawa (trang chưa được viết)">Hội đồng Thành phố Ottawa</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Nghị viện</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Government_of_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Government of Ottawa (trang chưa được viết)">8 đến 9 nghị sĩ</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Diện tích">Diện tích</a></b> <sup class="reference" id="cite_ref-2001CPCITY_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-2001CPCITY-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2001CPMETRO_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-2001CPMETRO-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thành phố</th>
<td>2.778,64 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki-l%C3%B4-m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Ki-lô-mét vuông">km²</a> (1.072,9 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng" title="Dặm vuông">mi²</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Vùng đô thị</th>
<td>5.318,36 km² (2.053,4 mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%91%E1%BB%99" title="Cao độ">Độ cao</a></b></td>
<td>70 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9t" title="Mét">m</a> (230 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">ft</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Dân số</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-2001CPCITY_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-2001CPCITY-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2001CPMETRO_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-2001CPMETRO-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thành phố</th>
<td>812.129 (xếp thứ 4)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Mật độ dân số">Mật độ</a></th>
<td>278,6/km² (721,6/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Vùng đô thị">Vùng đô thị</a></th>
<td>1.300.000</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Mật độ vùng đô thị</th>
<td>200,0/km² (518/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D" title="Múi giờ">Múi giờ</a></th>
<td>Eastern (EST) (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC-5" title="UTC-5">UTC-5</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<th style="white-space: nowrap;"> - Mùa hè (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">DST</a>)</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=EDT&action=edit&redlink=1" title="EDT (trang chưa được viết)">EDT</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC-4" title="UTC-4">UTC-4</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Mã bưu chính</th>
<td class="adr"><span class="postal-code">K0A, K1A-K4C</span></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_%C4%91i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Mã điện thoại (trang chưa được viết)">Mã điện thoại</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Area_code_613&action=edit&redlink=1" title="Area code 613 (trang chưa được viết)">(613)</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_k%E1%BA%BFt_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các thành phố kết nghĩa (trang chưa được viết)">Thành phố kết nghĩa</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Catania" title="Catania">Catania</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Montecastrilli" title="Montecastrilli">Montecastrilli</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buenos_Aires" title="Buenos Aires">Buenos Aires</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Palermo" title="Palermo">Palermo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campobasso" title="Campobasso">Campobasso</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cairo" title="Cairo">Cairo</a> <span class="noprint"><a href="http://www.wikidata.org/wiki/Q1930#P190" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="sửa dữ liệu" data-file-height="600" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/16px-Blue_pencil.svg.png" height="16" style="vertical-align: middle;" width="16" /></a></span></td>
</tr>
<tr>
<td class="mergedtoprow" colspan="2" style="text-align: center;"><b>Website:</b> <a class="external free" href="http://www.ottawa.ca/" rel="nofollow">http://www.ottawa.ca</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Ottawa</b> là thủ đô và cũng là thành phố lớn thứ tư của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-3">[3]</a></sup> thành phố lớn thứ nhì của tỉnh bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ontario" title="Ontario">Ontario</a><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-4">[4]</a></sup>. Ottawa nằm trong thung lũng sông Ottawa phía bờ Đông của tỉnh bang Ontario, cách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toronto" title="Toronto">Toronto</a> 400 km về phía Đông Bắc và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Montr%C3%A9al" title="Montréal">Montréal</a> 190 km về phía Tây. Ottawa nằm trải dài theo bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ottawa" title="Sông Ottawa">sông Ottawa</a>, đường thủy chủ yếu ngăn cách tỉnh bang Ontario và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A9bec" title="Québec">Québec</a>.<br />
Diện tích của thành phố vào khoảng 2.778,64 km², dân số vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a>
là trên 808.000 người (nếu tính luôn các khu ngoại thành thì hơn 1,1
triệu người). Vào năm 2005, dân số ước tính là 859.704, trong khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_qu%E1%BB%91c_gia_%28Canada%29&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ đô quốc gia (Canada) (trang chưa được viết)">vùng thủ đô</a>, bao gồm thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gatineau,_Qu%C3%A9bec&action=edit&redlink=1" title="Gatineau, Québec (trang chưa được viết)">Gatineau, Québec</a>, có dân số ước khoảng 1.148.785<sup class="reference" id="cite_ref-2005popest_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-2005popest-5">[5]</a></sup>. Dân số những người nói <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a> tại Ottawa rất đáng kể, và theo chính sách của chính phủ, tất cả các dịch vụ chủ yếu đều bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Song_ng%E1%BB%AF&action=edit&redlink=1" title="Song ngữ (trang chưa được viết)">song ngữ</a> cả hai thứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> và Pháp<sup class="reference" id="cite_ref-Bilingualism_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-Bilingualism-6">[6]</a></sup>. Thủ đô Ottawa còn nổi tiếng với nhiều công trình kiến trúc cổ như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_nh%C3%A0_Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n_Canada&action=edit&redlink=1" title="Tòa nhà Nghị viện Canada (trang chưa được viết)">Tòa nhà Nghị viện</a> (<i>Parliament Buildings</i>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinh_To%C3%A0n_quy%E1%BB%81n_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Dinh Toàn quyền Rideau (trang chưa được viết)">Dinh Toàn quyền Rideau</a> (<i>Rideau Hall</i>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_nh%C3%A0_Li%C3%AAn_bang_Canada&action=edit&redlink=1" title="Tòa nhà Liên bang Canada (trang chưa được viết)">Tòa nhà Liên bang</a> (<i>Confederation Building</i>), các phòng tranh, viện bảo tàng, thư viện quốc gia và các trường đại học như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Carleton" title="Đại học Carleton">Đại học Carleton</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Đại học Ottawa (trang chưa được viết)">Đại học Ottawa</a>. Thêm nữa thành phố cũng có những khu thương mại sầm uất và các cao ốc hiện đại giống như Toronto, Montréal và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vancouver" title="Vancouver">Vancouver</a>.<br />
Thị trưởng đương thời của Ottawa là ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Larry_O%27Brien_%28ch%C3%ADnh_kh%C3%A1ch_Canada%29&action=edit&redlink=1" title="Larry O'Brien (chính khách Canada) (trang chưa được viết)">Larry O'Brien</a>, là người kế nhiệm ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bob_Chiarelli&action=edit&redlink=1" title="Bob Chiarelli (trang chưa được viết)">Bob Chiarelli</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_12" title="1 tháng 12">1 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>. Ottawa là nơi tập trung nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFn_s%C4%A9" title="Tiến sĩ">Tiến sĩ</a> nhất tính theo đầu người tại Canada<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Kh.E1.BA.A9u_hi.E1.BB.87u"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Khẩu hiệu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD_v.C3.A0_kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Địa lý và khí hậu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Giao_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Giao thông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Th.E1.BA.AFng_c.E1.BA.A3nh_v.C3.A0_c.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Thắng cảnh và các tổ chức nổi tiếng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#C.C3.A1c_ng.C3.A0nh_C.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Các ngành Công nghiệp chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99i_th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Các đội thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Th.C3.B4ng_tin"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Thông tin</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Nguồn tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ottawa_Elgin_Street_at_Queen.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="800" data-file-width="1201" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Ottawa_Elgin_Street_at_Queen.jpg/220px-Ottawa_Elgin_Street_at_Queen.jpg" height="147" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Các tòa nhà lịch sử trên đường Elgin, nhìn về hướng Đồi Parliament</div>
</div>
</div>
Vùng Ottawa xưa kia là nơi sinh sống của dân tộc bản xứ bộ lạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Algonquin&action=edit&redlink=1" title="Algonquin (trang chưa được viết)">Algonquin</a>. Người Algonquin xưa kia gọi sông Ottawa là sông <i>Kichi Sibi</i> hoặc <i>Kichissippi</i>, có nghĩa là "Dòng sông lớn". Người Âu châu đầu tiên đến định cư tại vùng này là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Philemon_Wright&action=edit&redlink=1" title="Philemon Wright (trang chưa được viết)">Philemon Wright</a>
đã thành lập một cộng đồng phía bên bờ sông thuộc tỉnh bang Québec vào
năm 1800. Ông Wright khám phá rằng có thể vận chuyển gỗ bằng đường sông
từ thung lũng Ottawa đến Montréal, và khu vực này đã phát triển nhanh
chóng nhờ vào độc quyền kinh doanh gỗ. Loại thông trắng đã được trồng
khắp vùng thung lũng này nhờ vào thân cây thẳng và rắn chắc rất được ưa
chuộng tại nhiều nước Âu châu.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ottawaexpands.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1180" data-file-width="1591" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Ottawaexpands.png/200px-Ottawaexpands.png" height="148" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Lịch sử sáp nhập của Ottawa</div>
</div>
</div>
Để có thể ổn định cuộc sống cho gia đình các trung đoàn quân đội vào những năm tiếp theo cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Hoa_K%E1%BB%B3_-_Anh_Qu%E1%BB%91c_%281812%29" title="Chiến tranh Hoa Kỳ - Anh Quốc (1812)">Chiến tranh năm 1812</a>, chính phủ bắt đầu hỗ trợ các kế hoạch di dân nhằm đưa nhóm dân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_Ireland&action=edit&redlink=1" title="Công giáo Ireland (trang chưa được viết)">Công giáo Ireland</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin lành</a> đến định cư tại vùng Ottawa, và từ đó bắt đầu cho một làn sóng di cư đều đặn của người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ireland</a> trong các thập niên kế tiếp. Cùng với nhóm dân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Canada_g%E1%BB%91c_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Canada gốc Pháp (trang chưa được viết)">Canada gốc Pháp</a> đến từ tỉnh bang Québec, hai nhóm dân này đã cung cấp một số lượng lớn công nhân trong công trình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%AAnh_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Kênh Rideau (trang chưa được viết)">Kênh Rideau</a> và sự phát triển của ngành kinh doanh gỗ, nhờ đó Ottawa đã được đưa vào bản đồ.<br />
Dân số trong vùng tăng lên rõ rệt sau khi Đại tá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_By&action=edit&redlink=1" title="John By (trang chưa được viết)">John By</a> hoàn tất kênh Rideau vào năm 1832. Mục đích của kênh đào này là cung cấp một đường thủy an toàn giữa Montréal và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kingston,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Kingston, Ontario (trang chưa được viết)">Kingston</a> trong vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ontario" title="Hồ Ontario">hồ Ontario</a>, băng qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Saint_Lawrence" title="Sông Saint Lawrence">sông St. Lawrence</a> nơi giáp ranh với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_bang_New_York" title="Tiểu bang New York">tiểu bang New York</a>. Kênh được xây dựng bắt đầu từ đoạn cuối phía Bắc là nơi Đại tá By đặt một doanh trại, sau đó trở thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93i_Parliament&action=edit&redlink=1" title="Đồi Parliament (trang chưa được viết)">đồi Parliament</a> và bố trí một thành phố nhỏ được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bytown&action=edit&redlink=1" title="Bytown (trang chưa được viết)">Bytown</a>. Các nhà lãnh đạo thành phố này bao gồm các con của ông Wright, đáng kể nhất là ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ruggles_Wright&action=edit&redlink=1" title="Ruggles Wright (trang chưa được viết)">Ruggles Wright</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nicholas_Sparks_%28Ottawa%29&action=edit&redlink=1" title="Nicholas Sparks (Ottawa) (trang chưa được viết)">Nicholas Sparks</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Braddish_Billings&action=edit&redlink=1" title="Braddish Billings (trang chưa được viết)">Braddish Billings</a> và Abraham Dow là những cư dân đầu tiên phía bên bờ sông Ottawa thuộc tỉnh bang Ontario.<br />
Phía Tây của kênh đào được biết đến với tên gọi "Annalisetown" là nơi
tập trung các tòa nhà Quốc hội, trong khi phía Đông của kênh đào (chỗ
giao nhau giữa kênh đào và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Sông Rideau (trang chưa được viết)">sông Rideau</a>) được gọi là "Nathantown". Lúc bấy giờ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lower_Town&action=edit&redlink=1" title="Lower Town (trang chưa được viết)">Lowertown</a> là một thị trấn lụp xụp đông đúc và huyên náo, thường xuyên hứng chịu các trận dịch tệ hại nhất, như trận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_t%E1%BA%A3" title="Bệnh tả">dịch tả</a> vào năm 1832 và trận dịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%91t_ph%C3%A1t_ban" title="Sốt phát ban">sốt phát ban</a> vào năm 1847.<br />
Ottawa trở nên trung tâm công nghiệp chế biến gỗ của Canada và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a>.
Từ đó, ngành công nghiệp này nhanh chóng được mở rộng dọc theo sông
Ottawa về hướng Tây, và gỗ mới đốn được kết thành bè xuôi theo một đoạn
sông dài đưa đến các nhà máy chế biến. Bytown được đổi tên là Ottawa vào
năm 1855.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1857" title="1857">1857</a>, Nữ hoàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Victoria_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Victoria của Anh">Victoria</a> đã được thỉnh cầu để định đô cho xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>
(gồm tỉnh bang Québec và Ontario) và bà đã chọn Ottawa. Có nhiều câu
chuyện châm biếm về cách bà chọn ra thủ đô như sau: bà đã cắm cây <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%A2m_g%C3%A0i_n%C3%B3n&action=edit&redlink=1" title="Trâm gài nón (trang chưa được viết)">trâm gài nón</a>
trên bản đồ giữa khoảng cách Toronto và Montréal, hoặc đơn giản là bà
thích màu sắc trên bản đồ của vùng này. Mặc dù những câu chuyện này
không có cơ sở lịch sử nhưng đã phản ánh sự chuyên quyền độc đoán khi
Ottawa được chọn làm thủ đô lúc bấy giờ và Luân Đôn đã không thỉnh ý
người dân. Mặc dù hiện nay Ottawa là một thủ đô chủ yếu và là thành phố
lớn thứ 4 của Canada, nhưng xưa kia Ottawa chỉ là một thị trấn ngoại ô
cách xa các thành phố chính khác, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Qu%C3%A9bec" title="Thành phố Québec">Thành phố Québec</a> và Montréal ở phía Đông của Canada, hoặc Kingston và Toronto ở phía Tây.<br />
Trong thực tế, các cố vấn của Nữ hoàng đã khuyên bà chọn Ottawa vì
nhiều lý do: lý do thứ nhất vì Ottawa là khu định cư ở ngay ranh giới
của phía Đông và Tây của Canada (ranh giới giữa Québec và Ontario ngày
nay), như là một thỏa hiệp giữa hai khu kiều dân Pháp và Anh; thứ hai là
cuộc chiến tranh năm 1812 đã cho thấy nhược điểm của các thành phố lớn
là dễ bị phía Mỹ tấn công vì các thành phố này nằm rất gần biên giới
trong khi Ottawa lúc bấy giờ được rừng rậm bao bọc và nằm cách xa biên
giới; lý do thứ ba là chính phủ sở hữu một mảnh đất rộng lớn ở một vị
thế với phong cảnh ngoạn mục nhìn xuống dòng sông Ottawa. Vị trí của
Ottawa rất thuận lợi trong việc phòng thủ trong lúc vẫn duy trì được vận
chuyển bằng đường thủy bằng sông Ottawa đến phía Đông Canada, và bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%AAnh_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Kênh Rideau (trang chưa được viết)">kênh Rideau</a>
đến phía Tây Canada. Hai lý do khác là do Ottawa gần như là trung điểm
giữa Toronto và thành phố Québec (~500 km/310 mi) và vì Ottawa là một
thành phố nhỏ nên giảm thiểu được dư luận bất bình trong quần chúng và
dẫn đến sự phá hoại các tòa nhà chính phủ như đã từng xảy ra với các thủ
đô cũ của Canada.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Byward_Market.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="300" data-file-width="400" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Byward_Market.jpg/220px-Byward_Market.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Chợ Byward cung cấp thực phẩm tươi sống trong mùa hè</div>
</div>
</div>
Khu nhà chính của tòa nhà Quốc hội tại Ottawa đã bị thiêu rụi trong trận hỏa hoạn ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_2" title="3 tháng 2">3 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1916" title="1916">1916</a>. Thượng nghị viện và Hạ nghị viện phải tạm thời dời đến Viện Bảo tàng Kỷ niệm Victoria vừa mới xây xong, nay là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Viện Bảo tàng Thiên nhiên (trang chưa được viết)">Viện Bảo tàng Thiên nhiên</a> cách đồi Parliament khoảng 1 km trên đường Metcalfe. Một khu nhà chính khác đã được xây dựng lại và hoàn tất vào năm 1922. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1p_H%C3%B2a_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Tháp Hòa bình (trang chưa được viết)">Tháp Hòa bình</a> ở ngay giữa tòa nhà Quốc hội và là biểu tượng của thành phố này đã được xây theo kiến trúc Gô-tích.<br />
Vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_9" title="5 tháng 9">5 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>, chỉ một vài tuần lễ sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đệ nhị thế chiến</a> kết thúc, nhiều người cho rằng Ottawa là nơi chính thức bắt đầu cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh Lạnh</a>. Một thư ký tầm thường của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> tên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Igor_Gouzenko&action=edit&redlink=1" title="Igor Gouzenko (trang chưa được viết)">Igor Gouzenko</a> đã trốn khỏi Tòa Đại sứ Liên xô với hơn 100 tài liệu mật. Đầu tiên, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3nh_s%C3%A1t_Ho%C3%A0ng_gia_Canada&action=edit&redlink=1" title="Cảnh sát Hoàng gia Canada (trang chưa được viết)">Cảnh sát Hoàng gia Canada</a>
(RCMP) đã từ chối thu nhận mớ tài liệu này vì Liên Xô vẫn còn là đồng
minh của Canada và Anh Quốc, và vì báo chí không tha thiết gì đến câu
chuyện này. Sau khi Gouzenko lẩn trốn một đêm tại căn hộ của người hàng
xóm và biết được nhà riêng đã bị lục soát, cuối cùng Gouzenko đã thuyết
phục được RCMP xem qua mớ tài liệu đó và đó là bằng chứng về hệ thống
gián điệp Liên Xô đang hoạt động tại các nước phương Tây, và điều này đã
gián tiếp dẫn đến việc phát hiện Liên Xô đang chế tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">bom nguyên tử</a> để đối chọi với Hoa kỳ.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:OttawaWarMemorial.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="622" data-file-width="400" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/OttawaWarMemorial.jpg/220px-OttawaWarMemorial.jpg" height="342" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0i_T%C6%B0%E1%BB%9Fng_ni%E1%BB%87m_Chi%E1%BA%BFn_tranh_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Đài Tưởng niệm Chiến tranh Quốc gia (trang chưa được viết)">Đài Tưởng niệm Chiến tranh Quốc gia</a> tại quảng trường Confederation</div>
</div>
</div>
Năm 2001, thành phố Ottawa cũ (dân số ước tính năm 2005 là 350.000) đã được hợp nhất với các khu ngoại ô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nepean,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Nepean, Ontario (trang chưa được viết)">Nepean</a> (dân số 135.000), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanata,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Kanata, Ontario (trang chưa được viết)">Kanata</a> (dân số 56.000), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gloucester,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Gloucester, Ontario (trang chưa được viết)">Gloucester</a> (dân số 120.000), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rockcliffe_Park,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Rockcliffe Park, Ontario (trang chưa được viết)">Rockcliffe Park</a> (dân số 2.100), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vanier,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Vanier, Ontario (trang chưa được viết)">Vanier</a> (dân số 17.000) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cumberland,_Ontario_%28city%29&action=edit&redlink=1" title="Cumberland, Ontario (city) (trang chưa được viết)">Cumberland</a> (dân số 55.000), và các huyện ngoại thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=West_Carleton_Township,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="West Carleton Township, Ontario (trang chưa được viết)">West Carleton</a> (dân số 18.000), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Osgoode_Township,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Osgoode Township, Ontario (trang chưa được viết)">Osgoode</a> (dân số 13.000), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rideau_Township,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Rideau Township, Ontario (trang chưa được viết)">Rideau</a> (dân số 18.000) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Goulbourn_Township,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Goulbourn Township, Ontario (trang chưa được viết)">Goulbourn</a> (dân số 24.000), cùng với các hệ thống và cơ sở hạ tầng của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_Ottawa-Carleton&action=edit&redlink=1" title="Vùng Thủ đô Ottawa-Carleton (trang chưa được viết)">Vùng Thủ đô Ottawa-Carleton</a>. Trước năm 1969, Ottawa-Carleton là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carleton_County&action=edit&redlink=1" title="Carleton County (trang chưa được viết)">Carleton County</a> bao gồm các khu vực như thành phố Ottawa hiện nay ngoại trừ Cumberland.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kh.E1.BA.A9u_hi.E1.BB.87u">Khẩu hiệu</span></h2>
"Tiến lên" là khẩu hiệu của Ottawa <sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-8">[8]</a></sup> và Trung đoàn Bộ binh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cameron_Highlanders_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Cameron Highlanders của Ottawa (trang chưa được viết)">Cameron Highlanders của Ottawa</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD_v.C3.A0_kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Địa lý và khí hậu</span></h2>
Ottawa tọa lạc tại bờ phía Nam của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ottawa" title="Sông Ottawa">sông Ottawa</a>, và bao gồm các cửa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Sông Rideau (trang chưa được viết)">sông Rideau</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%AAnh_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Kênh Rideau (trang chưa được viết)">kênh Rideau</a>. Khu phố cổ nhất (kể cả di tích của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bytown&action=edit&redlink=1" title="Bytown (trang chưa được viết)">Bytown</a>) được gọi là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lower_Town&action=edit&redlink=1" title="Lower Town (trang chưa được viết)">Lower Town</a></i> và chiếm cứ một vùng giữa kênh đào và các nhánh sông. Phía bên kia kênh đào về phía Tây là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Centretown&action=edit&redlink=1" title="Centretown (trang chưa được viết)">Centretown</a></i>
(thường được gọi là "downtown" - khu trung tâm thành phố), là trung tâm
tài chính và thương mại của thành phố. Giữa nơi đây và sông Ottawa là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93i_Parliament&action=edit&redlink=1" title="Đồi Parliament (trang chưa được viết)">đồi Parliament</a> vươn lên cao và là nơi tập trung các tòa nhà chính phủ tiêu biểu của thủ đô và cũng là nơi hội họp của các nhà Lập pháp Canada.<br />
Thủ đô Ottawa bao gồm nhiều vùng ven ngoại thành nằm ở phía Đông, phía Tây và phía Nam, và kể cả các thành phố cũ của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gloucester,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Gloucester, Ontario (trang chưa được viết)">Gloucester</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nepean,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Nepean, Ontario (trang chưa được viết)">Nepean</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vanier,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Vanier, Ontario (trang chưa được viết)">Vanier</a>, khu làng xã cũ của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rockcliffe_Park&action=edit&redlink=1" title="Rockcliffe Park (trang chưa được viết)">Rockcliffe Park</a> và các khu ngoại ô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Manotick,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Manotick, Ontario (trang chưa được viết)">Manotick</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Orl%C3%A9ans,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Orléans, Ontario (trang chưa được viết)">Orléans</a>. Tính chung vào khu thành thị chính là vùng ngoại ô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanata,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Kanata, Ontario (trang chưa được viết)">Kanata</a> bao gồm khu phố trước kia của Kanata và khu làng xã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stittsville,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Stittsville, Ontario (trang chưa được viết)">Stittsville</a> (dân số 70.320). Ngoài ra còn có các thị trấn và cộng đồng khác thuộc vùng ven đô ở phía bên kia vùng đất chưa khai phá như là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Constance_Bay,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Constance Bay, Ontario (trang chưa được viết)">Constance Bay</a> (dân số 2.327); <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kars,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Kars, Ontario (trang chưa được viết)">Kars</a> (dân số 1.539); <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Metcalfe,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Metcalfe, Ontario (trang chưa được viết)">Metcalfe</a> (dân số 1.610); <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Munster,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Munster, Ontario (trang chưa được viết)">Munster</a> (dân số 1.390); <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Osgoode,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Osgoode, Ontario (trang chưa được viết)">Osgoode</a> (dân số 2.571); và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Richmond,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Richmond, Ontario (trang chưa được viết)">Richmond</a> (dân số 3.287).<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Newottawamap.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="638" data-file-width="903" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/ff/Newottawamap.png/220px-Newottawamap.png" height="155" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Bản đồ các vùng ngoại ô, đường cao tốc, sông ngòi và các thị trấn lịch sử của Ottawa</div>
</div>
</div>
Sông Ottawa là ranh giới giữa Ontario <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A9bec" title="Québec">Québec</a>. Bên kia sông là thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gatineau&action=edit&redlink=1" title="Gatineau (trang chưa được viết)">Gatineau</a>.
Mặc dù Ottawa và Gatineau (và các thành phố lân cận khác) chính thức
thuộc về hai tỉnh bang khác nhau và có bộ máy quản lý riêng biệt nhưng
hai thành phố này hợp nhất thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Vùng Thủ đô Quốc gia (trang chưa được viết)">Vùng Thủ đô Quốc gia</a> với tổng số cư dân hơn một triệu người. Hội đồng Thành phố của chính quyền Liên bang (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Thủ đô Quốc gia (trang chưa được viết)">Hội đồng Thủ đô Quốc gia</a>,
viết tắt là NCC) sở hữu các khu đất của cả hai thành phố - bao gồm các
địa điểm có tính chất lịch sử quan trọng trong lãnh vực du lịch. NCC có
trách nhiệm lên kế hoạch và phát triển các khu đất này và là một đóng
góp quan trọng cho cả hai thành phố.<br />
Bao bọc vùng thành thị này là vùng đất chưa khai phá rộng lớn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Greenbelt&action=edit&redlink=1" title="Greenbelt (trang chưa được viết)">Greenbelt</a> do Hội đồng Thủ đô Quốc gia quản lý bao gồm các khu rừng, đất canh tác và đầm lầy.<br />
Ottawa là một thành phố tự trị, không phụ thuộc vào cấp quản lý cao hơn nào khác. Ottawa được bao bọc bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Huy%E1%BB%87n_Prescott_v%C3%A0_Russell&action=edit&redlink=1" title="Liên hiệp Huyện Prescott và Russell (trang chưa được viết)">Liên hiệp Huyện Prescott và Russell</a> về phía Đông; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Huy%E1%BB%87n_Renfrew&action=edit&redlink=1" title="Huyện Renfrew (trang chưa được viết)">Huyện Renfrew</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Huy%E1%BB%87n_Lanark&action=edit&redlink=1" title="Huyện Lanark (trang chưa được viết)">Huyện Lanark</a> về phía Tây; ở phía Nam là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Huy%E1%BB%87n_Leeds_v%C3%A0_Grenville&action=edit&redlink=1" title="Liên hiệp Huyện Leeds và Grenville (trang chưa được viết)">Liên hiệp Huyện Leeds và Grenville</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Huy%E1%BB%87n_Stormont,_Dundas_v%C3%A0_Glengarry&action=edit&redlink=1" title="Liên hiệp Huyện Stormont, Dundas và Glengarry (trang chưa được viết)">Liên hiệp Huyện Stormont, Dundas và Glengarry</a>; và ở phía Bắc là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Les_Collines-de-l%27Outaouais&action=edit&redlink=1" title="Les Collines-de-l'Outaouais (trang chưa được viết)">Les Collines-de-l'Outaouais</a> và thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gatineau&action=edit&redlink=1" title="Gatineau (trang chưa được viết)">Gatineau</a>.<br />
Ottawa do 11 huyện có tính chất lịch sử hợp thành: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cumberland&action=edit&redlink=1" title="Cumberland (trang chưa được viết)">Cumberland</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fitzroy&action=edit&redlink=1" title="Fitzroy (trang chưa được viết)">Fitzroy</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gloucester&action=edit&redlink=1" title="Gloucester (trang chưa được viết)">Gloucester</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Goulbourn&action=edit&redlink=1" title="Goulbourn (trang chưa được viết)">Goulbourn</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Huntley&action=edit&redlink=1" title="Huntley (trang chưa được viết)">Huntley</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=March&action=edit&redlink=1" title="March (trang chưa được viết)">March</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marlborough&action=edit&redlink=1" title="Marlborough (trang chưa được viết)">Marlborough</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nepean&action=edit&redlink=1" title="Nepean (trang chưa được viết)">Nepean</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=North_Gower&action=edit&redlink=1" title="North Gower (trang chưa được viết)">North Gower</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Osgoode&action=edit&redlink=1" title="Osgoode (trang chưa được viết)">Osgoode</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Torbolton&action=edit&redlink=1" title="Torbolton (trang chưa được viết)">Torbolton</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Carleton_University_south_view_2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1232" data-file-width="1632" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Carleton_University_south_view_2.jpg/250px-Carleton_University_south_view_2.jpg" height="189" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%AAnh_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Kênh Rideau (trang chưa được viết)">Kênh Rideau</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Sông Rideau (trang chưa được viết)">Sông Rideau</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Colonel_By&action=edit&redlink=1" title="Đường Colonel By (trang chưa được viết)">Đường Colonel By</a>, trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Carleton" title="Đại học Carleton">Đại học Carleton</a>, khu trung tâm Ottawa và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A3y_n%C3%BAi_Laurentian&action=edit&redlink=1" title="Dãy núi Laurentian (trang chưa được viết)">dãy núi Laurentian</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Supremecourt.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="2048" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/a/ac/Supremecourt.JPG/220px-Supremecourt.JPG" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_%C3%A1n_T%E1%BB%91i_cao_Canada&action=edit&redlink=1" title="Tòa án Tối cao Canada (trang chưa được viết)">Tòa án Tối cao Canada</a> nhìn từ đồi Parliament</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_c%E1%BA%A7u_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các cầu của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các cầu của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_t%C3%B2a_nh%C3%A0_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các tòa nhà của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các tòa nhà của Ottawa</a>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các nhà thờ của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các nhà thờ của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_h%E1%BB%8Dc_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các trường học của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các trường học của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_10_t%C3%B2a_nh%C3%A0_ch%E1%BB%8Dc_tr%E1%BB%9Di_c%E1%BB%A7a_Ottawa-Gatineau&action=edit&redlink=1" title="Danh sách 10 tòa nhà chọc trời của Ottawa-Gatineau (trang chưa được viết)">Danh sách 10 tòa nhà chọc trời của Ottawa-Gatineau</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BA%A1i_s%E1%BB%A9_v%C3%A0_H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Cao_c%E1%BA%A5p_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các tòa Đại sứ và Hội đồng Cao cấp của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các tòa Đại sứ và Hội đồng Cao cấp của Ottawa</a></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_khu_v%E1%BB%B1c_l%C3%A2n_c%E1%BA%ADn_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các khu vực lân cận của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các khu vực lân cận của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_c%C3%B4ng_vi%C3%AAn_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các công viên của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các công viên của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_ph%E1%BB%91_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách đường phố của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách đường phố của Ottawa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Vùng Thủ đô Quốc gia (trang chưa được viết)">Vùng Thủ đô Quốc gia</a></li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Christmas_Lights_by_rossoblack.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="576" data-file-width="701" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/a/a3/Christmas_Lights_by_rossoblack.jpg/220px-Christmas_Lights_by_rossoblack.jpg" height="181" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đèn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1ng_sinh" title="Giáng sinh">Giáng sinh</a> tại đồi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Parliament&action=edit&redlink=1" title="Parliament (trang chưa được viết)">Parliament</a></div>
</div>
</div>
Ottawa có một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_%C4%91%E1%BA%A1i_l%E1%BB%A5c_%E1%BA%A9m_%C6%B0%E1%BB%9Bt&action=edit&redlink=1" title="Khí hậu đại lục ẩm ướt (trang chưa được viết)">khí hậu đại lục ẩm ướt</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Koppen&action=edit&redlink=1" title="Koppen (trang chưa được viết)">Koppen</a> <i>Dfb</i>) với nhiệt độ cao nhất là 37.8 °<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99_Celsius" title="Độ Celsius">C</a> (100 °<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99_Fahrenheit" title="Độ Fahrenheit">F</a>)
vào mùa hè năm 1986 và 2001, thấp nhất là -38.9 °C (-38 °F) vào ngày 29
tháng 12 năm 1933, và là thủ đô lạnh hàng thứ nhì trên thế giới (sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mongolia</a>).
Với khí hậu đặc biệt này, Ottawa rất hãnh diện về các hoạt động hàng
năm nhưng cũng có yêu cầu đa dạng về quần áo. Tuy nhiên vì khí hậu vào
mùa hè rất ấm áp nên Ottawa chỉ xếp hạng thứ 7 trong các thủ đô lạnh
nhất thế giới <sup class="reference" id="cite_ref-7thcoldest_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-7thcoldest-9">[9]</a></sup> căn cứ vào nhiệt độ trung bình hàng năm, nhưng nếu dựa vào nhiệt độ trung bình của tháng 1 thì Ottawa xếp hạng 3 sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mongolia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Astana" title="Astana">Astana</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a>.<br />
Tuyết và băng nước đá có ảnh hưởng lớn đến Ottawa vào mùa Đông. Lượng tuyết hàng năm tại Ottawa vào khoảng 235 cm (93 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Inch" title="Inch">in</a>). Ngày có nhiều tuyết rơi nhất được ghi lại là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_3" title="4 tháng 3">4 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">1947</a> với 73 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xentim%C3%A9t" title="Xentimét">cm</a> (2.5 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">feet</a>).<sup class="reference" id="cite_ref-snowfall1947_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-snowfall1947-10">[10]</a></sup>
Nhiệt độ trung bình tháng 1 là -10.8 °C (13 °F), ban ngày nhiệt độ trên
0 °C và ban đêm lạnh dưới -25 °C (-13 °F) vào mùa Đông. Mùa tuyết rơi
hàng năm thay đổi thất thường. Thông thường tuyết bao phủ mặt đất từ
giữa tháng 12 đến đầu tháng 4, nhưng cũng có năm tuyết chỉ rơi sau lễ
Giáng sinh, nhất là những năm gần đây. Năm 2007 thật đáng chú ý vì mãi
đến gần cuối tháng 1 mới có tuyết rơi. Những cơn gió lạnh cóng trung
bình hàng năm là 51, 14 và 1 với những ngày nhiệt độ xuống dưới -20 °C
(-4 °F), -30 °C (-22 °F) và -40 °C (-40 °F) theo thứ tự. Cơn gió lạnh
nhất được ghi lại là -47.8 °C (-54.0 °F) vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_1" title="8 tháng 1">8 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1968" title="1968">1968</a>.<br />
Ottawa và những nơi khác của Canada thường có những cơn mưa đóng băng. Trận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A3o_%C4%91%C3%B3ng_b%C4%83ng_n%C4%83m_1998&action=edit&redlink=1" title="Bão đóng băng năm 1998 (trang chưa được viết)">bão đóng băng năm 1998</a> là một cơn bão lớn đã làm cúp điện và ảnh hưởng đến nền kinh tế địa phương.<br />
Mùa hè thường ấm áp và ẩm ướt tại Ottawa mặc dù rất ngắn ngủi. Nhiệt
độ trung bình cao nhất của tháng 7 là 26.5 °C (80 °F) với dòng không khí
lạnh bất ngờ đến từ hướng Bắc đã hạ thấp độ ẩm ướt với nhiệt độ khoảng
30 °C (86 °F) hoặc cao hơn. Nhiệt độ cao nhất được ghi lại là 39.5 °C
(103 °F) vào mùa hè năm 2005 ở vài địa điểm. Thời tiết nóng bức thường
tăng thêm độ ẩm ướt đặc biệt là các khu vực gần sông ngòi. Ottawa hàng
năm có 41, 12 và 2 ngày với độ ẩm ướt trên 30 °C (86 °F), 35 °C (95 °F)
và 40 °C (104 °F) theo thứ tự. Ngày có độ ẩm ướt cao nhất 48 °C (118 °F)
là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_8" title="1 tháng 8">1 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-Highesttemp_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_note-Highesttemp-11">[11]</a></sup><br />
<table class="wikitable collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="font-size: 90%; line-height: 1.1em; margin: auto; text-align: center; width: 90%;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" colspan="14"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#" id="collapseButton0" style="color: black;">hiện</a>]</span>Dữ liệu khí hậu của Ottawa Macdonald-Cartier International Airport (1981–2010)</th>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Giao_th.C3.B4ng">Giao thông</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Otrain.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="640" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Otrain.jpg/220px-Otrain.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_%C4%91i%E1%BB%87n" title="Xe điện">Xe điện</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=O-Train&action=edit&redlink=1" title="O-Train (trang chưa được viết)">O-Train</a> của Ottawa</div>
</div>
</div>
Ottawa có hệ thống xe lửa của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_ty_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt_VIA&action=edit&redlink=1" title="Công ty Đường sắt VIA (trang chưa được viết)">Công ty Đường sắt VIA</a>, nhiều đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0ng_kh%C3%B4ng" title="Hàng không">hàng không</a> thông qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phi_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Ottawa_Macdonald-Cartier&action=edit&redlink=1" title="Phi trường Quốc tế Ottawa Macdonald-Cartier (trang chưa được viết)">phi trường Quốc tế Ottawa Macdonald-Cartier</a>, và các Công ty xe liên tỉnh như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Greyhound" title="Greyhound">Greyhound</a> tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A1m_xe_bus_trung_t%C3%A2m_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Trạm xe bus trung tâm Ottawa (trang chưa được viết)">Trạm xe bus trung tâm Ottawa</a>.<br />
Thủ đô của Canada còn có một hệ thống đường cao tốc, như quốc lộ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Highway_417&action=edit&redlink=1" title="Highway 417 (trang chưa được viết)">Highway 417</a> (còn được gọi là quốc lộ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Queensway&action=edit&redlink=1" title="Queensway (trang chưa được viết)">Queensway</a>), đường 174 vùng Ottawa-Carleton (trước kia là quốc lộ 17), và quốc lộ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Highway_416_%28Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%99_K%E1%BB%B7_ni%E1%BB%87m_C%E1%BB%B1u_chi%E1%BA%BFn_binh%29&action=edit&redlink=1" title="Highway 416 (Quốc lộ Kỷ niệm Cựu chiến binh) (trang chưa được viết)">Highway 416 (Quốc lộ Kỷ niệm Cựu chiến binh)</a> vừa được xây xong nối liền Ottawa với các quốc lộ khác thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%99_400&action=edit&redlink=1" title="Hệ thống Quốc lộ 400 (trang chưa được viết)">Hệ thống Quốc lộ 400</a> của Ontario. Quốc lộ 417 cũng là một phần của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%99_xuy%C3%AAn_Canada&action=edit&redlink=1" title="Quốc lộ xuyên Canada (trang chưa được viết)">Quốc lộ xuyên Canada</a>. Thành phố này cũng có một vài đại lộ với phong cảnh đẹp hai bên như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_l%E1%BB%99_Ottawa_River&action=edit&redlink=1" title="Đại lộ Ottawa River (trang chưa được viết)">Đại lộ Ottawa River</a>, và một đường cao tốc nối liền với quốc lộ 5 Québec của thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hull&action=edit&redlink=1" title="Hull (trang chưa được viết)">Hull</a>. Tất cả quốc lộ và đường xá của Ottawa đều được liệt kê trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_ph%E1%BB%91_c%E1%BB%A7a_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách đường phố của Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách đường phố của Ottawa</a>.<br />
Phương tiện di chuyển công cộng chủ yếu của Ottawa là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=OC_Transpo&action=edit&redlink=1" title="OC Transpo (trang chưa được viết)">OC Transpo</a> và hệ thống tàu điện <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=O-Train&action=edit&redlink=1" title="O-Train (trang chưa được viết)">O-Train</a>.
Một hệ thống đường tàu điện nối liền Nam Bắc và Đông Tây đã được đề
xuất nhưng Hội đồng Thành phố đã hủy bỏ dự án mở rộng đường Bắc Nam có
thể nối liền khu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barrhaven&action=edit&redlink=1" title="Barrhaven (trang chưa được viết)">Barrhaven</a> và khu trung tâm vào năm 2009. Cả hai Công ty OC Transpo và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quebec-based_Soci%C3%A9t%C3%A9_de_transport_de_l%27Outaouais&action=edit&redlink=1" title="Quebec-based Société de transport de l'Outaouais (trang chưa được viết)">Quebec-based Société de transport de l'Outaouais</a>
(STO) đảm nhiệm dịch vụ xe bus giữa Ottawa và Gatineau. Vé chuyển xe
hoặc vé tháng đều có thể sử dụng ở cả hai thành phố không phải trả thêm
tiền phụ thu.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Rideau_Canal_%282%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1232" data-file-width="1632" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Rideau_Canal_%282%29.jpg/220px-Rideau_Canal_%282%29.jpg" height="166" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Kênh Rideau và đường mòn vào lúc bình minh gần trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Carleton" title="Đại học Carleton">Đại học Carleton</a></div>
</div>
</div>
Kênh Rideau bắt nguồn từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kingston,_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Kingston, Ontario (trang chưa được viết)">Kingston, Ontario</a>
lượn khúc dẫn đến Ottawa. Vào mùa Đông, kênh này vẫn mở cửa và là một
phương tiện di chuyển của khu trung tâm dài khoảng 7.8 km dành cho những
người trượt băng (từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Carleton" title="Đại học Carleton">Đại học Carleton</a> đến khu siêu thị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rideau_Centre&action=edit&redlink=1" title="Rideau Centre (trang chưa được viết)">Rideau Centre</a>) và cũng là <a class="external text" href="http://www.canadascapital.gc.ca/skateway/index_e.asp" rel="nofollow">sân trượt băng dài nhất thế giới</a>.<br />
Ngoài ra còn có một hệ thống đường mòn uốn khúc dọc theo sông Ottawa,
sông Rideau và kênh Rideau. Những con đường nhỏ này được sử dụng trong
vận chuyển, du lịch và giải trí, bởi vì đa số đều đủ rộng cho những
người đi xe đạp. Đi xe đạp là phương tiện di chuyển phổ biến quanh năm
trong vùng này.<br />
Ottawa là chỗ hợp dòng của ba con sông lớn: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ottawa" title="Sông Ottawa">sông Ottawa</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Gatineau&action=edit&redlink=1" title="Sông Gatineau (trang chưa được viết)">sông Gatineau</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Rideau&action=edit&redlink=1" title="Sông Rideau (trang chưa được viết)">sông Rideau</a>.
Sông Ottawa và sông Gatineau là những con sông quan trọng trong lịch sử
của nền công nghiệp khai thác gỗ và lâm sản. Sông Rideau nối liền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_H%E1%BB%93" title="Ngũ Đại Hồ">Ngũ Đại Hồ</a> và sông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saint_Lawrence&action=edit&redlink=1" title="Saint Lawrence (trang chưa được viết)">Saint Lawrence</a> với sông Ottawa.<br />
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phi_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_c%E1%BB%A7a_v%C3%B9ng_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các phi trường của vùng Ottawa (trang chưa được viết)">Danh sách các phi trường của vùng Ottawa</a></i></div>
</div>
, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%E1%BB%A7a_Ottawa,_c%C3%A1c_c%C3%B4ng_vi%C3%AAn_c%E1%BB%A7a_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Danh sách của Ottawa, các công viên của Ontario (trang chưa được viết)">Danh sách các công viên của Ottawa</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%E1%BB%A7a_Ottawa,_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%C3%A1_c%E1%BB%A7a_Ontario&action=edit&redlink=1" title="Danh sách của Ottawa, đường sá của Ontario (trang chưa được viết)">Danh sách đường sá của Ottawa</a></i></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.AFng_c.E1.BA.A3nh_v.C3.A0_c.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng">Thắng cảnh và các tổ chức nổi tiếng</span></h2>
<div class="center">
<div class="thumb tnone">
<div class="thumbinner" style="width: 502px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ottawa_from_Marriott_Hotel_June2007.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="822" data-file-width="3270" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Ottawa_from_Marriott_Hotel_June2007.jpg/500px-Ottawa_from_Marriott_Hotel_June2007.jpg" height="126" width="500" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Khu trung tâm Ottawa nhìn từ khách sạn Marriott</div>
</div>
</div>
</div>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Architecture_of_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Architecture of Ottawa (trang chưa được viết)">Architecture of Ottawa</a></i></div>
</div>
, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Capital_Region_%28Canada%29&action=edit&redlink=1" title="National Capital Region (Canada) (trang chưa được viết)">National Capital Region</a></i></dd></dl>
<div class="nounderlines" style="background-color: white; border: none; clear: none; float: none; margin: none; padding: none; position: relative; width: 696px;">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Parliament-Ottawa.jpg"><img alt="" data-file-height="631" data-file-width="696" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Central_Ottawa.PNG" height="362" width="400" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Khu trung tâm của tòa nhà Quốc hội</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chateau_Laurier_at_night.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Chateau_Laurier_at_night.jpg/220px-Chateau_Laurier_at_night.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Khách sạn Chateau Laurier ở khu trung tâm Ottawa</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:National_Gallery_of_Canada_glass_tower_2005.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="1536" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/National_Gallery_of_Canada_glass_tower_2005.jpg/220px-National_Gallery_of_Canada_glass_tower_2005.jpg" height="293" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Mặt tiền bằng kính của Nhà triển lãm Quốc gia Canada</div>
</div>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao">Thể thao</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99i_th.E1.BB.83_thao">Các đội thể thao</span></h2>
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th scope="col">Đội</th>
<th scope="col">Liên đoàn</th>
<th scope="col">Nơi luyện tập</th>
<th scope="col">Thành lập</th>
<th scope="col">Giải vô địch</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Senators&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Senators (trang chưa được viết)">Ottawa Senators</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%BAc_c%C3%B4n_c%E1%BA%A7u_tr%C3%AAn_b%C4%83ng" title="Khúc côn cầu trên băng">Khúc côn cầu trên băng</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Hockey_League&action=edit&redlink=1" title="National Hockey League (trang chưa được viết)">NHL</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%A3ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Scotiabank&action=edit&redlink=1" title="Quảng trường Scotiabank (trang chưa được viết)">Quảng trường Scotiabank</a></td>
<td>1918-34, 1992</td>
<td>1 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=President%27s_Trophy&action=edit&redlink=1" title="President's Trophy (trang chưa được viết)">President's Trophy</a>)<br />
7 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanley_Cup&action=edit&redlink=1" title="Stanley Cup (trang chưa được viết)">Stanley Cups</a>)1918-1934 franchise<br />
0 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanley_Cup&action=edit&redlink=1" title="Stanley Cup (trang chưa được viết)">Stanley Cups</a>) Current Senators<br />
1 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Prince_of_Wales_Trophy&action=edit&redlink=1" title="Prince of Wales Trophy (trang chưa được viết)">Prince of Wales Trophy</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Lynx&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Lynx (trang chưa được viết)">Ottawa Lynx</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_ch%C3%A0y" title="Bóng chày">Bóng chày</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=International_League&action=edit&redlink=1" title="International League (trang chưa được viết)">IL</a> AAA</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_Lynx&action=edit&redlink=1" title="Sân vận động Lynx (trang chưa được viết)">Sân vận động Lynx</a></td>
<td>1993</td>
<td>1</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Gee_Gees&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Gee Gees (trang chưa được viết)">Ottawa Gee Gees</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Canadian_Interuniversity_Sport&action=edit&redlink=1" title="Canadian Interuniversity Sport (trang chưa được viết)">CIS</a></td>
<td>Trường <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Đại học Ottawa (trang chưa được viết)">Đại học Ottawa</a></td>
<td>1848</td>
<td>2 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vanier_Cup&action=edit&redlink=1" title="Vanier Cup (trang chưa được viết)">Vanier Cup</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carleton_Ravens&action=edit&redlink=1" title="Carleton Ravens (trang chưa được viết)">Carleton Ravens</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Canadian_Interuniversity_Sport&action=edit&redlink=1" title="Canadian Interuniversity Sport (trang chưa được viết)">CIS</a></td>
<td>Trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Carleton" title="Đại học Carleton">Đại học Carleton</a></td>
<td>1942</td>
<td>5 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Canadian_Interuniversity_Sport_men%27s_basketball_champions&action=edit&redlink=1" title="Canadian Interuniversity Sport men's basketball champions (trang chưa được viết)">Canadian University Basketball</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_67%27s&action=edit&redlink=1" title="Ottawa 67's (trang chưa được viết)">Ottawa 67's</a></th>
<td>Khúc côn cầu trên băng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ontario_Hockey_League&action=edit&redlink=1" title="Ontario Hockey League (trang chưa được viết)">OHL</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_Ottawa_Civic&action=edit&redlink=1" title="Trung tâm Ottawa Civic (trang chưa được viết)">Trung tâm Ottawa Civic</a></td>
<td>1967</td>
<td>3 (OHL)<br />
2 (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Memorial_Cup&action=edit&redlink=1" title="Memorial Cup (trang chưa được viết)">Memorial Cups</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Raiders&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Raiders (trang chưa được viết)">Ottawa Raiders</a></th>
<td>Khúc côn cầu trên băng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Women%27s_Hockey_League&action=edit&redlink=1" title="National Women's Hockey League (trang chưa được viết)">NWHL</a></td>
<td>Đấu trường Sandy Hill</td>
<td>1999</td>
<td>0</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Fury&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Fury (trang chưa được viết)">Ottawa Fury</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=W-League&action=edit&redlink=1" title="W-League (trang chưa được viết)">W-League</a> và<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1" title="Bóng đá">Bóng đá</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=USL_Premier_Development_League&action=edit&redlink=1" title="USL Premier Development League (trang chưa được viết)">USL PDL</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_Keith_Harris&action=edit&redlink=1" title="Sân vận động Keith Harris (trang chưa được viết)">Sân vận động Keith Harris</a></td>
<td>2003</td>
<td>0</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="font-weight: normal; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_Harlequins&action=edit&redlink=1" title="Ottawa Harlequins (trang chưa được viết)">Ottawa Harlequins</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rugby_Canada_Super_League&action=edit&redlink=1" title="Rugby Canada Super League (trang chưa được viết)">Rugby Canada Super League</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rugby_Union&action=edit&redlink=1" title="Rugby Union (trang chưa được viết)">Rugby Union</a>)</td>
<td>Công viên Twin Elm Rugby</td>
<td>1999</td>
<td>0</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.B4ng_tin">Thông tin</span></h2>
<ul>
<li><i>See also: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_Ottawa_media&action=edit&redlink=1" title="List of Ottawa media (trang chưa được viết)">List of Ottawa media</a></i></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-2001CPCITY-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-2001CPCITY_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-2001CPCITY_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www12.statcan.ca/english/profil01/CP01/Details/Page.cfm?Lang=E&Geo1=CSD&Code1=3506008&Geo2=PR&Code2=35&Data=Count&SearchText=Ottawa&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All" rel="nofollow">“Community Highlights for Ottawa (City)”</a>. <i>2001 Canadian Census</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Community+Highlights+for+Ottawa+%28City%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww12.statcan.ca%2Fenglish%2Fprofil01%2FCP01%2FDetails%2FPage.cfm%3FLang%3DE%26Geo1%3DCSD%26Code1%3D3506008%26Geo2%3DPR%26Code2%3D35%26Data%3DCount%26SearchText%3DOttawa%26SearchType%3DBegins%26SearchPR%3D01%26B1%3DAll&rft.atitle=Community+Highlights+for+Ottawa+%28City%29&rft.genre=book&rft.jtitle=2001+Canadian+Census&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-2001CPMETRO-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-2001CPMETRO_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-2001CPMETRO_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www12.statcan.ca/english/profil01/CP01/Details/Page.cfm?Lang=E&Geo1=CMA&Code1=505__&Geo2=PR&Code2=35&Data=Count&SearchText=Ottawa&SearchType=Begins&SearchPR=01&B1=All" rel="nofollow">“Community Highlights for Ottawa (CMA)”</a>. <i>2001 Canadian Census</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Community+Highlights+for+Ottawa+%28CMA%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww12.statcan.ca%2Fenglish%2Fprofil01%2FCP01%2FDetails%2FPage.cfm%3FLang%3DE%26Geo1%3DCMA%26Code1%3D505__%26Geo2%3DPR%26Code2%3D35%26Data%3DCount%26SearchText%3DOttawa%26SearchType%3DBegins%26SearchPR%3D01%26B1%3DAll&rft.atitle=Community+Highlights+for+Ottawa+%28CMA%29&rft.genre=book&rft.jtitle=2001+Canadian+Census&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www12.statcan.ca/english/census01/products/standard/popdwell/Table-CSD-N.cfm?T=1&SR=1&S=3&O=D" rel="nofollow">“Ottawa là thành phố đông dân đứng hàng thứ 4 của Canada”</a>. <i>Stastics Canada</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Ottawa+l%C3%A0+th%C3%A0nh+ph%E1%BB%91+%C4%91%C3%B4ng+d%C3%A2n+%C4%91%E1%BB%A9ng+h%C3%A0ng+th%E1%BB%A9+4+c%E1%BB%A7a+Canada&rft_id=http%3A%2F%2Fwww12.statcan.ca%2Fenglish%2Fcensus01%2Fproducts%2Fstandard%2Fpopdwell%2FTable-CSD-N.cfm%3FT%3D1%26SR%3D1%26S%3D3%26O%3DD&rft.atitle=Ottawa+l%C3%A0+th%C3%A0nh+ph%E1%BB%91+%C4%91%C3%B4ng+d%C3%A2n+%C4%91%E1%BB%A9ng+h%C3%A0ng+th%E1%BB%A9+4+c%E1%BB%A7a+Canada&rft.genre=book&rft.jtitle=Stastics+Canada&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www40.statcan.ca/l01/cst01/demo05a.htm?sdi=population%20metropolitan" rel="nofollow">“Dân số của cuộc điều tra dân số vùng thủ đô (2001 Census boundaries)”</a>. <i>Statistics Canada</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 2 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=D%C3%A2n+s%E1%BB%91+c%E1%BB%A7a+cu%E1%BB%99c+%C4%91i%E1%BB%81u+tra+d%C3%A2n+s%E1%BB%91+v%C3%B9ng+th%E1%BB%A7+%C4%91%C3%B4+%282001+Census+boundaries%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww40.statcan.ca%2Fl01%2Fcst01%2Fdemo05a.htm%3Fsdi%3Dpopulation%2520metropolitan&rft.atitle=D%C3%A2n+s%E1%BB%91+c%E1%BB%A7a+cu%E1%BB%99c+%C4%91i%E1%BB%81u+tra+d%C3%A2n+s%E1%BB%91+v%C3%B9ng+th%E1%BB%A7+%C4%91%C3%B4+%282001+Census+boundaries%29&rft.genre=book&rft.jtitle=Statistics+Canada&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-2005popest-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-2005popest_5-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ottawa.ca/city_services/statistics/dev_report_2005/index_en.html" rel="nofollow">“Báo cáo phát triển hàng năm 2005--phần 2-dân số”</a> (bằng tiếng Anh (cũng có bản tiếng Pháp)). Planning and Growth Management Department, City of Ottawa.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=B%C3%A1o+c%C3%A1o+ph%C3%A1t+tri%E1%BB%83n+h%C3%A0ng+n%C4%83m+2005--ph%E1%BA%A7n+2-d%C3%A2n+s%E1%BB%91&rft_id=http%3A%2F%2Fottawa.ca%2Fcity_services%2Fstatistics%2Fdev_report_2005%2Findex_en.html&rft.genre=book&rft.pub=Planning+and+Growth+Management+Department%2C+City+of+Ottawa&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessmonthday=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessyear=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-Bilingualism-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-Bilingualism_6-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ottawa.ca/city_hall/policies/bilingualism_policy/index_en.html" rel="nofollow">“Chính sách song ngữ”</a> (bằng tiếng Anh). City of Ottawa. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=15_November&action=edit&redlink=1" title="15 November (trang chưa được viết)">15 November</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=City+of+Ottawa&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=15+November+2004&rft_id=http%3A%2F%2Fottawa.ca%2Fcity_hall%2Fpolicies%2Fbilingualism_policy%2Findex_en.html&rft.btitle=Ch%C3%ADnh+s%C3%A1ch+song+ng%E1%BB%AF&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessyear=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessmonthday=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Zakaluzny, Roman. <a class="external text" href="http://www.ottawabusinessjournal.com/290233008271272.php" rel="nofollow">“Where must Ottawa's tech sector go from here?”</a>. <i>Ottawa Business Journal</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 4 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Zakaluzny&rft.aufirst=Roman&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Where+must+Ottawa%27s+tech+sector+go+from+here%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ottawabusinessjournal.com%2F290233008271272.php&rft.atitle=Where+must+Ottawa%27s+tech+sector+go+from+here%3F&rft.genre=book&rft.jtitle=Ottawa+Business+Journal&rft.au=Zakaluzny%2C+Roman&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ottawa.ca/city_hall/protocol/symbols/ourmotto_en.html" rel="nofollow">“City of Ottawa:Our Motto”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa_City_Council&action=edit&redlink=1" title="Ottawa City Council (trang chưa được viết)">Ottawa City Council</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=City+of+Ottawa%3AOur+Motto&rft_id=http%3A%2F%2Fottawa.ca%2Fcity_hall%2Fprotocol%2Fsymbols%2Fourmotto_en.html&rft.genre=book&rft.pub=Ottawa+City+Council&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-7thcoldest-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-7thcoldest_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Rosenberg, Matt. <a class="external text" href="http://geography.about.com/od/physicalgeography/a/coldcapital.htm" rel="nofollow">“Coldest Capital Cities. Is Ottawa the coldest capital?”</a> (bằng tiếng Anh). geography.about.com & WorldClimate.com.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Matt&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Coldest+Capital+Cities.+Is+Ottawa+the+coldest+capital%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fgeography.about.com%2Fod%2Fphysicalgeography%2Fa%2Fcoldcapital.htm&rft.aulast=Rosenberg&rft.genre=book&rft.pub=geography.about.com+%26+WorldClimate.com&rft.au=Rosenberg%2C+Matt&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessyear=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessmonthday=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-snowfall1947-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-snowfall1947_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Heidorn, Keith C., PhD. <a class="external text" href="http://www.islandnet.com/%7Esee/weather/almanac/diarymar.htm" rel="nofollow">“Các sự kiện thời tiết đáng chú ý của Canada”</a> (bằng tiếng Anh). The Weather Doctor.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Keith+C.%2C+PhD&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=C%C3%A1c+s%E1%BB%B1+ki%E1%BB%87n+th%E1%BB%9Di+ti%E1%BA%BFt+%C4%91%C3%A1ng+ch%C3%BA+%C3%BD+c%E1%BB%A7a+Canada&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.islandnet.com%2F~see%2Fweather%2Falmanac%2Fdiarymar.htm&rft.aulast=Heidorn&rft.genre=book&rft.pub=The+Weather+Doctor&rft.au=Heidorn%2C+Keith+C.%2C+PhD&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessyear=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|accessmonthday=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-Highesttemp-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-Highesttemp_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Herbert, Alex (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_8" title="2 tháng 8">2 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>). <a class="external text" href="http://www.ottawasun.com/News/OttawaAndRegion/2006/08/02/1714593-sun.html" rel="nofollow">“Nóng như vậy đủ rồi”</a> (bằng tiếng Anh). Báo Ottawa Sun.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Herbert&rft.aufirst=Alex&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=N%C3%B3ng+nh%C6%B0+v%E1%BA%ADy+%C4%91%E1%BB%A7+r%E1%BB%93i&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ottawasun.com%2FNews%2FOttawaAndRegion%2F2006%2F08%2F02%2F1714593-sun.html&rft.pub=B%C3%A1o+Ottawa+Sun&rft.genre=book&rft.date=2+th%C3%A1ng+8+n%C4%83m+2006&rft.au=Herbert%2C+Alex&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
<li id="cite_note-CCN-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa#cite_ref-CCN_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="ftp://ftp.tor.ec.gc.ca/Pub/Normals/English/" rel="nofollow">“1981 to 2010 Canadian Climate Normals”</a>. Environment Canada. 2 tháng 7 năm 2013. Climate ID: 6106000<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Environment+Canada&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2+July+2013&rft_id=ftp%3A%2F%2Fftp.tor.ec.gc.ca%2FPub%2FNormals%2FEnglish%2F&rft.btitle=1981+to+2010+Canadian+Climate+Normals&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ottawa"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o">Nguồn tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Statistics Canada <a class="external text" href="http://www12.statcan.ca/english/census01/home/Index.cfm" rel="nofollow">2001 Census of Canada</a>, retrieved <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=October_10&action=edit&redlink=1" title="October 10 (trang chưa được viết)">October 10</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.ottawa.ca/" rel="nofollow">City of Ottawa's website</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.ncf.ca/%7Edw413/area_map.htm" rel="nofollow">National Capital Freenet - Directory of Ottawa and Environs</a></li>
<li><a class="external text" href="http://ottawa.freecyclecanada.org/" rel="nofollow">Ottawa Freecycle Network</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.ottawakiosk.com/" rel="nofollow">Ottawa Travel Guide</a></li>
<li><a class="external text" href="http://collections.ic.gc.ca/bytown/" rel="nofollow">Musée Bytown Museum</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.canadiangeographic.ca/magazine/so05/indepth/" rel="nofollow">Interesting Facts About Ottawa from Canadian Geographic</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.parliamenthill.gc.ca/text/hillcam_e.html" rel="nofollow">Parliament Hill Webcam</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a> các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> và vùng lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="boilerplate metadata plainlinks" id="stub">
<table class="metadata plainlinks stub" role="presentation" style="background: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Canada.svg"><img alt="Hình tượng sơ khai" data-file-height="500" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Flag_of_Canada.svg/40px-Flag_of_Canada.svg.png" height="20" width="40" /></a></td>
<td><i>Bài viết liên quan đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a> này vẫn còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_s%C6%A1_khai" title="Wikipedia:Bài sơ khai">sơ khai</a>. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ottawa&veaction=edit">mở rộng nội dung</a> để bài được hoàn chỉnh hơn.</i>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ottawa" title="commons:Special:Search/Ottawa"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ottawa?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Ottawa trên Wikimedia Commons">Ottawa</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-de-ga"></span> <span id="interwiki-es-ga"></span><br />
<span id="interwiki-ru-fa"></span><br /></div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C6%A1_khai_Canada" title="Thể loại:Sơ khai Canada">Sơ khai Canada</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ottawa&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Ottawa (trang chưa được viết)">Ottawa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ontario" title="Thể loại:Ontario">Ontario</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Canada" title="Thể loại:Thành phố Canada">Thành phố Canada</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Thủ đô Bắc Mỹ">Thủ đô Bắc Mỹ</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: x-small;"><span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span> </span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-57849888128273209492014-12-27T01:47:00.001-08:002014-12-27T01:47:38.511-08:00Chào ngày mới 30 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg" data-file-height="300" data-file-width="600" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg/100px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg.png" width="100" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 30 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Rizal tại Philippines. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1896" title="1896">Năm 1896</a> – Nhà yêu nước và chủ trương cải cách người Philippines <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal" title="José Rizal">José Rizal</a></b> bị chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Đế quốc Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> hành hình tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a> vì tội nổi loạn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1918" title="1918">Năm 1918</a> – Hội nghị thành lập <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_c%E1%BB%A7a_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đảng Cộng sản của nước Đức">Đảng Cộng sản của nước Đức</a></b> bắt đầu tổ chức tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">Năm 1922</a> – Đại diện của bốn nước là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Ukraina" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraina">Ukraina</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Belorussia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Belorussia">Belorussia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Ngo%E1%BA%A1i_Kavkaz" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz">Ngoại Kavkaz</a> ký vào bản hiệp định thành lập nên <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a></b> <i>(hình quốc kỳ)</i> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2013" title="2013">Năm 2013</a> – Hơn 100 người thiệt mạng khi lực lượng chống chính phủ <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_Kinshasa_th%C3%A1ng_12_n%C4%83m_2013" title="Tấn công Kinshasa tháng 12 năm 2013">tấn công</a></b> các tòa nhà trọng yếu tại CHDC Congo.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Liên Xô</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">Союз Советских Социалистических Республик <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b><br />
Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Soviet_Union.svg"><img alt="Flag of the Soviet Union.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="63" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/125px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg"><img alt="Coat of arms of the Soviet Union.svg" data-file-height="1000" data-file-width="1000" height="85" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg/85px-Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Quốc kỳ Liên Xô">Quốc kỳ</a></td>
<td>Huy hiệu</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Russian_Federationorthographic_projection_svg.png" title="Vị trí của Liên Xô"><img alt="Vị trí của Liên Xô" data-file-height="541" data-file-width="541" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/2/22/Russian_Federationorthographic_projection_svg.png/250px-Russian_Federationorthographic_projection_svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i>Пролетарии всех стран, соединяйтесь!</i><br />
(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B4_s%E1%BA%A3n_to%C3%A0n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi,_%C4%91o%C3%A0n_k%E1%BA%BFt_l%E1%BA%A1i%21" title="Vô sản toàn thế giới, đoàn kết lại!">Vô sản toàn thế giới, đoàn kết lại</a>!")</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ca" title="Quốc tế ca">Quốc tế ca</a></i><br />
(1922–1944)<br />
<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_ca_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Quốc ca Liên bang Xô Viết">Quốc ca Liên bang Xô Viết</a></i><br />
(1944–1991)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_bang_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa (trang chưa được viết)">Cộng hòa xã hội chủ nghĩa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">Chủ nghĩa cộng sản</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><br />
• <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_%C4%90o%C3%A0n_Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_T%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao (trang chưa được viết)">Chủ tịch Xô viết Tối cao</a><br />
• <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng">Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatoly_Ivanovich_Lukyanov&action=edit&redlink=1" title="Anatoly Ivanovich Lukyanov (trang chưa được viết)">Anatoly Lukyanov</a> (người cuối)<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ivan_Stepanovich_Silayev&action=edit&redlink=1" title="Ivan Stepanovich Silayev (trang chưa được viết)">Ivan Silayev</a> (người cuối)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td>Không có, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/De_facto" title="De facto">de facto</a></i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> (<i>Москва</i>)<br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Li%C3%AAn_X%C3%B4&params=55_45_N_37_37_E_type:country%2822.402.200%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">55°45′B, 37°37′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td>Moskva</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>22.402.200 km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 1</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>?% %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+2 đến +13</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b>Độc lập</b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">tháng 2, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1917" title="1917">1917</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_Hai" title="Cách mạng Tháng Hai">Cách mạng tháng Hai</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_11" title="7 tháng 11">7 tháng 11</a>, 1917</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Cách mạng Tháng Mười">Cách mạng tháng Mười</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_12" title="30 tháng 12">30 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a></th>
<td>Tuyên bố</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_2" title="1 tháng 2">1 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1924" title="1924">1924</a></th>
<td>Công nhận</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_12" title="26 tháng 12">26 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a></th>
<td>Giải thể</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (1991)</th>
<td>293.047.571 người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 3</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số (1991)</th>
<td>293.047.571 người</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>13,08 người/km²</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C3%BAp_Nga" title="Rúp Nga">ruble Sô viết</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">RUR</a></code>)</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Liên Xô</b> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <i>СССР</i>, tên đầy đủ là <b>Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <span lang="ru">Союз Советских Социалистических Республик</span>, <small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1_ti%E1%BA%BFng_Nga_sang_k%C3%BD_t%E1%BB%B1_Latinh" title="Chuyển tự tiếng Nga sang ký tự Latinh">chuyển tự.</a></small> <i>Soyuz Sovietskikh Sotsialisticheskikh Respublik</i> <small>IPA: </small><span class="IPA" title="Phát âm trong IPA">[sɐˈjus sɐˈvʲetskʲɪx sətsɨəlʲɪˈstʲitɕɪskʲɪx rʲɪsˈpublʲɪk]</span><small> <span class="nowrap">(<img alt="" data-file-height="500" data-file-width="500" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Speaker_Icon.svg/13px-Speaker_Icon.svg.png" width="13" /> <a class="internal" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/78/Ru-CCCP.ogg" title="Ru-CCCP.ogg">nghe</a>)</span></small>) – là một cựu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> chiếm phần lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a>, tồn tại từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_12" title="30 tháng 12">30 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a> cho đến khi chính thức tan rã vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>. Các tên gọi không chính thức: <b>Liên bang Xô viết</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <span lang="ru">Советский Союз</span>, <small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1_ti%E1%BA%BFng_Nga_sang_k%C3%BD_t%E1%BB%B1_Latinh" title="Chuyển tự tiếng Nga sang ký tự Latinh">chuyển tự.</a></small> <i>Sovietsky Soyuz</i>, tên viết tắt: <b>Liên Xô</b>), <b>Nước Nga Xô viết</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <span lang="en"><i>Soviet Russia</i></span>, tên viết tắt: <b>Nga Xô</b>).<sup class="reference" id="cite_ref-britannica1_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-britannica1-1">[1]</a></sup><br />
Sự thành lập quốc gia này gắn liền với quá trình sụp đổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế chế Nga</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a>: cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_Hai" title="Cách mạng Tháng Hai">Cách mạng tháng Hai</a> lật đổ chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_ho%C3%A0ng" title="Sa hoàng">Nga hoàng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Cách mạng Tháng Mười">Cách mạng tháng Mười</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1917" title="1917">1917</a> lật đổ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_%28Nga%29&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Lâm thời (Nga) (trang chưa được viết)">Chính phủ Lâm thời</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Fyodorovich_Kerenskii" title="Aleksandr Fyodorovich Kerenskii">Aleksandr Fyodorovich Kerensky</a> sau đó. Liên Xô hình thành là chiến thắng của những người cộng sản Nga (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bolshevik" title="Bolshevik">Bolshevik</a></i>) đứng đầu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Ilyich_Lenin" title="Vladimir Ilyich Lenin">Vladimir Ilyich Lenin</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Cách mạng Tháng Mười">cách mạng</a> và trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Nga" title="Nội chiến Nga">nội chiến</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1918" title="1918">1918</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a>).<br />
Liên Xô là nước đầu tiên trên thế giới xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">Chủ nghĩa Cộng sản</a>.
Là nước rộng nhất thế giới, sự xuất hiện của nhà nước Liên Xô xã hội
chủ nghĩa đã ảnh hưởng rất lớn đến tiến trình lịch sử của thế giới.
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thế kỷ 20">thế kỷ 20</a>, sau khi Liên Xô xuất hiện, mọi sự kiện lớn của thế giới – nhiều hay ít – đều có dấu ấn và chịu ảnh hưởng của Liên Xô.<br />
Liên Xô chiến thắng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a> và mạnh lên thành một siêu cường của thế giới. Nửa sau thế kỷ 20 là cuộc đấu tranh giữa hai phe <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%C6%B0_b%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa tư bản">Tư bản chủ nghĩa</a> (tự gọi là <i>Thế giới tự do</i>) do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> đứng đầu và phe <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">Xã hội chủ nghĩa</a> do Liên Xô đứng đầu mà cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh Lạnh</a> là đỉnh cao.<br />
Lãnh thổ Liên Xô thay đổi theo thời gian. Gần đây nhất nó giống lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a>, trừ các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a>, ngoài ra còn có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alaska" title="Alaska">Alaska</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a> đã bán cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mĩ</a> trước đó vào năm 1867.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Th.C3.A0nh_ph.E1.BA.A7n_v.C3.A0_nh.E1.BB.AFng_thay_.C4.91.E1.BB.95i_v.E1.BB.81_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thành phần và những thay đổi về lãnh thổ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_v.C3.A0_s.E1.BB.B1_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Cách mạng và sự hình thành</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_Th.E1.BA.BF_chi.E1.BA.BFn_th.E1.BB.A9_hai"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Trước Thế chiến thứ hai</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Th.E1.BA.BF_chi.E1.BA.BFn_th.E1.BB.A9_hai"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Thế chiến thứ hai</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Sau_chi.E1.BA.BFn_tranh"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Sau chiến tranh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Li.C3.AAn_X.C3.B4_ph.E1.BB.A5c_h.E1.BB.93i_.281945.C2.A0.E2.80.93_1955.29.2C_Chi.E1.BA.BFn_tranh_L.E1.BA.A1nh"><span class="tocnumber">2.4.1</span> <span class="toctext">Liên Xô phục hồi (1945 – 1955), Chiến tranh Lạnh</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Tan_b.C4.83ng_.281955.C2.A0.E2.80.93_1965.29"><span class="tocnumber">2.4.2</span> <span class="toctext">Tan băng (1955 – 1965)</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Tr.C3.AC_tr.E1.BB.87_.281975.C2.A0.E2.80.93_1985.29"><span class="tocnumber">2.4.3</span> <span class="toctext">Trì trệ (1975 – 1985)</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#C.E1.BA.A3i_t.E1.BB.95_v.C3.A0_tan_r.C3.A3"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Cải tổ và tan rã</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hệ thống chính trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Hệ thống Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Ph.C3.A2n_chia_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_Li.C3.AAn_Bang_X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Phân chia lãnh thổ của Liên Bang Xô Viết</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Danh_nh.C3.A2n_th.E1.BB.9Di_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Danh nhân thời Xô viết</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Nh.E1.BB.AFng_nh.C3.A0_l.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o_quan_tr.E1.BB.8Dng"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Những nhà lãnh đạo quan trọng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#M.E1.BB.99t_s.E1.BB.91_ch.C3.ADnh_kh.C3.A1ch_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Một số chính khách khác</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Nh.C3.A0_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">6.3</span> <span class="toctext">Nhà quân sự</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#C.C3.A1c_nh.C3.A0_khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_k.E1.BB.B9_thu.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">6.4</span> <span class="toctext">Các nhà khoa học và kỹ thuật</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#V.C4.83n_ngh.E1.BB.87_s.C4.A9"><span class="tocnumber">6.5</span> <span class="toctext">Văn nghệ sĩ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#V.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.99ng_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">6.6</span> <span class="toctext">Vận động viên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#.C3.82m_thanh"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Âm thanh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_ph.E1.BA.A7n_v.C3.A0_nh.E1.BB.AFng_thay_.C4.91.E1.BB.95i_v.E1.BB.81_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95">Thành phần và những thay đổi về lãnh thổ</span></h2>
Thành phần Liên bang Xô viết như sau:<br />
<ul>
<li>theo Hiệp ước về thành lập Liên Xô (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_12" title="30 tháng 12">30 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a>)
<ul>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga</a></b> (sau tách ra thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Uzbekistan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Uzbekistan">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Uzbekistan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Turkmenia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Turkmenia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Turkmenia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Tajikistan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tajikistan">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tajikistan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Kazakhstan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakhstan">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakhstan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Kirghizia" title="Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kirghizia">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kirghizia</a>),</li>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Ukraina" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraina">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraina</a></b>,</li>
<li><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Belorussia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Belorussia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Belorussia</a></b>,</li>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Ngo%E1%BA%A1i_Kavkaz" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz</a></b> (từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a> tách thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Azerbaijan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Armenia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Armenia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Armenia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Gruzia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Gruzia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Gruzia</a>);</li>
</ul>
</li>
<li>năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Moldavia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Moldavia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Moldavia</a></b>, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Latvia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Latvia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Latvia</a></b>, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Litva" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Litva">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Litva</a></b> và <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Estonia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Estonia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Estonia</a></b>.</li>
</ul>
Trong thời kỳ 1940 – 1954 tồn tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Karelia-Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelia-Phần Lan">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelia-Phần Lan</a></b>, về sau là <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Karelia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Karelia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tự trị Karelia</a></b> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Lịch sử Liên Xô">Lịch sử Liên Xô</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_v.C3.A0_s.E1.BB.B1_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh">Cách mạng và sự hình thành</span></h3>
Sự hình thành Liên Xô gắn liền với sự sụp đổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a> và hoạt động của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Nga&action=edit&redlink=1" title="Đảng Cộng sản Nga (trang chưa được viết)">Đảng Cộng sản Nga</a> (<i>Bolshevik</i>) do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Ilyich_Lenin" title="Vladimir Ilyich Lenin">Lenin</a> đứng đầu.<br />
Vào đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thế kỷ 20">thế kỷ 20</a> Đế quốc Nga là một cường quốc ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>
có tiềm lực đất đai và dân số to lớn nhưng trình độ phát triển kinh
tế – xã hội còn lạc hậu xa so với các cường quốc châu Âu khác. Xã hội ẩn
chứa nhiều mâu thuẫn gay gắt không được giải tỏa: xã hội Nga là xã hội
chuyên chế độc tài của quý tộc và tư sản lớn, tự do tư tưởng bị bóp
nghẹt không làm hài lòng giới trí thức (интеллигенция – <i>intelligentsia</i>),
trung lưu thành thị và giới tư sản quý tộc nhỏ; nước Nga lại là nơi có
phong trào Marxist cấp tiến mạnh nhất, do Lenin đứng đầu với đảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bolshevik" title="Bolshevik">Bolshevik</a> chủ trương làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng xã hội chủ nghĩa (trang chưa được viết)">cách mạng xã hội chủ nghĩa</a> để xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Lenin-Trotsky_1920-05-20_Sverdlov_Square_%28original%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="428" data-file-width="638" height="148" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Lenin-Trotsky_1920-05-20_Sverdlov_Square_%28original%29.jpg/220px-Lenin-Trotsky_1920-05-20_Sverdlov_Square_%28original%29.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Lenin" title="Vladimir Lenin">Vladimir Lenin</a> trên bục diễn thuyết, 1920</div>
</div>
</div>
Những mâu thuẫn trên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a> không những không được cởi bỏ mà cùng với những thất bại to lớn trong chiến tranh, xã hội Nga đi vào bất ổn. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_kh%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" title="Quốc khố (trang chưa được viết)">Quốc khố</a> cạn kiệt, nợ nước ngoài cao, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a> không kiểm soát được, dân chúng cực khổ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1_s%E1%BA%A3n" title="Phá sản">phá sản</a> hàng loạt doanh nghiệp gây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A5t_nghi%E1%BB%87p" title="Thất nghiệp">thất nghiệp</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Đô thị">đô thị</a> trầm trọng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BA%A1n_%C4%91%C3%B3i" title="Nạn đói">nạn đói</a> lan tràn tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_qu%C3%AA" title="Đồng quê">nông thôn</a>, các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A7ng_l%E1%BB%9Bp_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tầng lớp nhân dân (trang chưa được viết)">tầng lớp nhân dân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_l%C3%ADnh" title="Người lính">binh lính</a> oán ghét <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_c%E1%BA%A7m_quy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Nhà cầm quyền (trang chưa được viết)">nhà cầm quyền</a> và chiến tranh, trong quân đội mâu thuẫn giữa binh lính và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A7ng_l%E1%BB%9Bp_s%E1%BB%B9_quan_qu%C3%BD_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" title="Tầng lớp sỹ quan quý tộc (trang chưa được viết)">tầng lớp sỹ quan quý tộc</a> phát triển thành chống đối. Tháng 2 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1917" title="1917">1917</a> đã nổ ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_Hai" title="Cách mạng Tháng Hai">Cách mạng tháng Hai</a>: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_v%C5%A9_trang&action=edit&redlink=1" title="Khởi nghĩa vũ trang (trang chưa được viết)">khởi nghĩa vũ trang</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt-Peterburg" title="Sankt-Peterburg">Petrograd</a> đã lật đổ chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_ho%C3%A0ng" title="Sa hoàng">Nga hoàng</a> và thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_%28Nga%29&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Lâm thời (Nga) (trang chưa được viết)">Chính phủ Lâm thời</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giai_c%E1%BA%A5p_t%C6%B0_s%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Giai cấp tư sản (trang chưa được viết)">giai cấp tư sản</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Fyodorovich_Kerenskii" title="Aleksandr Fyodorovich Kerenskii">Aleksandr Fyodorovich Kerensky</a> – một đảng viên của Đảng Cách mạng Xã hội đứng đầu. Chính phủ Lâm thời chủ trương phá bỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%99c_t%C3%A0i_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Chế độ độc tài chuyên chế (trang chưa được viết)">chế độ độc tài chuyên chế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_do_h%C3%B3a" title="Tự do hóa">tự do hóa</a> xã hội Nga theo các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n&action=edit&redlink=1" title="Tiêu chuẩn (trang chưa được viết)">tiêu chuẩn</a> như các quốc gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> đương thời, nhưng vẫn chủ trương theo đuổi chiến tranh bên phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đến thắng lợi cuối cùng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Chính phủ">Chính phủ</a> cũng tuyên bố đảm bảo quyền lợi của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giai_c%E1%BA%A5p_c%C3%B4ng_nh%C3%A2n" title="Giai cấp công nhân">giai cấp công nhân</a>, nông dân và các tầng lớp xã hội khác.<br />
Sau Cách mạng tháng Hai, dưới sự lãnh đạo của đảng Bolshevik đồng loạt xuất hiện các tổ chức "hội đồng" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <i>совет</i>) hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Xô viết">Xô viết</a> của công nhân, nông dân và binh lính để bảo vệ quyền lợi của chính họ. Thời gian giữa hai cuộc cách mạng là khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hai_ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Hai chính quyền (trang chưa được viết)">hai chính quyền</a>
song song tồn tại: chính quyền trung ương là của Chính phủ Lâm thời
nhưng các sắc lệnh muốn được thi hành phải có sự chấp thuận của các Xô
viết của công – nông – binh. Đảng Bolshevik kêu gọi tiến hành làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng xã hội chủ nghĩa (trang chưa được viết)">cách mạng vô sản</a> với khẩu hiệu <i>"tất cả chính quyền về tay các Xô viết"</i> và kêu gọi binh lính phản chiến làm cách mạng <i>"Biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến cách mạng"</i>.
Chính phủ Lâm thời trong thời gian tám tháng tồn tại đã bất lực trong
cả nỗ lực chiến tranh và ổn định tình hình trong nước: quân đội đang tan
rã không còn tuân lệnh cấp trên, bắt giết sỹ quan và tự động rút lui.
Các lực lượng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_ho%C3%A0ng" title="Bảo hoàng">bảo hoàng</a> tiến quân về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">thủ đô</a> để giải tán chính phủ (cuộc hành quân của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lavr_Georgevich_Kornilov&action=edit&redlink=1" title="Lavr Georgevich Kornilov (trang chưa được viết)">Kornilov</a> - <i>Корнилов</i>). Chính phủ Lâm thời phải dựa vào các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Xô viết">Xô viết</a>
huy động công nhân, binh sỹ để làm tan rã quân bảo hoàng, do đó thế lực
của các Xô viết mạnh lên rất nhiều và Chính phủ Lâm thời không thể kiềm
chế được các Xô viết nữa. Nước Nga vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%AAm_tr%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Đêm trước (trang chưa được viết)">đêm trước</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Cách mạng Tháng Mười">Cách mạng tháng Mười</a> hỗn loạn, chính phủ không còn có thể kiểm soát được tình hình.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_10" title="25 tháng 10">25 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1917" title="1917">1917</a> (theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Julius" title="Lịch Julius">lịch Julius</a>, thời đó Nga còn dùng lịch Julius), tức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_11" title="7 tháng 11">7 tháng 11</a> theo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">lịch Gregory</a>, Lenin và các đảng viên Bolshevik lãnh đạo các Xô viết làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Cách mạng Tháng Mười">Cách mạng tháng Mười</a> lập chính quyền Xô viết của công, nông, binh. Chính quyền lập tức ban hành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BA%AFc_l%E1%BB%87nh_v%E1%BB%81_h%C3%B2a_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Sắc lệnh về hòa bình (trang chưa được viết)">sắc lệnh về hòa bình</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BA%AFc_l%E1%BB%87nh_v%E1%BB%81_ru%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Sắc lệnh về ruộng đất (trang chưa được viết)">sắc lệnh về ruộng đất</a> và ra khỏi chiến tranh với các điều kiện rất ngặt nghèo của phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Brest-Litovsk" title="Hòa ước Brest-Litovsk">Hòa ước Brest-Litovsk</a>).<br />
Ngay sau Cách mạng tháng Mười, nước Nga rơi vào thời kỳ nội chiến cực kỳ đẫm máu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1918" title="1918">1918</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a>). Phía cách mạng là công nhân, binh sỹ cách mạng và một bộ phận nông dân, bên kia là các lực lượng bảo hoàng, thành phần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%AD_th%E1%BB%A9c" title="Trí thức">trí thức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A7ng_l%E1%BB%9Bp_trung_l%C6%B0u" title="Tầng lớp trung lưu">trung lưu</a> thành thị, sỹ quan, một bộ phận nông dân, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cozak" title="Cozak">Cozak</a>...
Phe chống đối cách mạng còn nhận được sự giúp đỡ của các quốc gia châu
Âu. Đặc trưng của cuộc nội chiến là tính ác liệt không <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khoan_nh%C6%B0%E1%BB%A3ng&action=edit&redlink=1" title="Khoan nhượng (trang chưa được viết)">khoan nhượng</a>. Đến cuối năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1920" title="1920">1920</a>
về cơ bản các lực lượng phản cách mạng đã thất bại, chính quyền Xô viết
được thành lập trên toàn lãnh thổ còn lại của Đế quốc Nga.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_12" title="30 tháng 12">30 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1922" title="1922">1922</a> những vùng lãnh thổ còn lại của Đế quốc Nga (trừ Ba Lan, Phần Lan và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Baltic" title="Các nước Baltic">các nước Baltic</a> giành được độc lập) tuyên bố thành lập một quốc gia mới là <b>Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết</b>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_Th.E1.BA.BF_chi.E1.BA.BFn_th.E1.BB.A9_hai">Trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a></span></h3>
Ngay sau nội chiến kết thúc, nền kinh tế Liên Xô đứng trước nguy cơ
phá sản: ở nông thôn, nạn đói hoành hành, cướp bóc thổ phỉ nổi lên khắp
nơi, hàng đoàn dân chết đói chạy vào thành phố ăn xin; còn ở thành phố,
công nghiệp đình đốn, thất nghiệp cực điểm, tiền không còn giá trị,
nguyên liệu, tài chính cạn kiệt – và tình hình xã hội lúc đó cực kỳ căng
thẳng. Đứng trước tình hình đó, Lenin cho tiến hành <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_kinh_t%E1%BA%BF_m%E1%BB%9Bi" title="Chính sách kinh tế mới">chính sách kinh tế mới</a>, hay NEP (<i>Новая экономическая политика – НЭП</i>), để thay thế cho chính sách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_th%E1%BB%9Di_chi%E1%BA%BFn" title="Cộng sản thời chiến">cộng sản thời chiến</a> đã được áp dụng trong nội chiến. NEP là chính sách dùng cơ chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Kinh tế thị trường">kinh tế thị trường</a>
để kích thích sản xuất, kêu gọi đầu tư tư bản dưới sự định hướng kiểm
soát của nhà nước. Đối với nông nghiệp, thay vì trưng thu mọi nông sản
của nông dân như trong thời chiến, NEP dùng cơ chế thuế để điều tiết,
nông dân sau khi làm nghĩa vụ thuế có thể mua bán nông sản trên thị
trường tự do. Tại thành phố chính sách mới khuyến khích đầu tư của tư
bản trong nước và nước ngoài, nhà nước chỉ kiểm soát những ngành quan
trọng sống còn với quốc gia. NEP của Lenin đã nhanh chóng cho kết quả
rất tốt: nạn đói nhanh chóng bị đẩy lùi, công nghiệp, thương mại được
phục hồi, tình hình nông thôn và thành thị được ổn định, xã hội có tích
luỹ và đời sống người dân tốt lên nhanh chóng.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Magnitogorsk_steel_production_facility_1930s.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="393" height="305" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Magnitogorsk_steel_production_facility_1930s.jpg/200px-Magnitogorsk_steel_production_facility_1930s.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà máy thép Magnitogorsk thập niên 1930</div>
</div>
</div>
Ngay sau khi Lenin mất (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1924" title="1924">1924</a>),
trong ban lãnh đạo đất nước này đã diễn ra cuộc đấu tranh nội bộ quyết
liệt để tranh giành quyền lực, chủ yếu là giữa hai nhóm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Iosif Vissarionovich Stalin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lev_Davidovich_Trotsky" title="Lev Davidovich Trotsky">Lev Davidovich Trotsky</a>. Dần dần phe <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a> thắng thế đưa Stalin vào vị trí độc tôn trong bộ máy lãnh đạo đảng và nhà nước với hình thức tập quyền cao nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B9ng_b%C3%A1i_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="Sùng bái cá nhân">sùng bái cá nhân</a>
Stalin. Để củng cố vị trí tuyệt đối, Stalin kiểm soát tất cả cơ cấu
quyền lực vào tay mình, dùng thanh trừng trong nội bộ đảng, nhà nước và
ngoài xã hội để loại bỏ mọi đối thủ ngay từ trước khi bộc lộ. Bộ máy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_d%C3%A2n_%E1%BB%A7y_n%E1%BB%99i_v%E1%BB%A5_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Bộ dân ủy nội vụ Liên Xô (trang chưa được viết)">Bộ dân ủy nội vụ</a> (NKVD – <i>Народный коммисариат внутренних дел – НКВД</i>)
được dùng như công cụ trấn áp của cá nhân lãnh tụ Stalin để tiêu diệt
các đối tượng cần phải loại bỏ theo chỉ đạo của Stalin. Sự theo dõi, tố
cáo được khuyến khích, đề cao như một phẩm chất trung thành với đảng và
lãnh tụ.<br />
Về mặt kinh tế và xã hội, những năm 1920 – 1930 sau Lenin được đặc
trưng bởi việc chấm dứt chính sách kinh tế mới và thiết lập nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế nhà nước (trang chưa được viết)">kinh tế nhà nước</a> tập trung cao độ theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_k%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch" title="Kinh tế kế hoạch">kinh tế kế hoạch hóa</a>
toàn diện. Đất nước đặc trưng bởi sự bao trùm của bộ máy đảng trong mọi
chức năng xã hội. Một quá trình to lớn có ảnh hưởng lâu dài của Liên Xô
ở thời gian này là việc tiến hành thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_h%C3%B3a" title="Công nghiệp hóa">công nghiệp hóa</a>
xã hội chủ nghĩa. Cho đến nay trong và ngoài nước Nga vẫn còn nhiều
tranh luận về sự nghiệp công nghiệp hóa này của Liên Xô trong các thập
kỷ 1920, 1930, kết quả thực tế là Liên Xô đã trở thành một nước công
nghiệp đứng thứ 2 trên thế giới trong một thời gian rất ngắn, và điều
này là nền tảng kinh tế cho chiến thắng của Liên Xô trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>.
Mặt khác, công nghiệp hóa với tốc độ và quy mô rất lớn đã đòi hỏi các
nỗ lực cực cao của xã hội và đã gây ra các căng thẳng, mất cân đối cũng
như tạo nên nạn đói làm chết cả triệu người, nhất là tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a>. Nạn đói tại Liên Xô những năm 1930 là lý do để ban lãnh đạo Xô viết tiến hành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" title="Tập thể hóa (trang chưa được viết)">tập thể hóa</a>
nông nghiệp cưỡng bức ở nông thôn. Tập thể hóa nông nghiệp cưỡng bức đã
vấp phải sự phản kháng dữ dội của lớp trung nông và phú nông (được gọi
là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kulak&action=edit&redlink=1" title="Kulak (trang chưa được viết)">Kulak</a></i>).
Để hỗ trợ cho tập thể hóa, Stalin đã cho tiến hành chiến dịch tiêu diệt
tầng lớp Kulak rất quyết liệt: toàn bộ tài sản của Kulak bị tịch thu,
gia đình họ bị lưu đầy đến những vùng xa xôi hẻo lánh... Sau công nghiệp
hóa và tập thể hóa kinh tế, Liên Xô chỉ còn hai thành phần kinh tế nhà
nước và tập thể với đặc điểm tập trung hóa và kế hoạch hóa cao độ.<br />
Đời sống tâm lý xã hội tại Liên Xô trong những năm 1920 – 1930 là kết hợp của hai yếu tố:<br />
<ul>
<li>Một mặt nỗi lo sợ bị tố cáo bao trùm xã hội: không một ai (trừ
Stalin) dù ở cương vị hay tầng lớp nào mà có thể được loại trừ khỏi khả
năng bị NKVD xử lý và nỗi sợ là chính sách chính thống để duy trì kỷ
luật xã hội. Quy mô thanh trừng, đàn áp là rất lớn, người ta phải lập ra
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=GULAG&action=edit&redlink=1" title="GULAG (trang chưa được viết)">GULAG</a> (Tổng cục quản lý các trại tập trung – <i>Главное управление лагерей – ГУЛАГ</i>)
trực thuộc bộ dân ủy nội vụ NKVD. Chức năng của GULAG không chỉ là để
trấn áp, giam giữ mà còn có tác dụng tích cực là cách giải quyết vấn đề
nhân lực để khai phá những vùng đất hoang dã và thiếu thốn của đất nước.</li>
<li>Mặt khác những nhân tố giải phóng tích cực của cuộc sống mới xã hội
chủ nghĩa (thanh toán mù chữ và giáo dục miễn phí cho trẻ em, hệ thống y
tế miễn phí, thực hiện bình đẳng nam nữ, chia ruộng đất cho nông dân,
quốc hữu hóa tài nguyên và các nhà máy, mức sống ngày càng được nâng cao
...) đã tạo động lực lớn, gây nên những làn sóng phấn khởi trong cuộc
sống xã hội, những phong trào lớn được sự hưởng ứng của nhân dân, tâm lý
chung của xã hội là chấp nhận hy sinh cho tương lai tươi sáng của đất
nước và Chủ nghĩa xã hội, với niềm tin tuyệt đối vào lãnh tụ Stalin và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a>.</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:RussianAbortionPoster.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="752" data-file-width="1000" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/RussianAbortionPoster.jpg/220px-RussianAbortionPoster.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tem thư của Liên Xô mô tả về hệ thống y tế tại nước này, khuyến khích
phụ nữ tới trạm y tế để sinh đẻ thay vì nhờ vào các bà đỡ không được đào
tạo.</div>
</div>
</div>
Giáo dục ở Liên Xô được phổ cập và miễn phí ngay sau khi chế độ xã
hội chủ nghĩa được thành lập. Công dân trực tiếp tham gia lực lượng lao
động có quyền hiến định về việc làm và đào tạo nghề miễn phí. Ước tính
năm 1917, có 75-85% dân số Nga không biết chữ, và các nhà chức trách của
Liên Xô rất chú trọng đến việc loại bỏ nạn mù chữ. Những người biết chữ
đã được thuê làm giáo viên. Trong một thời gian ngắn, số người được xóa
mù chữ đã tăng nhanh. Vào năm 1940, Liên Xô đã có thể tự hào thông báo
rằng nạn mù chữ đã được loại bỏ, điều mà nhiều cường quốc tư bản phương
Tây đương thời như Mỹ, Pháp... cũng chưa hoàn thành được<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-2">[2]</a></sup>.<br />
Về y tế, nguyên tắc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Xã hội chủ nghĩa">xã hội chủ nghĩa</a>
về chăm sóc sức khỏe đã được hình thành ngay trong năm 1918. Chăm sóc
sức khỏe được kiểm soát bởi nhà nước và sẽ được cung cấp miễn phí cho
mọi công dân, điều này đồng thời là một khái niệm mang tính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng" title="Cách mạng">cách mạng</a>.
Điều 42 của Hiến pháp năm 1977 quy định: tất cả công dân có quyền được
bảo vệ sức khỏe và truy cập miễn phí đến bất kỳ cơ sở y tế nào ở Liên
Xô. Sau cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa, tuổi thọ cho tất cả các nhóm
tuổi đã tăng lên. Việc được tiếp cận chăm sóc sức khoẻ và giáo dục miễn
phí đã giúp dập tắt các dịch bệnh như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%91t_r%C3%A9t" title="Sốt rét">sốt rét</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_t%E1%BA%A3" title="Bệnh tả">dịch tả</a>...
và tuổi thọ trung bình của công dân Liên Xô đã tăng lên hàng thập kỷ.
Phụ nữ Liên Xô lần đầu tiên được sinh đẻ trong những bệnh viện an toàn,
với khả năng tiếp cận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C4%83m_s%C3%B3c_tr%C6%B0%E1%BB%9Bc_khi_sinh&action=edit&redlink=1" title="Chăm sóc trước khi sinh (trang chưa được viết)">chăm sóc trước khi sinh</a>. Chăm sóc y tế rộng rãi và miễn phí được nhìn nhận là sự ưu việt của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">hệ thống xã hội chủ nghĩa</a>
so với hệ thống tư bản chủ nghĩa. Những tiến bộ tiếp tục được thực hiện
và vào năm 1960, tuổi thọ trung bình ở Liên Xô đã vượt qua cả Hoa Kỳ<sup class="reference" id="cite_ref-SeemingParadox_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-SeemingParadox-3">[3]</a></sup>.<br />
Với sự hỗ trợ của chuyên gia nước ngoài và sau đó là tự lực trong
nước, Liên Xô đã xây dựng được một loạt các tổ hợp công nghiệp khổng lồ ở
dọc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Dniepr" title="Sông Dniepr">sông Dniepr</a>, các nhà máy luyện kim như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Magnitogorsk" title="Magnitogorsk">Magnitogorsk</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lipetsk" title="Lipetsk">Lipetsk</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chelyabinsk" title="Chelyabinsk">Chelyabinsk</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Novokuznetsk" title="Novokuznetsk">Novokuznetsk</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Norilsk" title="Norilsk">Norilsk</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Uralmash&action=edit&redlink=1" title="Uralmash (trang chưa được viết)">Uralmash</a>, nhà máy máy kéo ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Volgograd" title="Volgograd">Volgograd</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chelyabinsk" title="Chelyabinsk">Chelyabinsk</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kharkov" title="Kharkov">Kharkov</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uralvagonzavod" title="Uralvagonzavod">Uralvagonzavod</a>... và nhiều nơi khác. Năm 1935, Liên Xô đã khởi công giai đoạn đầu tiên của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuy%E1%BA%BFn_t%C3%A0u_%C4%91i%E1%BB%87n_ng%E1%BA%A7m_Moscow&action=edit&redlink=1" title="Tuyến tàu điện ngầm Moscow (trang chưa được viết)">Tuyến tàu điện ngầm Moscow</a> với tổng chiều dài 11,2 km, một công trình hiện đại thời bấy giờ và vẫn được sử dụng cho tới ngày nay<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-4">[4]</a></sup>.
Tới năm 1940, sản lượng công nghiệp của Liên Xô đã tăng gấp 7,7 lần so
với năm 1913, bình quân hàng năm tăng 14%. Công nghiệp Liên Xô đã chiếm
77,4% cơ cấu nền kinh tế và chiếm 10% toàn thế giới. Cho đến lúc đó, thế
giới chưa từng chứng kiến nhịp độ tăng trưởng nào nhanh như vậy<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<table class="wikitable sortable jquery-tablesorter">
<caption><b>Sự tăng trưởng của của tổng sản lượng công nghiệp Liên Xô trong thời gian 1928-1937.</b><sup class="reference" id="cite_ref-statistics_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-statistics-6">[6]</a></sup></caption>
<thead>
<tr>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">Sản lượng</th>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">1928</th>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">1932</th>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">1937</th>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">Tăng trưởng 1932 so với 1928 (%)<br />
<small>Kế hoạch 5 năm lần 1</small></th>
<th class="headerSort" role="columnheader button" tabindex="0" title="Sắp xếp tăng dần">Tăng trưởng 1937 so với 1928 (%)<br />
<small>Kế hoạch 5 năm lần 2</small></th>
</tr>
</thead><tbody>
<tr>
<td>Sắt, triệu tấn</td>
<td>3,3</td>
<td>6,2</td>
<td>14,5</td>
<td>188 %</td>
<td>439 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Thép, triệu tấn</td>
<td>4,3</td>
<td>5,9</td>
<td>17,7</td>
<td>137 %</td>
<td>412 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Kim loại đen, triệu tấn</td>
<td>3,4</td>
<td>4,4</td>
<td>13</td>
<td>129 %</td>
<td>382 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Than, triệu tấn</td>
<td>35,5</td>
<td>64,4</td>
<td>128</td>
<td>181 %</td>
<td>361 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Dầu, triệu tấn</td>
<td>11,6</td>
<td>21,4</td>
<td>28,5</td>
<td>184 %</td>
<td>246 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Điện, tỷ KW/h</td>
<td>5,0</td>
<td>13,5</td>
<td>36,2</td>
<td>270 %</td>
<td>724 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Giấy, ngàn tấn</td>
<td>284</td>
<td>471</td>
<td>832</td>
<td>166 %</td>
<td>293 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Xi măng, triệu tấn</td>
<td>1,8</td>
<td>3,5</td>
<td>5,5</td>
<td>194 %</td>
<td>306 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Đường, tấn</td>
<td>1283</td>
<td>1828</td>
<td>2421</td>
<td>165 %</td>
<td>189 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Máy công cụ, nghìn chiếc</td>
<td>2,0</td>
<td>19,7</td>
<td>48,5</td>
<td>985 %</td>
<td>2425 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Xe hơi, nghìn chiếc</td>
<td>0,8</td>
<td>23,9</td>
<td>200</td>
<td>2988 %</td>
<td>25000 %</td>
</tr>
<tr>
<td>Giày dép, cặp xách</td>
<td>58,0</td>
<td>86,9</td>
<td>183</td>
<td>150 %</td>
<td>316 %</td>
</tr>
</tbody><tfoot></tfoot></table>
Tới trước <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_hai" title="Thế chiến thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>, từ một nước có nền sản xuất lạc hậu với tổng sản lượng công nghiệp chỉ đứng thứ 6 thế giới của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a>
(năm 1917), Liên Xô đã vươn lên trở thành cường quốc công nghiệp thứ 2
thế giới và đứng đầu châu Âu, vượt qua Anh-Pháp-Đức và chỉ đứng sau Mỹ.
Sản lượng công nghiệp năm 1937 tăng gấp 4,5 lần so với năm 1927 (so với
năm 1917 thì tăng gần gấp 20 lần) và chiếm 77,4% tổng sản phẩm kinh tế
quốc dân. Sản lượng nông nghiệp tăng 3 lần so với 1927, thu nhập bình
quân đầu người tăng 3 lần so với 1927. Nạn mù chữ vốn chiếm gần 90% dân
số Nga năm 1917, sau 20 năm đã cơ bản được thanh toán. Sản xuất quốc
phòng tăng 2,8 lần chỉ sau 5 năm, vũ khí trang bị và trình độ cơ giới
hóa cho quân đội Liên Xô đã đạt tương đương với các cường quốc khác<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
Giáo sư Kolesov tin rằng nếu không có các chính sách công nghiệp hóa
của Stalin thì Liên Xô không thể duy trì nền độc lập chính trị và kinh
tế của đất nước. Giá trị của công nghiệp hóa đã được xác định trước bởi
tình trạng lạc hậu về kinh tế và một thời hạn quá ngắn để loại bỏ nó.
Liên Xô đã loại bỏ tình trạng lạc hậu của đất nước chỉ trong thời gian
rất ngắn là 13 năm (ngay trước khi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_x%C3%A3" title="Đức Quốc xã">Đức Quốc xã</a> tấn công Liên Xô), thành quả rất lớn này đã cho phép Liên Xô chiến đấu, và cuối cùng giành chiến thắng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>..<sup class="reference" id="cite_ref-Kolesov_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-Kolesov-8">[8]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_chi.E1.BA.BFn_th.E1.BB.A9_hai">Thế chiến thứ hai</span></h3>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939" title="1939">1939</a>, nguy cơ chiến tranh thế giới đã hiển hiện rất rõ ràng tại châu Âu. Liên Xô trước đó vài năm đã theo đuổi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_an_ninh_t%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83&action=edit&redlink=1" title="Chính sách an ninh tập thể (trang chưa được viết)">chính sách an ninh tập thể</a>, Liên Xô kêu gọi một sự hợp tác với các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> để cùng kiềm chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">nước Đức phát xít</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> đang quân phiệt hóa rất mạnh, nhưng không được đáp lại.<br />
Năm 1939, sau khi Anh-Pháp làm ngơ cho việc Đức chiếm toàn bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc" title="Tiệp Khắc">Tiệp Khắc</a>,
ban lãnh đạo của Liên bang Xô viết thay đổi đột ngột chính sách đối
ngoại của mình: quay sang thỏa thuận với Hitler. Liên Xô và Đức đã ký
hiệp định không xâm phạm lẫn nhau (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Hiệp ước Xô-Đức">Hiệp ước Molotov-Ribbentrop</a>) và đi xa hơn nữa hai bên ký biên bản thỏa thuận bí mật (<i>секретный протокол</i>) chia sẻ lãnh thổ các nước khác giữa Đức và Liên Xô theo đó Đức sẽ tấn công Ba Lan, còn và phần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ukraina" title="Tây Ukraina">Tây Ukraina</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_Belarusia&action=edit&redlink=1" title="Tây Belarusia (trang chưa được viết)">Tây Belarusia</a>
vốn bị quân Ba Lan chiếm năm 1919 sẽ được quay trở về Liên Xô, Đức làm
ngơ đối với đòi hỏi lãnh thổ của Liên Xô với 3 quốc gia vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Baltic" title="Biển Baltic">biển Baltic</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latvia" title="Latvia">Latvia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a>) (Xem: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_s%C4%A9_%C4%91%E1%BB%93ng_thi%E1%BA%BFc" title="Chiến sĩ đồng thiếc">Chiến sĩ đồng thiếc</a>), phần đất <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karelia" title="Karelia">Karelia</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bessarabia" title="Bessarabia">Bessarabia</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moldova" title="Moldova">Moldova</a> ngày nay) của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a>. Đổi lại Liên Xô sẽ trung lập trong chiến tranh giữa Đức và khối Anh – Pháp.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Reichstag_flag_original.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="577" data-file-width="800" height="180" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/1/14/Reichstag_flag_original.jpg/250px-Reichstag_flag_original.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Người lính Hồng quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Meliton_Kantaria" title="Meliton Kantaria">Meliton Kantaria</a> cắm cờ Xô Viết trên tòa nhà <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_%C4%90%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Quốc hội Đức (trang chưa được viết)">Quốc hội Đức</a>, đánh dấu chiến thắng của Liên Xô trong thế chiến thứ hai</div>
</div>
</div>
Theo đúng tinh thần của biên bản bí mật, sau khi Đức tấn công Ba Lan gây chiến tranh thế giới (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_9" title="1 tháng 9">1 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939" title="1939">1939</a>), Quân đội Xô viết kéo vào Ba Lan, chiếm Tây Belarusia, Tây Ukraina, chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bessarabia" title="Bessarabia">Bessarabia</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a> lập nên nước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Moldavia&action=edit&redlink=1" title="Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Moldavia (trang chưa được viết)">Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Moldavia</a> (ngày nay là Moldova). Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a>,
Liên Xô sáp nhập ba quốc gia vùng biển Baltic: Estonia, Latvia, Litva
và lập nên ba nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa vùng Baltic (ban đầu không
được Quốc tế công nhận) và gây chiến tranh chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a> chiếm dải đất Karelia lập nên nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Karelia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Karelia">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết tự trị Karelia</a>. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Li%C3%AAn_X%C3%B4-Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Chiến tranh Liên Xô-Phần Lan">Chiến tranh Liên Xô-Phần Lan (1940)</a> quân đội Xô viết đã bộc lộ những yếu kém, lạc hậu của mình và đó cũng là một nguyên nhân để Hitler tấn công Liên Xô năm 1941.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_6" title="22 tháng 6">22 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">1941</a> nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc xã</a> tấn công Liên bang Xô viết và bắt đầu "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức">Chiến tranh vệ quốc vĩ đại</a>" của Liên Xô (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">1941</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>). Liên Xô tham gia vào khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Liên minh chống phát xít</a> gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p_t%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" title="Nước Pháp tự do (trang chưa được viết)">nước Pháp tự do</a> và sau này là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Zealand" title="New Zealand">New Zealand</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>...
Quân đội Liên Xô trong giai đoạn đầu 1941 – 1942 đã thất bại to lớn, bị
đánh tan và đẩy lùi với tổn thất hàng triệu sỹ quan, binh lính vì những
nguyên nhân sau:<br />
<ul>
<li>Quân đội Xô viết dù đã nỗ lực hoàn thiện nhưng năm 1941 vẫn còn kém khá xa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wehrmacht" title="Wehrmacht">Wehrmacht</a>
(lực lượng quân đội Đức Quốc Xã) về mọi mặt: quân số, trang bị vũ khí
(quân đội Đức được tái vũ trang từ trước, rất hiện đại, nhất là sau khi
chiếm được nước Pháp với các nguồn công nghiệp chiến tranh khổng lồ của
nước này), trình độ tác chiến, tinh thần chiến đấu và nhất là quân đội
Đức đã đi trước các nước khác khá xa về tư duy quân sự trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_chi%E1%BA%BFn_tranh&action=edit&redlink=1" title="Nghệ thuật chiến tranh (trang chưa được viết)">nghệ thuật chiến tranh</a> đã phát kiến ra các chiến thuật <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_c%C6%A1_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh cơ động (trang chưa được viết)">chiến tranh cơ động</a>,
thực sự là cuộc cách mạng trong nghệ thuật quân sự với sự sử dụng tập
trung các mũi nhọn xe tăng thiết giáp, không quân và bộ binh cơ giới...
Trong khi đó quân đội Xô viết cũng như các quân đội châu Âu khác vẫn còn
nặng về tư duy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_tr%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%8Ba&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh trận địa (trang chưa được viết)">chiến tranh trận địa</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a> (thảm bại của liên quân Anh – Pháp năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a> tại chiến trường châu Âu cũng cho thấy rất rõ điều này).</li>
<li>Nền kinh tế của Đức đã được chuẩn bị sẵn sàng cho chiến tranh và
nước Đức có tiềm lực công nghiệp khổng lồ với nguồn nhân công lao động
chất lượng cao của các nước châu Âu bị chiếm đóng cộng với lao động nô
lệ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Do_Th%C3%A1i" title="Người Do Thái">người Do Thái</a>.</li>
<li>Sai lầm về chính trị của Stalin: tin rằng chiến tranh với Đức sẽ nổ
ra chậm hơn và do vậy ông không cho phép quân đội cũng như toàn quốc áp
dụng các biện pháp quốc phòng hữu hiệu vì sợ bị hiểu là khiêu khích Đức.</li>
<li>Là hậu quả của các cuộc thanh trừng trong tầng lớp sỹ quan của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n" title="Hồng Quân">Hồng quân Liên Xô</a>
từ năm 1935 – 1938: nhiều tướng lĩnh hàng đầu, nổi tiếng, có kiến thức
và kinh nghiệm quân sự đều đã bị cách chức hoặc tiêu diệt. Các tổn thất
về cán bộ quân sự rất to lớn, đến tận hàng ngũ sĩ quan trung cấp và sơ
cấp.</li>
</ul>
Trong hai năm 1941 – 1942, quân Đức đã chiếm đóng một phần lớn lãnh
thổ phía tây của phần châu Âu của Liên Xô nơi có 70% dân số và tiềm lực
kinh tế của đất nước. Cuộc chiến tranh này đối với Liên Xô là có tính
chất sống còn: không những sự tồn tại của quốc gia bị đe doạ mà dân tộc
đứng trước nguy cơ diệt chủng (đối với Đức, chiến tranh chống Liên Xô
không phải là để kết thúc bằng một hiệp ước có lợi như mọi cuộc chiến
tranh khác trước đây, mà là để tiêu diệt số lớn giống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Slav" title="Người Slav">người Slav</a> "hạ đẳng", đuổi số còn lại sang vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xibia" title="Xibia">Siberia</a> hoang dã để chiếm đất cho "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensraum" title="Lebensraum">không gian sinh tồn</a>" của giống người Đức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Arya&action=edit&redlink=1" title="Người Arya (trang chưa được viết)">Arya</a> "thượng đẳng" (<i>xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Barbarosa&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Barbarosa (trang chưa được viết)">kế hoạch Barbarosa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ph%C3%A1t_x%C3%ADt" title="Chủ nghĩa phát xít">chủ nghĩa phát xít</a></i>).<br />
Chính phủ Liên Xô đã có những nỗ lực vô cùng to lớn di chuyển toàn bộ các nhà máy và nguồn lực kinh tế sang các vùng sâu sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Ural" title="Dãy núi Ural">dãy Ural</a>
và Siberia và thiết lập dây chuyền sản xuất tại chỗ mới thậm chí ngay
trên đất trống ngoài trời. Chỉ sau một năm, sản xuất đã đạt mức trước
chiến tranh và sau đó tiếp tục tăng lên với tốc độ rất cao, người Xô
viết đã lao động tự giác quên mình vì chiến thắng với các nỗ lực rất phi
thường. Phần lớn các dân tộc các nước Cộng hòa của Liên bang Xô viết đã
đoàn kết hiệp lực tin tưởng vào sự lãnh đạo của đảng cộng sản Liên xô
và lãnh tụ Stalin để đẩy lùi mối họa phát xít.<br />
Quân đội Xô Viết tuy thất bại nặng nề bị tiêu diệt và bị bắt làm tù
binh hàng triệu người nhưng đã chống trả rất kiên cường theo khẩu hiệu
"tử thủ" (<i>стоять насмерть</i>) bất kể mức độ hy sinh và cuối năm 1941, họ đã chặn đứng được quân đội Đức quốc xã tại cửa ngõ thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>.<br />
Trong các năm 1942 – 1943, các nỗ lực chiến tranh và kinh tế to lớn
của Liên bang Xô viết cộng với sự giúp đỡ của đồng minh Anh – Mỹ trong
Liên minh chống Phát xít đã tạo được bước ngoặt cơ bản của chiến tranh
bằng các chiến thắng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Stalingrad" title="Trận Stalingrad">Stalingrad</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_V%C3%B2ng_cung_Kursk" title="Trận Vòng cung Kursk">Kursk</a>. Đến cuối năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1944" title="1944">1944</a>,
Liên Xô đã giải phóng được toàn bộ đất đai của mình và đánh đuổi quân
Đức trên lãnh thổ các nước Đông Âu và Trung Âu và đưa chiến tranh vào
chính nước Đức. Tháng 4 năm 1945, quân đội Xô viết công phá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>. Nước Đức Quốc xã sụp đổ và đầu hàng.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yalta_summit_1945_with_Churchill,_Roosevelt,_Stalin.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="768" data-file-width="951" height="242" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg/300px-Yalta_summit_1945_with_Churchill%2C_Roosevelt%2C_Stalin.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bộ ba lớn. Ngồi ở giữa từ trái qua phải, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Churchill</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Franklin_D._Roosevelt" title="Franklin D. Roosevelt">Roosevelt</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a></div>
</div>
</div>
Ngay sau chiến thắng đối với nước Đức, Liên Xô tham chiến chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> và vào đầu tháng 8 năm 1945, đã dễ dàng đánh tan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_qu%C3%A2n_Quan_%C4%90%C3%B4ng" title="Đạo quân Quan Đông">đạo quân Quan Đông</a> của Nhật tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_8" title="15 tháng 8">15 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>, Nhật Bản tuyên bố đầu hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a> vô điều kiện và Chiến tranh thế giới thứ hai chấm dứt.<br />
Khi quân Đức tấn công, đã có những dân tộc bất mãn với chính quyền Xô Viết như người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Chechen</a> và người Thổ tại Kavkaz, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tatar" title="Người Tatar">Tartar</a> ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krym" title="Krym">Krym</a>, người Kozak tại Ukraina và các dân tộc chống Xô Viết khác đã cộng tác với Đức quốc xã và được tham gia các lực lượng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Waffen-SS" title="Waffen-SS">Waffen-SS</a> Đức, lực lượng Don Cossack (Kozak sông Đông)...<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-9">[9]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-burds_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-burds-10">[10]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-11">[11]</a></sup>
Vì lý do này, nhiều dân tộc thiểu số do cộng tác với Đức Quốc xã đã bị
trục xuất khỏi quê hương và bị tái định cư cưỡng bức. Trong giai đoạn từ
1941 đến 1948, chế độ Stalin trục xuất 3.266.340 người khỏi quê hương
của họ đến các khu định cư đặc biệt bên trong Liên Xô, hai phần ba trong
số đó là thành viên của các dân tộc bị trục xuất hoàn toàn dựa trên sắc
tộc của họ, hơn một phần mười trong số đó qua đời trong thời gian bị
giam cầm.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-12">[12]</a></sup>
Theo số liệu của Bộ Nội vụ Liên Xô, vào tháng 1 năm 1953, số người
"định cư đặc biệt" từ 17 tuổi trở lên là 1.810.140 người, trong đó có
56.589 người Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-13">[13]</a></sup>.
Theo Krivosheev, có khoảng 215.000 người Liên Xô đã tử trận khi phục vụ
trong hàng ngũ quân đội Đức Quốc xã (quân Đức gọi những người Liên Xô
phục vụ cho họ là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hiwi&action=edit&redlink=1" title="Hiwi (trang chưa được viết)">Hiwi</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-I._Krivosheev._Page_278_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-I._Krivosheev._Page_278-14">[14]</a></sup><br />
Thế chiến thứ hai đã làm hơn 20 triệu người Xô viết thiệt mạng, 1.710
thành phố, thị trấn và hơn 70.000 làng mạc bị phá huỷ, 32.000 cơ sở
công nghiệp, 98.000 nông trang tập thể, nhiều công trình văn hóa của
Liên bang Xô viết bị phá huỷ, hơn 25 triệu người mất nhà cửa. Tổng cộng,
Liên Xô mất gần 30% tài sản quốc gia và gần 1/8 dân số. Các trận đánh
như <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Moscow" title="Trận Moscow">Trận Moscow</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Stalingrad" title="Trận Stalingrad">Trận Stalingrad</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kursk" title="Trận Kursk">Trận Kursk</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bagration" title="Chiến dịch Bagration">Chiến dịch Bagration</a>
là những chiến dịch có quy mô, sức tàn phá và số thương vong ghê gớm
nhất trong Thế chiến thứ hai. Dù vậy, mỗi người dân Liên Xô đã có những
nỗ lực lao động phi thường để bù đắp tổn thất và góp phần làm nên chiến
thắng chung cuộc. Chỉ trong 1 năm rưỡi (từ tháng 6/1941 đến hết 1942),
Liên Xô đã sơ tán hơn 2.000 xí nghiệp và 25 triệu dân và sâu trong hậu
phương. Các nhà máy tăng nhanh tốc độ sản xuất, năm 1942, sản lượng vũ
khí đã tăng gấp 5 lần so với 1940 và đã bắt kịp Đức, tới năm 1944 thì đã
cao gấp đôi Đức.<br />
Giai đoạn 1941-1945, trung bình mỗi năm Liên Xô sản xuất được 27.000
máy bay chiến đấu, 23.774 xe tăng và pháo tự hành, 24.442 khẩu pháo (từ
76mm trở lên); con số này ở phía Đức là 19.700 máy bay chiến đấu, 13.400
xe tăng và pháo tự hành, 11.200 khẩu pháo. Nhờ sản lượng vũ khí khổng
lồ, sau chiến tranh, Liên Xô đã có trong tay một lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_qu%C3%A2n" title="Lục quân">lục quân</a> mạnh nhất thế giới với 13 triệu người, trang bị 60.000 xe tăng và pháo tự hành và hơn 100.000 khẩu pháo các loại.<br />
Trên vùng đất mới chiếm đóng trong quá trình chiến tranh xuất hiện
các nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa mới thuộc Liên Xô: Moldavia, Estonia,
Latvia, Litva, Karelia.<br />
Mặc dù có những khó khăn to lớn do hậu quả của chiến tranh, Liên Xô
bước ra khỏi chiến tranh với tư thế người chiến thắng góp phần quan
trọng nhất vào việc đánh thắng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ph%C3%A1t_x%C3%ADt" title="Chủ nghĩa phát xít">chủ nghĩa phát xít</a>
với uy tín quốc tế cực kỳ cao và niềm phấn khởi tự hào lớn lao của nhân
dân đối với cường quốc xã hội chủ nghĩa của mình tạo tiền đề để Liên Xô
mạnh lên thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si%C3%AAu_c%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Siêu cường">siêu cường</a> thế giới sau thế chiến.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Sau_chi.E1.BA.BFn_tranh">Sau chiến tranh</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_X.C3.B4_ph.E1.BB.A5c_h.E1.BB.93i_.281945.C2.A0.E2.80.93_1955.29.2C_Chi.E1.BA.BFn_tranh_L.E1.BA.A1nh">Liên Xô phục hồi (1945 – 1955), Chiến tranh Lạnh</span></h4>
Sau khi Thế chiến thứ hai chấm dứt, ngay lập tức các mâu thuẫn tư tưởng, chính trị giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%C6%B0_b%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa tư bản">chủ nghĩa tư bản</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a> đã phân các đồng minh cũ ra hai chiến tuyến của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh Lạnh</a>:
Hoa Kỳ đứng đầu phe tư bản chủ nghĩa đấu tranh để hạn chế và triệt tiêu
sự phát triển của chủ nghĩa cộng sản, còn Liên bang Xô viết lãnh đạo
phe xã hội chủ nghĩa vì mục tiêu xây dựng chủ nghĩa cộng sản và truyền
bá chủ nghĩa này ra khắp thế giới.<br />
Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> sau chiến tranh, các nước Đông Âu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hungary" title="Hungary">Hungary</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Cộng hòa Dân chủ Đức">Cộng hòa Dân chủ Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulgaria" title="Bulgaria">Bulgaria</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc" title="Tiệp Khắc">Tiệp Khắc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Albania" title="Albania">Albania</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_T%C6%B0" title="Nam Tư">Nam Tư</a>) mặc nhiên được Hoa Kỳ và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a>
coi là khu vực ảnh hưởng của Liên Xô. Tại đây Liên Xô giúp đỡ tài chính
và quân sự cho các nước này phục hồi nền kinh tế, thành lập các nhà
nước xã hội chủ nghĩa dưới sự kiểm soát của mình. Phần lớn các nước này
vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1955" title="1955">1955</a> đã tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Warszawa" title="Khối Warszawa">Khối Warszawa</a> với Liên bang Xô viết làm trụ cột để đối đầu với khối quân sự Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a>) của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a> do Hoa Kỳ lãnh đạo. Sau này các quốc gia này tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_T%C6%B0%C6%A1ng_tr%E1%BB%A3_Kinh_t%E1%BA%BF" title="Hội đồng Tương trợ Kinh tế">Hội đồng tương trợ kinh tế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_T%C6%B0%C6%A1ng_tr%E1%BB%A3_Kinh_t%E1%BA%BF" title="Hội đồng Tương trợ Kinh tế">COMECON</a>.
Liên Xô thông qua lực lượng quân sự hùng hậu của mình đóng trên lãnh
thổ đông Âu và bằng sức ép kinh tế trong COMECON khống chế đường hướng
chính trị của các đồng minh đông Âu và sau này không ít lần can thiệp
trực tiếp để ngăn chặn các nước này thoát ra khỏi tầm kiểm soát của mình
như tại Hungary (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1956" title="1956">1956</a>), Tiệp Khắc (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1968" title="1968">1968</a>) và Ba Lan (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1982" title="1982">1982</a>).<br />
Ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a> sau chiến tranh, Liên Xô giúp những người Cộng sản thành lập nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Kim Nhật Thành">Kim Nhật Thành</a> tại vùng do Liên Xô chiếm đóng trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a>. Đặc biệt ngay sau chiến tranh không lâu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a>), với sự giúp đỡ to lớn về viện trợ của Liên Xô, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản Trung Quốc</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Mao Trạch Đông">Mao Trạch Đông</a> đã chiến thắng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nội chiến Trung Quốc">Nội chiến Trung Quốc</a>
và thiết lập nhà nước xã hội chủ nghĩa tại quốc gia đông dân nhất thế
giới, làm cho thế và lực của phong trào cộng sản trên toàn thế giới tăng
lên rất mạnh. Cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a>
do Bắc Triều Tiên khởi xướng với sự ủng hộ tích cực của Liên Xô và
Trung Quốc tình hình thế giới trở nên rất căng thẳng: hai phe đã đụng độ
quân sự trực tiếp, nguy cơ sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">vũ khí hạt nhân</a> là rất nghiêm trọng.<br />
Sau chiến tranh, lãnh thổ Liên Xô được mở rộng từ các quốc gia thất trận: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karafuto" title="Karafuto">Nam Sakhalin</a> (<i>Южный Сахалин</i>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Kuril" title="Quần đảo Kuril">quần đảo Kuril</a> (<i>Курильские острова</i>) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, vùng Petsamo (<i>Петсамо – Печенга</i>) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a>, Klaipeda (<i>Kлайпеда</i>), Koenisberg (<i>Кёнигсберг</i>, tên Nga là Kaliningrad – <i>Калининград</i>) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ph%E1%BB%95" title="Đông Phổ">Đông Phổ</a> của Đức, Ukraina Ngoại Karpat (<i>Закарпатская Украина</i>) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a>.
Tại những vùng đất mới chính quyền Xô viết tiến hành trấn áp rất mạnh
các cuộc bạo loạn vũ trang tại Tây Ukraina, Tây Belarus, các nước cộng
hòa Baltic và trấn áp các thành phần bất mãn đặc biệt là như các quan
chức chính quyền, quân đội, cảnh sát cũ, các lực lượng tư sản, địa chủ
và dân tộc chủ nghĩa, thành phần trí thức thành thị của chính quyền cũ.<br />
Sau Thế chiến thứ hai, tuy không còn quy mô và ở mức độ cực đoan như
những năm 1930 nhưng theo dõi, tố cáo, thanh trừng vẫn là một thành tố
của chính sách nhất quán giữ yên kỷ cương xã hội Liên Xô bằng nỗi sợ
hãi. Sau chiến tranh và đến trước khi chết (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1953" title="1953">1953</a>), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stalin" title="Stalin">Stalin</a>
còn kịp chỉ đạo NKVD tiến hành vài đợt thanh lọc lớn như vụ Leningrad
(thanh trừng tỉnh uỷ Leningrad), vụ các bác sỹ giết người (thanh trừng
các giáo sư bác sỹ nổi tiếng nhất của Liên Xô chủ yếu là người Do Thái,
vụ này mang sắc thái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_b%C3%A0i_Do_Th%C3%A1i" title="Chủ nghĩa bài Do Thái">bài Do Thái</a> rất rõ), vụ chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Chủ nghĩa thế giới">chủ nghĩa thế giới</a> (<i>cosmopolitism</i>)... Chỉ sau khi Stalin chết, lãnh tụ mới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Khrushchov</a> phát động chống sùng bái cá nhân Stalin và xử tử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lavrentiy_Pavlovich_Beriya" title="Lavrentiy Pavlovich Beriya">Beria</a> (<i>Лаврентий Павлович Берия</i>) cùng vây cánh trong NKVD thì Liên Xô mới đoạn tuyệt hẳn với chính sách thanh trừng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n#Ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_Stalin" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa Stalin</a>.<br />
Nhìn chung, Thời kỳ 1945 – 1955 là thời kỳ niềm phấn khởi tự hào của
dân chúng Liên Xô dâng cao, nền kinh tế hồi phục và phát triển khá nhanh
làm cơ sở để <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C5%A9_trang&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua vũ trang (trang chưa được viết)">chạy đua vũ trang</a>. Liên Xô lúc này (và cả sau này) chủ yếu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_kinh_t%E1%BA%BF_theo_chi%E1%BB%81u_r%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Phát triển kinh tế theo chiều rộng (trang chưa được viết)">phát triển kinh tế theo chiều rộng</a>:
gia tăng sản xuất bằng việc xây dựng thêm các công trường, nhà máy mới,
khai phá thêm các nguồn tài nguyên thiên nhiên, huy động thêm nguồn
nhân lực... nhưng chưa đi được vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_kinh_t%E1%BA%BF_theo_chi%E1%BB%81u_s%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Phát triển kinh tế theo chiều sâu (trang chưa được viết)">phát triển theo chiều sâu</a>
(bằng cách tăng năng suất lao động và hiệu quả kinh tế). Cả đất nước
như một công trường lớn với các dự án rất ấn tượng như chinh phục
Angara, chinh phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_B%C4%83ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bắc Băng Dương">Bắc Băng Dương</a>, chinh phục Taiga và miền Siberia... Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a> Liên Xô thử nghiệm thành công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">bom nguyên tử</a> và năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1954" title="1954">1954</a> là quốc gia đầu tiên có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_m%C3%A1y_%C4%91i%E1%BB%87n_nguy%C3%AAn_t%E1%BB%AD" title="Nhà máy điện nguyên tử">nhà máy điện nguyên tử</a>, đặt dấu chấm hết của sự độc quyền về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">vũ khí hạt nhân</a>
của Hoa Kỳ. Sự việc này ngoài những ý nghĩa quân sự, chiến lược, kinh
tế còn có ý nghĩa tinh thần tượng trưng rất lớn: nó đánh dấu Liên Xô
đang trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si%C3%AAu_c%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Siêu cường">siêu cường</a> thế giới với mục tiêu vươn lên đuổi kịp và vượt Hoa Kỳ.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tan_b.C4.83ng_.281955.C2.A0.E2.80.93_1965.29">Tan băng (1955 – 1965)</span></h4>
Thời kỳ sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a>, nhất là từ đại hội 20 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1956" title="1956">1956</a>) đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1965" title="1965">1965</a> khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%AD_th%C6%B0_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Bí thư thứ nhất (trang chưa được viết)">Bí thư thứ nhất</a> Đảng Cộng sản Khrushchyov đã bị bãi chức được gọi là thời kỳ "tan băng". Trong thời kỳ này lãnh tụ mới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Nikita Sergeyevich Khrushchyov</a> phát động phong trào chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B9ng_b%C3%A1i_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="Sùng bái cá nhân">sùng bái cá nhân</a> Stalin: công khai phát động lên án những sai lầm của Stalin, phục hồi danh dự cho các nạn nhân, giải tán các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1i_t%E1%BA%ADp_trung" title="Trại tập trung">trại tập trung</a> của GULAG và cho phép các dân tộc bị định cư cưỡng bức trở về quê hương xứ sở, truy cứu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%A1ch_nhi%E1%BB%87m_h%C3%ACnh_s%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Trách nhiệm hình sự (trang chưa được viết)">trách nhiệm hình sự</a> các lãnh đạo NKVD và các cơ cấu quyền lực đã gây ra tình trạng khủng bố, khôi phục <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1p_ch%E1%BA%BF_nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Pháp chế nhà nước (trang chưa được viết)">pháp chế nhà nước</a>. Việc này có tiếng vang cực lớn và gây ra hệ quả hai mặt:<br />
<ul>
<li>Một mặt phong trào này rất được lòng giới trí thức và những thành
phần tự do tư tưởng và được họ gọi là thời kỳ "tan băng", nó gây nên một
trào lưu tự do tư tưởng, văn hóa văn nghệ tự do và các xu hướng mới
trong giới trí thức, văn hóa, khoa học. Hầu hết các tác phẩm văn hóa nổi
tiếng, các trường phái mới gây tiếng vang của Liên Xô là kết quả của
thời kỳ tan băng này. Các tầng lớp nhân dân cũng phấn khởi cảm thấy tự
do được giải phóng khỏi những nỗi sợ thường trực đối với NKVD.</li>
<li>Mặt khác phong trào này cũng gây ra các hệ lụy tiêu cực cho Liên Xô. Nó khiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Mao Trạch Đông">Mao Trạch Đông</a> cảm thấy bị động chạm và gây ra chia rẽ với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>,
là nguồn gốc của sự phân ly trong phong trào Cộng sản thế giới: từ nay
phe xã hội chủ nghĩa phân thành hai phía coi nhau như đối thủ. Nó đồng
thời động chạm đến một bộ phận lớn các cán bộ của thời Stalin và tạo cho
nhà lãnh đạo mới những kẻ thù, những người này phản tuyên truyền ngấm
ngầm sau này đã lật đổ được Khrushchyov.</li>
</ul>
Liên Xô vào thời kỳ Khrushchyov đã có sự tiếp cận mới về đối ngoại
tìm cách hòa hoãn với Hoa Kỳ, thi hành chính sách cùng tồn tại hòa bình,
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngo%E1%BA%A1i_giao_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Ngoại giao nhân dân (trang chưa được viết)">ngoại giao nhân dân</a>
được phát triển, xóa bỏ tâm lý coi đế quốc như quỷ dữ, tránh gây căng
thẳng có thể làm phương hại đến hòa bình thế giới. Tuy nhiên trong thời
kỳ này trên thế giới đã xảy ra vài sự kiện làm căng thẳng tình hình thế
giới đó là việc trấn áp cuộc nổi dậy tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_n%C4%83m_1956_%E1%BB%9F_Hungary" title="Sự kiện năm 1956 ở Hungary">Hungary</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1956" title="1956">1956</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_t%C3%AAn_l%E1%BB%ADa_Cuba" title="Khủng hoảng tên lửa Cuba">Khủng hoảng tên lửa Cuba</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1962" title="1962">1962</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yuri_Gagarin_and_Nikita_Khrushchev_14_April_1961.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="599" data-file-width="467" height="282" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/3/35/Yuri_Gagarin_and_Nikita_Khrushchev_14_April_1961.jpg/220px-Yuri_Gagarin_and_Nikita_Khrushchev_14_April_1961.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Phi hành gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yuri_Alekseievich_Gagarin" title="Yuri Alekseievich Gagarin">Yuri Alekseievich Gagarin</a> và lãnh tụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Nikita Sergeyevich Khrushchyov</a> ngày 14-4-1961.jpg</div>
</div>
</div>
Thời kỳ của Khrushchyov ngoài sự giải phóng tương đối về chính trị,
tư tưởng còn có sự chuyển dịch lớn về kinh tế xã hội: Các nguồn lực thay
vì trước đây chỉ dồn cho các mặt hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_n%E1%BA%B7ng" title="Công nghiệp nặng">công nghiệp nặng</a> cho nhiệm vụ phát triển lực lượng sản xuất (công nghiệp nhóm A) nay nhà nước Liên Xô tập trung hơn đến các ngành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_nh%E1%BA%B9" title="Công nghiệp nhẹ">công nghiệp nhẹ</a>
(nhóm B) và xây dựng, nông nghiệp để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của
người dân Xô viết. Trong nông nghiệp đã cho phép kinh doanh vườn tược
nhỏ của các hộ. Ở thời kỳ này người dân Liên Xô đã cho phép mình có được
nhà ở căn hộ tiện nghi và các tiện nghi sinh hoạt cao cấp, phát triển
tâm lý hưởng thụ: có xe ô tô riêng và nhà nghỉ ngoại ô (tuy chưa nhiều).
Đời sống của dân chúng sung túc lên rất nhiều. Đây là thời kỳ Liên Xô
phóng thành công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%87_tinh" title="Vệ tinh">vệ tinh nhân tạo</a> đầu tiên và đưa người đầu tiên vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_tr%E1%BB%A5" title="Vũ trụ">vũ trụ</a>,
biểu tượng của sự vượt lên của Liên Xô đối với đối thủ tư bản chủ nghĩa
Hoa Kỳ. Những thay đổi to lớn này đã tạo ra sự phấn chấn trong các tầng
lớp người Xô viết.<br />
Về cơ bản chính sách của thời kỳ này vẫn là cố gắng cải cách xã hội
trong khuôn khổ một xã hội tập quyền do Đảng lãnh đạo. Tuy đã đạt được
một số thành quả quan trọng nhưng cố gắng cải cách của Khrushchyov đã
gây ra một số bất mãn và gặp phải các địch thủ trong nội bộ đảng và cuối
cùng các lực lượng này đã thành công trong việc buộc Khrushchyov phải
từ chức.<br />
Nhìn chung, đây là giai đoạn Liên Xô đạt mức phát triển cao nhất và
có vị thế chưa từng có trong lịch sử, ngay cả khi so với nước Nga đầu
thế kỷ 21. Năm 1972, nếu so với năm 1922 (năm Liên Xô thành lập), tổng
sản lượng công nghiệp Liên Xô đã tăng 321 lần, thu nhập quốc dân tăng
112 lần. Năm 1975, chỉ cần 2 ngày rưỡi, Liên Xô đã sản xuất ra lượng sản
phẩm bằng cả năm 1917 (năm cao nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a> cũ). Sản lượng công nghiệp Liên Xô chiếm 20% thế giới, tổng sản lượng nền kinh tế (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/GDP" title="GDP">GDP</a>)
chỉ đứng sau Mỹ. Liên Xô là nước dẫn đầu trên thế giới về trình độ học
vấn tại thập niên 1970, với gần 3/4 công dân có trình độ đại học và
trung học. Một số lĩnh vực như khoa học vũ trụ, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Điện hạt nhân">điện hạt nhân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Luy%E1%BB%87n_kim" title="Luyện kim">luyện kim</a>,
công nghệ vũ khí... Liên Xô đã có được vị trí dẫn đầu thế giới. Đặc
biệt, với việc phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên lên vũ trụ vào năm 1957,
sau đó là tàu vũ trụ Phương Đông cùng nhà du hành vũ trụ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yuri_Gagarin" title="Yuri Gagarin">Yuri Gagarin</a> vào ngày 12/4/1961, Liên Xô đã trở thành quốc gia mở màn cho kỷ nguyên thám hiểm vũ trụ của loài người.<br />
Trên bình diện quốc tế, là nước <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Xã hội chủ nghĩa">Xã hội chủ nghĩa</a>
lớn và hùng mạnh nhất, Liên Xô đã trở thành đối trọng cân bằng với khối
Tư bản chủ nghĩa do Mỹ đứng đầu và là nguồn viện trợ chính cho các
phong trào giải phóng dân tộc tại các nước Á-Phi-Mỹ latinh. Các phong
trào cách mạng tại châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh liên tiếp thành công,
phần nhiều các phong trào này coi Liên Xô là đồng minh hữu hảo, khiến vị
thế quốc tế của Liên Xô tăng lên rất cao, khiến Mỹ và phương Tây lo
ngại rằng "làn sóng Đỏ" dường như sắp bao vây họ<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-15">[15]</a></sup>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.C3.AC_tr.E1.BB.87_.281975.C2.A0.E2.80.93_1985.29">Trì trệ (1975 – 1985)</span></h4>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1964" title="1964">1964</a>, Hội nghị bất thường của Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô đã bãi nhiệm Bí thư thứ nhất Khrushchov và đưa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leonid_Ilyich_Brezhnev" title="Leonid Ilyich Brezhnev">Leonid Ilyich Brezhnev</a> (<i>Леонид Ильич Брежнев</i>) vào cương vị Bí thư thứ nhất (từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_4" title="8 tháng 4">8 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1966" title="1966">1966</a> gọi là <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_B%C3%AD_th%C6%B0" title="Tổng Bí thư">Tổng Bí thư</a>). Thời gian từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1965" title="1965">1965</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1985" title="1985">1985</a>
chủ yếu dưới quyền Brezhnev thường được gọi đơn giản là thời kỳ "trì
trệ" mặc dù thật ra "trì trệ" chỉ thực sự trầm trọng vào 10 năm cuối của
Brezhnev (tức là từ năm 1975 trở về sau) và khái niệm này có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADnh_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BB%91i&action=edit&redlink=1" title="Tính tương đối (trang chưa được viết)">tính tương đối</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tu-144-schoenefeld.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="409" data-file-width="614" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Tu-144-schoenefeld.jpg/300px-Tu-144-schoenefeld.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Máy bay hành khách phản lực siêu âm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu-144" title="Tu-144">Туполев ТУ-144</a></div>
</div>
</div>
Thời kỳ này là thời kỳ mà những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A2u_thu%E1%BA%ABn&action=edit&redlink=1" title="Mâu thuẫn (trang chưa được viết)">mâu thuẫn</a>
của xã hội Liên Xô đã chín muồi và phát tác gây những hệ quả xấu cho
nền kinh tế và đời sống tâm lý, chính trị, xã hội của nhân dân. Trong
kinh tế, nền sản xuất duy trì theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C6%B0%C6%A1ng_th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Phương thức (trang chưa được viết)">phương thức</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch hóa (trang chưa được viết)">kế hoạch hóa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_bao_c%E1%BA%A5p" title="Thời bao cấp">bao cấp</a> không tạo được kích thích quyền lợi của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_s%E1%BA%A3n_xu%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Người sản xuất (trang chưa được viết)">người sản xuất</a> nên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BB%B7_lu%E1%BA%ADt_lao_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Kỷ luật lao động (trang chưa được viết)">kỷ luật lao động</a> suy giảm, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C4%83ng_su%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Năng suất (trang chưa được viết)">năng suất</a> tăng kém. Việc <i>trả lương theo mức chỉ tiêu kế hoạch</i> và <i>kế hoạch hóa theo sản lượng</i> thậm chí kéo lùi việc áp dụng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFn_b%E1%BB%99_khoa_h%E1%BB%8Dc_k%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Tiến bộ khoa học kỹ thuật (trang chưa được viết)">tiến bộ khoa học kỹ thuật</a>: sản phẩm chế tạo ra càng tốn nhiều nguyên liệu thì càng nhanh hoàn thành và vượt <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%89_ti%C3%AAu&action=edit&redlink=1" title="Chỉ tiêu (trang chưa được viết)">chỉ tiêu</a> kế hoạch sản lượng và càng có lợi cho người sản xuất, nên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0ng_h%C3%B3a" title="Hàng hóa">hàng hóa</a> của Liên xô nhanh chóng thụt lùi về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%A5t_l%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Chất lượng">chất lượng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%ABu_m%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Mẫu mã (trang chưa được viết)">mẫu mã</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADnh_c%E1%BA%A1nh_tranh&action=edit&redlink=1" title="Tính cạnh tranh (trang chưa được viết)">tính cạnh tranh</a> so với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Các nước phương Tây (trang chưa được viết)">các nước phương Tây</a> và nền kinh tế không được khuyến khích chuyển sang <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_kinh_t%E1%BA%BF_theo_chi%E1%BB%81u_s%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Phát triển kinh tế theo chiều sâu (trang chưa được viết)">phát triển theo chiều sâu</a>. Kinh tế dựa nhiều vào khai thác ồ ạt các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngu%E1%BB%93n_t%C3%A0i_nguy%C3%AAn_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Nguồn tài nguyên thiên nhiên (trang chưa được viết)">nguồn tài nguyên thiên nhiên</a> dẫn đến <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_nguy%C3%AAn" title="Tài nguyên">tài nguyên</a> cạn kiệt và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_nhi%E1%BB%85m_m%C3%B4i_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Ô nhiễm môi trường">ô nhiễm môi trường</a> gia tăng. Kết quả là hàng hóa trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba&action=edit&redlink=1" title="Thị trường nội địa (trang chưa được viết)">thị trường nội địa</a> luôn thừa thãi nhưng toàn là các sản phẩm khó tiêu thụ và đồng thời luôn khan hiếm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0ng_h%C3%B3a_c%C3%B3_gi%C3%A1_tr%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Hàng hóa có giá trị (trang chưa được viết)">hàng hóa có giá trị</a>, làm nảy nở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A7u_c%C6%A1&action=edit&redlink=1" title="Đầu cơ (trang chưa được viết)">đầu cơ</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADch_tr%E1%BB%AF&action=edit&redlink=1" title="Tích trữ (trang chưa được viết)">tích trữ</a> và các loại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_ng%E1%BA%A7m" title="Kinh tế ngầm">kinh tế ngầm</a>
bất hợp pháp. Thời kỳ này Liên Xô tiếp tục lao vào lập kế hoạch và
triển khai các dự án lớn rất tốn kém, được tuyên truyền rầm rộ mang tính
phô trương nhưng sau này thực tế cho thấy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87u_qu%E1%BA%A3_kinh_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Hiệu quả kinh tế (trang chưa được viết)">hiệu quả kinh tế</a> kém, nặng về ý nghĩa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n" title="Tuyên truyền">tuyên truyền</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%ACnh_th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Hình thức (trang chưa được viết)">hình thức</a>... Cũng chính vì không có động lực kinh tế nên dù là đất đai rộng lớn, phì nhiêu mà <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BA%A3n_xu%E1%BA%A5t_n%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p&action=edit&redlink=1" title="Sản xuất nông nghiệp (trang chưa được viết)">sản xuất nông nghiệp</a> sa sút không đáp ứng được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhu_c%E1%BA%A7u_x%C3%A3_h%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" title="Nhu cầu xã hội (trang chưa được viết)">nhu cầu xã hội</a>, càng ngày vấn đề nông nghiệp càng trầm trọng, đến cuối thời Brezhnev thì đã thật sự nóng bỏng.<br />
Tâm lý dân chúng chán nản trở nên thờ ơ đối với các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch" title="Chính sách">chính sách</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng</a> và chính phủ. Hơn nữa hệ thống cán bộ của Đảng và nhà nước – bộ máy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Theo_ch%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Theo chỉ định (trang chưa được viết)">theo chỉ định</a> (<i>Номенклатура</i>) đang trở thành tầng lớp bất bình đẳng mới ít chịu sự giám sát của nhân dân mà như sau này <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Sergeyevich Gorbachov</a>
đã từng gọi là các vị "cường hào mới" gây bất bình lớn trong xã hội tạo
tham nhũng lạm dụng chức vị và làm suy thoái đạo đức xã hội.<br />
Đây là thời kỳ Liên Xô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C5%A9_trang&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua vũ trang (trang chưa được viết)">chạy đua vũ trang</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua vũ trụ (trang chưa được viết)">chạy đua vũ trụ</a> với cường độ cao và coi ưu thế quân sự và vũ trụ so với Hoa Kỳ như một minh chứng cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADnh_%C6%B0u_vi%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" title="Tính ưu việt (trang chưa được viết)">tính ưu việt</a> của chủ nghĩa xã hội và đã có lúc Phương Tây cho rằng Liên Xô đã phá vỡ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_c%C3%A2n_b%E1%BA%B1ng_chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" title="Thế cân bằng chiến lược (trang chưa được viết)">thế cân bằng chiến lược</a>.
Thời kỳ này đối đầu giữa hai phe khá căng thẳng nhưng cả hai bên đều có
ý thức kiềm chế trong phạm vi an toàn. Trong thời gian này Liên Xô giúp
đỡ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> chống lại Quân đội Hoa Kỳ trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-16">[16]</a></sup>
Cuộc chạy đua vũ trang và vũ trụ càng làm trầm trọng thêm những điểm
yếu của nền kinh tế Xô viết và sau này nhiều người Nga cho đó là nguyên
nhân để Liên Xô sụp đổ.<br />
Trong nội bộ Liên Xô các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A2u_thu%E1%BA%ABn_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" title="Mâu thuẫn dân tộc (trang chưa được viết)">mâu thuẫn dân tộc</a>
càng ngày càng sâu sắc. Tuy được chính quyền giấu kín nhưng ở nhiều
nước Cộng hòa (đặc biệt là ở ba nước cộng hòa Baltic – điểm đầu của sự
phân rã Liên Xô sau này), dân địa phương không che giấu thái độ căm ghét
người Nga và xuất hiện rất nhiều căng thẳng giữa các dân tộc giữa các
nước Cộng hòa và trong nội bộ từng nước. Trong nội bộ các nước cộng sản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a> tình cảm chống Liên Xô cũng được bộc lộ công khai. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1968" title="1968">1968</a> Quân đội Xô viết đã phải can thiệp để ngăn cản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc" title="Tiệp Khắc">Tiệp Khắc</a>
thoát khỏi tầm ảnh hưởng của chủ nghĩa cộng sản và điều này càng làm
gia tăng tinh thần bài Nga, bài Xô Viết trong dân chúng các nước Đông
Âu, họ coi Liên Xô là lực lượng chiếm đóng kìm hãm sự phát triển của dân
tộc mình. Việc Liên Xô đem quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Afghanistan_%281978%E2%80%931992%29" title="Chiến tranh Afghanistan (1978–1992)">chiếm đóng Afghanistan</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1979" title="1979">1979</a>) và sa lầy tại đây lại càng làm nước này mất uy tín quốc tế.<br />
Chính quyền Xô Viết đã có cố gắng cải cách mà điển hình nhất là cố gắng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_kinh_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Cải cách kinh tế (trang chưa được viết)">cải cách kinh tế</a> của thủ tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksei_Nikolayevich_Kosygin&action=edit&redlink=1" title="Aleksei Nikolayevich Kosygin (trang chưa được viết)">Aleksei Nikolayevich Kosygin</a> (<i>Алексей Николаевич Косыгин</i>)
nhưng vì nhiều lý do của hệ thống mà đã không thu được kết quả. Các mâu
thuẫn càng ngày càng tích tụ và đến giữa những năm 1980 thì xã hội Xô
viết đã ở tình trạng cần có một cải cách cơ bản sâu rộng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BA.A3i_t.E1.BB.95_v.C3.A0_tan_r.C3.A3">Cải tổ và tan rã</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-afghan-apc-passes-russian.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="466" data-file-width="700" height="166" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Evstafiev-afghan-apc-passes-russian.jpg/250px-Evstafiev-afghan-apc-passes-russian.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Sau những thất bại và hao tốn tiền của, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Quân đội Xô viết">Quân đội Xô viết</a> buộc phải rút lui khỏi Afghanistan năm 1988</div>
</div>
</div>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1985" title="1985">1985</a> Tổng bí thư mới được bầu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Sergeyevich Gorbachov</a> và những người cùng chí hướng như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksandr_Nikolayevich_Yakovlev&action=edit&redlink=1" title="Aleksandr Nikolayevich Yakovlev (trang chưa được viết)">Aleksandr Nikolayevich Yakovlev</a> bắt đầu tiến hành chính sách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">cải tổ</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">perestroika</a> – <i>Перестройка</i>) và công khai hóa (glasnost – <i>Гласность</i>)
để giải phóng các tiềm năng chưa được khai thác của xã hội. Cải tổ tìm
cách nới lỏng sự kiểm soát tập trung của Đảng và nhà nước trong một số
lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội, tự do hóa ngôn luận, bầu cử cạnh
tranh và tiến đến loại bỏ sự can thiệp của các cơ cấu đảng vào kinh tế
và một số mặt của đời sống chính trị xã hội. Nhưng những nỗ lực cải cách
đã không thu được kết quả như mong đợi. Khi sự tích cực của dân chúng
dâng cao thì khủng hoảng xuất hiện và trở nên sâu sắc: các tổ chức và
trào lưu dân tộc chủ nghĩa xuất hiện ngày càng nhiều và càng có xu hướng
chống Xô viết đòi độc lập.<br />
Tốc độ và quy mô của các sự kiện làm những người chủ xướng cải cách
không còn kiểm soát được tình hình và bị cuốn theo các sự kiện. Các
thành quả kinh tế thì còn rất nhỏ bé mà khủng hoảng chính trị ngày càng
trầm trọng: các lực lượng đòi ly khai dần dần nắm các vị trí lãnh đạo
của các Nước Cộng hòa và ra các tuyên bố về chủ quyền của Nước Cộng hòa.
Xung đột sắc tộc trở nên phức tạp có đổ máu thậm chí có nơi chính quyền
các Nước Cộng hòa lãnh đạo cuộc xung đột với các Nước Cộng hòa lân cận.
Mâu thuẫn dân tộc cực kỳ lớn trong lòng Liên Xô trước đây vẫn bị dấu
kín nay đã bộc lộ và tiến triển không thể kiểm soát được. Một khi tình
hình hỗn loạn thì các mối liên hệ kinh tế giữa các vùng miền và các nước
cộng hòa cũng bị gián đoạn làm tình hình kinh tế trở nên nguy ngập,
tình hình xã hội trở nên hỗn loạn. Các đảng viên cộng sản phân ly và mất
hoàn toàn sự kiểm soát và kỷ luật của Đảng và trở thành các lực lượng
quốc gia dân tộc chủ nghĩa. Ngay Xô viết Tối cao Nga, nước cộng hòa trụ
cột của Liên Xô, cũng ra nghị quyết đặt luật pháp nước cộng hòa cao hơn
hiến pháp Liên Xô, quyền lực của nhà nước Liên Xô dần trở thành hình
thức.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Berlin-wall.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1172" data-file-width="1736" height="203" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/85/Berlin-wall.jpg/300px-Berlin-wall.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lính Liên Xô đứng gác bức tường Berlin năm 1989</div>
</div>
</div>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_8" title="19 tháng 8">19 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>
một số nhà lãnh đạo theo đường lối cứng rắn (Chủ tịch Quốc hội
Lukyanov, Chủ nhiệm KGB Kryuchkov, Phó Tổng thống Yanaev, Thủ tướng
Pavlov) với lý do khôi phục sự thống nhất của Liên bang Xô viết tiến
hành đảo chính, lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U%E1%BB%B7_ban_nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%E1%BB%81_t%C3%ACnh_tr%E1%BA%A1ng_kh%E1%BA%A9n_c%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Uỷ ban nhà nước về tình trạng khẩn cấp (trang chưa được viết)">Uỷ ban nhà nước về tình trạng khẩn cấp</a>,
tước bỏ quyền lực của Tổng thống Liên Xô Gorbachov và đưa quân đội vào
thủ đô. Nhưng lực lượng đảo chính không đạt được sự ủng hộ của dân chúng
và quân đội, đảo chính càng làm tăng thêm mâu thuẫn giữa các nước cộng
hòa và các thế lực chính trị lãnh đạo các khu vực. Chỉ qua 2 ngày (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_8" title="21 tháng 8">21 tháng 8</a>)
Bộ trưởng Quốc phòng, Nguyên soái Yazov ra lệnh rút quân khỏi Moskva,
đảo chính thất bại. Trong việc đánh bại đảo chính có vai trò nổi bật của
Tổng thống Liên bang Nga <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="Boris Nikolayevich Yeltsin">Boris Yeltsin</a>, người đã hiệu triệu dân chúng bảo vệ Nhà Trắng, trụ sở chính phủ Nga. Thực ra chính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)">CIA</a>
đã thông báo trước cho Boris Yeltsin biết trước về những kế hoạch quan
trọng của phe đối lập, giúp ông ta giành thắng lợi trong cuộc đối đầu
với <i>Uỷ ban nhà nước về tình trạng khẩn cấp</i> do CIA đã đặt máy nghe trộm ngay dưới chân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Kremli" title="Điện Kremli">điện Kremli</a>. Đích thân tổng thống Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_H._W._Bush" title="George H. W. Bush">George Bush</a> (cha) và thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/John_Major" title="John Major">John Major</a>
đã gọi điện báo trước về âm mưu đảo chính và thúc giục Yeltsin phải có
hành động nhằm tranh thủ sự đồng tình và nắm chắc quân đội..<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
Sau đảo chính, tình hình biến chuyển nhanh chóng. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_12" title="8 tháng 12">8 tháng 12</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minsk" title="Minsk">Minsk</a>, thủ đô của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a>, các nhà lãnh đạo ba nước cộng hòa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> ra tuyên bố ký thỏa thuận thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">Cộng đồng các quốc gia độc lập</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">SNG</a> – <i>Содружество Независимых Государств</i>), chấm dứt sự tồn tại của Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_12" title="21 tháng 12">21 tháng 12</a> tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alma_Alta&action=edit&redlink=1" title="Alma Alta (trang chưa được viết)">Alma Alta</a>, thủ đô của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a>,
tất cả các nước cộng hòa trừ ba nước vùng biển Baltic ký tuyên ngôn tôn
trọng các tôn chỉ và mục đích của thỏa thuận thành lập Cộng đồng các
quốc gia độc lập. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a>
năm 1991, Liên Xô chính thức chấm dứt tồn tại. Khi Liên bang Xô-viết
tan rã, tương ứng với Công ước Viên năm 1983, phân định tỷ lệ của từng
quốc gia trên cơ sở phân tích đóng góp và phần của các nước Cộng hòa
được phân chia như sau: Nga có 61,34 %, Ukraina - 16,37%, Belarus -
4,13%, Kazakhstan - 3,86%, Uzbekistan - 3,27%, Gruzia - 1,62%, tiếp theo
ít dần đến Estonia với 0,62%.<br />
Sự sụp đổ của Liên Xô sau này được tổng thống Nga <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Putin</a> gọi là <i>"thảm
họa địa chính trị tồi tệ nhất thế kỷ 20. Đối với nước Nga, nó đã trở
thành một bi kịch thực sự. Hàng triệu công dân và những người yêu nước
của chúng ta bỗng nhiên thấy họ đang sống bên ngoài lãnh thổ Nga."</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-18">[18]</a></sup> Cựu Thủ tướng Nga <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Evgeny_Primakov&action=edit&redlink=1" title="Evgeny Primakov (trang chưa được viết)">Evgeny Primakov</a> cho rằng: <i>"Cái giá của sự sụp đổ Liên Xô là rất khủng khiếp, nền kinh tế Nga tổn thất còn nhiều hơn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>. Sẽ là điên rồ nếu nói rằng đất nước này được hưởng lợi từ những năm 1990."</i><sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Đa số người dân Liên Xô cũng không muốn đất nước Liên Xô tan rã. Cuối
năm 2005, kết quả một cuộc điều tra dư luận của hai cơ quan độc lập nổi
tiếng ở Nga cho thấy: 66% người Nga ngày nay cảm thấy nuối tiếc cho sự
sụp đổ của Liên Xô; 76% số người cho rằng Liên Xô có rất nhiều điểm đáng
để tự hào<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-20">[20]</a></sup>,
60% người Nga tin rằng: sự sụp đổ của Liên Xô gây nhiều tác hại nhiều
hơn là lợi ích. Trong cơn đại hồng thủy đó, nhiều nước cộng hòa hậu Xô
viết đã rơi vào bạo lực sắc tộc sau khi có được độc lập, khiến cả trăm
ngàn người thiệt mạng.<br />
Trên bình diện thế giới, sự sụp đổ của Liên Xô khiến phương Tây không
còn một đối trọng đủ mạnh mẽ, thế giới ngày nay vẫn còn xa mới có thể
gọi là an toàn.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Hệ thống chính trị</span></h2>
Liên Xô là nước cộng sản đầu tiên, mô hình chính trị của nhà nước
Liên Xô là mẫu hình chung cho các quốc gia xã hội chủ nghĩa khác. Đặc
điểm bao trùm của thể chế chính trị của nhà nước Liên Xô là chế độ một
đảng lãnh đạo.<br />
Khác với đa số các nhà nước hiện đại trên thế giới theo nguyên tắc <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_quy%E1%BB%81n_ph%C3%A2n_l%E1%BA%ADp" title="Tam quyền phân lập">tam quyền phân lập</a></i>, hệ thống chính trị Xô viết theo nguyên tắc <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_l%E1%BB%91i_t%E1%BA%ADp_trung_d%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Đường lối tập trung dân chủ">tập trung dân chủ</a></i>.
Đảng Cộng sản lãnh đạo tối cao và toàn diện mọi mặt: chính trị, xã hội,
kinh tế, văn hóa (điều 6 Hiến pháp Liên Xô). "Cơ quan quyền lực cao
nhất" của Liên Xô là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_T%E1%BB%91i_cao_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Xô viết Tối cao Liên Xô (trang chưa được viết)">Xô viết Tối cao Liên Xô</a> (<i>Верховный Совет</i>), có cả 3 quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp và trực tiếp đảm nhiệm chức năng <b>lập pháp</b>. Cơ quan thường trực của Xô viết Tối cao là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%91i_cao_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Đoàn chủ tịch Xô Viết tối cao Liên Xô (trang chưa được viết)">Đoàn chủ tịch Xô Viết tối cao Liên Xô</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_%C4%90o%C3%A0n_Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_T%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao (trang chưa được viết)">Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao</a> là nguyên thủ quốc gia trên danh nghĩa, nhưng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_B%C3%AD_th%C6%B0_%E1%BB%A6y_ban_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Tổng Bí thư Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô (trang chưa được viết)">Tổng Bí thư Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản</a> mới là nhân vật số một. (Từ năm 1988 "cơ quan quyền lực cao nhất" là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại hội đại biểu nhân dân (trang chưa được viết)">Đại hội đại biểu nhân dân</a>,
cơ quan thường trực của nó là Xô viết Tối cao). Ở các cấp địa phương
"cơ quan quyền lực cao nhất" là Xô viết địa phương do dân bầu.<br />
Xô viết Tối cao bầu ra <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô (trang chưa được viết)">Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng</a> (Thủ tướng) và phê chuẩn thành phần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Bộ trưởng Liên Xô (trang chưa được viết)">Hội đồng Bộ trưởng</a> (Chính phủ) là cơ quan chấp hành của nó, đảm nhiệm chức năng <b>hành pháp</b> ở trung ương. Tương tự, Xô viết địa phương bầu ra Uỷ ban hành chính (<i>Испольнительный коммитет</i>, viết tắt là <i>Исполком</i> - Ispolkom) để đảm nhiệm chức năng hành pháp ở địa phương.<br />
Xô viết Tối cao cũng bầu Chánh án Tòa án Tối cao đứng đầu cơ quan <b>tư pháp</b> trung ương là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=To%C3%A0_%C3%A1n_T%E1%BB%91i_cao_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Toà án Tối cao Liên Xô (trang chưa được viết)">Toà án Tối cao</a>. Xô viết địa phương bầu chánh án toà án các cấp địa phương.<br />
Hiến pháp Liên Xô cũng quy định về các quyền cơ bản của công dân như
quyền tự do ngôn luận, quyền tự do hội họp, tự do tín ngưỡng... như các
nhà nước hiện đại khác trên thế giới.<br />
Nhưng về thực chất đặc điểm nổi bật của hệ thống chính trị của Liên Xô là sự bao trùm của Đảng Cộng sản lên hệ thống chính trị. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a> (<i>Коммунистическая партия Советского Союза - КПСС</i>)
là cơ quan lãnh đạo theo hiến pháp quy định, không do dân bầu. Để bảo
đảm sự lãnh đạo của Đảng, Liên Xô áp dụng hệ thống nhân sự theo
"Nomenclatura" nghĩa là hệ thống cơ cấu cán bộ theo sự chỉ định của
Đảng: ở mỗi cấp chính quyền hành chính, Xô viết hoặc tư pháp thì luôn
song hành với đảng ủy (Parkom - <i>Партийный коммитет</i> viết tắt là
Парком). Các đảng viên lãnh đạo đảng ủy (hay Parkom) luôn nắm các vị trí
chi phối của các Xô viết theo một tỷ lệ đảm bảo sự lãnh đạo: ứng cử
viên vào các Xô viết đều phải được sự đề cử của các Parkom và các liên
danh ứng cử của đảng viên và người ngoài đảng bao giờ cũng có một tỷ lệ
áp đảo của đảng viên. Đối với cơ quan hành pháp cũng vậy các chức vụ
lãnh đạo của các Ispolkom là từ các Parkom, thường thì các phó bí thư
đảng ủy là chủ tịch các uỷ ban hành chính (Ispolkom). Các Xô viết và các
Uỷ ban hành chính các cấp phải chấp hành các chỉ thị của cấp trên theo
ngành dọc của mình và các chỉ thị, nghị quyết của Uỷ ban đảng đồng cấp
của địa phương mình và thường các chỉ đạo này là nhất quán với nhau. Ở
cấp các nước Cộng hòa và cấp Liên bang cũng vậy: Chủ tịch Hội đồng Bộ
trưởng, Chủ tịch Xô viết tối cao, Chánh án Toà án tối cao thường là các
Uỷ viên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_U%E1%BB%B7_ban_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Bộ Chính trị Uỷ ban Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô (trang chưa được viết)">Bộ chính trị</a>
của Đảng, đôi khi Tổng bí thư kiêm luôn Chủ tịch Đoàn Chủ tịch Xô viết
tối cao (như Brezhnev) hoặc Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (như
Khrushchov). Các Bộ trưởng thường là Uỷ viên Bộ chính trị hoặc Trung
ương Đảng. Khi họp Chính phủ hoặc Đoàn Chủ tịch Xô viết tối cao thì thực
tế là họp Bộ Chính trị mở rộng. Nhân sự các nhiệm kỳ của các cơ quan
chính trị, nhà nước trùng với nhân sự của đại hội Đảng, khi một cá nhân
thôi chức tại Parkom thì họ cũng thôi nhiệm vụ tại Xô viết hoặc
Ispolkom... Tại Liên Xô chỉ đạo của Đảng là trực tiếp: Đảng ủy có thể
đưa ra các chỉ đạo thẳng đến các Xô viết và các Uỷ ban hành chính chứ
không cần thiết phải biến các nghị quyết đảng đó thành các nghị định của
các ngành này nữa.<br />
Hệ thống chính trị như vậy của nhà nước Liên Xô làm xã hội Xô viết
mang đặc tính tập trung quyền lực rất lớn của Đảng. Có lúc nào đó đặc
tính này có thể mang lại tác dụng tốt nhưng đồng thời nó là nguyên nhân
rất dễ dẫn đến các hiện tượng lạm dụng quyền lực của các cấp đảng vì các
cấp ủy đảng thực tế gần như không bị nhân dân kiểm soát vì Đảng vừa làm
ra pháp luật và vừa thi hành pháp luật, mà hệ quả là hiện tượng vi phạm
các quyền tự do của công dân được hiến pháp quy định, cũng như các tiêu
cực khác ví dụ tình trạng không quy được trách nhiệm cá nhân... Trong
giai đoạn cuối của Liên Xô hệ thống này đã mất tính uyển chuyển năng
động gây ra thời kỳ được gọi là "thời kỳ trì trệ" của Brezhnev.<br />
Để hạn chế các khiếm khuyết của hệ thống chính trị một đảng lãnh đạo tập quyền tập trung như vậy, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1985" title="1985">1985</a> Tổng bí thư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Gorbachov</a>
đã tiến hành cải cách chính trị. Cuộc cải cách chính trị của Gorbachov
nhằm giảm bớt sự lãnh đạo của Đảng đối với các cơ cấu nhà nước và xã hội
đã gây ra khủng hoảng chính trị và gây ra sự tan rã của Liên Xô.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_Kinh_t.E1.BA.BF">Hệ thống Kinh tế</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 272px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Comecon.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="625" data-file-width="1425" height="118" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Comecon.png/270px-Comecon.png" width="270" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_T%C6%B0%C6%A1ng_tr%E1%BB%A3_Kinh_t%E1%BA%BF" title="Hội đồng Tương trợ Kinh tế">Hội đồng tương trợ kinh tế</a>, một hợp tác kinh tế giữa nhiều nước xã hội chủ nghĩa mà Liên Xô chủ trì</div>
</div>
</div>
Mô hình hệ thống kinh tế Liên Xô cơ bản là kinh tế nhà nước, là nền kinh tế phi cạnh tranh, không định hướng theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Thị trường">thị trường</a>,
chịu sự lãnh đạo của Đảng và tập trung hóa, kế hoạch hóa cao độ cả ở
cấp vi mô và vĩ mô. Đây cũng là mô hình kinh tế chung của các Quốc gia
xã hội chủ nghĩa.<br />
<ul>
<li>Nền kinh tế nhà nước tập trung: Tuy trong nền kinh tế Xô viết còn có thành phần kinh tế tập thể trong nông nghiệp là các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_trang_t%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83&action=edit&redlink=1" title="Nông trang tập thể (trang chưa được viết)">nông trang tập thể</a> (Kolkhoz – <i>Коллективное хозяйство</i>, viết tắt là <i>Колхоз</i>), nhưng tỷ trọng áp đảo trong kinh tế là thành phần nhà nước với các nhà máy xí nghiệp trong công nghiệp và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_qu%E1%BB%91c_doanh&action=edit&redlink=1" title="Nông trường quốc doanh (trang chưa được viết)">nông trường quốc doanh</a> Sovkhoz (<i>Советское хозяйство</i>, viết tắt là <i>Совхоз</i>) trong nông nghiệp, đây là nền kinh tế nhà nước, tập trung điển hình nhất.</li>
<li>Đảng lãnh đạo toàn bộ nền kinh tế: Các định hướng dài hạn của nền
kinh tế đất nước và địa phương được thông qua tại Đại hội Đảng các cấp
và các cấp ủy Đảng chỉ đạo trực tiếp việc thi hành chính sách kinh tế và
giải quyết các khúc mắc trong quá trình kinh tế.</li>
<li>Kế hoạch hóa cao độ: Đại hội Đảng xác định các nhiệm vụ ưu tiên của
nền kinh tế và phác thảo ra các chỉ tiêu kinh tế quan trọng của một thời
kỳ dài thường là 5 năm và định hướng dài 10 năm, đó là cơ sở để kế
hoạch hóa. Sau đó Gosplan Liên Xô (Cơ quan kế hoạch nhà nước – <i>Госплан</i>) sẽ lập ra kế hoạch cho các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_n%C4%83m_n%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch năm năm (trang chưa được viết)">kế hoạch năm năm</a>, đôi khi có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_b%E1%BA%A3y_n%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch bảy năm (trang chưa được viết)">kế hoạch bảy năm</a> với các chỉ số kinh tế cụ thể cho thời hạn 5 năm và từng năm cụ thể. Các kế hoạch của Gosplan sẽ được chuyển giao cho các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_kinh_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Bộ kinh tế (trang chưa được viết)">Bộ kinh tế</a>.
Bộ sẽ lập kế hoạch chi tiết cho ngành mình và giao các chỉ tiêu kinh tế
cho các doanh nghiệp dưới sự chủ quản của bộ. Các doanh nghiệp trên cơ
sở kế hoạch được giao sẽ tính toán các nguồn lực và có thể đệ trình kế
hoạch sản xuất lên các cơ quan chủ quản để đề nghị hiệu chỉnh. Một khi
kế hoạch được thông qua đó sẽ là pháp lệnh nhà nước. Để đảm bảo tài
chính cho các kế hoạch sản xuất các doanh nghiệp sẽ nhận được tiền theo
kế hoạch từ Gosbank (Ngân hàng nhà nước – <i>Госбанк</i>) và nhận nhiên, nguyên vật liệu và các sản phẩm trung gian theo kế hoạch từ Gossnab (Cung ứng nhà nước – <i>Госснабжение</i>).
Việc lập kế hoạch được thực hiện rất chi tiết: thậm chí Gosplan quy
định đến cả giá bán buôn và bán lẻ của các loại sản phẩm, như vậy sẽ rất
phức tạp, Gosplan của Liên Xô thực sự là một cơ quan ngang bộ với chức
năng đặc biệt của chính phủ Liên Xô thường do một Uỷ viên Bộ chính trị -
Phó chủ tịch hội đồng bộ trưởng phụ trách kinh tế chỉ đạo với đội ngũ
đông đảo các chuyên gia kinh tế, các nhà quản lý kế hoạch, nhưng việc
lập kế hoạch chi tiết như vậy không thể nào sát được với thực tế cuộc
sống kinh tế của đất nước, không thể tính được các yếu tố thị trường. Vì
những lý do trên nền kinh tế của Liên Xô là nền kinh tế phi cạnh tranh
và không định hướng đến thị trường.</li>
</ul>
Những đặc điểm tập trung hóa, kế hoạch hóa cao độ dưới sự lãnh đạo
của Đảng như vậy có tác dụng dễ dàng tập trung được nguồn lực quốc gia
cho các mục tiêu trọng điểm, những ưu tiên của đất nước ví dụ điển hình
như quá trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_h%C3%B3a" title="Công nghiệp hóa">Công nghiệp hóa</a> những năm 1930 đã thành công bất kể các căng thẳng của nền kinh tế, cũng như các dự án <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C5%A9_trang&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua vũ trang (trang chưa được viết)">chạy đua vũ trang</a>
và các dự án lớn khác của Liên Xô sau này. Nhưng đồng thời nó thường
không gắn liền với hiệu quả kinh tế nên thường gây lãng phí rất lớn:
Kinh tế phát triển nhanh nhờ khai thác rất lớn các nguồn tài nguyên
thiên nhiên và năng suất lao động tăng không tương xứng. Các chỉ tiêu
phát triển được duy trì cao nhưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%A9c_s%E1%BB%91ng" title="Mức sống">mức sống</a> của nhân dân ngày càng kém so với các đối thủ tư bản ở nước ngoài.<br />
Kinh tế có kế hoạch và tách xa thị trường nên kinh tế Liên Xô tránh được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a>, tránh được các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_kinh_t%E1%BA%BF_%28Marx%29" title="Khủng hoảng kinh tế (Marx)">khủng hoảng</a> và các rủi ro của thị trường như trong các nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%C6%B0_b%E1%BA%A3n#C.C3.A1c.C4.91.E1.BA.B7c.C4.91i.E1.BB.83m_c.E1.BB.A7a_kinh_t.E1.BA.BF_t.C6.B0_b.E1.BA.A3n_ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a" title="Chủ nghĩa tư bản">kinh tế tư bản chủ nghĩa</a>,
giá cả có khi được duy trì cố định trong vài chục năm. Nhưng nền kinh
tế như vậy là sẽ rất nặng nề không linh hoạt: một doanh nghiệp không
hoàn thành kế hoạch sẽ ảnh hưởng lây lan, do đó kế hoạch được coi như
pháp lệnh nhà nước và có tính bắt buộc rất cao. Vì kế hoạch hóa mang
nhiều tính mệnh lệnh quan liêu và không sát thị trường là một nguyên
nhân chính làm hàng hóa Liên Xô có chất lượng và tính cạnh tranh ngày
càng kém so với nước ngoài. Giá cả cố định trong một thời gian khá dài
cộng với thu nhập tăng đều theo kế hoạch điều này là có lợi cho tầng lớp
dân cư lớp dưới kém năng động thích được sống bao cấp, sức mua của
người dân tăng cao, nhưng ngược lại sức mua tăng mà hàng hóa kém chất
lượng không theo kịp yêu cầu của xã hội nên gây nên nạn khan hiếm hàng
hóa có giá trị tạo <i>"văn hóa xếp hàng"</i> ở mọi nơi, gây bất bình trong dân chúng nhất là dân thành thị.<br />
Lợi ích doanh nghiệp và người lao động phụ thuộc vào việc hoàn thành
và vượt chỉ tiêu kế hoạch được giao mà không có đối tượng cạnh tranh (ở
Liên Xô cạnh tranh chỉ dưới hình thức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi_%C4%91ua_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Thi đua Xã hội chủ nghĩa (trang chưa được viết)">thi đua Xã hội chủ nghĩa</a>).
Từ những năm 1960 khi thị hiếu của người dân nâng cao, việc vượt và
vượt hơn nữa chỉ tiêu tạo nên một số lượng hàng hóa dư thừa cực kỳ lớn
trong xã hội, nhưng những hàng hóa khác thì lại khan hiếm. Kết quả là
một số loại hàng hóa thì thừa nhiều, một số khác thì lại thiếu gây mất
cân đối trong nền kinh tế.<br />
Việc không có cạnh tranh và sản xuất theo kế hoạch làm cho người lao
động mất động lực quyền lợi kinh tế dẫn đến sự sa sút kỷ luật và lòng
hăng hái, yêu lao động và nảy sinh bàng quan, vô trách nhiệm: Vào những
năm Stalin và trong chiến tranh, người lao động làm việc dưới ảnh hưởng
của tinh thần yêu nước và kỷ luật sắt nên sự sa sút chưa được thể hiện
rõ, nhưng về sau vì kém động lực kinh tế nên chiều hướng này là phổ biến
trong tâm lý người lao động. Đồng thời cách trả lương lao động mang
tính bình quân chủ nghĩa không khuyến khích tính năng động và làm bất
mãn những người muốn làm giàu. Để khuyến khích người lao động, từ những
năm cuối thập kỷ 1970 Liên Xô cho áp dụng khoán sản phẩm trong các xí
nghiệp công nghiệp ở phạm vi tổ đội lao động (<i>Бригадный подряд</i>) nhưng kết quả chỉ thành công hạn chế và không gây được động lực lớn.<br />
Tất cả những điểm yếu của nền kinh tế Xô viết dội trực tiếp vào nông
nghiệp Xô viết làm nền nông nghiệp Liên Xô ngày càng yếu kém, nông
nghiệp và nông thôn không được tái đầu tư, khoảng cách thành thị – nông
thôn ngày càng lớn, thanh niên nông thôn dồn hết vào thành phố, nông
thôn suy thoái, sản xuất nông nghiệp sa sút nghiêm trọng. Đất nước rộng
nhất thế giới, đất đai phì nhiêu mà không đảm bảo nhu cầu nông sản cho
xã hội. Đến giữa những năm 1980 nông nghiệp và nông thôn đã là một vấn
đề rất trầm trọng của xã hội Xô viết. Đảng và chính phủ Liên Xô đã có
những cố gắng đầu tư cho nông nghiệp trong những năm 1970 – 1980 bằng
các dự án thành lập các tổ hợp Nông – công nghiệp nhưng vì chưa đánh giá
hết những nguyên nhân gốc rễ và cách tiếp cận cũng mang tính quan liêu
mệnh lệnh nên chương trình nhiều tham vọng này cũng không thành công.<br />
Đến giữa những năm 1980 nền kinh tế Xô viết đã bộc lộ những điểm yếu
rất to lớn đang làm Liên Xô lạc hậu hơn nữa với các địch thủ tư bản chủ
nghĩa, trong nền kinh tế tích tụ rất nhiều mâu thuẫn ảnh hưởng lớn lên
xã hội và đó là nguyên nhân để Tổng bí thư Gorbachov tiến hành cải cách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">cải tổ</a> (<i>perestroika</i>),
tuy nhiên cải cách chỉ tập trung vào cơ cấu chính trị trong khi không
quan tâm đến cải cách mô hình kinh tế nên đã thất bại và Liên Xô sụp đổ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A2n_chia_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_Li.C3.AAn_Bang_X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt">Phân chia lãnh thổ của Liên Bang Xô Viết</span></h2>
Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1954" title="1954">1954</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a> Liên Xô bao gồm 15 nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết:<br />
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png"><img alt="USSR Republics Numbered Alphabetically.png" data-file-height="928" data-file-width="1356" height="273" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png/800px-USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png" width="400" /></a></div>
</div>
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Armenia" title="Armenia">Armenia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan" title="Azerbaijan">Azerbaidjan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belorussia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan">Kirghizia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latvia" title="Latvia">Latvia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moldova" title="Moldova">Moldavia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tajikistan" title="Tajikistan">Tadjikistan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan" title="Turkmenistan">Turkmenia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a></li>
</ol>
Và phần lớn các nước này lại được phân chia thành các tỉnh (ngoại trừ 5 nước Latvia, Litva, Estonia, Moldavia và Armenia).<br />
Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga (RSFSR) được phân chia thành 16 nước <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Các nước Cộng hoà tự trị của Liên bang Xô Viết">cộng hòa tự trị</a></i> (avtonomnaya respublika-<i>автономная республика</i>), 6 <i>khu</i> (krai-<i>край</i>) và 49 <i>tỉnh</i> (oblast-<i>область</i>). Dưới cấp khu có thể có <i>tỉnh tự trị</i>, dưới cấp tỉnh và khu còn có thể có các <i>vùng dân tộc</i> (thiểu số) (nationalny okrug-<i>национальный округ</i>), đến năm 1977 được đổi tên thành <i>vùng tự trị</i> (avtonomny okrug-<i>автономный округ</i>). Có tất cả 5 tỉnh tự trị, 10 vùng tự trị.<br />
Trong một số nước cộng hòa (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan" title="Azerbaijan">Azerbaidjan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tajikistan" title="Tajikistan">Tadjikistan</a>) còn có các nước <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Các nước Cộng hoà tự trị của Liên bang Xô Viết">cộng hòa tự trị</a></i> và <i>tỉnh tự trị</i>.<br />
Tất cả các đơn vị hành chính-lãnh thổ nói trên được phân chia thành các huyện (rayon-<i>район</i>) và thành phố trực thuộc tỉnh, vùng và nước cộng hòa.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Danh_nh.C3.A2n_th.E1.BB.9Di_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt">Danh nhân thời Xô viết</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_nh.C3.A0_l.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o_quan_tr.E1.BB.8Dng">Những nhà lãnh đạo quan trọng</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Ilyich_Lenin" title="Vladimir Ilyich Lenin">Vladimir Ilyich Lenin</a> (Ulyanov) (Владимир Ильич Ленин, Ульянов) – Lãnh tụ đầu tiên, người sáng lập nhà nước Liên bang Xô viết.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Iosif Vissarionovich Stalin</a> (Dzhugashvili) (Иосиф Виссарионович Сталин, Джугашвили) – Lãnh tụ Liên Xô (Tổng bí thư Đảng Cộng sản) sau Lenin.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Nikita Sergeyevich Khrushchyov</a> (Никита Сергеевич Хрущёв) – Bí thư thứ nhất Đảng cộng sản sau Stalin.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leonid_Ilyich_Brezhnev" title="Leonid Ilyich Brezhnev">Leonid Ilyich Brezhnev</a> (Леонид Ильич Брежнев) – Tổng bí thư đảng Cộng sản sau Khrushchyov.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yuri_Vladimirovich_Andropov" title="Yuri Vladimirovich Andropov">Yuri Vladimirovich Andropov</a> (Ю́рий Влади́мирович Андро́пов) – Tổng bí thư đảng Cộng sản sau Brezhnev</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Ustinovich_Chernenko" title="Konstantin Ustinovich Chernenko">Konstantin Ustinovich Chernenko</a> (Константи́н Усти́нович Черне́нко) – Tổng bí thư đảng Cộng sản sau Andropov</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Sergeyevich Gorbachyov</a> (Михаил Сергеевич Горбачёв) – Tổng bí thư cuối cùng, người khởi xướng cải tổ, Tổng thống Liên Xô vào thời điểm Liên Xô tan rã.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.E1.BB.99t_s.E1.BB.91_ch.C3.ADnh_kh.C3.A1ch_kh.C3.A1c">Một số chính khách khác</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lev_Davidovich_Trotsky" title="Lev Davidovich Trotsky">Lev Davidovich Trotsky</a>
(Лев Давыдович Троцкий) – Nhà lãnh đạo cách mạng nổi tiếng, người sáng
lập Hồng quân công nông, người lãnh đạo thắng lợi của Hồng quân
Bolshevik trong nội chiến (1918 – 1922).</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Feliks_Edmundovich_Dzerzhinsky&action=edit&redlink=1" title="Feliks Edmundovich Dzerzhinsky (trang chưa được viết)">Feliks Edmundovich Dzerzhinsky</a> (Феликс Эдмундович Дзержинский) – Lãnh đạo cơ quan Ủy ban đặc biệt trấn áp phản cách mạng thời cách mạng và nội chiến.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maksim_Maksimovich_Litvinov&action=edit&redlink=1" title="Maksim Maksimovich Litvinov (trang chưa được viết)">Maksim Maksimovich Litvinov</a> (Максим Максимович Литвинов) – Nhà ngoại giao nổi tiếng, tác giả chính sách đối ngoại "An ninh tập thể".</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vyacheslav_Mikhailovich_Molotov" title="Vyacheslav Mikhailovich Molotov">Vyacheslav Mikhailovich Molotov</a>
(Вячеслав Михайлович Молотов) – Chủ tịch hội đồng bộ trưởng kiêm Bộ
trưởng ngoại giao thời Stalin, người ký hiệp ước Ribbentrop – Molotov.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lavrentiy_Pavlovich_Beriya" title="Lavrentiy Pavlovich Beriya">Lavrenty Pavlovich Beria</a> (Лаврентий Павлович Берия) – Lãnh đạo Bộ dân ủy nội vụ NKVD và phụ trách an ninh, công an, mật vụ, trong thời Stalin.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrey_Andreyevich_Gromyko&action=edit&redlink=1" title="Andrey Andreyevich Gromyko (trang chưa được viết)">Andrey Andreyevich Gromyko</a> (Андрей Андреевич Громыко) – Bộ trưởng ngoại giao Liên Xô những năm 1960 – 1980.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dmitri_Fyodorovich_Ustinov&action=edit&redlink=1" title="Dmitri Fyodorovich Ustinov (trang chưa được viết)">Dmitri Fyodorovich Ustinov</a>
(Дмитрий Фёдорович Устинов) – Nguyên soái, Bộ trưởng Quốc phòng, nổi
tiếng là nhà tổ chức các tổ hợp công nghiệp quốc phòng Xô viết.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A0_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Nhà quân sự</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgi_Konstantinovich_Zhukov" title="Georgi Konstantinovich Zhukov">Georgi Konstantinovich Zhukov</a>
(Георгий Константинович Жуков) – Nguyên soái, chỉ huy công phá Berlin,
tiếp nhận sự đầu hàng của Đức Quốc xã trong Chiến tranh thế giới thứ
hai.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_nh.C3.A0_khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_k.E1.BB.B9_thu.E1.BA.ADt">Các nhà khoa học và kỹ thuật</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Andrei_Dmitrievich_Sakharov" title="Andrei Dmitrievich Sakharov">Andrei Dmitriyevich Sakharov</a> (Андрей Дмитриевич Сахаров) – Viện sỹ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, đóng góp quan trọng chế tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">bom khinh khí</a> của Liên Xô, người đối lập đấu tranh vì nhân quyền tại Liên Xô.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Igor_Vasilyevich_Kurchatov" title="Igor Vasilyevich Kurchatov">Igor Vasilyevich Kurchatov</a> (Игорь Васильевич Курчатов) – Viện sỹ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, cha đẻ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Vũ khí hạt nhân">bom nguyên tử</a> của Liên Xô.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sergey_Pavlovich_Korolyov" title="Sergey Pavlovich Korolyov">Sergei Pavlovich Korolyov</a> (Сергей Павлович Королёв) – Viện sỹ viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, Tổng công trình sư tên lửa vũ trụ Liên Xô thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%87_tinh" title="Vệ tinh">vệ tinh nhân tạo</a> đầu tiên, thời Gagarin bay vào vũ trụ.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Leonidovich_Kapitsa" title="Pyotr Leonidovich Kapitsa">Pyotr Leonidovich Kapitsa</a> (Пётр Леонидович Капица) – Viện sỹ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Nobel" title="Giải Nobel">giải thưởng Nobel</a>, chủ tịch viện các vấn đề Vật lý của Liên Xô.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Timofeyevich_Kalashnikov" title="Mikhail Timofeyevich Kalashnikov">Mikhail Timofeevich Kalashnikov</a> (Михаил Тимофеевич Калашников) – Tổng công trình sư hệ vũ khí bộ binh dòng súng AK.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yuri_Alekseievich_Gagarin" title="Yuri Alekseievich Gagarin">Yuri Alekseyevich Gagarin</a> (Юрий Алексеевич Гагарин) – Nhà du hành vũ trụ đầu tiên của nhân loại.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_ngh.E1.BB.87_s.C4.A9">Văn nghệ sĩ</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Leonidovich_Pasternak" title="Boris Leonidovich Pasternak">Boris Leonidovich Pasternak</a> (Борис Леонидович Пастернак) – Nhà văn nổi tiếng tác giả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_thuy%E1%BA%BFt" title="Tiểu thuyết">tiểu thuyết</a> "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1c_s%C4%A9_Zhivago" title="Bác sĩ Zhivago">Bác sỹ Zhivago</a>", <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Nobel" title="Giải Nobel">giải thưởng Nobel</a>.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Aleksandrovich_Sholokhov" title="Mikhail Aleksandrovich Sholokhov">Mikhail Aleksandrovich Sholokhov</a> (Михаил Александрович Шолохов) – Nhà văn nổi tiếng tác giả "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%C3%B4ng_%C3%AAm_%C4%91%E1%BB%81m" title="Sông Đông êm đềm">Sông Đông êm đềm</a>" giải thưởng Nobel.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Isayevich_Solzhenitsyn" title="Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn">Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn</a> (Александр Исаевич Солженицын) – Nhà văn nổi tiếng lên án chế độ khủng bố Stalin, tác giả "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=GULAG_qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%91%E1%BB%8Ba_ng%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="GULAG quần đảo địa ngục (trang chưa được viết)">GULAG quần đảo địa ngục</a>", giải thưởng Nobel.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Galina_Sergeyevna_Ulanova&action=edit&redlink=1" title="Galina Sergeyevna Ulanova (trang chưa được viết)">Galina Sergeyevna Ulanova</a> (Галина Сергеевна Уланова) – Nữ nghệ sỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAa_Ba_L%C3%AA" title="Múa Ba Lê">ballet</a> nổi tiếng.</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maksim_Gorky" title="Maksim Gorky">Maxim Gorky</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1868" title="1868">1868</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>), nhà văn Xô Viết. Các tác phẩm nổi tiếng: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B9" title="Mẹ">người mẹ</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_th%C6%A1_%E1%BA%A5u&action=edit&redlink=1" title="Thời thơ ấu (trang chưa được viết)">thời thơ ấu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_c%E1%BB%A7a_t%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Trường đại học của tôi (trang chưa được viết)">trường đại học của tôi</a>...</li>
</ul>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksey_Nikolayevich_Tolstoy" title="Aleksey Nikolayevich Tolstoy">Aleksey Nikolayevich Tolstoy</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1883" title="1883">1883</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>), nhà văn Xô Viết. Các tác phẩm nổi tiếng: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91au_kh%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Con đường đau khổ (trang chưa được viết)">Con đường đau khổ</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_th%C6%A1_%E1%BA%A5u_c%E1%BB%A7a_Nhi-ki-ta&action=edit&redlink=1" title="Thời thơ ấu của Nhi-ki-ta (trang chưa được viết)">thời thơ ấu của Nhi-ki-ta</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFc_ch%C3%ACa_kho%C3%A1_v%C3%A0ng&action=edit&redlink=1" title="Chiếc chìa khoá vàng (trang chưa được viết)">chiếc chìa khoá vàng</a>,...</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.99ng_vi.C3.AAn">Vận động viên</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Serhiy_Nazarovych_Bubka" title="Serhiy Nazarovych Bubka">Sergey Nazarovich Bubka</a> (Сергей Назарович Бубка) – vô địch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i" title="Thế vận hội">Olympic</a> và nhiều lần phá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BB%B7_l%E1%BB%A5c_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Kỷ lục thế giới (trang chưa được viết)">kỷ lục thế giới</a> môn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%A3y_s%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Nhảy sào (trang chưa được viết)">nhảy sào</a>.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Larisa_Semyonovna_Latynina&action=edit&redlink=1" title="Larisa Semyonovna Latynina (trang chưa được viết)">Larisa Semyonovna Latynina</a> (Лариса Семёновна Латынина) – Nữ vận động viên thể dục dụng cụ nổi tiếng.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vladislav_Aleksandrovich_Tretyak&action=edit&redlink=1" title="Vladislav Aleksandrovich Tretyak (trang chưa được viết)">Vladislav Aleksandrovich Tretyak</a> (Владислав Александрович Третьяк) – Thủ môn nổi tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%BAc_c%C3%B4n_c%E1%BA%A7u_tr%C3%AAn_b%C4%83ng" title="Khúc côn cầu trên băng">khúc côn cầu trên băng</a> của đội tuyển Liên Xô những năm 1970 – 1980.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lev_Ivanovich_Yashin" title="Lev Ivanovich Yashin">Lev Ivanovich Yashin</a> (Лев Иванович Яшин) – Thủ môn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1" title="Bóng đá">bóng đá</a> huyền thoại của đội tuyển Liên Xô những năm 1950 – 1960.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_thanh">Âm thanh</span></h2>
<table class="metadata mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<img alt="" data-file-height="160" data-file-width="160" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Gnome-mime-audio-openclipart.svg/50px-Gnome-mime-audio-openclipart.svg.png" width="50" /></div>
</div>
</td>
<td class="mbox-text" style="line-height: 1.1em;">
<div class="haudio">
<div class="fn" style="padding: 2px 0;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Lenin_-_What_Is_Soviet_Power.ogg" title="Tập tin:Lenin - What Is Soviet Power.ogg">Chính quyền Xô viết là gì?</a></div>
<div>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_0">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="miêu tả" style="padding: 0;">
Diễn văn của Lenin (<a class="extiw" href="http://ru.wikipedia.org/wiki/s:%D0%A7%D1%82%D0%BE_%D1%82%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C%3F_%28%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD%29" title="ru:s:Что такое советская власть? (Ленин)">Что такое советская власть?</a>)</div>
</div>
<hr />
</td>
</tr>
<tr>
<td class="mbox-text" colspan="2" style="line-height: 1.1em;"><span style="font-size: smaller;"><i>Trục trặc khi nghe tập tin âm thanh này? Xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">hướng dẫn</a>.</i></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-britannica1-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-britannica1_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">Encyclopedia Britannica</a>: <a class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/614785/Union-of-Soviet-Socialist-Republics" rel="nofollow">Union of Soviet Socialist Republics</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Law, David A. (1975). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=f3ky9qBavl4C&dq" rel="nofollow"><i>Russian Civilization</i></a>. Ardent Media. tr. 300–1. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8422-0529-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8422-0529-2">0-8422-0529-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=300%E2%80%931&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Df3ky9qBavl4C%26dq&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Russian+Civilization&rft.aulast=Law%2C+David+A.&rft.pub=Ardent+Media&rft.isbn=0-8422-0529-2&rft.date=1975&rft.au=Law%2C+David+A.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô"></span></span></li>
<li id="cite_note-SeemingParadox-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-SeemingParadox_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Dinkel, R.H. (1990). <i>The Seeming Paradox of Increasing Mortality in a Highly Industrialized Nation: the Example of the Soviet Union</i>. tr. 155–77.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=155%E2%80%9377&rft.aulast=Dinkel%2C+R.H.&rft.btitle=The+Seeming+Paradox+of+Increasing+Mortality+in+a+Highly+Industrialized+Nation%3A+the+Example+of+the+Soviet+Union&rft.genre=book&rft.date=1990&rft.au=Dinkel%2C+R.H.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">«Энтузиазм
и самоотверженность миллионов людей в годы первой пятилетки — не
выдумка сталинской пропаганды, а несомненная реальность того времени».
См.: Роговин В. З. Была ли альтернатива? М: Искра-Research, 1993</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://lib.tvu.edu.vn/index.php/dialilichsu/1312-332e.html" rel="nofollow">Giáo trình LS kinh tế, ĐH Kinh tế quốc dân. Trang 145</a></span></li>
<li id="cite_note-statistics-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-statistics_6-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Книга (trang chưa được viết)">Bản mẫu:Книга</a> См. также <a class="external text" href="https://archive.is/20130629043406/publ.lib.ru/ARCHIVES/_OBS_EKO/_Obs_eko_otdel%27nye_izdaniya.html" rel="nofollow">материалы по индустриализации СССР</a> на сайте публичной библиотеки Вадима Ершова</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử thế giới hiện đại. Nguyễn Anh Thái chủ biên. NXB Giáo dục 2001. Trang 63-65</span></li>
<li id="cite_note-Kolesov-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-Kolesov_8-0">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Колесов Н. Д.</i> <a class="external text" href="http://www.m-economy.ru/art.php?nArtId=119" rel="nofollow">Экономический фактор победы в битве под Сталинградом</a> // Проблемы современной экономики. 2002. № 3.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Rolf Michaelis: Die Waffen-SS. Mythos und Wirklichkeit. Michaelis-Verlag, Berlin 2001, p. 36</span></li>
<li id="cite_note-burds-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-burds_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.history.neu.edu/fac/burds/Burds-FifthColumnists.pdf" rel="nofollow">"The Soviet War against ‘Fifth Columnists’: The Case of Chechnya, 1942–4" by Jeffrey Burds</a>, p.16, 26</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Aurélie Campana, Sürgün: <a class="external text" href="http://www.massviolence.org/Surgun-The-Crimean-Tatars-deportation-and-exile" rel="nofollow">"The Crimean Tatars’ deportation and exile"</a>, 16 June 2008. Retrieved 19 April 2012, ISSN 1961-9898</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://library.ndsu.edu/grhc/research/scholarly/book_reviews/pohl_review.html" rel="nofollow">http://library.ndsu.edu/grhc/research/scholarly/book_reviews/pohl_review.html</a></span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Nikolai Bougai. <i>The Deportation of Peoples in the Soviet Union</i>. Nova Publishers 1996 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1560723718">ISBN 1560723718</a> Page 20</span></li>
<li id="cite_note-I._Krivosheev._Page_278-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-I._Krivosheev._Page_278_14-0">^</a></b> <span class="reference-text">G. I. Krivosheev. <i>Soviet Casualties and Combat Losses</i>. Greenhill 1997 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1853672807">ISBN 1-85367-280-7</a> Pages 276-278</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử thế giới hiện đại. Nguyễn Anh Thái chủ biên. NXB Giáo dục 2001. Trang 258-259</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/story/2008/02/080217_foreignveteransvnwar.shtml" rel="nofollow">“3000 quân Liên Xô trong cuộc chiến VN”</a>. BBC tiếng Việt<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 10 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=3000+qu%C3%A2n+Li%C3%AAn+X%C3%B4+trong+cu%E1%BB%99c+chi%E1%BA%BFn+VN&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fvietnamese%2Fvietnam%2Fstory%2F2008%2F02%2F080217_foreignveteransvnwar.shtml&rft.genre=book&rft.pub=BBC+ti%E1%BA%BFng+Vi%E1%BB%87t&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô"></span></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">1</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.quangngai.gov.vn/quangngai/tiengviet/sbn_301/2011/68769/" rel="nofollow">http://www.quangngai.gov.vn/quangngai/tiengviet/sbn_301/2011/68769/</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://rt.com/news/ussr-collapse-economic-reunion-649/" rel="nofollow">http://rt.com/news/ussr-collapse-economic-reunion-649/</a></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Loạt bài Bài học từ sự sụp đổ của Đảng CS Liên Xô - Báo Nhân dân, kỳ 7</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://rt.com/news/ussr-collapse-world-secure-645/" rel="nofollow">http://rt.com/news/ussr-collapse-world-secure-645/</a></span></li>
</ol>
</div>
<i>Giải mã những bí mật của CIA</i> (NXB Thông tấn -phát hành năm
2007) cuốn sách tổng hợp lại các bài báo nói về những sự việc có trong
những tài liệu mật vừa được CIA giải mã năm 2007.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/SNG" title="SNG">SNG</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_l%C3%A3nh_t%E1%BB%A5_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Danh sách lãnh tụ Liên Xô">Danh sách lãnh tụ Liên Xô</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_ca_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Quốc ca Liên Xô">Quốc ca Liên Xô</a></li>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Quốc tế Cộng sản">Quốc tế Cộng sản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a> (КГБ, tức Комитет Государственной Безопасности, Uỷ ban An ninh Nhà nước)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">Hệ thống xã hội chủ nghĩa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Warszawa" title="Khối Warszawa">Khối Warszawa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3" title="Liên Xô tan rã">Liên Xô tan rã</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li>Bôrít Enxin (Boris Yeltsin), <i>Những ghi chép của tổng thống</i>, Hà Nội: Nxb Chính trị quốc gia, 1995</li>
<li>V.A.Métvêđép (Medvedev), <i>Ê kíp Goócbachốp – Nhìn từ bên trong</i>.</li>
<li>V.G.Aphanasiev, <i>Quyền lực thứ tư và bốn đời tổng bí thư</i> Hà Nội: Nhà xuất bản chính trị quốc gia, 1995.</li>
<li>E.K.Ligachov, <i>Inside Gorbachev's Kremlin The memoirs of Yegor Ligachev</i> – Bên trong điện Cremli của Gorbachov, Hồi ký của Egor Ligachov, Pantheon Books, New York 1993.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="commons:Special:Search/Liên Xô"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Soviet_Union?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Liên Xô trên Wikimedia Commons">Liên Xô</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=AwpFwgVmkp4" rel="nofollow">Câu Chuyện Xô Viết</a> Youtube</li>
<li><a class="external text" href="http://www.sggp.org.vn/thoisu/nam2005/thang11/75227/" rel="nofollow">Suy nghĩ về cuộc Cách mạng tháng Mười Nga</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1924.htm" rel="nofollow">Hiến pháp Liên Xô 1924</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1936.htm" rel="nofollow">Hiến pháp Liên Xô 1936</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1977.htm" rel="nofollow">Hiến pháp Liên Xô 1977</a></li>
<li><a class="external text" href="http://cccp.narod.ru/" rel="nofollow">Liên Xô</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/culturesport/story/2006/07/060703_soviet_diary.shtml" rel="nofollow">Nhật ký của nhân chứng một giai đoạn lịch sử</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible [[:Bản mẫu:State]] navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col" style="background: #CC0000;"><div style="font-size: 110%;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Các nước Cộng hòa của Liên bang Xô viết"><span style="color: gold;">Các nước Cộng hòa trong Liên Xô</span></a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #CC0000; text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu"><span style="color: gold;">Đông Âu</span></a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus"><img alt="Belarus" class="thumbborder" data-file-height="450" data-file-width="900" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Flag_of_Byelorussian_SSR.svg/23px-Flag_of_Byelorussian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Belorussia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Belorussia">CHXHCNXV Belorussia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moldova" title="Moldova"><img alt="Moldova" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Flag_of_Moldavian_SSR.svg/23px-Flag_of_Moldavian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Moldavia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Moldavia">CHXHCNXV Moldavia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Flag_of_Russian_SFSR.svg/23px-Flag_of_Russian_SFSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">CHXHCNXV Liên bang Nga</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina"><img alt="Ukraina" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Flag_of_Ukrainian_SSR.svg/23px-Flag_of_Ukrainian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Ukraina" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Ukraina">CHXHCNXV Ukraina</a></b></div>
</td>
<td class="navbox-image" rowspan="9" style="padding: 0px 0px 0px 2px; width: 0%;">
<div>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg"><img alt="Coat of arms of the Soviet Union.svg" data-file-height="1000" data-file-width="1000" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg/90px-Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="90" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #CC0000; text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á"><span style="color: gold;">Trung Á</span></a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan"><img alt="Kazakhstan" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/14/Flag_of_Kazakh_SSR.svg/23px-Flag_of_Kazakh_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Kazakhstan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakhstan">CHXHCNXV Kazakhstan</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan"><img alt="Kyrgyzstan" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Flag_of_Kyrgyz_SSR.svg/23px-Flag_of_Kyrgyz_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt_Kirghizia" title="Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô Viết Kirghizia">CHXHCNXV Kirghizia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tajikistan" title="Tajikistan"><img alt="Tajikistan" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Flag_of_Tajik_SSR.svg/23px-Flag_of_Tajik_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Tajikistan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Tajikistan">CHXHCNXV Tajikistan</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan" title="Turkmenistan"><img alt="Turkmenistan" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Turkmen_SSR.svg/23px-Flag_of_Turkmen_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Turkmenia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Turkmenia">CHXHCNXV Turkmenia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan"><img alt="Uzbekistan" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Flag_of_Uzbek_SSR.svg/23px-Flag_of_Uzbek_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Uzbekistan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Uzbekistan">CHXHCNXV Uzbekistan</a></b></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #CC0000; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nam_Kavkaz&action=edit&redlink=1" title="Nam Kavkaz (trang chưa được viết)"><span style="color: gold;">Ngoại Kavkaz</span></a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Armenia" title="Armenia"><img alt="Armenia" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/44/Flag_of_Armenian_SSR.svg/23px-Flag_of_Armenian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Armenia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Armenia">CHXHCNXV Armenia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan" title="Azerbaijan"><img alt="Azerbaijan" class="thumbborder" data-file-height="353" data-file-width="700" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Flag-azerbaijan-ssr.png/23px-Flag-azerbaijan-ssr.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Azerbaijan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Azerbaijan">CHXHCNXV Azerbaijan</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia"><img alt="Gruzia" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Flag_of_Georgian_SSR.svg/23px-Flag_of_Georgian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Gruzia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Gruzia">CHXHCNXV Gruzia</a></b></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #CC0000; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%C3%B9ng_Baltic&action=edit&redlink=1" title="Các nước vùng Baltic (trang chưa được viết)"><span style="color: gold;">Vùng Baltic</span></a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Estonia" title="Estonia"><img alt="Estonia" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="800" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Flag_of_Estonian_SSR.svg/23px-Flag_of_Estonian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Estonia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Estonia">CHXHCNXV Estonia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latvia" title="Latvia"><img alt="Latvia" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="1000" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Flag_of_Latvian_SSR.svg/23px-Flag_of_Latvian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Latvia" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Latvia">CHXHCNXV Latvia</a></b> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva"><img alt="Litva" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Flag_of_Lithuanian_SSR.svg/23px-Flag_of_Lithuanian_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Litva" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Litva">CHXHCNXV Litva</a></b></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #CC0000; text-align: center;"><span style="color: gold;">Cộng hòa Xô viết<br />
tồn tại ngắn</span></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Li%C3%AAn_bang_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Ngo%E1%BA%A1i_Kavkaz" title="Cộng hòa Liên bang Dân chủ Ngoại Kavkaz"><img alt="Cộng hòa Liên bang Dân chủ Ngoại Kavkaz" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Flag_of_Transcaucasian_SFSR.svg/23px-Flag_of_Transcaucasian_SFSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Ngo%E1%BA%A1i_Kavkaz" title="Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz">CHXHCNXV Liên bang Ngoại Kavkaz</a></b> (<i>1922-1936</i>) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Kareliya" title="Cộng hòa Kareliya"><img alt="Cộng hòa Kareliya" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/84/Flag_of_the_Karelo-Finnish_SSR.svg/23px-Flag_of_the_Karelo-Finnish_SSR.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Karelia-Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Karelia-Phần Lan">CHXHCNXV Karelia-Phần Lan</a></b> (<i>1940-1956</i>)</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-fi-fa"></span> <span id="interwiki-no-fa"></span> <span id="interwiki-pl-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Liên Xô">Liên Xô</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Thể loại:Hệ thống xã hội chủ nghĩa">Hệ thống xã hội chủ nghĩa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Nga" title="Thể loại:Lịch sử Nga">Lịch sử Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia" title="Thể loại:Cựu quốc gia">Cựu quốc gia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Thể loại:Cựu quốc gia châu Á">Cựu quốc gia châu Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Thể loại:Cựu quốc gia châu Âu">Cựu quốc gia châu Âu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Quốc gia cộng sản">Quốc gia cộng sản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Thể loại:Cựu Cộng hòa Xô viết">Cựu Cộng hòa Xô viết</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">José Rizal</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jose_rizal_01.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="436" data-file-width="340" height="321" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Jose_rizal_01.jpg/250px-Jose_rizal_01.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
<b>José Rizal (1861-1896)</b></div>
</div>
</div>
<b>José Rizal</b> (1861–1896) là nhà thơ, thầy thuốc và nhà hoạt động dân chủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a>. Ngày mất của ông được chính thức chọn là một trong những ngày nghỉ lễ chính thức của quốc gia Philippines.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#Gia_.C4.91.C3.ACnh_v.C3.A0_n.E1.BB.81n_t.E1.BA.A3ng_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c."><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Gia đình và nền tảng giáo dục.</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_t.C3.A1c_v.C3.A0_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_trong_th.E1.BB.9Di_k.C3.AC_.C4.91.E1.BA.A7u."><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Trước tác và hoạt động trong thời kì đầu.</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_Li.C3.AAn_minh_Philippines."><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Tổ chức Liên minh Philippines.</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_cu.E1.BB.91i_c.E1.BB.A7a_.C4.91.E1.BB.9Di_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng."><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Giai đoạn cuối của đời hoạt động.</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_Rizal#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gia_.C4.91.C3.ACnh_v.C3.A0_n.E1.BB.81n_t.E1.BA.A3ng_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c.">Gia đình và nền tảng giáo dục.</span></h2>
Sinh năm 1861 trong 1 gia đình giàu có tại tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Laguna_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Laguna (tỉnh)">Laguna</a>.
Mẹ ông là người có học thức, giỏi tiếng Tây Ban Nha nên ông được giáo
dục chu đáo. Vì tư tưởng bất phục nhà nước thực dân, gia đình ông bị
quản thúc, mẹ ông bị giam lỏng lúc ông 10 tuổi.<br />
Ông là con cháu đời thứ năm của Domingo Lam-co- một thương nhân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Ki%E1%BA%BFn" title="Phúc Kiến">Phúc Kiến</a> di cư sang Philippines từ giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_17" title="Thế kỷ 17">thế kỉ 17</a>. Lam-co kết hôn cùng Inez de la Rosa, một người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sangley&action=edit&redlink=1" title="Sangley (trang chưa được viết)">Sangley</a> sinh trưởng và có gốc gác tại đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Luzon" title="Luzon">Luzon</a>.<br />
Sau khi hoàn tất giáo dục đại học ở trong nước, ông ra nước ngoài, học tại Tây Ban Nha(trường Universidad Central de Madrid), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>(University of Paris) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> (trường Ruprecht Karl University of Heidelberg), và hoàn thành 2 luận án tiến sĩ về y học.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_t.C3.A1c_v.C3.A0_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_trong_th.E1.BB.9Di_k.C3.AC_.C4.91.E1.BA.A7u.">Trước tác và hoạt động trong thời kì đầu.</span></h2>
Từ thời học sinh, ông tỏ ra là nhân vật có tài năng. Năm 19 tuổi, ông đã là người có tiếng tăm trong giới học sinh. Bài thơ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BB%ADi_thanh_ni%C3%AAn_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Gửi thanh niên Philippines (trang chưa được viết)">Gửi thanh niên Philippines</a> viết năm 1879 phản ánh tư tưởng yêu nước trong thời kì đầu của ông:<br />
<i>"Hỡi hy vọng của Tổ quốc !</i><br />
<i>Hãy đấu tranh cho tương lai tươi sáng Philippines !"</i><br />
Ông viết cuốn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%ABng_%C4%91%E1%BB%A5ng_t%E1%BB%9Bi_t%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Đừng đụng tới tôi (trang chưa được viết)">Đừng đụng tới tôi</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Noli_me_tangere&action=edit&redlink=1" title="Noli me tangere (trang chưa được viết)">Noli me tangere</a>) vào năm 1887 nhằm vạch trần tội ác của thực dân Tây Ban Nha và chế độ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giueexu&action=edit&redlink=1" title="Giueexu (trang chưa được viết)">Giueexu</a> cay nghiệt giai cấp thống trị. Trong tác phẩm này, ông ngây thơ tin rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>
rồi sẽ trao trả độc lập cho dân tộc ông(dân tộc Philippines). Tác phẩm
này được đánh giá là sự phản ánh tư tưởng của giai cấp tư sản
Philippines yếu đuối và ôn hòa.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_Li.C3.AAn_minh_Philippines.">Tổ chức Liên minh Philippines.</span></h2>
Được Rizal thành lập năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/189" title="189">189</a>2
và có uy tín cũng như cơ sở cả trong giai cấp tư sản cũng như trong
quần chúng. Tổ chức này đề ra nhiệm vụ đấu tranh gồm mấy đặc điểm sau:<br />
<ul>
<li>Thống nhất toàn quần đảo thành một quốc gia.</li>
</ul>
<ul>
<li>Chống bạo lực và bất công.</li>
</ul>
<ul>
<li>Phát triển giáo dục, công nghiệp, nông nghiệp và buôn bán.</li>
</ul>
<ul>
<li>Thi hành cải cách.</li>
</ul>
Rizal là thủ lĩnh trong Liên minh đứng về phái ôn hòa. Ông phản đối
đấu tranh bạo lực, không tin vào lực lượng của quần chúng nhân dân, chỉ
chú trọng hoạt động trong giới trí thức. Ông tin rằng những biện pháp
giáo dục sẽ cải thiện đời sống nhân dân và tưởng rằng con đường cải cách
do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>
mang lại là con đường duy nhất đúng cho một nhà nước Philippines tự do
độc lập trong tương lai. Các phần tử trí thức tin tưởng và hưởng ứng
nhiệt tình chủ trương của Rizal, tham gia Liên minh khá đông.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_cu.E1.BB.91i_c.E1.BB.A7a_.C4.91.E1.BB.9Di_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng.">Giai đoạn cuối của đời hoạt động.</span></h2>
Ngay sau một vài hoạt động lớn của Liên minh, Rizal bị bắt và chịu án lưu đày. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Andr%C3%A9s_Bonifacio" title="Andrés Bonifacio">Andrés Bonifacio</a>, khi này đã thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Katipunan&action=edit&redlink=1" title="Katipunan (trang chưa được viết)">Katipunan</a>
vẫn coi Katipunan là một bộ phận của Liên minh. Tuy nhiên, những ý định
củng cố để Liên minh mang tính cấp tiến hơn, cách mạng hơn của
Bonifacio gặp thất bại do Liên minh chỉ chủ trương cải cách ôn hòa. Tuy
bị án lưu đày nhưng Rizal vẫn được Katipunan mời lãnh đạo khởi nghĩa khi
tổ chức này của Bonifacio quyết định rằng sẽ tranh đấu bằng con đường
bạo lực, và Rizal từ chối lời mời này. Rizal rời khỏi Philippines nhưng
trên đường sang Tây Ban Nha, ông bị bắt và chịu những cáo buộc về tội tổ
chức và cổ vũ phong trào khởi nghĩa của tổ chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Katipunan&action=edit&redlink=1" title="Katipunan (trang chưa được viết)">Katipunan</a>. Ông bị giải về Philippines và chịu án tử hình.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng Philippines (trang chưa được viết)">Cách mạng Philippines</a></li>
</ul>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Jos%C3%A9_Rizal" title="commons:Special:Search/José Rizal"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Jos%C3%A9_Rizal?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về José Rizal trên Wikimedia Commons">José Rizal</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<span id="interwiki-no-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1861" title="Thể loại:Sinh 1861">Sinh 1861</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1896" title="Thể loại:Mất 1896">Mất 1896</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_th%C6%A1_Philippines" title="Thể loại:Nhà thơ Philippines">Nhà thơ Philippines</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Philippines" title="Thể loại:Nhà cách mạng Philippines">Nhà cách mạng Philippines</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Anh_h%C3%B9ng_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Philippines" title="Thể loại:Anh hùng dân tộc Philippines">Anh hùng dân tộc Philippines</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Philippines_g%E1%BB%91c_Hoa" title="Thể loại:Người Philippines gốc Hoa">Người Philippines gốc Hoa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thể loại:Người thế kỷ 19">Người thế kỷ 19</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span></span> </span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-79041670180938341862014-12-27T01:29:00.001-08:002014-12-27T01:29:51.673-08:00Chào ngày mới 29 tháng 12 <img alt="Hình ảnh của Hội thề Đông Quan năm 1427 " id="ctl00_ctl00_cph1_cph1_ctl00_ctrlProductInfo_defaultImage" src="http://honvietquochoc.com.vn/images/thumbs/0009259_300.jpg" style="border-width: 0px; height: 105px; width: 123px;" title="Hình ảnh của Hội thề Đông Quan năm 1427 " /><br /><br />CNM365. Chào ngày mới 29 tháng 12 . Wikipedia Ngày này năm xưa. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1nh" title="Quốc khánh">Ngày độc lập</a> tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a></b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1911" title="1911">1911</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">Năm 1427</a> – Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan" title="Hội thề Đông Quan">Hội thề Đông Quan</a> (<i>hình</i>), Tổng binh <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Minh" title="Triều Minh">triều Minh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a> dẫn bộ binh rút khỏi An Nam, kết thúc thời kỳ <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Bắc thuộc lần 4">thuộc Minh</a></b> trong lịch sử Việt Nam. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1845" title="1845">Năm 1845</a> – Hoa Kỳ tiến hành sáp nhập nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Texas" title="Cộng hòa Texas">Cộng hòa Texas</a>, lãnh thổ này trở thành <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Texas" title="Texas">bang thứ 28</a></b> được nhận vào liên bang. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1911" title="1911">Năm 1911</a> – Các vương công và lạt ma Mông Cổ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Khố Luân</a> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911" title="Cách mạng Ngoại Mông 1911">tuyên bố độc lập</a></b> từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Thanh" title="Triều Thanh">triều Thanh</a>, lập Jebstundamba Khutuktu đời thứ tám <i>(hình)</i> làm quân chủ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1959" title="1959">Năm 1959</a> – Nhà vật lý học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Richard_Feynman" title="Richard Feynman">Richard Feynman</a> đưa ra một bài phát biểu được đặt tên là <i>Còn nhiều chỗ trống ở cấp vi mô</i>, được xem như mốc khai sinh của <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87_nano" title="Công nghệ nano">công nghệ nano</a></b>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Mông Cổ</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Mông Cổ</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Mông Cổ)</b><br />
Монгол Улс <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Mông Cổ)</b><br />
Mongol Uls <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Mông Cổ)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Mongolia.svg"><img alt="Flag of Mongolia.svg" class="thumbborder" data-file-height="2400" data-file-width="4800" height="63" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_Mongolia.svg/125px-Flag_of_Mongolia.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:State_emblem_of_Mongolia.svg"><img alt="State emblem of Mongolia.svg" data-file-height="1355" data-file-width="1220" height="94" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/State_emblem_of_Mongolia.svg/85px-State_emblem_of_Mongolia.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Quốc kỳ Mông Cổ">Quốc kỳ</a></td>
<td>Huy hiệu</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolia_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Mông Cổ"><img alt="Vị trí của Mông Cổ" data-file-height="553" data-file-width="553" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Mongolia_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Mongolia_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i>Dayar Mongol</i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCgd_Nairamdakh_Mongol" title="Bügd Nairamdakh Mongol">Bügd Nairamdakh Mongol</a></i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Dân chủ nghị viện">Dân chủ nghị viện</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tổng thống Mông Cổ">Tổng thống</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Mông Cổ (trang chưa được viết)">Thủ tướng</a><br />
(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">Tổng thống</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a>)</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Norovyn_Altankhuyag&action=edit&redlink=1" title="Norovyn Altankhuyag (trang chưa được viết)">Norovyn Altankhuyag</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&params=47_55_N_106_53_E_type:country%281.564.116%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">47°55′B, 106°53′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>1.564.116 km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 18</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>0,6% %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+7; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">mùa hè</a>: UTC+8</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">Độc lập</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">độc lập</a>)</b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày thành lập</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_7" title="11 tháng 7">11 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1921" title="1921">1921</a> (từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (tháng 7, 2007)</th>
<td>2.951.786 người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 139</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số (2007)</th>
<td>2.951.786 người</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>1.8 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 193</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2005)</th>
<td>Tổng số: $5,01 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">đô la Mỹ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2003)</th>
<td>0,679 <span style="color: #ffcc00;">trung</span> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">hạng 114</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tugrug&action=edit&redlink=1" title="Tugrug (trang chưa được viết)">Tugrug</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">MNT</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.mn" title=".mn">.mn</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Mông Cổ</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ</a>: <b>Монгол улс</b>) là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a> giáp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Liên bang Nga</a> về phía <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc" title="Bắc">bắc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a> về phía <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam" title="Nam">nam</a>, phía đông và phía tây. Dù không có biên giới chung với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a> nhưng điểm cực Tây của Mông Cổ chỉ cách điểm cực Đông của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a>
38 km (24 dặm). Đây là quốc gia có diện tích lớn thứ 19 trên thế giới
đồng thời là quốc gia không giáp biển có diện tích lớn thứ nhì, sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a>.
Với một diện tích rộng lớn nhưng dân số chỉ khoảng 3 triệu người
(2007), Mông Cổ trở thành nước có mật độ dân cư thấp nhất hành tinh.
Phần lớn đất đai Mông Cổ không thể trồng trọt được, chủ yếu là thảo
nguyên, đồi núi và sa mạc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a> và thành phố lớn nhất của Mông Cổ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulan Bator</a>, là nơi sinh sống của gần 38% dân số.<br />
Vùng đất thuộc quốc gia Mông Cổ ngày nay xưa kia từng bị cai trị bởi nhiều đế chế du mục như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hung_N%C3%B4" title="Hung Nô">Hung Nô</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAn_Ti" title="Tiên Ti">Tiên Ti</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhu_Nhi%C3%AAn" title="Nhu Nhiên">Nhu Nhiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%99t_Quy%E1%BA%BFt" title="Hãn quốc Đột Quyết">Đột Quyết</a> và nhiều đế chế khác. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a> được xây dựng từ năm 1206 bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a>. Vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thế kỷ 13">thế kỉ 13</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a> đã tiến hành những cuộc chiến tranh chinh phục khắp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>. Đế chế Mông Cổ lúc bấy giờ trở thành quốc gia rộng lớn và hùng mạnh nhất thế giới.<br />
Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nhà Nguyên</a> sụp đổ, quốc gia Mông Cổ quay lại chế độ như trước đây với xung đột nội bộ thường xuyên và những cuộc đột kích sang biên giới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_g%E1%BB%8Di_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tên gọi Trung Quốc">Trung Hoa</a>. Thế kỷ 16 và 17, Mông Cổ chịu sự ảnh hưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Phật Giáo Tây Tạng</a>. Vào cuối thế kỷ 17, hầu hết lãnh thổ Mông Cổ bị sáp nhập và chịu sự đô hộ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Nhà Thanh</a>. Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Nhà Thanh</a> sụp đổ vào năm 1911, Mông Cổ tuyên bố độc lập. Năm 1921 dưới sự bảo trợ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>, Mông Cổ chính thức tách khỏi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, tiến hành xây dựng nhà nước theo mô hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">Xã hội Chủ nghĩa</a>. Mông Cổ được quốc tế công nhận là một quốc gia độc lập từ năm 1945.<br />
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu</a> vào cuối năm 1989, chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">cộng sản</a> ở Mông Cổ sụp đổ sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990" title="Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990">Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990</a>, kết quả là chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Dân chủ nghị viện">dân chủ nghị viện</a> được thành lập. Bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p" title="Hiến pháp">hiến pháp</a> mới ra đời vào năm 1992 đưa nước này chuyển sang thể chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_%C4%91%E1%BA%A1i_ngh%E1%BB%8B" title="Cộng hòa đại nghị">cộng hòa nghị viện</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Kinh tế thị trường">kinh tế thị trường</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B_v.C3.A0_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chính trị và hành chính</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Tổng thống</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C4.90.E1.BA.A1i_Khural_Qu.E1.BB.91c_gia"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Đại Khural Quốc gia</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Th.E1.BB.A7_t.C6.B0.E1.BB.9Bng_v.C3.A0_N.E1.BB.99i_c.C3.A1c"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Thủ tướng và Nội các</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao_v.C3.A0_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Quan hệ ngoại giao và quân đội</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD_v.C3.A0_kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Địa lý và khí hậu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Ph.C3.A2n_chia_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Phân chia hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#L.C4.A9nh_v.E1.BB.B1c_c.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Lĩnh vực công nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_c.C3.B4ng_ngh.E1.BB.87"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Khoa học và công nghệ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#L.C4.A9nh_v.E1.BB.B1c_d.E1.BB.8Bch_v.E1.BB.A5"><span class="tocnumber">6.3</span> <span class="toctext">Lĩnh vực dịch vụ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#V.E1.BA.ADn_t.E1.BA.A3i"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Vận tải</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Ngôn ngữ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">8.2</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">8.3</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Y_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">8.4</span> <span class="toctext">Y tế</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#V.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Văn hoá</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Th.E1.BB.83_thao_v.C3.A0_gi.E1.BA.A3i_tr.C3.AD"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Thể thao và giải trí</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#C.C3.A1c_m.C3.B4n_th.E1.BB.83_thao_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">9.1.1</span> <span class="toctext">Các môn thể thao quốc tế</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Kiến trúc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C3.82m_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">9.3</span> <span class="toctext">Âm nhạc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C3.82m_nh.E1.BA.A1c_d.C3.A2n_gian"><span class="tocnumber">9.3.1</span> <span class="toctext">Âm nhạc dân gian</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C3.82m_nh.E1.BA.A1c_.C4.91.E1.BA.A1i_ch.C3.BAng"><span class="tocnumber">9.3.2</span> <span class="toctext">Âm nhạc đại chúng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">9.4</span> <span class="toctext">Truyền thông</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Lịch sử Mông Cổ">Lịch sử Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hsiung-nu-Empire.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="591" data-file-width="752" height="173" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Hsiung-nu-Empire.png/220px-Hsiung-nu-Empire.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lãnh thổ của người Hung Nô dưới thời vua Mặc Đốn</div>
</div>
</div>
Vùng đất Mông Cổ ngày nay từng là nơi sinh sống của rất nhiều tộc
người từ thời tiền sử. Họ chủ yếu là những người dân du mục và dần dần
phát triển thành những liên minh lớn mạnh. Năm 209 TCN, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hung_N%C3%B4" title="Hung Nô">Hung Nô</a> đã thành lập một liên minh hùng mạnh dưới sự lãnh đạo của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7c_%C4%90%E1%BB%91n_thi%E1%BB%81n_vu" title="Mặc Đốn thiền vu">Mặc Đốn</a>. Họ đã đánh bại người <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%E1%BB%93_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Đông Hồ (định hướng)">Đông Hồ</a>, vốn kiểm soát miền đông Mông Cổ trước kia rồi nhanh chóng trở thành một thế lực lớn uy hiếp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_g%E1%BB%8Di_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tên gọi Trung Quốc">Trung Hoa</a> trong 3 thế kỉ sau đó. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Nhà Tần">Nhà Tần</a> đã phải xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1n_L%C3%BD_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A0nh" title="Vạn Lý Trường Thành">Vạn Lí Trường Thành</a>
để ngăn chặn những sự xâm nhập từ phía bắc của người Hung Nô. Sau khi
bị người Trung Quốc đánh bại vào năm 428-431, một bộ phận người Hung Nô
đã di chuyển sang phía tây và trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hung" title="Người Hung">người Hung</a>. Sau đó, người Nhu Nhiên đã thay thế Hung Nô cai trị Mông Cổ cho đến khi bị đánh bại bởi người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%99t_Quy%E1%BA%BFt" title="Hãn quốc Đột Quyết">Đột Quyết</a>. Người Đột Quyết cai quản Mông Cổ trong hai thế kỉ 7 và 8. Tiếp đó, họ lại bị thay thế bởi tổ tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Uyghur" title="Người Uyghur">người Duy Ngô Nhĩ</a> ngày nay, và sau đó là người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a> và người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a>. Vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỉ 10</a>, Mông Cổ bị chia thành rất nhiều bộ lạc nhỏ liên kết rời rạc với nhau.<br />
Đế quốc Mông Cổ được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> thành lập năm 1206 sau khi thống nhất các bộ lạc Turk-Mông Cổ và sau đó bành trướng sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C3%81-%C3%82u" title="Lục địa Á-Âu">đại lục Á-Âu</a>, khởi đầu bằng việc xâm lược <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a> ở phía bắc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Khwarezm-Shah" title="Nhà Khwarezm-Shah">đế quốc Khwarezm</a> (Hoa Thích Tử Mô) ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a>. Vào thời kỳ cực thịnh của nó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%B2a_b%C3%ACnh_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Hòa bình Mông Cổ (trang chưa được viết)">Hòa bình Mông Cổ</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_t%C6%A1_l%E1%BB%A5a" title="Con đường tơ lụa">con đường tơ lụa</a> thuộc đế quốc Mông Cổ) đã tạo điều kiện cho giao lưu văn hóa và mậu dịch giữa <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Phương Đông">phương Đông</a> và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a> trong thời kỳ thế kỷ 13 - thế kỷ 14.<br />
Vào thời điểm Thành Cát Tư Hãn mất năm 1227, đế quốc này được chia cho 4 người con trai của ông với người con trai thứ 4 là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">đại hãn</a>,
và đến những năm 1350, các triều Hãn rạn nứt và đánh mất trật tự mà
Thành Cát Tư Hãn đã mang lại. Cuối cùng, các triều Hãn xa rời nhau, trở
thành các triều đại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y_Nhi_h%C3%A3n_qu%E1%BB%91c" title="Y Nhi hãn quốc">Y Nhi hãn quốc</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_S%C3%A1t_H%E1%BB%A3p_%C4%90%C3%A0i" title="Hãn quốc Sát Hợp Đài">Sát Hợp Đài hãn quốc</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Tr%C6%B0%E1%BB%9Bng_h%C3%A3n_qu%E1%BB%91c" title="Kim Trướng hãn quốc">Kim Trướng hãn quốc</a> ở địa phận nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> ngày nay, và triều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nhà Nguyên</a> ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>.<br />
Sau khi bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%C3%A1n" title="Người Hán">người Hán</a>
đánh bại, người Mông Cổ đã phải rút lui về đất nước mình và nhà Nguyên
tiếp tục tồn tại ở đó, được các nhà sử học hiện đại gọi là nhà Bắc
Nguyên. Nhà Minh điều quân xâm chiếm Mông Cổ năm 1380, và vào năm 1388
đã giành được một thắng lợi quan trọng, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karakorum&action=edit&redlink=1" title="Karakorum (trang chưa được viết)">Karakorum</a> (thủ đô Mông Cổ) bị tàn phá, người Mông Cổ về cơ bản nằm trong hệ thống chư hầu của Nhà Minh.<br />
Tiếp đó, vào thế kỷ 17 người Mông Cổ bị người Mãn Châu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a>)
tấn công mạnh mẽ. Năm 1636, Mông Cổ trở thành một phần của đế chế Mãn
Thanh. Năm 1911 nhà Mãn Thanh sụp đổ, Mông Cổ trở thành nước tự trị từ
1911 đến 1919.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_7" title="11 tháng 7">11 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1921" title="1921">1921</a>, được Liên Xô ủng hộ, nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ">Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ</a> ra đời theo (chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">Xã hội chủ nghĩa</a>).<br />
Vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1990" title="1990">1990</a>, khích động bởi những cải tổ, thay đổi ở Liên Xô và Đông Âu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990" title="Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990">Cách mạng Dân chủ Mông Cổ</a>
đã đưa đến sự sụp đổ chế độ Xã hội chủ nghĩa ở đây. Mông Cổ bắt đầu
tiến trình dân chủ hóa, cải tổ kinh tế, chính trị, chuyển sang chế độ đa
nguyên, đa đảng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B_v.C3.A0_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Chính trị và hành chính</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_v%C3%A0_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Chính trị và hành chính Mông Cổ (trang chưa được viết)">Chính trị và hành chính Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
Hiện nay, chính trị ở Mông Cổ là đa đảng, có 18 chính đảng cùng hoạt động. Đảng lớn nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đảng Nhân dân Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đảng Nhân dân Mông Cổ</a>.<br />
Cơ cấu chính trị với hình thức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Dân chủ nghị viện">dân chủ nghị viện</a>, đứng đầu nhà nước là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">tổng thống</a> với nhiệm kỳ 04 năm. Tổng thống hiện nay là ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a> được bầu làm lãnh đạo từ tháng 5/2009.<br />
Chính phủ hiện nay của Mông Cổ là chính phủ liên hiệp, với nhiệm kỳ 04 năm. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a> hiện nay là ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCkhbaataryn_Batbold" title="Sükhbaataryn Batbold">Sükhbaataryn Batbold</a>.<br />
Mông Cổ phân chia hành chính gồm 21 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh" title="Tỉnh">tỉnh</a> dưới quyền trung ương<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng">Tổng thống</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tổng thống Mông Cổ">Tổng thống Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Elbegdorj-2.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="683" data-file-width="1024" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ce/Elbegdorj-2.JPG/220px-Elbegdorj-2.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tsakhiagiin Elbegdorj</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">Tổng thống</a>
Mông Cổ chủ yếu có vai trò biểu tượng, nhưng có thể ngăn cản các quyết
định của nghị viện, và nếu nghị viện muốn bác bỏ điều này phải có biểu
quyết thuận với hơn hai phần ba số phiếu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p" title="Hiến pháp">Hiến pháp</a> Mông Cổ đặt ra ba yêu cầu với một cá nhân muốn trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">tổng thống</a>,
phải là một người sinh ra tại Mông Cổ, ít nhất 45 tuổi, và đã sống ở
Mông Cổ trong năm năm trước khi nhậm chức. Tổng thống cũng bị yêu cầu
phải chính thức rút lui khỏi đảng của mình. Tổng thống hiện tại là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a>, người từng hai lần làm thủ tướng và là một thành viên của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28M%C3%B4ng_C%E1%BB%95%29&action=edit&redlink=1" title="Đảng Dân chủ (Mông Cổ) (trang chưa được viết)">Đảng Dân chủ</a> được bầu lên làm tổng thống ngày 24 tháng 5 năm 2009 và nhậm chức ngày 18 tháng 7.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.A1i_Khural_Qu.E1.BB.91c_gia">Đại Khural Quốc gia</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_Khural_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Đại Khural Quốc gia (trang chưa được viết)">Đại Khural Quốc gia</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:President_Putin_meeting_deputies_of_the_Great_State_Hural-1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="334" data-file-width="500" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/President_Putin_meeting_deputies_of_the_Great_State_Hural-1.jpg/220px-President_Putin_meeting_deputies_of_the_Great_State_Hural-1.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một kỳ họp của Đại Khural Quốc gia</div>
</div>
</div>
Mông Cổ sử dụng một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Dân chủ nghị viện">hệ thống nghị viện</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%A1n_vi%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Đơn viện (trang chưa được viết)">đơn viện</a> theo đó <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">tổng thống</a>
có một vai trò biểu tượng, và phe lập pháp chọn ra chính phủ để thực
hiện quyền hành pháp. Nhánh lập pháp được gọi là "Đại Khural Quốc gia",
là quốc hội đơn viện với 76 ghế. Các thành viên của viện được bầu ra
theo tổng tuyển cử với nhiệm kỳ 4 năm. Đại Khural Quốc gia có vai trò
lớn trong chính phủ Mông Cổ với tổng thống chủ yếu chỉ mang tính biểu
tượng và thủ tướng được nghị viện thông qua.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.A7_t.C6.B0.E1.BB.9Bng_v.C3.A0_N.E1.BB.99i_c.C3.A1c">Thủ tướng và Nội các</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Mông Cổ (trang chưa được viết)">Thủ tướng Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Mông Cổ (trang chưa được viết)">Thủ tướng Mông Cổ</a> do Đại Khural Quốc gia bầu ra. Thủ tướng hiện nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCkhbaataryn_Batbold" title="Sükhbaataryn Batbold">Sükhbaataryn Batbold</a> lên nhậm chức ngày 29 tháng 10 năm 2009. Phó thủ tướng là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Norovyn_Altankhuyag&action=edit&redlink=1" title="Norovyn Altankhuyag (trang chưa được viết)">Norovyn Altankhuyag</a>.
Có các ghế bộ trưởng cho mỗi nhánh (tài chính, quốc phòng, lao động,
nông nghiệp, vân vân) và những chức vụ đó tạo nên nội các của thủ tướng.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_c%C3%A1c" title="Nội các">Nội các</a> do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_ch%E1%BB%89_%C4%91%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng chỉ định (trang chưa được viết)">thủ tướng chỉ định</a> với sự tham vấn tổng thống và được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_Khural_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Đại Khural Quốc gia (trang chưa được viết)">Đại Khural Quốc gia</a> thông qua.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao_v.C3.A0_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i">Quan hệ ngoại giao và quân đội</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_ngo%E1%BA%A1i_giao_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ ngoại giao của Mông Cổ (trang chưa được viết)">Quan hệ ngoại giao của Mông Cổ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Mông Cổ (trang chưa được viết)">Quân đội Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
Mông Cổ vẫn duy trì các quan hệ thân cận và các phái bộ ngoại giao với nhiều quốc gia như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Bắc Triều Tiên</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa</a>. Chính phủ tập trung trên việc khuyến khích đầu tư và thương mại nước ngoài. Mông Cổ ủng hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_t%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_Iraq_2003" title="Cuộc tấn công Iraq 2003">cuộc xâm lược Iraq năm 2003</a>, và đã gửi nhiều lần gửi binh sĩ với số lượng mỗi lần từ 103 tới 180 quân tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iraq" title="Iraq">Iraq</a>. Khoảng 130 lính hiện đang được triển khai tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Afghanistan" title="Afghanistan">Afghanistan</a>. 200 quân Mông Cổ đang thực hiện nhiệm vụ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sierra_Leone" title="Sierra Leone">Sierra Leone</a> dưới một sự uỷ quyền của Liên hiệp quốc để bảo vệ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=To%C3%A0_%C3%A1n_%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t_cho_Sierra_Leone&action=edit&redlink=1" title="Toà án Đặc biệt cho Sierra Leone (trang chưa được viết)">toà án đặc biệt</a> của Liên hiệp quốc được thành lập ở đó, và vào tháng 7 năm 2009, Mông Cổ đã quyết định gửi một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_%C4%91o%C3%A0n" title="Tiểu đoàn">tiểu đoàn</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tchad" title="Tchad">Chad</a> để hỗ trợ cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=MINURCAT&action=edit&redlink=1" title="MINURCAT (trang chưa được viết)">MINURCAT</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-1">[1]</a></sup>.<br />
Từ năm 2005 tới năm 2006, khoảng 40 quân đã được triển khai với các tiểu đoàn Bỉ và Luxembour tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kosovo" title="Kosovo">Kosovo</a>. Ngày 21 tháng 11 năm 2005, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_W._Bush" title="George W. Bush">George W. Bush</a> trở thành tổng thống đầu tiên của Mỹ tới thăm Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-2">[2]</a></sup> Năm 2004, dưới sự chủ tịch của Bulgaria, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_An_ninh_v%C3%A0_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu">Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu</a> (OSCE), đã mời Mông Cổ trở thành Đối tác châu Á mới nhất của họ.<br />
Mông Cổ có các đại sứ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Almaty" title="Almaty">Almaty</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ankara" title="Ankara">Ankara</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bruxelles" title="Bruxelles">Brussels</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Budapest" title="Budapest">Budapest</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cairo" title="Cairo">Cairo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canberra" title="Canberra">Canberra</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Warszawa" title="Warszawa">Warsaw</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Washington,_D.C." title="Washington, D.C.">Washington, D.C.</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn" title="Viên">Viên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAng_Ch%C4%83n" title="Viêng Chăn">Viên Chăn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_Habana" title="La Habana">La Habana</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Delhi" title="Delhi">Delhi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ottawa" title="Ottawa">Ottawa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Praha" title="Praha">Praha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sofia" title="Sofia">Sofia</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C5%8Dky%C5%8D" title="Tōkyō">Tokyo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Singapore" title="Singapore">Singapore</a>, một lãnh sự tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Irkutsk" title="Irkutsk">Irkutsk</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulan-Ude" title="Ulan-Ude">Ulan-Ude</a>, và một phái bộ ngoại giao tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">Thành phố New York</a> và tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Liên minh châu Âu">Liên minh châu Âu</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gen%C3%A8ve" title="Genève">Geneva</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD_v.C3.A0_kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Địa lý và khí hậu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Địa lý Mông Cổ (trang chưa được viết)">Địa lý Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolia_1996_CIA_map.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1649" data-file-width="2000" height="181" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Mongolia_1996_CIA_map.jpg/220px-Mongolia_1996_CIA_map.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Phần phía nam Mông Cổ liên kết với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_Gobi" title="Sa mạc Gobi">Sa mạc Gobi</a>, trong khi các phần phía bắc và phía tây là núi non</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolia_Landscape.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1600" data-file-width="1200" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/Mongolia_Landscape.jpg/220px-Mongolia_Landscape.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Phong cảnh Mông Cổ</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:TariatLandscape.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1135" data-file-width="1685" height="148" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/TariatLandscape.jpg/220px-TariatLandscape.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Phong cảnh thảo nguyên đặc trưng của Mông Cổ với những dòng sông uốn khúc</div>
</div>
</div>
Với diện tích 1.564.116 km<sup>2</sup><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-4">[4]</a></sup> (603,909 mi²), Mông Cổ là nước rộng thứ 19 trên thế giới, sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Iran</a>. Nước này lớn hơn rất nhiều so với nước đứng kế tiếp là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peru" title="Peru">Peru</a>.<br />
Địa lý Mông Cổ đa dạng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_m%E1%BA%A1c_Gobi" title="Sa mạc Gobi">Sa mạc Gobi</a> ở phía nam và các vùng núi lạnh ở phía bắc và phía tây. Đa phần lãnh thổ Mông Cổ gồm các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_c%E1%BB%8F" title="Đồng cỏ">thảo nguyên</a>. Đỉnh cao nhất tại Mông Cổ là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%89nh_Kh%C3%BCiten&action=edit&redlink=1" title="Đỉnh Khüiten (trang chưa được viết)">Đỉnh Khüiten</a> thuộc khối núi <i>Tavan bogd</i> ở cực tây với độ cao 4,374 m (14,350 ft). Châu thổ hồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Uvs" title="Hồ Uvs">Uvs Nuur</a>, chung với nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuva" title="Tuva">Cộng hoà Tuva</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Địa điểm di sản tự nhiên thế giới</a>.
Hầu hết nước này đều nóng vào mùa hè và rất lạnh về mùa đông, với nhiệt
độ trung bình tháng 1 hạ xuống chỉ còn -30 °C (-22 °F).<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
Nước này cũng thỉnh thoảng gặp phải những đợt thời tiết khắc nghiệt được gọi là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zud&action=edit&redlink=1" title="Zud (trang chưa được viết)">zud</a></i>.
Ulan Bator có nhiệt độ trung bình thấp nhất so với bất kỳ thủ đô nào
khác trên thế giới. Mông Cổ cao, lạnh và nhiều gió. Nước này có khí hậu
lục địa cực đoan với mùa đông dài và lạnh, mùa hè ngắn, và đa phần lượng
mưa trong năm cũng diễn ra vào mùa hè. Nước này trung bình có 257 ngày
không mây mỗi năm, và thường ở trung tâm của một vùng có áp lực khí
quyển cao. Lượng mưa cao nhất ở phía bắc (trung bình 20 tới 35 centimét
một năm) và thấp nhất ở phía nam, với lượng mưa hàng năm 10 tới 20
centimét. Vùng cư cực nam là Sa mạc Gobi, một số vùng tại đó có hầu như
không có mưa trong nhiều năm.<br />
Cái tên "Gobi" là một thuật ngữ tiếng Mông Cổ để chỉ một thảo nguyên
sa mạc, thường nói tới một đặc tính của loại đất không có đủ thực vật
cho những con <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marmot&action=edit&redlink=1" title="Marmot (trang chưa được viết)">marmot</a> nhưng đủ cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_%C4%91%C3%A0" title="Lạc đà">lạc đà</a>.
Người Mông Cổ phân biệt Gobi khỏi sa mạc thực sự, dù sự khác biệt không
phải luôn rõ ràng với những người bên ngoài không quen thuộc với cảnh
vật Mông Cổ. Các vùng đất Gobi rất mong manh và dễ bị tàn phá bởi sự quá
tải, dẫn tới sự mở rộng của sa mạc thực sự, một vùng đá vô dụng nơi
thậm chí cả <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BA%A1c_%C4%91%C3%A0_Bactrian&action=edit&redlink=1" title="Lạc đà Bactrian (trang chưa được viết)">lạc đà Bactrian</a> cũng không sống nổi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A2n_chia_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Phân chia hành chính</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_Aimag_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Các Aimag của Mông Cổ">Các Aimag của Mông Cổ</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_Sum_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Các Sum của Mông Cổ">Các Sum của Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolia_aimags_2007.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1482" data-file-width="3017" height="123" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Mongolia_aimags_2007.png/250px-Mongolia_aimags_2007.png" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aimag" title="Aimag">Aimag</a></div>
</div>
</div>
Mông Cổ được chia thành 21 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aimag" title="Aimag">aimag</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh" title="Tỉnh">tỉnh</a>), và các tỉnh được chia tiếp thành 315 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sum_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Sum của Mông Cổ">sum</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%ADn" title="Quận">quận</a>). Thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulan Bator</a> được quản lý hành chính riêng biệt như một <i>khot</i> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Vùng đô thị">khu đô thị</a>) với vị thế tỉnh. Các <i>aimag</i> gồm:<br />
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr style="vertical-align: top;">
<td style="width: 15.0em;">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Arkhangai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Arkhangai (tỉnh)">Arkhangai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayan-%C3%96lgii_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Bayan-Ölgii (tỉnh)">Bayan-Ölgii</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayankhongor_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Bayankhongor (tỉnh)">Bayankhongor</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulgan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Bulgan (tỉnh)">Bulgan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Darkhan-Uul_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Darkhan-Uul (tỉnh)">Darkhan-Uul</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dornod_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Dornod (tỉnh)">Dornod</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dornogovi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Dornogovi (tỉnh)">Dornogovi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dundgovi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Dundgovi (tỉnh)">Dundgovi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Govi-Altai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Govi-Altai (tỉnh)">Govi-Altai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Govis%C3%BCmber_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Govisümber (tỉnh)">Govisümber</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khentii_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Khentii (tỉnh)">Khentii</a></li>
</ul>
</td>
<td style="width: 1.25em;"><br /></td>
<td style="width: 15.0em;">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khovd_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Khovd (tỉnh)">Khovd</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B6vsg%C3%B6l_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Khövsgöl (tỉnh)">Khövsgöl</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%96mn%C3%B6govi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ömnögovi (tỉnh)">Ömnögovi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Orkhon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Orkhon (tỉnh)">Orkhon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%96v%C3%B6rkhangai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Övörkhangai (tỉnh)">Övörkhangai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Selenge_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Selenge (tỉnh)">Selenge</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCkhbaatar_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sükhbaatar (tỉnh)">Sükhbaatar</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B6v_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Töv (tỉnh)">Töv</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uvs_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Uvs (tỉnh)">Uvs</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zavkhan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Zavkhan (tỉnh)">Zavkhan</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Kinh tế Mông Cổ">Kinh tế Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:UlaanBaatar-2009.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1680" data-file-width="4096" height="82" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/UlaanBaatar-2009.jpg/200px-UlaanBaatar-2009.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulan Bator</a> là cổng của hầu hết các quan hệ và thương mại trong nước và quốc tế</div>
</div>
</div>
Kinh tế Mông Cổ tập trung vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Nông nghiệp Mông Cổ (trang chưa được viết)">nông nghiệp</a> và khai thác mỏ.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-6">[6]</a></sup> Mông Cổ có nhiều nguồn tài nguyên thiên nhiên, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng" title="Đồng">đồng</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Than_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Than (định hướng)">than</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4l%C3%ADp%C4%91en" title="Môlípđen">môlípđen</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BDm" title="Kẽm">kẽm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wolfram" title="Wolfram">tungsten</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a> chiếm một phần lớn sản phẩm công nghiệp.<br />
Hiện có hơn 30,000 doanh nghiệp độc lập tại Mông Cổ, chủ yếu tập trung quanh thành phố thủ đô <sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Đa số dân cư bên ngoài các khu vực đô thị sinh sống bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C4%83n_th%E1%BA%A3&action=edit&redlink=1" title="Chăn thả (trang chưa được viết)">chăn thả</a> tự cấp tự túc; các loại gia súc chủ yếu gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%ABu_nh%C3%A0" title="Cừu nhà">cừu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%AA" title="Dê">dê</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_s%C3%BAc" title="Gia súc">trâu bò</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%B1a" title="Ngựa">ngựa</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BA%A1c_%C4%91%C3%A0_Bactrian&action=edit&redlink=1" title="Lạc đà Bactrian (trang chưa được viết)">lạc đà Bactrian</a>. Các sản phẩm lương thực gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_m%C3%AC" title="Bột mì">bột mì</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BAa_m%E1%BA%A1ch" title="Lúa mạch">lúa mạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khoai_t%C3%A2y" title="Khoai tây">khoai tây</a>, các loại rau, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0_chua" title="Cà chua">cà chua</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0a_h%E1%BA%A5u" title="Dưa hấu">dưa hấu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sea-buckthorn&action=edit&redlink=1" title="Sea-buckthorn (trang chưa được viết)">sea-buckthorn</a> cỏ cho gia súc. GDP trên đầu người năm 2006 là $2,100.<sup class="reference" id="cite_ref-factbook-mn_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-factbook-mn-7">[7]</a></sup><br />
Dù GDP đã tăng ổn định từ năm 2002 ở tốc độ 7.5% theo một ước tính
chính thức năm 2006, nước này vẫn đang phải cố gắng để giải quyết một
khoản thâm hụt thương mại khá lớn. Một khoản nợ nước ngoài lớn ($11 tỷ)
với Nga đã được chính phủ Mông Cổ giải quyết năm 2004 với một khoản chi
trả $250 triệu. Dù có tăng trưởng, tỷ lệ dân số sống dưới mức nghèo khổ
ước tính là 35.6% năm 1998, 36.1% năm 2002–2003, 32.2% năm 2006,<sup class="reference" id="cite_ref-Yearbook2007_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-Yearbook2007-8">[8]</a></sup> và cả tỷ lệ thất nghiệp và lạm phát đều khá cao ở mức 3.2% và 6.0%, (năm 2006) Đối tác thương mại lớn nhất của Mông Cổ là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>. Ở thời điểm năm 2006, 68.4% xuất khẩu của Mông Cổ là sang Trung Quốc và Trung Quốc cung cấp 29.8% nhập khẩu của Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ch%E1%BB%A9ng_kho%C3%A1n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thị trường Chứng khoán Mông Cổ (trang chưa được viết)">Thị trường Chứng khoán Mông Cổ</a>, được thành lập năm 1991 tại Ulan Bator, là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ch%E1%BB%A9ng_kho%C3%A1n" title="Thị trường chứng khoán">thị trường chứng khoán</a> nhỏ nhất thế giới xét theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%B0_b%E1%BA%A3n_ho%C3%A1_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&action=edit&redlink=1" title="Tư bản hoá thị trường (trang chưa được viết)">tư bản hoá thị trường</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-Jeffs_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-Jeffs-10">[10]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-IHT_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-IHT-11">[11]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C4.A9nh_v.E1.BB.B1c_c.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p">Lĩnh vực công nghiệp</span></h3>
Công nghiệp hiện chiếm 21.4% GDP, xấp xỉ tương đương với lĩnh vực
nông nghiệp (20.4%). Các ngành công nghiệp gồm vật liệu xây dựng, khai
mỏ (than, đồng, môlípđen, fluorspar, kẽm, tungsten, và vàng), dầu, thực
phẩm và đồ uống, chế biến các sản phẩm từ gia súc, và casơmia và sản
xuất sợi tự nhiên. Tỷ lệ tăng trưởng sản xuất công nghiệp ước tính ở mức
4.1% năm 2002. Khai mỏ tiếp tục phát triển như một ngành công nghiệp
chính của Mông Cổ với bằng chứng ở số lượng công ty Trung Quốc, Nga và
Canada có mặt và tiến hành kinh doanh tại Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-factbook-mn_7-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-factbook-mn-7">[7]</a></sup> Sản xuất thực phẩm trong nước, đặc biệt thực phẩm đóng gói đã tăng nhanh cùng tốc độ đầu tư từ các công ty nước ngoài.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_c.C3.B4ng_ngh.E1.BB.87">Khoa học và công nghệ</span></h3>
Một số công ty cộng nghệ từ các quốc gia láng giềng, như Hàn Quốc và
Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa đã bắt đầu mở văn phòng tại Mông Cổ. Những
công ty này có ý định tập trung vào phát triển phần mềm hơn là sản xuất
phần cứng<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Một số công ty <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%85n_th%C3%B4ng" title="Viễn thông">viễn thông</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_cung_c%E1%BA%A5p_d%E1%BB%8Bch_v%E1%BB%A5_internet&action=edit&redlink=1" title="Nhà cung cấp dịch vụ internet (trang chưa được viết)">nhà cung cấp dịch vụ internet</a> đã được thành lập dẫn tới sự cạnh tranh lớn trên thị trường internet và điện thoại, đặc biệt là điện thoại di động như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mobicom_Corporation&action=edit&redlink=1" title="Mobicom Corporation (trang chưa được viết)">Mobicom Corporation</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Magicnet&action=edit&redlink=1" title="Magicnet (trang chưa được viết)">Magicnet</a>, đây là những nhà điều hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i_di_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Điện thoại di động">điện thoại di động</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_cung_c%E1%BA%A5p_d%E1%BB%8Bch_v%E1%BB%A5_Internet" title="Nhà cung cấp dịch vụ Internet">ISP</a> lớn nhất ở Mông Cổ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C4.A9nh_v.E1.BB.B1c_d.E1.BB.8Bch_v.E1.BB.A5">Lĩnh vực dịch vụ</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:TsetserlegMarket.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="698" data-file-width="1200" height="128" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/TsetserlegMarket.jpg/220px-TsetserlegMarket.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một thị trường hàng không mở tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsetserleg_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Tsetserleg (thành phố)">Tsetserleg</a>. Các thị trường hàng không mở là nơi thường diễn ra giao dịch thương mại tại Mông Cổ</div>
</div>
</div>
Sau những cú sốc chuyển tiếp đầu thập niên 1990, sản xuất nội địa
Mông Cổ đã tăng trở lại. Theo CIA World Factbook, năm 2003, lĩnh vực
dịch vụ chiếm 58% GDP, với 29% lực lượng lao động và 1.488 triệu người
tham gia.<br />
Đầu tư nước ngoài từ các quốc gia khác (gồm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a><sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>)
đã giúp làm gia tăng số lượng đường xá. Quan trọng nhất là một con
đường theo hướng nam bắc dài 1000 km dẫn từ biên giới Nga ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BCkhbaatar_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Sükhbaatar (thành phố)">Sükhbaatar</a> tới biên giới Trung Quốc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zamyn-%C3%9C%C3%BCd" title="Zamyn-Üüd">Zamyn-Üüd</a>. Có nhiều công ty vận tải tại Mông Cổ, gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/MIAT_Mongolian_Airlines" title="MIAT Mongolian Airlines">MIAT</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aero_Mongolia" title="Aero Mongolia">Aero Mongolia</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eznis_Airways&action=edit&redlink=1" title="Eznis Airways (trang chưa được viết)">Eznis Airways</a>.<br />
Các sản phẩm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a>
chủ yếu (80%) được nhập khẩu từ Nga, khiến Mông Cổ dễ bị ảnh hưởng bởi
các cú sốc từ phía nhà cung cấp. Đây là một ví dụ cụ thể về ảnh hưởng
của các quốc gia láng giềng trên nền kinh tế của họ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BA.ADn_t.E1.BA.A3i">Vận tải</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Zamyn_Uud_traders.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="893" data-file-width="2000" height="89" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Zamyn_Uud_traders.jpg/200px-Zamyn_Uud_traders.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đoàn tàu hoả tại ga <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zamyn-%C3%9C%C3%BCd" title="Zamyn-Üüd">Zamyn-Üüd</a> ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%89nh_Dornogovi&action=edit&redlink=1" title="Tỉnh Dornogovi (trang chưa được viết)">Dornogovi aimag</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolian_Airlines_Boeing_737_EDDT_2008.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Mongolian_Airlines_Boeing_737_EDDT_2008.jpg/200px-Mongolian_Airlines_Boeing_737_EDDT_2008.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Máy bay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Boeing_737-800&action=edit&redlink=1" title="Boeing 737-800 (trang chưa được viết)">Boeing 737-800</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/MIAT_Mongolian_Airlines" title="MIAT Mongolian Airlines">MIAT</a> tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_bay_Berlin-Tegel&action=edit&redlink=1" title="Sân bay Berlin-Tegel (trang chưa được viết)">Berlin-Tegel</a></div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADn_t%E1%BA%A3i_t%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Vận tải tại Mông Cổ (trang chưa được viết)">Vận tải tại Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt_xuy%C3%AAn_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đường sắt xuyên Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đường sắt xuyên Mông Cổ</a> là tuyến đường sắt chính nối giữa Mông Cổ và các nước láng giềng. Nó khởi đầu tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt_xuy%C3%AAn_Siberia&action=edit&redlink=1" title="Đường sắt xuyên Siberia (trang chưa được viết)">Đường sắt xuyên Siberia</a> ở Nga tại thị trấn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ulan_Ude&action=edit&redlink=1" title="Ulan Ude (trang chưa được viết)">Ulan Ude</a>, chạy vào Mông Cổ, chạy qua Ulaanbaatar, sau đó vào Trung Quốc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erenhot" title="Erenhot">Erenhot</a> nơi nó nhập vào hệ thống đường sắt Trung Quốc. Một tuyến đường sắt riêng biệt nối thành phố phía đông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Choibalsan_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Choibalsan (thành phố)">Choibalsan</a>
với tuyến Đường sắt xuyên Siberia; tuy nhiên, tuyến đường nối này đã bị
đóng với hành khách sau thị trấn Chuluunkhoroot của Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
Mông Cổ có một số sân bay nội địa. Sân bay quốc tế duy nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_bay_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Chinggis_Khaan&action=edit&redlink=1" title="Sân bay Quốc tế Chinggis Khaan (trang chưa được viết)">Sân bay Quốc tế Chinggis Khaan</a> gần Ulaanbaatar. Có các chuyến bay thẳng giữa Mông Cổ và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/MIAT_Mongolian_Airlines" title="MIAT Mongolian Airlines">MIAT</a> là hãng hàng không lớn nhất tại Mông Cổ và cung cấp cả các chuyến bay nội địa<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup> và quốc tế.<br />
Đa phần đường bộ ở Mông Cổ chỉ là đường rải sỏi hay đơn giản chỉ là
những con đường đất. Có những tuyến đường trải nhựa từ Ulaanbaatar tới
biên giới Nga và Trung Quốc, và từ Darkhan tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulgan_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Bulgan (thành phố)">Bulgan</a>.
Một số dự án xây dựng đường hiện đang được thực hiện, ví dụ việc xây
dựng cái gọi là tuyến đường "Đường Thiên niên kỷ" đông tây.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu Mông Cổ (trang chưa được viết)">Nhân khẩu Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ulaanbaatar_Bayangol.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1944" data-file-width="2592" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Ulaanbaatar_Bayangol.JPG/200px-Ulaanbaatar_Bayangol.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các khu căn hộ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%ADn" title="Quận">quận</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bayangol&action=edit&redlink=1" title="Bayangol (trang chưa được viết)">Bayangol</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:YurtnederzettingUlaanbaator.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="618" data-file-width="884" height="140" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/YurtnederzettingUlaanbaator.jpg/200px-YurtnederzettingUlaanbaator.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tại các khu định cư, nhiều gia đình sống trong các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yurt_quarter&action=edit&redlink=1" title="Yurt quarter (trang chưa được viết)">yurt quarter</a></div>
</div>
</div>
Tổng dân số Mông Cổ vào tháng 7 năm 2007 ước tính bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ph%C3%B2ng_%C4%90i%E1%BB%81u_tra_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Văn phòng Điều tra Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Văn phòng Điều tra Hoa Kỳ</a><sup class="reference" id="cite_ref-US_Census_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-US_Census-13">[13]</a></sup> là 2.951.786 người, xếp khoảng hạng thứ 138 trên thế giới theo quy mô dân số. Nhưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ">Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ph%C3%B2ng_c%C3%A1c_C%C3%B4ng_vi%E1%BB%87c_%C4%90%C3%B4ng_%C3%81_v%C3%A0_Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Văn phòng các Công việc Đông Á và Thái Bình Dương (trang chưa được viết)">Văn phòng các Công việc Đông Á và Thái Bình Dương</a> sử dụng những ước tính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a><sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-14">[14]</a></sup> thay vì các con số của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ph%C3%B2ng_Th%E1%BB%91ng_k%C3%AA_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Văn phòng Thống kê Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Văn phòng Thống kê Hoa Kỳ</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_Kinh_t%E1%BA%BF_v%C3%A0_c%C3%A1c_V%E1%BA%A5n_%C4%91%E1%BB%81_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Cục Kinh tế và các Vấn đề Xã hội Liên hiệp quốc (trang chưa được viết)">Cục Kinh tế và các Vấn đề Xã hội Liên hiệp quốc</a> Phòng dân số<sup class="reference" id="cite_ref-UN_DESA_PD_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-UN_DESA_PD-15">[15]</a></sup> ước tính tổng dân số Mông Cổ (giữa năm 2007) là 2.629.000 (11% nhỏ hơn con số của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B2ng_Th%E1%BB%91ng_k%C3%AA_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Phòng Thống kê Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Phòng Thống kê Hoa Kỳ</a>).
Ước tính của Liên hiệp quốc giống với con số của Phòng Thống kê Quốc
gia Mông Cổ (2.612.900, cuối tháng 6 năm 2007). Tỷ lệ tăng trưởng dân số
của Mông Cổ ở mức 1.2% (ước tính 2007).<sup class="reference" id="cite_ref-UN_DESA_PD_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-UN_DESA_PD-15">[15]</a></sup>
Khoảng 59% trong tổng dân số dưới 30 tuổi, 27% trong số đó dưới 14. Đây
là dân số khá trẻ và sự tăng trưởng dân số đã đặt ra một số vấn đề với
nền kinh tế Mông Cổ.<br />
Từ cuối thời kỳ xã hội chủ nghĩa, Mông Cổ đã trải qua sự sụt giảm trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_t%E1%BB%B7_su%E1%BA%A5t_sinh&action=edit&redlink=1" title="Tổng tỷ suất sinh (trang chưa được viết)">tổng tỷ suất sinh</a> (trẻ em trên phụ nữ) cao hơn ở bất kỳ một quốc gia nào khác trên thế giới, the những ước tính gần đây của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a>:<sup class="reference" id="cite_ref-UN_DESA_PD_15-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-UN_DESA_PD-15">[15]</a></sup>
giai đoạn 1970-1975, tỷ lệ sinh được ước tính ở mức 7.33 trẻ em trên
phụ nữ, nhưng những dự đoán cho giai đoạn 2005-2010 là 1.87 (thấp hơn 4
lần).<br />
Mông Cổ đã trở nên đô thị hoá hơn. Khoảng 40% dân số sống tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>, và vào năm 2002 khoảng thêm 23% nữa sống tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Darkhan_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Darkhan (thành phố)">Darkhan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erdenet" title="Erdenet">Erdenet</a>, các trung tâm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_aimag_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Các aimag của Mông Cổ (trang chưa được viết)">aimag</a> và các khu định cư thường trực cấp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_sum_c%E1%BB%A7a_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Các sum của Mông Cổ (trang chưa được viết)">sum</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-16">[16]</a></sup> Một phần dân số khác sống tại các trung tâm sum. Năm 2002, khoảng 30% tổng số hộ tại Mông Cổ sống bằng chăn nuôi gia súc.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-17">[17]</a></sup> Đa số những người chăn nuôi ở Mông Cổ vẫn sống theo mô hình sinh hoạt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_m%E1%BB%A5c" title="Du mục">du mục</a> hay bán du mục.<br />
Sắc tộc Mông Cổ chiếm khoảng 85% dân số và gồm Khalkha cùng các nhóm
khác, tất cả được phân biệt chủ yếu bởi các phương ngữ của ngôn ngữ Mông
Cổ. Người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khalkha&action=edit&redlink=1" title="Khalkha (trang chưa được viết)">Khalkha</a> chiếm 90% dân số Mông Cổ. 10% còn lại gồm Buryat, Durbet Mông Cổ và các nhóm khác ở phía bắc và Dariganga Mông Cổ ở phía đông. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Turk" title="Các dân tộc Turk">Người Turk</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kazakh" title="Người Kazakh">Kazakh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tuva" title="Người Tuva">Tuva</a>, và Chantuu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Uzbek" title="Người Uzbek">Uzbek</a>) chiếm 7% dân số Mông Cổ, và số còn lại là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Tungus" title="Các dân tộc Tungus">người Tungus</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%C3%A1n_%E1%BB%9F_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Người Hán ở Mông Cổ (trang chưa được viết)">Trung Quốc</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-18">[18]</a></sup> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nga" title="Người Nga">người Nga</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-19">[19]</a></sup>
Đa số, nhưng không phải toàn bộ, người Nga đã rời khỏi quốc gia này sau
sự rút lui hỗ trợ kinh tế và sự sụp đổ của Liên bang Xô viết năm 1991.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF">Ngôn ngữ</span></h3>
Ngôn ngữ chính thức của Mông Cổ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ Khalkha</a>, và được 90% dân số sử dụng. Nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_ng%E1%BB%AF" title="Phương ngữ">phương ngữ</a> khác nhau được dùng trên khắp nước. Những phương ngữ này gồm trong các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">ngôn ngữ Mông Cổ</a>. Tiếng Mông Cổ thường được gộp vào trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Altaic&action=edit&redlink=1" title="Các ngôn ngữ Altaic (trang chưa được viết)">các ngôn ngữ Altaic</a>, một <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%AF_h%E1%BB%87" title="Ngữ hệ">nhóm các ngôn ngữ</a> được đặt theo tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Altay" title="Dãy núi Altay">dãy núi Altay</a> và cũng bao gồm cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Turk" title="Nhóm ngôn ngữ Turk">các ngôn ngữ Turk</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Tungus&action=edit&redlink=1" title="Nhóm ngôn ngữ Tungus (trang chưa được viết)">Tungus</a>.<br />
Ngày nay, tiếng Mông Cổ được viết bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3ng_ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Kirin" title="Bảng chữ cái Kirin">bảng chữ cái Kirin</a>, dù trong quá khứ nó được viết bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%BD_t%E1%BB%B1_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Ký tự Mông Cổ (trang chưa được viết)">ký tự Mông Cổ</a>. Một kế hoạch tái sử dụng ký tự cũ được dự định vào năm 1994, nhưng vẫn chưa diễn ra vì nhiều lý do.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-20">[20]</a></sup><br />
Ở phía tây đất nước, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Tuva&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Tuva (trang chưa được viết)">tiếng Tuva</a>, cùng với các ngôn ngữ khác, cũng được sử dụng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">Tiếng Nga</a> là ngoại ngữ được dùng phổ thông nhất ở Mông Cổ, tiếp sau là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>, dù tiếng Anh đã dần thay thế tiếng Nga trở thành ngôn ngữ thứ hai.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">Tiếng Triều Tiên</a> đã trở thành phổ thông bởi có hàng chục nghìn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_%E1%BB%9F_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Người Mông Cổ ở Hàn Quốc (trang chưa được viết)">người Mông Cổ làm việc ở Hàn Quốc</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-21">[21]</a></sup> Sự quan tâm tới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Hoa_ti%C3%AAu_chu%E1%BA%A9n&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Hoa tiêu chuẩn (trang chưa được viết)">tiếng Trung Quốc</a>, ngôn ngữ của cường quốc láng giềng, cũng đã gia tăng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nh%E1%BA%ADt" title="Tiếng Nhật">Tiếng Nhật</a> cũng phổ biến trong giới trẻ. Một số người có học và lớn tuổi Mông Cổ nói một chút <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tiếng Đức">tiếng Đức</a>, bởi họ đã từng theo học tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Cộng hòa Dân chủ Đức">Đông Đức</a> cũ, trong khi một số nói các các ngôn ngữ thuộc của các quốc gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Khối Đông Âu</a>
cũ. Bên cạnh đó, nhiều thanh niên Mông Cổ sử dụng thành thạo các ngôn
ngữ Tây Âu bởi họ học và làm việc tại các quốc gia đó gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Italia</a>. Người điếc ở Mông Cổ sử dụng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_k%C3%BD_hi%E1%BB%87u_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Ngôn ngữ ký hiệu Mông Cổ (trang chưa được viết)">ngôn ngữ ký hiệu Mông Cổ</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kloster_zezerleg.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1214" data-file-width="1610" height="151" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/53/Kloster_zezerleg.JPG/200px-Kloster_zezerleg.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một tu viện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsetserleg_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Tsetserleg (thành phố)">Tsetserleg</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%C3%96lgii_Mosque.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="903" data-file-width="1520" height="131" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/%C3%96lgii_Mosque.jpg/220px-%C3%96lgii_Mosque.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Thánh đường Hồi giáo">Thánh đường Hồi giáo</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%96lgii_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Ölgii (thành phố)">Ölgii</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Russian_Orthodox_Church_in_UB.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Russian_Orthodox_Church_in_UB.JPG/200px-Russian_Orthodox_Church_in_UB.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà thờ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa_gi%C3%A1o" title="Thiên Chúa giáo">Thiên chúa giáo</a> tại Ulaanbaatar</div>
</div>
</div>
Theo CIA World Factbook<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-22">[22]</a></sup> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ">Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ</a><sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-23">[23]</a></sup>, 50% dân số Mông Cổ theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Phật giáo Tây Tạng</a> tức 1.009.357 tín đồ, 40% được coi là vô thần, 6% theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shaman_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Shaman giáo (trang chưa được viết)">Shaman giáo</a> tức 55.174 tín đồ và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa_gi%C3%A1o" title="Thiên Chúa giáo">Thiên chúa giáo</a> là 41,117 tín đồ, và 4% là các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Người Hồi giáo">tín đồ Hồi giáo</a> với 57.702 tín đồ.<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-24">[24]</a></sup><br />
Nhiều hình thức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tengri_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Tengri giáo (trang chưa được viết)">Tengri giáo</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shaman_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Shaman giáo (trang chưa được viết)">Shaman giáo</a>
đã được thực hiện trong suốt lịch sử của vùng là nước Mông Cổ hiện đại
ngày nay, bởi những đức tin đó là phổ thông trong số những người du mục
trong lịch sử châu Á. Những đức tin đó dần nhường chỗ cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Phật giáo Tây Tạng</a>,
nhưng Shaman giáo đã để lại một dấu ấn trong văn hoá tôn giáo Mông Cổ,
và vẫn tiếp tục được thực hiện. Trong tầng lớp tinh hoa của Mông Cổ thời
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế chế Mông Cổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> dần được ưa chuộng hơn những tôn giáo khác, bởi ba trong bốn vị hãn danh tiếng nhất đều là tín đồ Hồi giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-25">[25]</a></sup><br />
Trong suốt thế kỷ 20, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">cộng sản</a> luôn đàn áp việc thực thi tôn giáo của người dân Mông Cổ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khorloogiin_Choibalsan" title="Khorloogiin Choibalsan">Khorloogiin Choibalsan</a>
đã phá huỷ hầu hết trong tổng số hơn 700 tu viện Phật giáo của Mông Cổ
và giết hại hàng nghìn tăng lữ. Số lượng tu sĩ Phật giáo đã giảm từ
100.000 năm 1924 xuống còn 110 năm 1990.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
Sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản năm 1991 đã giúp tái lập tính pháp
lý của việc thực thi tôn giáo, và Phật giáo Tây Tạng, vốn từng là tôn
giáo phổ biến nhất trước đây trong vùng trước sự trỗi dậy của chủ nghĩa
cộng sản, một lần nữa nổi lên trở thành tôn giáo có số tín đồ đông nhất
tại Mông Cổ. Sự chấm dứt đàn áp tôn giáo trong thập niên 1990 cũng cho
phép các tôn giáo khác, như Hồi giáo và Thiên chúa giáo, phát triển ở
nước này. Theo Nhóm truyền giáo Thiên chúa giáo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barnabas_Fund&action=edit&redlink=1" title="Barnabas Fund (trang chưa được viết)">Barnabas Fund</a>, số lượng tín đồ Thiên chúa đã tăng từ chỉ 4 người năm 1989 lên khoảng 40.000 vào thời điểm năm 2008.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h3>
Trong thời kỳ nhà nước xã hội chủ nghĩa, giáo dục là một trong những
lĩnh vực đạt thành tựu đáng chú ý ở Mông Cổ. Tử lệ mù chữ đã giảm nhiều,
một phần nhờ việc sử dụng các trường học theo mùa cho trẻ em thuộc các
gia đình du mục. Tài chính cung cấp cho những trường theo mùa này đã bị
cắt trong thập niên 1990, góp phần làm gia tăng trở lại nạn mù chữ.<br />
Giáo dục tiểu học và cấp hai trước kia kéo dài 10 năm, nhưng đã được
mở rộng lên thành 11 năm. Từ năm học 2008-2009, những trẻ em mới bước
vào cấp một theo hệ 12 năm. Như vậy, việc chuyển tiếp hoàn toàn sang hệ
thống 12 năm mãi tới năm học 2019-2020 mới hoàn thành, khi những trẻ em
đó tốt nghiệp.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-27">[27]</a></sup><br />
Các trường đại học quốc gia Mông Cổ đều thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Qu%E1%BB%91c_gia_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đại học Quốc gia Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đại học Quốc gia Mông Cổ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_K%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đại học Khoa học và Kỹ thuật Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đại học Khoa học và Kỹ thuật Mông Cổ</a>.<br />
Quá trình tự do hoá rộng rãi hồi thập niên 1990 đã dẫn tới một sự
bùng nổ các định chế giáo dục cao học tư nhân, dù nhiều cơ sở trong số
đó gặp khó khăn trong việc được chấp nhận tên gọi "cao đẳng" hay "đại
học".<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Y_t.E1.BA.BF">Y tế</span></h3>
Từ năm 1990, các chỉ số y tế chính như tuổi thọ và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B7_l%E1%BB%87_t%E1%BB%AD_vong_tr%E1%BA%BB_s%C6%A1_sinh&action=edit&redlink=1" title="Tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh (trang chưa được viết)">tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%AD_vong_tr%E1%BA%BB_em&action=edit&redlink=1" title="Tử vong trẻ em (trang chưa được viết)">tử vong trẻ em</a>
đã được cải thiện vững chắc, cả vì những thay đổi xã hội và vì những
cải tiến trong lĩnh vực y tế. Tuy nhiên, những vấn đề nghiêm trọng vẫn
còn tồn tại, đặc biệt tại vùng nông thôn.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-28">[28]</a></sup><br />
Số trẻ em ra đời trung bình (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B7_l%E1%BB%87_sinh&action=edit&redlink=1" title="Tỷ lệ sinh (trang chưa được viết)">tỷ lệ sinh</a>) khoảng 2.25<sup class="reference" id="cite_ref-US_Census_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-US_Census-13">[13]</a></sup> - 1.87<sup class="reference" id="cite_ref-UN_DESA_PD_15-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-UN_DESA_PD-15">[15]</a></sup> trẻ trên phụ nữ (2007) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%95i_th%E1%BB%8D" title="Tuổi thọ">tuổi thọ</a> trung bình là 67<sup class="reference" id="cite_ref-US_Census_13-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-US_Census-13">[13]</a></sup>-68<sup class="reference" id="cite_ref-UN_DESA_PD_15-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-UN_DESA_PD-15">[15]</a></sup> năm. Tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh ở mức 1.9%<sup class="reference" id="cite_ref-NMH_Yearbook_2006_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-NMH_Yearbook_2006-29">[29]</a></sup>-4%<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-30">[30]</a></sup> và tỷ lệ tử vong trẻ em ở mức 4.3%.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-31">[31]</a></sup><br />
Lĩnh vực y tế gồm 17 bệnh viện và trung tâm chuyên khoa, 4 trung tâm
chẩn đoán và điều trị khu vực, 9 bệnh viện đa khoa cấp quận và 21 cấp
aimag, 323 bệnh viện soum, 18 điểm feldsher, 233 phòng khám nhóm gia
đình, và 536 bệnh viện tư và 57 công ty dược. Năm 2002 tổng số nhân viên
y tế là 33,273 người, trong số đó có 6,823 bác sĩ, 788 dược sĩ, 7,802 y
tá và 14,091 nhân viên trung cấp. Hiện tại, có 27.7 bác sĩ và 75.7
giường bệnh viện cho mỗi 10,000 dân.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_ho.C3.A1">Văn hoá</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ho%C3%A1_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Văn hoá Mông Cổ (trang chưa được viết)">Văn hoá Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Naadam.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="1536" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Naadam.jpg/220px-Naadam.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các kỵ sĩ trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i" title="Lễ hội">lễ hội</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Naadam&action=edit&redlink=1" title="Naadam (trang chưa được viết)">Naadam</a></div>
</div>
</div>
Lễ hội chính là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Naadam&action=edit&redlink=1" title="Naadam (trang chưa được viết)">Naadam</a>, đã từng được tổ chức từ nhiều thế kỷ, gồm ba môn thể thao truyền thống của Mông Cổ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFn_cung" title="Bắn cung">bắn cung</a>,
đua ngựa (qua những khoảng cách điền dã dài, chứ không phải đua những
quãng ngắn quanh một sân vận động như kiểu phương Tây), và vật. Hiện tại
nó được tổ chức ngày 11 tháng 1 đến ngày 13 tháng 7 để kỷ niệm ngày
Cách mạng Dân chủ Quốc gia và thành lập Nhà nước Đại Mông Cổ. Một hoạt
động rất phổ biến khác được gọi là "búng" một đốt xương chân cừu vào một
bia xa nhiều bộ, sử dụng một chuyển động búng của ngón tay để bắn đốt
xương nhỏ vào các mục tiêu và bắn những viên xương mục tiêu bay đi. Cuộc
đấu này tại Naadam rất phổ thông và có một lượng khán giả là những
người lớn tuổi rất trung thành. Tại Mông Cổ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khoomei&action=edit&redlink=1" title="Khoomei (trang chưa được viết)">khoomei</a> (hay hát cổ họng), kiểu âm nhạc phổ thông, đặc biệt tại các khu vực phía tây Mông Cổ.<br />
Biểu tượng trang trí ở góc phía trái của lá quốc kỳ là một hình tượng Phật giáo được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83u_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_Soyombo&action=edit&redlink=1" title="Biểu tượng Soyombo (trang chưa được viết)">Soyombo</a>.
Nó thể hiện mặt trời, mặt trăng, các vì sao, và các thiên đường theo
biểu tượng thiên văn tiêu chuẩn đã được trừu tượng hoá từ những biểu
tượng được thấy trong những bức tranh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thangka&action=edit&redlink=1" title="Thangka (trang chưa được viết)">thangka</a> truyền thống.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao_v.C3.A0_gi.E1.BA.A3i_tr.C3.AD">Thể thao và giải trí</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Naadamceremony2006.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Naadamceremony2006.jpg/200px-Naadamceremony2006.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Naadam&action=edit&redlink=1" title="Naadam (trang chưa được viết)">Naadam</a> là lễ hội lớn nhất vào mùa hè</div>
</div>
</div>
Lễ hội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Naadam&action=edit&redlink=1" title="Naadam (trang chưa được viết)">Naadam</a> của Mông Cổ diễn ra trong ba ngày vào mùa hè và bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90ua_ng%E1%BB%B1a" title="Đua ngựa">đua ngựa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFn_cung" title="Bắn cung">bắn cung</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Vật Mông Cổ (trang chưa được viết)">vật Mông Cổ</a>.
Ba môn thể thao này, theo truyền thống được ghi nhận là ba hoạt động
chủ yếu của nam giới, là những môn thể thao được theo dõi và tập luyện
nhiều nhất trong nước.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:WrestlingHouse.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="640" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/WrestlingHouse.JPG/220px-WrestlingHouse.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%B6khiin_%C3%96rg%C3%B6%C3%B6&action=edit&redlink=1" title="Bökhiin Örgöö (trang chưa được viết)">Bökhiin Örgöö</a>, vũ đài chính của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Vật Mông Cổ (trang chưa được viết)">vật Mông Cổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a></div>
</div>
</div>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%B0%E1%BB%A1i_ng%E1%BB%B1a&action=edit&redlink=1" title="Cưỡi ngựa (trang chưa được viết)">Cưỡi ngựa</a>
có vai trò đặc biệt trung tâm trong văn hoá Mông Cổ. Những cuộc đua
đường trường được thực hiện trong các lễ hội Naadam là một trong những
khía cạnh của nó, bởi sự phổ biến của kỹ thuật đua ngựa. Một ví dụ về kỹ
thuật đua ngựa là truyền thuyết rằng anh hùng quân sự Mông Cổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Damdin_S%C3%BCkhbaatar" title="Damdin Sükhbaatar">Damdin Sükhbaatar</a> đã rải những đồng xu trên mặt đất và sau đó nhặt chúng lên trên lưng một chú ngựa phi nước đại.<br />
Các môn thể thao khác như bóng bàn, bóng rổ, và bóng đá cũng đang dần
được ưa chuộng. Ngày càng có nhiều vận động viên bóng bàn Mông Cổ thi
đấu quốc tế.<br />
Vật là một thể thao phổ thông nhất trong số tất cả các môn thể thao
Mông Cổ. Nó là điểm nhấn của Ba Môn Thể thao Nam giới tại Naadam. Các
nhà sử học cho rằng vật kiểu Mông cổ có nguồn gốc từ khoảng bảy nghìn
năm trước. Hàng trăm vận động viên vật từ các thành phố và aimag khác
nhau khắp đất nước tham gia vào cuộc thi đấu quốc gia.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolian_warriors.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="640" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Mongolian_warriors.jpg/200px-Mongolian_warriors.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Vật Mông Cổ là một môn thể thao phổ biến</div>
</div>
</div>
Không có các quy định về trọng lượng hay giới hạn tuổi tác. Mỗi đô
vật có người phục vụ riêng. Mục đích của môn thể thao là làm đối thủ mất
cân bằng và ném anh ta xuống đất, khiến anh ta phải chạm khuỷu tay và
đầu gối xuống đất.<br />
Những người thắng cuộc được vinh danh bằng những danh hiệu cổ: người
thắng ở vòng thứ năm được danh hiệu nachin (chim ưng), ở vòng bảy và tám
là zaan (voi), và vòng mười và mười một là arslan (sư tử). Đô vật trở
thành vô địch tuyệt đối được trao danh hiệu avarga (Người khổng lồ). Mọi
thắng lợi sau đó tại lễ hội quốc gia Naadam sẽ được thêm một tính ngữ
cho danh hiệu avarga, như "Người Khổng lồ Bất bại được mọi người nhớ
đến". Bắt đầu từ năm 2003, nghị viện Mông Cổ đã thông qua một luật mới
về Naadam, đưa ra những sửa đổi với một số danh hiệu vật. Các danh hiệu
iarudi và Khartsaga (Chim ưng) được thêm vào những quy định đã đề cập ở
trên.<br />
Trang phục vật truyền thống gồm một áo hở phía trước, được buộc chặt
quanh eo bằng một sợi dây. Kiểu áo này được cho là đã được đưa vào sử
dụng sau khi nhà vô địch môn vật nhiều năm trước bị phát hiện là một phụ
nữ. Chiếc áo được đưa ra để đảm bảo rằng chỉ nam giới mới được tranh
tài.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_m.C3.B4n_th.E1.BB.83_thao_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF">Các môn thể thao quốc tế</span></h4>
Các đô vật truyền thống Mông Cổ đã chuyển sang môn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADt_sumo&action=edit&redlink=1" title="Vật sumo (trang chưa được viết)">vật sumo</a> Nhật Bản với nhiều thành công lớn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Asash%C5%8Dry%C5%AB_Akinori" title="Asashōryū Akinori">Asashōryū Akinori</a> là người Mông Cổ đầu tiên được phong lên hàng sumo hạng nhất <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yokozuna_%28sumo%29&action=edit&redlink=1" title="Yokozuna (sumo) (trang chưa được viết)">yokozuna</a></i> năm 2003 và tiếp đó là người đồng hương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hakuh%C5%8D_Sh%C5%8D" title="Hakuhō Shō">Hakuhō Shō</a> của anh năm 2007.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Naidangiin_T%C3%BCvshinbayar" title="Naidangiin Tüvshinbayar">Naidangiin Tüvshinbayar</a> đã giành huy chương vàng Olympic đầu tiên cho Mông Cổ ở môn judo nam hạng 100 kg.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1" title="Bóng đá">Bóng đá</a> cũng được chơi ở Mông Cổ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99i_tuy%E1%BB%83n_b%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1_qu%E1%BB%91c_gia_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đội tuyển bóng đá quốc gia Mông Cổ">Đội tuyển bóng đá quốc gia Mông Cổ</a> đã bắt đầu chơi lại trong thập niên 1990; tuy nhiên họ vẫn chưa có cơ hội tham gia vào một giải đấu lớn. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mongolia_Premier_League&action=edit&redlink=1" title="Mongolia Premier League (trang chưa được viết)">Mongolia Premier League</a> là giải hạng cao nhất của Mông Cổ.<br />
Nhiều phụ nữ Mông Cổ có khả năng vượt trội trong các môn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFn_s%C3%BAng&action=edit&redlink=1" title="Bắn súng (trang chưa được viết)">bắn súng</a>: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Otryadyn_G%C3%BCndegmaa&action=edit&redlink=1" title="Otryadyn Gündegmaa (trang chưa được viết)">Otryadyn Gündegmaa</a> là người giành được huy chương bạc tại Olympic năm 2008, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Munkhbayar_Dorjsuren&action=edit&redlink=1" title="Munkhbayar Dorjsuren (trang chưa được viết)">Munkhbayar Dorjsuren</a> đã hai lần là vô địch thế giới và giành huy chương đồng (hiện đang thi đấu cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>), trong khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tsogbadrakhyn_M%C3%B6nkhzul&action=edit&redlink=1" title="Tsogbadrakhyn Mönkhzul (trang chưa được viết)">Tsogbadrakhyn Mönkhzul</a> ở thời điểm tháng 5 năm 2007, được xếp hạng 3 thế giới môn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFn_s%C3%BAng_25_m&action=edit&redlink=1" title="Bắn súng 25 m (trang chưa được viết)">bắn súng 25 m</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-33">[33]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc">Kiến trúc</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Kiến trúc Mông Cổ (trang chưa được viết)">Kiến trúc Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gurvger.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="390" data-file-width="648" height="132" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Gurvger.jpg/220px-Gurvger.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yurt&action=edit&redlink=1" title="Yurt (trang chưa được viết)">yurt</a> (<i>ger</i>) phía trước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%BAi_Gurvansaikhan&action=edit&redlink=1" title="Núi Gurvansaikhan (trang chưa được viết)">Núi Gurvansaikhan</a></div>
</div>
</div>
<br />
Nơi cư ngụ truyền thống Mông Cổ được gọi là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yurt&action=edit&redlink=1" title="Yurt (trang chưa được viết)">yurt</a> (Tiếng Mông Cổ: <i>ger</i>). Theo nghệ sĩ và nhà phê bình nghệ thuật Mông Cổ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N._Chultem&action=edit&redlink=1" title="N. Chultem (trang chưa được viết)">N. Chultem</a>,
các yurt và lều trại là căn bản cho sự phát triển của kiến trúc truyền
thống Mông Cổ. Ở thế kỷ 16 và 17, các tu viện lama đã được xây dựng trên
khắp đất nước. Nhiều công trình trong số đó khởi đầu như những đền
yurt. Khi chúng cần được mở rộng để đủ chỗ cho số lượng tín đồ ngày càng
đông đảo thêm, các kiến trúc sư Mông Cổ đã sử dụng các cấu trúc với 6
và 12 góc với các mái kiểu kim tự tháp để thích hợp với hình dáng tròn
của yurt. Việc mở rộng thêm nữa dẫn tới hình dạng bậc hai của các đền.
Các mái được làm theo hình dạng những lều lớn.<sup class="reference" id="cite_ref-Chultem_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-Chultem-34">[34]</a></sup>
Các bức tường kiểu lưới mắt cáo, các cột chống mái và các lớp nỉ được
thay bằng đá, gạch, các dầm và những tấm ván và trở thành cấu trúc vĩnh
cửu.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-35">[35]</a></sup><br />
Chultem phân biệt ba kiểu kiến trúc truyền thống Mông Cổ: Mông Cổ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a> và Trung Quốc và kiểu kết hợp. Trong số những đền dạng bậc hai đầu tiên có Batu-Tsagaan (1654) được thiết kế bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zanabazar&action=edit&redlink=1" title="Zanabazar (trang chưa được viết)">Zanabazar</a>. Một ví dụ về phong cách kiến trúc yurt là lama Dashi-Choiling tại Ulan Bator. Đền Lavrin (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a>) tại lama <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Erdene_Zuu&action=edit&redlink=1" title="Erdene Zuu (trang chưa được viết)">Erdene Zuu</a>
được xây dựng theo truyền thống Tây Tạng. Một ví dụ về đền được xây
dựng theo truyền thống Trung Quốc là lama Choijing Lamiin Sume (1904),
ngày nay là một bảo tàng. Đền bậc hai Tsogchin tại lama Gandan ở Ulan
Bator là một sự tổng hợp truyền thống Mông Cổ và Trung Quốc. Đền
Maitreya (đã bị dỡ ra năm 1938) là một ví dụ về kiến trúc Tây Tạng-Mông
Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-Chultem_34-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-Chultem-34">[34]</a></sup> Tu viện Dashi-Choiling đã bắt đầu motọ dự án xây dựng lại đền và 80 ft điêu khắc Maitreya.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_nh.E1.BA.A1c">Âm nhạc</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Mông Cổ (trang chưa được viết)">Âm nhạc Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_nh.E1.BA.A1c_d.C3.A2n_gian">Âm nhạc dân gian</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolian_Musician.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="797" data-file-width="598" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Mongolian_Musician.jpg/150px-Mongolian_Musician.jpg" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nghệ sĩ chơi nhạc cụ truyền thống Mông Cổ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_%C4%91%E1%BA%A7u_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Mã đầu cầm (trang chưa được viết)">mã đầu cầm</a></div>
</div>
</div>
Âm nhạc Mông Cổ bị ảnh hưởng mạnh từ thiên nhiên, phong tục du mục,
saman giáo, và cả Phật giáo Tây Tạng. Âm nhạc truyền thống bao gồm nhiều
nhạc cụ, nổi tiếng nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_%C4%91%E1%BA%A7u_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Mã đầu cầm (trang chưa được viết)">mã đầu cầm</a> (morin khuur/morinhur)<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-36">[36]</a></sup>, và các phong cách hát như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Long_song&action=edit&redlink=1" title="Long song (trang chưa được viết)">urtyn duu</a> ("long song"), và thuật hát trong cổ họng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93ng_song_thanh&action=edit&redlink=1" title="Đồng song thanh (trang chưa được viết)">đồng song thanh</a> (khoomei/khomij). "Tsam" được nhảy múa để tránh <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_qu%E1%BB%B7" title="Ma quỷ">ma quỷ</a> và nó được coi là sự hồi tưởng về saman giáo.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id=".C3.82m_nh.E1.BA.A1c_.C4.91.E1.BA.A1i_ch.C3.BAng">Âm nhạc đại chúng</span></h4>
Ban nhạc rock đầu tiên của Mông Cổ là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Soyol_Erdene&action=edit&redlink=1" title="Soyol Erdene (trang chưa được viết)">Soyol Erdene</a>, được thành lập trong thập niên 1960. Phong cách kiểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Beatles" title="The Beatles">Beatles</a>
của họ đã bị giới kiểm duyệt Cộng sản chỉ trích mạnh mẽ. Tiếp sau đó là
Mungunhurhree, Ineemseglel, Urgoo, vân vân, đã mở ra con đường cho thể
loại nhạc này trong môi trường khắc nghiệt của lý tưởng Cộng sản.
Mungunhurhree và Haranga là những người tiên phong trong âm nhạc rock
nặng Mông Cổ. Haranga phát triển tới đỉnh cao hồi cuối thập niên 1980 và
1990.<br />
Người lãnh đạo Haranga, nghệ sĩ guitar nổi tiếng Enh-Manlai, đã tận
tình giúp đỡ những thế hệ ca sĩ nhạc rock sau này. Trong số những ban
nhạc tiếp bước Haranga có ban nhạc Hurd. Đầu thập niên 1990, nhóm
Har-Chono đã đặt ra bước khởi đầu của rock-dân gian Mông Cổ, pha trộn
những yếu tố của "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Long_song&action=edit&redlink=1" title="Long song (trang chưa được viết)">long song</a>" Mông Cổ vào trong thể loại nhạc rock.<br />
Tới thời điểm đó, môi trường cho sự phát triển của tư tưởng nghệ
thuật đã được tự do hơn rất nhiều nhờ một xã hội dân chủ mới trong nước.
Thập kỷ 1990 chứng kiến sự phát triển của rap, techno, hip-hop và cả
những boy band và girl band ở thời điểm chuyển tiếp thiên niên kỷ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng">Truyền thông</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Truyền thông Mông Cổ (trang chưa được viết)">Truyền thông Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mongolia_media.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1800" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Mongolia_media.jpg/180px-Mongolia_media.jpg" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
Truyền thông Mông Cổ phỏng vấn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Xanh_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đảng Xanh Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đảng Xanh Mông Cổ</a> đối lập. Truyền thông đã có nhiều tự do từ khi những cuộc cải cách dân chủ được thực hiện trong thập niên 1990.</div>
</div>
</div>
Báo chí Mông Cổ bắt đầu năm 1920 với những quan hệ thân cận với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên xô</a> dưới sự quản lý của Đảng Cộng sản, với việc thành lập tờ báo <i>Unen</i> ("Sự thật") tương tự tờ <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pravda" title="Pravda">Pravda</a></i> Xô viết.<sup class="reference" id="cite_ref-pr_37-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-pr-37">[37]</a></sup>
Cho tới những cuộc cải cách trong thập niên 1990, chính phủ kiểm soát
chặt chẽ truyền thông và quản lý mọi công việc xuất bản, và không cho
phép sự tồn tại của truyền thông độc lập.<sup class="reference" id="cite_ref-pr_37-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-pr-37">[37]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Sự sụp đổ của Liên xô (trang chưa được viết)">Sự giải tán Liên bang Xô viết</a> đã có tác động mạnh tới Mông Cổ, nơi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_%C4%91%C6%A1n_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Hệ thống đơn đảng">Nhà nước độc đảng</a> đã phát triển trở thành một chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_%C4%91a_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Hệ thống đa đảng">đa đảng</a>, và cùng với đó, những quyền tự do của truyền thông được đặt lên hàng đầu.<br />
Một luật mới về tự do báo chí, được soạn thảo với sự giúp đỡ của các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_phi_ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Tổ chức phi chính phủ">Tổ chức phi chính phủ</a> quốc tế ngày 28 tháng 8 năm 1998 và được thông qua ngày 1 tháng 1 năm 1999, mở đường cho các tự do truyền thông.<sup class="reference" id="cite_ref-bruun_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-bruun-38">[38]</a></sup> Truyền thông Mông Cổ hiện tại gồm khoảng 300 tờ báo in và các đài phát thanh, truyền hình.<sup class="reference" id="cite_ref-bbc_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-bbc-39">[39]</a></sup><br />
Từ năm 2006, môi trường truyền thông đã được cải thiện với việc chính phủ thảo luận một Đạo luật <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B1_do_Th%C3%B4ng_tin&action=edit&redlink=1" title="Tự do Thông tin (trang chưa được viết)">Tự do Thông tin</a>, và loại bỏ bất kỳ một sự liên quan nào của truyền thông tới chính phủ.<sup class="reference" id="cite_ref-baner_40-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-baner-40">[40]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-41">[41]</a></sup>
Những cuộc cải cách thị trường đã dẫn tới sự gia tăng của số người làm
việc trong ngành truyền thông sau từng năm, cùng với số lượng các sinh
viên và trường báo chí.<sup class="reference" id="cite_ref-baner_40-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-baner-40">[40]</a></sup> Trong báo cáo năm 2008 của mình, Tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3ng_vi%C3%AAn_kh%C3%B4ng_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Phóng viên không biên giới">Phóng viên Không Biên giới</a> xếp hạng môi trường báo chí ở vị trí 93 trên 173, vị trí số 1 là tự do nhất.<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_note-42">[42]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<div class="noprint tright portal" style="border: solid #aaa 1px; margin: 0.5em 0 0.5em 1em;">
<table style="background: #f9f9f9; font-size: 85%; line-height: 110%; max-width: 175px;">
<tbody>
<tr valign="middle">
<td style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Chủ đề"><img alt="" data-file-height="28" data-file-width="32" height="28" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" width="32" /></a></td>
<td style="font-style: italic; font-weight: bold; padding: 0 0.2em; vertical-align: middle;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Mông Cổ (trang chưa được viết)">Chủ đề Mông Cổ</a></td>
</tr>
<tr valign="middle">
<td style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Flag_of_Mongolia.svg" title="Chủ đề"><img alt="" data-file-height="28" data-file-width="32" height="28" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" width="32" /></a></td>
<td style="font-style: italic; font-weight: bold; padding: 0 0.2em; vertical-align: middle;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Flag_of_Mongolia.svg&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Flag of Mongolia.svg (trang chưa được viết)">Chủ đề Flag of Mongolia.svg</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%81_c%C6%B0%C6%A1ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đề cương Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đề cương Mông Cổ</a></i></div>
</dd></dl>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đại Mông Cổ">Đại Mông Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Ẩm thực Mông Cổ">Ẩm thực Mông Cổ</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.un.org/apps/sg/offthecuff.asp?nid=1312" rel="nofollow">Ban Ki-Moon on press conference in Ulaanbaatar, July 27th, 2009</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://mongolia.usembassy.gov/potus_visit.html" rel="nofollow">“President George W. Bush Visits Mongolia”</a>. US embassy in Mongolia, 2005.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=President+George+W.+Bush+Visits+Mongolia&rft_id=http%3A%2F%2Fmongolia.usembassy.gov%2Fpotus_visit.html&rft.genre=book&rft.pub=US+embassy+in+Mongolia%2C+2005&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.ulanbator.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=241&Itemid=941" rel="nofollow">Ulanbator</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">CIA World Factbook <a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html" rel="nofollow"><i>countries by area</i></a></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imcg.net/gpd/asia/mongolia.pdf" rel="nofollow">“Republic of Mongolia”</a> (PDF). 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imcg.net%2Fgpd%2Fasia%2Fmongolia.pdf&rft.btitle=Republic+of+Mongolia&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://vnexpress.net/gl/the-gioi/cuoc-song-do-day/2012/07/mong-co-ngoi-tren-dong-vang-ma-lo/" rel="nofollow">http://vnexpress.net/gl/the-gioi/cuoc-song-do-day/2012/07/mong-co-ngoi-tren-dong-vang-ma-lo/</a></span></li>
<li id="cite_note-factbook-mn-7">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-factbook-mn_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-factbook-mn_7-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">CIA World Factbook: <a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html" rel="nofollow"><i>Mongolia</i></a></span></li>
<li id="cite_note-Yearbook2007-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-Yearbook2007_8-0">^</a></b> <span class="reference-text">Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Morris Rossabi, <a class="external text" href="http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703" rel="nofollow"><i>Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar</i></a>, The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (truy cập 2007-05-29)</span></li>
<li id="cite_note-Jeffs-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-Jeffs_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Jeffs, Luke (12 tháng 2 năm 2007). <a class="external text" href="http://www.efinancialnews.com/content/1047180747" rel="nofollow">“Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation”</a>. <i>Dow Jones Financial News Online</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.efinancialnews.com%2Fcontent%2F1047180747&rft.atitle=Mongolia+earns+a+sporting+chance+with+fledgling+operation&rft.genre=book&rft.aufirst=Luke&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-02-12&rft.jtitle=Dow+Jones+Financial+News+Online&rft.aulast=Jeffs&rft.btitle=Mongolia+earns+a+sporting+chance+with+fledgling+operation&rft.au=Jeffs%2C+Luke&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-IHT-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-IHT_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Cheng, Patricia (19 tháng 9 năm 2006). <a class="external text" href="http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php" rel="nofollow">“Mongolian bourse seeks foreign investment”</a>. <i>International Herald-Tribune</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iht.com%2Farticles%2F2006%2F09%2F19%2Fbloomberg%2Fbxmongol.php&rft.atitle=Mongolian+bourse+seeks+foreign+investment&rft.genre=book&rft.aufirst=Patricia&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2006-09-19&rft.jtitle=International+Herald-Tribune&rft.aulast=Cheng&rft.btitle=Mongolian+bourse+seeks+foreign+investment&rft.au=Cheng%2C+Patricia&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.lonelyplanet.com/mongolia/eastern-mongolia/choibalsan/transport/getting-there-away" rel="nofollow">Lonely Planet Mongolia: Choibalsan transport</a></span></li>
<li id="cite_note-US_Census-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-US_Census_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-US_Census_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-US_Census_13-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html" rel="nofollow">U.S. Census Bureau International Data Base</a></span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2779.htm" rel="nofollow">U.S. Department of State. Bureau of East Asian and Pacific Affairs. Background Note:Mongolia</a></span></li>
<li id="cite_note-UN_DESA_PD-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-UN_DESA_PD_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-UN_DESA_PD_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-UN_DESA_PD_15-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-UN_DESA_PD_15-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-UN_DESA_PD_15-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf" rel="nofollow">World Population Prospects</a> The 2006 Revision Highlights</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://202.131.5.91/yearbook/2002/yearbook2002.pdf" rel="nofollow">National Statistical Office: Statistical Yearbook 2002</a>, p. 39. "Villages" in this case refers to settlements that are not part of a sum, see p. 37</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://202.131.5.91/yearbook/2002/yearbook2002.pdf" rel="nofollow">National Statistical Office: Statistical Yearbook 2002</a>, pp. 43, 151</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.smh.com.au/news/business/second-wave-of-chinese-invasion/2007/08/12/1186857347594.html" rel="nofollow">Second wave of Chinese invasion</a>. The Sydney Morning Herald. 13 tháng 8, 2007.</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://countrystudies.us/mongolia/38.htm" rel="nofollow">Mongolia - Ethnic and Linguistic Groups</a>. Source: <i>U.S. Library of Congress.</i></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Lonely Planet: Mongolian, 2008</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Han, Jae-hyuck (5 tháng 5 năm 2006). <a class="external text" href="http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f" rel="nofollow">“Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean”</a>. Office of the President, Republic of Korea<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 17 tháng 8 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Han&rft.aufirst=Jae-hyuck&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Today+in+Mongolia%3A+Everyone+can+speak+a+few+words+of+Korean&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.president.go.kr%2Fcwd%2Fen%2Farchive%2Farchive_view.php%3Fmeta_id%3Den_dip_2006%26category%3D164%26id%3D923b8c655856408486c7764f&rft.pub=Office+of+the+President%2C+Republic+of+Korea&rft.genre=book&rft.date=2006-05-05&rft.au=Han%2C+Jae-hyuck&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html" rel="nofollow">CIA Factbook - Mongolia</a></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2779.htm" rel="nofollow">Bureau of East Asian and Pacific Affairs - Mongolia</a></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Mongolia#Religion">http://en.wikipedia.org/wiki/Mongolia#Religion</a></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">The Encyclopedia Americana, By Grolier Incorporated, pg. 680</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/389335/Mongolia" rel="nofollow">Mongolia</a>. <i>Encyclopædia Britannica</i> Online.</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602" rel="nofollow">Olloo.mn</a>(Mongolian)</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nso.mn/mdg/eng_goals4.htm" rel="nofollow">The National Statistical Office of Mongolia: Goal 4 - Reduce Child Mortality</a></span></li>
<li id="cite_note-NMH_Yearbook_2006-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-NMH_Yearbook_2006_29-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf" rel="nofollow">National Ministry of Health Yearbook 2006</a></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html" rel="nofollow">UNICEF - At a glance: Mongolia</a></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1" rel="nofollow">UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says</a></span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Mark Bixler (15 tháng 8 năm 2008). <a class="external text" href="http://edition.cnn.com/2008/SPORT/08/15/mongolia.medal/index.html" rel="nofollow">“Mongolia wins first-ever gold medal”</a>. CNN.com/world sport<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Mark+Bixler&rft.pub=CNN.com%2Fworld+sport&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-08-15&rft_id=http%3A%2F%2Fedition.cnn.com%2F2008%2FSPORT%2F08%2F15%2Fmongolia.medal%2Findex.html&rft.btitle=Mongolia+wins+first-ever+gold+medal&rft.genre=book&rft.au=Mark+Bixler&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.issf-shooting.org/update/worldranking.asp?mode=allbyevent&event=SP" rel="nofollow">“World ranking: 25 m Pistol Women”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=International_Shooting_Sport_Federation&action=edit&redlink=1" title="International Shooting Sport Federation (trang chưa được viết)">International Shooting Sport Federation</a>. 29 tháng 5 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 6 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=International+Shooting+Sport+Federation&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-05-29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.issf-shooting.org%2Fupdate%2Fworldranking.asp%3Fmode%3Dallbyevent%26event%3DSP&rft.btitle=World+ranking%3A+25+m+Pistol+Women&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-Chultem-34">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-Chultem_34-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-Chultem_34-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i>Искусство Монголии</i>. Moscow. 1984.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.btitle=%D0%98%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B8&rft.place=Moscow&rft.date=1984&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.indiana.edu/%7Emongsoc/mong/heritage.htm" rel="nofollow">“Cultural Heritage of Mongolia”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Indiana&action=edit&redlink=1" title="Đại học Indiana (trang chưa được viết)">Đại học Indiana</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 7 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Cultural+Heritage+of+Mongolia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.indiana.edu%2F~mongsoc%2Fmong%2Fheritage.htm&rft.genre=book&rft.pub=%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+Indiana&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_V%C4%83n_Kh%C3%AA" title="Trần Văn Khê">Khê, Trần Văn</a>. <i>Hồi Ký Trần Văn Khê</i>. 3 (bằng tiếng Việt). Bôn ba bốn biển năm châu. TP. Hồ Chí Minh: NXB Trẻ & Phương Nam. tr. 308.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=TP.+H%E1%BB%93+Ch%C3%AD+Minh&rft.pages=308&rft.series=3&rft.genre=book&rft.aufirst=Tr%E1%BA%A7n+V%C4%83n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=H%E1%BB%93i+K%C3%BD+Tr%E1%BA%A7n+V%C4%83n+Kh%C3%AA&rft.aulast=Kh%C3%AA&rft.pub=NXB+Tr%E1%BA%BB+%26+Ph%C6%B0%C6%A1ng+Nam&rft.volume=B%C3%B4n+ba+b%E1%BB%91n+bi%E1%BB%83n+n%C4%83m+ch%C3%A2u&rft.au=Kh%C3%AA%2C+Tr%E1%BA%A7n+V%C4%83n&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mông Cổ"></span> </span></li>
<li id="cite_note-pr-37">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-pr_37-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-pr_37-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pressreference.com/Ma-No/Mongolia.html" rel="nofollow">Mongolia media</a>, <i>Press reference</i>.</span></li>
<li id="cite_note-bruun-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-bruun_38-0">^</a></b> <span class="reference-text">Bruun, O. & Odgaard, O. <i>Mongolia in Transition: Old Patterns, New Challenges.</i> Routledge, 1996. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780700704415">ISBN 978-0-7007-0441-5</a>.</span></li>
<li id="cite_note-bbc-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-bbc_39-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/country_profiles/1235560.stm#media" rel="nofollow">Country Profile: Mongolia</a>, <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC</a></i>.</span></li>
<li id="cite_note-baner-40">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-baner_40-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-baner_40-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Banerjee, I. & Logan, S. <i>Asian Communication Handbook 2008.</i> AMIC, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9789814136105">ISBN 978-981-4136-10-5</a>.</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Macrory, P. F. J., Appleton P. A. & Plummer, M. G. <i>The World Trade Organization: Legal, Economic and Political Analysis.</i> Springer, 2005. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780387226859">ISBN 978-0-387-22685-9</a>.</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20081022233825/http://www.rsf.org/article.php3?id_article=29031" rel="nofollow">2008 Press Freedom Index</a>, <i>Reporters Without Borders</i>.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.britannica.com/nations/Mongolia" rel="nofollow"><i>Mongolia</i></a>, Encyclopaedia Britannica</li>
<li>Mục <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/mg.html" rel="nofollow">“Mongolia”</a></span> trên trang của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">CIA World Factbook</a>.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.state.gov/p/eap/ci/mg/" rel="nofollow"><i>Background notes on Mongolia</i></a>, US Department of State</li>
<li><a class="external text" href="http://tv.oneworld.net/2009/05/01/desertification-erodes-mongolian-livelihoods/" rel="nofollow">Desertification Documentary on</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=OneWorldTV&action=edit&redlink=1" title="OneWorldTV (trang chưa được viết)">OneWorldTV</a></li>
<li><img alt="" data-file-height="196" data-file-width="196" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/PD-icon.svg/15px-PD-icon.svg.png" width="15" /> <i>Bài viết này kết hợp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_quy%E1%BB%81n_thu%E1%BB%99c_v%E1%BB%81_ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_bang_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Bản quyền thuộc về chính phủ Liên bang Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">các tài liệu thuộc phạm vi công cộng</a> từ website hay thư mục thuộc Library of Congress Country Studies</i>.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>Mông Cổ</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="wikt:Special:Search/Mông Cổ">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="b:Special:Search/Mông Cổ">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="voy:Mông Cổ">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="q:Special:Search/Mông Cổ">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="s:Special:Search/Mông Cổ">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="commons:Special:Search/Mông Cổ">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" height="23" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="commons:Special:Search/Mông Cổ"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mongolia?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Mông Cổ trên Wikimedia Commons">Mông Cổ</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<dl>
<dt>Chính phủ</dt>
</dl>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.open-government.mn/" rel="nofollow">Chính phủ mở Mông Cổ</a> từ Văn phòng Thủ tướng</li>
<li><a class="external text" href="http://www.mongolia-foreign-policy.net/" rel="nofollow">Bộ Ngoại giao Mông Cổ</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.pmis.gov.mn/indexeng.php" rel="nofollow">Mongolia Government Overview</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Mông Cổ)</b></li>
<li><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-m/mongolia.html" rel="nofollow">Chief of State and Cabinet Members</a></li>
</ul>
<dl>
<dt>Thông tin chung</dt>
</dl>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.mofa.gov.vn/vi/cn_vakv/ca_tbd/nr040819103254/ns070621154625/" rel="nofollow">Thông tin về Mông Cổ trên trang Web Bộ Ngoại Giao Việt Nam</a></li>
<li>Mục <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/mg.html" rel="nofollow">“Mongolia”</a></span> trên trang của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">CIA World Factbook</a>.</li>
<li><a class="external text" href="http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/mongolia.htm" rel="nofollow">Mongolia</a> at <i>UCB Libraries GovPubs</i></li>
<li><a class="external text" href="http://dmoz.org/Regional/Asia/Mongolia" rel="nofollow">Mông Cổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DMOZ" title="DMOZ">DMOZ</a> <small>(<a class="external text" href="http://dmoz.org/cgi-bin/add.cgi?where=Regional/Asia/Mongolia" rel="nofollow">trang đề nghị</a>)</small></li>
</ul>
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gnome-globe.svg"><img alt="Gnome-globe.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Gnome-globe.svg/15px-Gnome-globe.svg.png" width="15" /></a> <a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_Mongolia" title="commons:Atlas of Mongolia">Wikimedia Atlas của Mongolia</a>, có một số bản đồ liên quan đến Mongolia.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.wikia.com/wiki/c:world:Mongolia" rel="nofollow">Mongolia;</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.wikia.com/wiki/c:internationalbusiness:Mongolia" rel="nofollow">Mongolia</a> trên <a class="external text" href="http://www.wikia.com/wiki/c:internationalbusiness" rel="nofollow">International Business;</a></li>
</ul>
<dl>
<dt>Du lịch</dt>
</dl>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.mongoliatourism.gov.mn/" rel="nofollow">Official Tourism Website of Mongolia</a></li>
</ul>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Special:Search/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="voy:Special:Search/Mông Cổ"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/40px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikivoyage" title="Wikivoyage">Wikivoyage</a> có chỉ dẫn du lịch về <b><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Mongolia" title="voy:Mongolia">Mongolia</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Các nước ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Nhóm Quốc gia và lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><span class="collapseButton"></span>
<div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Danh sách các quốc gia và vùng lãnh thổ châu Á">Quốc gia và lãnh thổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ka-fa"></span> <span id="interwiki-mk-fa"></span> <span id="interwiki-tt-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Mông Cổ">Mông Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia Đông Á">Quốc gia Đông Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_Trung_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia Trung Á">Quốc gia Trung Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%A3o_nguy%C3%AAn_%C3%82u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Thảo nguyên Âu Á (trang chưa được viết)">Thảo nguyên Âu Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%E1%BB%AFng_n%E1%BB%81n_c%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_%C4%91%E1%BA%A7u_ti%C3%AAn_%E1%BB%9F_ch%C3%A2u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Những nền cộng hoà đầu tiên ở châu Á (trang chưa được viết)">Những nền cộng hoà đầu tiên ở châu Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_T%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Dân chủ Tự do (trang chưa được viết)">Dân chủ Tự do</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_n%C4%83m_1911&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Quốc gia và vùng lãnh thổ thành lập năm 1911 (trang chưa được viết)">Quốc gia và vùng lãnh thổ thành lập năm 1911</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Thể loại:Cộng hòa">Cộng hòa</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Hội thề Đông Quan</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Hội thề Đông Quan</b> diễn ra ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>, giữa thủ lĩnh nghĩa quân <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lam_S%C6%A1n" title="Lam Sơn">Lam Sơn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> và chủ tướng quân Minh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a>, kết thúc cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a>, giành lại độc lập cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Hoàn cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#H.E1.BB.99i_th.E1.BB.81"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Hội thề</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Sau_h.E1.BB.99i_th.E1.BB.81"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Sau hội thề</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh">Hoàn cảnh</span></h2>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a> đánh chiếm Đại Viêt từ năm 1407, đặt bộ máy cai trị và đổi gọi trở lại là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%E1%BB%89" title="Giao Chỉ">Giao Chỉ</a> như thời Bắc thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">nhà Hán</a>. Đến năm 1427, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a>
lãnh đạo liên tiếp giành thắng lợi, đẩy quân Minh vào thế bị vây hãm
trong các thành trì từ Bắc vào Nam. Chủ tướng quân Minh là Vương Thông
bị hãm trong thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a> từ năm 1426.<br />
Sau hai thất bại nặng nề của các đạo viện binh do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%E1%BB%85u_Th%C4%83ng" title="Liễu Thăng">Liễu Thăng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99c_Th%E1%BA%A1nh" title="Mộc Thạnh">Mộc Thạnh</a> chỉ huy cuối năm 1427, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Minh Tuyên Tông">Minh Tuyên tông</a> buộc phải tuyên bố bãi binh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.99i_th.E1.BB.81">Hội thề</span></h2>
Ngày 22 tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90inh_M%C3%B9i" title="Đinh Mùi">Đinh Mùi</a>, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>, tại phía nam thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a>, bên bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Nhị</a>, hội thề lịch sử đã diễn ra. Đây là một hình thức định ước đình chỉ chiến sự giữa nghĩa quân Lam Sơn và quân đô hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>. Lễ thề do chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn tổ chức.<br />
Tại buổi lễ, trước đoàn nghĩa quân do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> dẫn đầu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a>,
Tổng binh quân Minh đã đọc "Bài văn hội thề", cam kết đình chỉ mọi hoạt
động chiến sự, rút hết quân trong thời hạn 5 tháng; không cướp bóc sách
nhiễu trên đường rút quân.<br />
Quân Minh đã kéo đến dinh Bồ Đề lạy tạ lãnh đạo nghĩa quân. Thực hiện cam kết, từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/29_th%C3%A1ng_12" title="29 tháng 12">29 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>,
quân Minh bắt đầu rút lui, phía nghĩa quân bảo đảm cấp lương thực, ngựa
thuyền, và tạo điều kiện cho quân Minh ra khỏi biên giới một cách an
toàn.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Sau_h.E1.BB.99i_th.E1.BB.81">Sau hội thề</span></h2>
Tổng cộng 10 vạn quân Minh đã được hồi hương an toàn. Hội thề Đông
Quan 1427 thể hiện cách kết thúc chiến tranh sáng tạo, mềm dẻo, nhân đạo
của nghĩa quân Lam Sơn, như trong bài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Ng%C3%B4_%C4%91%E1%BA%A1i_c%C3%A1o" title="Bình Ngô đại cáo">Bình Ngô đại cáo</a>:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">...<i>Quân giặc các thành khốn đốn, cởi giáp ra hàng</i><br />
<i>Tướng giặc bị cầm tù, như hổ đói vẫy đuôi xin cứu mạng</i><br />
<i>Thần Vũ chẳng giết hại, thể lòng trời ta mở đường hiếu sinh</i><br />
<i>Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến biển mà vẫn hồn bay phách lạc</i>,<br />
<i>Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến nước mà vẫn tim đập chân run</i>.<br />
<i>Họ đã tham sống sợ chết mà hoà hiếu thực lòng</i><br />
<i>Ta lấy toàn quân là hơn, để nhân dân nghỉ sức</i>.<br />
<i>Chẳng những mưu kế kì diệu</i><br />
<i>Cũng là chưa thấy xưa nay</i>...<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Bình luận về việc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Minh Tuyên Tông">Minh Tuyên tông</a> ra lệnh bãi binh ở Đại Việt, sử gia Trung Quốc là Cốc Vĩnh Thái viết trong <i>Minh sử kỷ sự bản mạt</i>:<br />
<dl><dd><i>Vương Thông lực yếu mà phải xin hoà, Liễu Thăng lại sang rồi bị
thua chết. Sau đó lại xuống chiếu sai sứ sang giao hảo và rút quân về,
nhục nhã thực bằng Tân, Trịnh hội thề dưới chân thành, hổ thẹn ngang với
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_T%E1%BA%A5n_Cao_T%E1%BB%95" title="Hậu Tấn Cao Tổ">Kính Đường</a> cắt đất giảng hòa vậy"</i><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#cite_note-1">[1]</a></sup></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 276.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Viện Sử học (2007), <i>Lịch sử Việt Nam</i>, tập 3, NXB Khoa học xã hội</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Thái Tổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4">Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Thể loại:Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Bắc thuộc lần 4</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="infobox geography" style="width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" class="mergedtoprow" colspan="3" style="font-size: 135%; line-height: 1.2em;"><b>
Giao Chỉ</b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: top;">Quận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="background: #EFEFEF; border-top: solid 1px #aaa; padding: 0.2em 0em 0.2em 0em; text-align: center; vertical-align: middle;">
<table style="background: none; margin: 0 auto; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a><br />
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a></td>
<td style="border: 0; font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: middle;"><b>1407–1427</b></td>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; text-align: right; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Nhà Lê sơ"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Nhà Lê sơ"><span style="font-size: 300%;">→</span></a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="font-size: 95%; padding: 0.6em 0em 0.6em 0em; text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ming_Domination_of_Vietnam.jpg" title="Vị trí của Giao Chỉ"><img alt="Vị trí của Giao Chỉ" data-file-height="387" data-file-width="388" height="249" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Ming_Domination_of_Vietnam.jpg/250px-Ming_Domination_of_Vietnam.jpg" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2"><b>Chính quyền</b></td>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Quân chủ">Quân chủ</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Lịch sử</b></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td style="padding: 0 0 0 0.6em; width: 1.0em;"> - </td>
<td style="padding-left: 0em; text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">Nhà Hồ</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh-%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Chiến tranh Minh-Đại Ngu">thất bại</a></td>
<td>1407</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td style="padding: 0 0 0 0.6em; width: 1.0em;"> - </td>
<td style="padding-left: 0em; text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">Nhà Hậu Trần</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh-Vi%E1%BB%87t_%281407-1414%29" title="Chiến tranh Minh-Việt (1407-1414)">thất bại</a></td>
<td>1413</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td style="padding: 0 0 0 0.6em; width: 1.0em;"> - </td>
<td style="padding-left: 0em; text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a> kết thúc</td>
<td>1427</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="3"><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo dân số">Dân số</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td style="padding: 0 0 0 0.6em; width: 1.0em;"> - </td>
<td style="padding-left: 0em; text-align: left;">1408</td>
<td>3,120,000 </td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td style="padding: 0 0 0 0.6em; width: 1.0em;"> - </td>
<td style="padding-left: 0em; text-align: left;">1418</td>
<td>455,288 </td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Thời Bắc thuộc lần 4</b> hay <b>thời thuộc Minh</b> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a> bắt đầu từ năm 1407 khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh_-_%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Chiến tranh Minh - Đại Ngu">đánh bại</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">nhà Hồ</a> và chấm dứt năm 1427 khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> đánh đuổi được quân Minh ra khỏi bờ cõi, giành thắng lợi hoàn toàn trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a>. Thời kỳ thuộc Minh chỉ kéo dài 20 năm.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Nh.C3.A0_Minh_x.C3.A2m_chi.E1.BA.BFm_.C4.90.E1.BA.A1i_Ngu"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nhà Minh xâm chiếm Đại Ngu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#B.E1.BB.99_m.C3.A1y_cai_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Bộ máy cai trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#D.C3.A2n_s.E1.BB.91.2C_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Dân số, hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Lao_d.E1.BB.8Bch_v.C3.A0_t.C3.B4_thu.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Lao dịch và tô thuế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Thu.E1.BA.BF_ru.E1.BB.99ng"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Thuế ruộng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Thu.E1.BA.BF_c.C3.B4ng_th.C6.B0.C6.A1ng_nghi.E1.BB.87p_v.C3.A0_th.E1.BB.95_s.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Thuế công thương nghiệp và thổ sản</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#.C4.90.E1.BB.93ng_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Đồng hóa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#T.E1.BA.ADp_qu.C3.A1n.2C_t.C3.B4n_gi.C3.A1o_t.C3.ADn_ng.C6.B0.E1.BB.A1ng"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Tập quán, tôn giáo tín ngưỡng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Vi.E1.BB.87t_gi.C3.A0nh_l.E1.BA.A1i_n.C6.B0.E1.BB.9Bc"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Người Việt giành lại nước</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#C.C3.A1c_t.C6.B0.E1.BB.9Bng_v.C4.83n.2C_v.C3.B5_nh.C3.A0_Minh_.E1.BB.9F_Giao_Ch.E1.BB.89"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Các tướng văn, võ nhà Minh ở Giao Chỉ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A0_Minh_x.C3.A2m_chi.E1.BA.BFm_.C4.90.E1.BA.A1i_Ngu">Nhà Minh xâm chiếm Đại Ngu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh-%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Chiến tranh Minh-Đại Ngu">Chiến tranh Minh-Đại Ngu</a></i></div>
</dd></dl>
Cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_14" title="Thế kỷ 14">thế kỉ 14</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">nhà Trần</a> sa sút, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Qu%C3%BD_Ly" title="Hồ Quý Ly">Hồ Quý Ly</a>
dần dần kiểm soát cả triều đình, ra nhiều biện pháp thanh trừng những
người trung thành với triều Trần. Ông lên ngôi vua năm 1400, đặt tên
nước là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Đại Ngu">Đại Ngu</a>,
bắt đầu thực hiện nhiều cải tổ trong hệ thống chính trị và xã hội. Tuy
nhiên, do thực hiện quá nhiều thay đổi trong thời gian ngắn, lại không
được nhiều cựu thần nhà Trần cũng như dân chúng ủng hộ, lại thêm tình
hình kinh tế và xã hội toàn quốc suy yếu vì nhiều nguyên nhân, nên đất
nước rơi vào khủng hoảng. Nhân cơ hội đó, năm 1406 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> dùng chiêu bài "phù Trần diệt Hồ" để mang quân sang xâm lược nước Đại Ngu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">Nhà Hồ</a>
nhanh chóng thất bại hoàn toàn vào giữa năm 1407. Nước Đại Ngu bị tiêu
diệt và bị sát nhập vào lãnh thổ Trung Quốc. Việt Nam bị Trung Quốc đô
hộ trở lại sau 500 năm độc lập tự chủ.<br />
Tướng nhà Minh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Ph%E1%BB%A5" title="Trương Phụ">Trương Phụ</a> xui giục một số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> đến trước quân doanh xin được trở lại làm quận huyện của nhà Minh vì nhà Trần đã tuyệt tự<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-1">[1]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Th%C3%A0nh_T%E1%BB%95" title="Minh Thành Tổ">Minh Thành Tổ</a> nhân đó đổi gọi An Nam thành quận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%E1%BB%89" title="Giao Chỉ">Giao Chỉ</a>, kinh đô Thăng Long trước đây đổi gọi là thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.99_m.C3.A1y_cai_tr.E1.BB.8B">Bộ máy cai trị</span></h2>
<table align="right" class="table toccolours" style="font-size: 95%; margin-left: 5px; padding: 1px; width: 198pxpx;">
<tbody>
<tr>
<th align="center" style="background: #ccccff; padding: 5px;">Loạt bài<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">Lịch sử Việt Nam</a></th>
<td align="top"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Viet_Nam_Trong.png" title="Bản đồ Việt Nam"><img alt="Bản đồ Việt Nam" data-file-height="333" data-file-width="200" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Viet_Nam_Trong.png/30px-Viet_Nam_Trong.png" width="30" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table>
<tbody>
<tr>
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;">
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BB%81n_s%E1%BB%AD" title="Việt Nam thời tiền sử">Thời tiền sử</a></b><br />
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;">
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_B%C3%A0ng" title="Hồng Bàng">Hồng Bàng</a></b><br />
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;">
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_D%C6%B0%C6%A1ng_V%C6%B0%C6%A1ng" title="An Dương Vương">An Dương Vương</a></b><br />
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_1" title="Bắc thuộc lần 1">Bắc thuộc lần I</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(207 TCN - 40)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%87u" title="Nhà Triệu">Nhà Triệu</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(207 - 111 TCN)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hai_B%C3%A0_Tr%C6%B0ng" title="Hai Bà Trưng">Hai Bà Trưng</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(40 - 43)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_2" title="Bắc thuộc lần 2">Bắc thuộc lần II</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(43 - 541)</span><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_B%C3%A0_Tri%E1%BB%87u" title="Khởi nghĩa Bà Triệu">Khởi nghĩa Bà Triệu</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%BD" title="Nhà Tiền Lý">Nhà Tiền Lý</a></b> và <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%87u_Vi%E1%BB%87t_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Triệu Việt Vương">Triệu Việt Vương</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(541 - 602)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_3" title="Bắc thuộc lần 3">Bắc thuộc lần III</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(602 - 905)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mai_H%E1%BA%AFc_%C4%90%E1%BA%BF" title="Mai Hắc Đế">Mai Hắc Đế</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_H%C6%B0ng" title="Phùng Hưng">Phùng Hưng</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_t%E1%BB%B1_ch%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thời kỳ tự chủ Việt Nam">Tự chủ</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(905 - 938)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D_Kh%C3%BAc_%28l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Họ Khúc (lịch sử Việt Nam)">Họ Khúc</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%ACnh_Ngh%E1%BB%87" title="Dương Đình Nghệ">Dương Đình Nghệ</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BB%81u_C%C3%B4ng_Ti%E1%BB%85n" title="Kiều Công Tiễn">Kiều Công Tiễn</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ng%C3%B4" title="Nhà Ngô">Nhà Ngô</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(938 - 967)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_12_s%E1%BB%A9_qu%C3%A2n" title="Loạn 12 sứ quân">Loạn 12 sứ quân</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90inh" title="Nhà Đinh">Nhà Đinh</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(968 - 980)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Ti%E1%BB%81n_L%C3%AA" title="Nhà Tiền Lê">Nhà Tiền Lê</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(980 - 1009)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Nhà Lý">Nhà Lý</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%BD" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lý">1009 - 1225</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">Nhà Trần</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_Tr%E1%BA%A7n" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Trần">1225 - 1400</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">Nhà Hồ</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_H%E1%BB%93" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Hồ">1400 - 1407</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><strong class="selflink">Bắc thuộc lần IV</strong></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1407 - 1427)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">Nhà Hậu Trần</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td>
<table style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">Nhà Hậu Lê</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2"> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Nhà Lê sơ">Nhà Lê sơ</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%AA_s%C6%A1" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lê sơ">1428 - 1527</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td rowspan="2"> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">Lê</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">trung</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Lê trung hưng">hưng</a><br />
<span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_L%C3%AA_trung_h%C6%B0ng" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Lê trung hưng">1533 - 1789</a>)</span></td>
<td align="center" style="background: #f7f7f7;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_M%E1%BA%A1c" title="Nhà Mạc">Nhà Mạc</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_M%E1%BA%A1c" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Mạc">1527 - 1592</a>)</span></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" style="background: #f7f7f7;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">Trịnh</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">Nguyễn</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh-Nguy%E1%BB%85n_ph%C3%A2n_tranh" title="Trịnh-Nguyễn phân tranh">phân tranh</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1778 - 1802)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">Nhà Nguyễn</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1802 - 1945)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_thu%E1%BB%99c" title="Pháp thuộc">Pháp thuộc</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1887 - 1945)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(1945)</span></span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#ECECEC">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_1945-1975" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời kỳ 1945-1975">1945 - 1975</a>)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa Miền Nam Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr bgcolor="#FFFFFF">
<td style="border-bottom: 1px solid #aaa; font-size: 90%; padding: 0 3px;"><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam">Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam</a></b> <span style="color: #555555; font-size: xx-small;">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_t%E1%BB%AB_1976" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời kỳ từ 1976">từ 1976</a>)</span></td>
</tr>
<tr bgcolor="#EEEEFF">
<td align="left" style="font-size: 90%; padding: 0 3px;">
<b>Xem thêm</b><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Vua Việt Nam">Vua Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Nguyên thủ Việt Nam">Nguyên thủ Việt Nam</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_c%E1%BB%95_%E1%BB%9F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Các vương quốc cổ ở Việt Nam">Các vương quốc cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ni%C3%AAn_bi%E1%BB%83u_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Niên biểu lịch sử Việt Nam">Niên biểu lịch sử Việt Nam</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
<tr bgcolor="#CCCCFF">
<td align="right" style="font-size: 90%; padding: 0 5px 0 1px;"><span class="noprint plainlinks"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit">sửa</a></span></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Quận Giao Chỉ được thiết lập bộ máy cai trị giống như các đơn vị hành
chính của nhà Minh khi đó, gồm có 3 ty trực tiếp thuộc vào triều đình
Yên Kinh:<br />
<ol>
<li><i>Đô chỉ huy sứ ty</i> phụ trách quân chính</li>
<li><i>Thừa tuyên bố chính sứ ty</i> phụ trách dân sự và tài chính</li>
<li><i>Đề hình án sát sứ ty</i> phụ trách tư pháp</li>
</ol>
Các quan chánh, phó các ty đều là người phương bắc sang. Một số người
Việt được trọng dụng vì có công với nhà Minh như Nguyễn Huân, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1c_Th%C3%BAy" title="Mạc Thúy">Mạc Thúy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_Nh%E1%BB%AF_H%E1%BB%91t" title="Lương Nhữ Hốt">Lương Nhữ Hốt</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Phong" title="Trần Phong">Trần Phong</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_Duy_Trung" title="Đỗ Duy Trung">Đỗ Duy Trung</a>…<br />
Để duy trì bộ máy cai trị, năm 1407, nhà Minh thiết lập các vệ quân (5.000 quân) bản xứ, gồm Tả, Hữu, Trung đóng trong thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a>, Tiền quân đóng ở phía bắc sông Phú Lương, và các thiên hộ sở (1.000 quân), đóng đồn ở những nơi xung yếu, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_C%E1%BA%A7u" title="Thị Cầu">Thị Cầu</a> cần hai thiên hộ sở, Ải Lưu một thiên hộ sở. Đặt tại <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C6%B0%C6%A1ng_Giang" title="Xương Giang">Xương Giang</a> một vệ, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qiu-wen&action=edit&redlink=1" title="Qiu-wen (trang chưa được viết)">Qiu-wen</a>(?) một vệ quân canh giữ. Trong đạo quân viễn chinh, 2.500 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a>, 4.750 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a>, 6.750 quân <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Qu%E1%BA%A3ng" title="Hồ Quảng">Hồ Quảng</a>, 2.500 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFt_Giang" title="Chiết Giang">Triết Giang</a>, 1.500 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giang_T%C3%A2y" title="Giang Tây">Giang Tây</a>, 1.500 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Ki%E1%BA%BFn" title="Phúc Kiến">Phúc Kiến</a>, hơn 4.000 quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_Nam" title="Vân Nam">Vân Nam</a> được lệnh ở lại. Việc bắt lính bản địa được xúc tiến để hỗ trợ quân Minh đóng đồn giữ.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="D.C3.A2n_s.E1.BB.91.2C_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Dân số, hành chính</span></h2>
Năm 1408, nhà Minh kiểm soát được dân số 3.120.000 người, người "man"
2.087.500 người thì sau 10 năm chỉ còn quản lý được 162.558 hộ với
450.288 nhân khẩu<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-3">[3]</a></sup>.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cao_H%C3%B9ng_Tr%C6%B0ng&action=edit&redlink=1" title="Cao Hùng Trưng (trang chưa được viết)">Cao Hùng Trưng</a>, tác giả sách <i>An Nam chí</i> cho biết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a> chia quận Giao Chỉ làm 17 phủ là:<br />
<table>
<tbody>
<tr>
<td valign="top">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%C3%A2u" title="Giao Châu">Giao Châu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Giang" title="Bắc Giang">Bắc Giang</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_Giang" title="Lạng Giang">Lạng Giang</a></li>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Giang" title="Tam Giang">Tam Giang</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Thái Nguyên">Thái Nguyên</a></li>
</ul>
</td>
<td valign="top">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_H%C3%B3a" title="Tuyên Hóa">Tuyên Hóa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFn_B%C3%ACnh" title="Kiến Bình">Kiến Bình</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_An" title="Tân An">Tân An</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFn_X%C6%B0%C6%A1ng" title="Kiến Xương">Kiến Xương</a></li>
</ul>
</td>
<td valign="top">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A5ng_H%C3%B3a_%28%C4%91%E1%BB%8Ba_danh_c%C5%A9%29&action=edit&redlink=1" title="Phụng Hóa (địa danh cũ) (trang chưa được viết)">Phụng Hóa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A5n_Man&action=edit&redlink=1" title="Trấn Man (trang chưa được viết)">Trấn Man</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a></li>
</ul>
</td>
<td valign="top">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_B%C3%ACnh" title="Tân Bình">Tân Bình</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADn_H%C3%B3a" title="Thuận Hóa">Thuận Hóa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C4%83ng_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Thăng Hoa (trang chưa được viết)">Thăng Hoa</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Dưới 17 phủ là 47 châu, 154 huyện, 1 vệ, 13 sở, 1 thuyền chợ<sup class="reference" id="cite_ref-VSH62_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-VSH62-4">[4]</a></sup>.<br />
Trong 17 phủ trên, phủ Thăng Hoa thực chất chỉ đặt khống vì khi quân Minh tiến đến Hóa châu thì vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> là Ba Đích Lại đã mang quân chiếm lại những vùng đất phải nộp cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BB%93" title="Nhà Hồ">nhà Hồ</a>
trước đây (năm 1402) là 4 châu Thăng, Hoa, Tư, Nghĩa. Do đó trên thực
tế nhà Minh chỉ cai quản Giao Chỉ gồm 16 phủ, địa giới phía nam chỉ đến
Hóa châu.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
Năm 1408, Trương Phụ tâu về nhà Minh: Giao Chỉ đông tây dài 1760 dặm, nam bắc dài 2700 dặm.<br />
Để tăng cường quản lý Giao Chỉ, năm 1419, theo đề nghị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_B%C3%A2n" title="Lý Bân">Lý Bân</a>, nhà Minh tổ chức lại hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3" title="Xã">xã</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4n" title="Thôn">thôn</a> thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_%28%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh%29&action=edit&redlink=1" title="Lý (đơn vị hành chính) (trang chưa được viết)">lý</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1p_%28%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Giáp (đơn vị hành chính (trang chưa được viết)">giáp</a>.
Cứ 10 hộ thành 1 giáp do Giáp trưởng đứng đầu; 110 hộ thành 1 lý do lý
trưởng đứng đầu. Tương đương với lý, tại nội thành gọi là <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Phường">phường</a>, tại ngoại thành gọi là <i>sương</i>.<br />
Chức năng chính của Lý trưởng và Giáp trưởng là thu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF" title="Thuế">thuế</a> cho chính quyền đô hộ. Họ thường bị ép bức và đánh đập nên khi được giao chức đều rất lo sợ.<sup class="reference" id="cite_ref-VSH62_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-VSH62-4">[4]</a></sup><br />
Để đảm bảo giao thông liên lạc giữa các phủ, châu, huyện của Giao Chỉ
với Trung Quốc, năm 1415, nhà Minh cho mở đường thủy Vĩnh An, Vạn Ninh,
đặt trạm tiếp đón tận Khâm châu; đồng thời cho đặt trạm ngựa đến thẳng
phủ Hoành châu. Trên toàn địa bàn Giao Chỉ có 374 nhà trạm, nhiều nhất
là phủ Giao Châu có 51 nhà trạm.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h2>
Năm 1407, khi mới chiếm được Giao Chỉ, nhà Minh sai lùng tìm người
tài năng, có sức khỏe, các thợ giỏi bắt mang về Trung Quốc. Kết quả bắt
được 7000 người về phục vụ cho triều đình nhà Minh. Nhiều người tài,
nghệ nhân của Đại Việt bị bắt đem sang Trung Hoa phục dịch cho Minh
triều, mà nổi bật nhất còn lưu lại trong sử sách nước này phải kể đến
các vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Nguy%C3%AAn_Tr%E1%BB%ABng" title="Hồ Nguyên Trừng">Hồ Nguyên Trừng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_An" title="Nguyễn An">Nguyễn An</a>...<br />
Từ năm 1410, nhà Minh cho lập trường học ở các châu, phủ, huyện theo
quy chế của Trung Quốc. Đến năm 1417 có 161 trường học. Tuy mở trường
nhưng nhà Minh không tổ chức cho người Giao Chỉ thi mà chỉ để lựa chọn
các nho sinh có học vấn để sung vào lệ tuyển cống cho triều đình hằng
năm.<br />
Những người hợp tác với quân Minh được đưa sang Trung Quốc để học
hành một thời gian rồi đưa về phục vụ trong bộ máy cai trị tại Giao Chỉ.
Điều đó nằm trong chính sách dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> trị người Việt của nhà Minh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Lao_d.E1.BB.8Bch_v.C3.A0_t.C3.B4_thu.E1.BA.BF">Lao dịch và tô thuế</span></h2>
Năm 1407, sau khi đánh bại nhà Hồ, nhà Minh đã vơ vét mang về phương
bắc 235.900 con voi, ngựa, trâu bò; thóc gạo 13,6 triệu thạch, thuyền bè
8670 chiếc, binh khí hơn 2,5 triệu chiếc<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-6">[6]</a></sup>.<br />
Nhằm thực hiện nền thống trị lâu dài, nhà Minh không ngừng xây thành
lũy, cầu cống, đường xá. Hàng chục vạn dân đinh từ 16 đến 60 tuổi phải
ra các công trường với chế độ lao dịch cưỡng bức và sinh hoạt rất thiếu
thốn<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
Các công trường khai mỏ và mò ngọc trai cũng nhiều nhân công. Những
người thợ phải làm việc trong điều kiện khắc nghiệt, nguy hiểm đến tính
mạng.<br />
Chính sách thuế khóa nhà Minh áp dụng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%E1%BB%89" title="Giao Chỉ">Giao Chỉ</a> rất nặng nề, trong đó có 2 ngạch chính là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF" title="Thuế">thuế</a> ruộng đất và thuế công thương nghiệp<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-8">[8]</a></sup>. Nhà Minh cử nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> sang Việt Nam để tiến hành thu thập thuế, cống gửi về kinh đô, đồng thời vơ vét thêm chừng ấy nữa cho riêng mình.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-9">[9]</a></sup>.
Các viên quan này tham lam đến độ chính bản thân Hoàng đế nhà Minh phải
can thiệp vào việc chỉ định quan lại sang Giao Chỉ. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Minh Nhân Tông">Minh Nhân Tông</a> phải bác việc Mã Kỳ tiếp tục muốn được bổ nhiệm quản lý việc thu vàng, bạc, trầm hương, ngọc trai tại đây năm 1424.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thu.E1.BA.BF_ru.E1.BB.99ng">Thuế ruộng</span></h3>
Do thường xuyên phải đối phó những cuộc chống đối của người Việt,
phạm vi kiểm soát ruộng đất của nhà Minh chỉ chủ yếu ở miền xung quanh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a>.<br />
Từ năm 1407 – 1413, nhà Minh không có khả năng quản lý ruộng đất, số
ngạch khi tăng khi giảm không ổn định. Ruộng đất chỉ được trưng dụng một
phần để ban cấp cho các thổ quan người Việt thay cho lương. Để cung ứng
lương thực cho quân đội, nhà Minh không trông chờ vào nguồn tô thuế
ruộng mà phải cho lính mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93n_%C4%91i%E1%BB%81n" title="Đồn điền">đồn điền</a> tự sản xuất hoặc dùng hình thức trưng thu để vơ vét.<br />
Năm 1414, sau khi dẹp xong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">nhà Hậu Trần</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> bắt dân Việt kê khai số ruộng đất trồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rau" title="Rau">rau</a>, trưng thu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m" title="Thực phẩm">lương thực</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%A1_t%E1%BA%B1m&action=edit&redlink=1" title="Tơ tằm (trang chưa được viết)">tơ tằm</a> và bắt đầu định ngạch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF" title="Thuế">thuế</a>
ruộng. Trên danh nghĩa thì lấy mức thu 5 thăng trên 1 mẫu như thời nhà
Hồ, nhưng bắt dân tự khai khống 1 mẫu thành 3 mẫu để thu 3 phần thuế. Do
đó trên thực tế mức thu cao gấp 3 lần nhà Hồ<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-10">[10]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thu.E1.BA.BF_c.C3.B4ng_th.C6.B0.C6.A1ng_nghi.E1.BB.87p_v.C3.A0_th.E1.BB.95_s.E1.BA.A3n">Thuế công thương nghiệp và thổ sản</span></h3>
Ngoài thuế ruộng, còn nhiều loại thuế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p&action=edit&redlink=1" title="Thủ công nghiệp (trang chưa được viết)">thủ công nghiệp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i" title="Thương mại">thương mại</a>. Hàng loạt Ty Thuế khóa, Ty Hà bạc, Ty tuần kiểm được đặt ra để tận thu.<br />
Để tăng cường khai thác tài nguyên, năm 1415 nhà Minh tiến hành khám thu các mỏ vàng, mỏ bạc, mộ phu đãi vàng và mò <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%8Dc_trai" title="Ngọc trai">trân châu</a>. Năm 1418, nhà Minh mở trường mò <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%8Dc_trai" title="Ngọc trai">ngọc trai</a>, tìm kiếm hương liệu; bắt người Việt săn bắt những thú vật quý để nộp như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_R%C3%B9a" title="Bộ Rùa">rùa</a> 9 đuôi, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%A3n" title="Vượn">vượn</a> bạc má, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_Ch%E1%BB%93n" title="Chi Chồn">chồn</a> trắng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D_H%C6%B0%C6%A1u_nai" title="Họ Hươu nai">hươu</a> trắng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi" title="Voi">voi</a> trắng.<br />
Đối với nghề nấu muối và bán muối, nhà Minh nắm quyền khai thác độc quyền. Người đi đường chỉ được đem 3 bát <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mu%E1%BB%91i" title="Muối">muối</a> và 1 lọ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc_m%E1%BA%AFm" title="Nước mắm">nước mắm</a>.<br />
Chính sách thuế khóa của nhà Minh làm người Việt kiệt quệ điêu đứng.
Việc làm sai dịch và nộp lương liên miên khiến năm 1418 từ Diễn châu trở
vào nam không được cày cấy<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-11">[11]</a></sup>.
Tuy nhà Minh thực hiện chính sách thuế khóa nặng nề, trưng thu lương
thực, nhưng các cuộc nổi dậy liên tiếp cùng tình hình loạn lạc tại Giao
Chỉ khiến việc chiếm đóng của nhà Minh trở nên rất tốn kém. Lương thực
thu được tại chỗ không đủ cung ứng cho số quan lại và binh lính. Từ
khoảng những năm 1420, nhà Minh liên tục phải vận chuyển lương thực từ
Lưỡng Quảng sang Giao Chỉ để cung cấp. Việc điều động người và của cho
các đợt viễn chinh liên tục đòi hỏi cả miền nam Trung Quốc phải cung
cấp, phục dịch. Năm 1424, khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a> lớn mạnh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> mới ra một số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch" title="Chính sách">chính sách</a> xoa dịu người Việt như đình chỉ khai thác <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1c" title="Bạc">bạc</a>, khoan giảm trưng thu thuế khóa…<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.93ng_h.C3.B3a">Đồng hóa</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BA.ADp_qu.C3.A1n.2C_t.C3.B4n_gi.C3.A1o_t.C3.ADn_ng.C6.B0.E1.BB.A1ng">Tập quán, tôn giáo tín ngưỡng</span></h3>
Người Việt bị bắt phải theo những phong tục tập quán của Trung Quốc:
phải để tóc dài, không được cắt tóc; phải để răng trắng không được
nhuộm; phụ nữ phải mặc áo ngắn quần dài (nguyên văn tiếng Hán: 短衣長裙
(đoản y trường quần), từ "quần" ở đây cũng có nghĩa là chỉ "váy") giống
Trung Quốc. Quan lại phải đội khăn đầu rìu, áo viền cổ tròn có vạt, áo
dài vạt bằng tơ lụa, hài ống cao có dây thắt.<br />
Tục thờ cúng và sinh hoạt tín ngưỡng của người Việt cũng bị đàn áp thô bạo. Nhiều đàn tràng thờ kiểu Trung Quốc được lập.<br />
Đạo Phật tại Việt Nam phát triển cực thịnh vào thời Lý, Trần, có ảnh
hưởng rất sâu rộng đến đời sống người dân Đại Việt. Số lượng trước tác
về đạo Phật thời này rất nhiều, ngày nay chỉ còn lại <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%81n_uy%E1%BB%83n_t%E1%BA%ADp_anh" title="Thiền uyển tập anh">Thiền uyển tập anh</a></i> cũng là do chính sách hủy diệt của nhà Minh. <i>Ðại Tạng Kinh</i> thực hiện và ấn loát nhiều lần dưới triều Trần, mỗi lần in hàng ngàn cuốn; sách <i>Thiền Tông Chỉ Nam</i>, <i>Bình Ðẳng Sám Hối Khoa Văn</i> của Trần Thái Tông, <i>Thạch Thất Mỵ Ngữ, Thiền Lâm Thiết Chủy Ngữ Lục, Ðại Hương Hải Ấn Thi Tập, Trúc Lâm Hậu Lục, Tăng Già Toái Sự</i> của Trúc Lâm Ðiều Ngự (tức vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Trần Nhân Tông">Trần Nhân Tông</a>) và tám tác phẩm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_Loa" title="Pháp Loa">Pháp Loa</a> không tác phẩm nào còn lại.<br />
Nhà Minh đưa sang những tác phẩm Trung Hoa về Nho giáo, Phật Giáo,
Lão Giáo cho người Việt học. Chính quyền đô hộ lập Tăng Cương Ty và Ðạo
Kỳ Ty để lo việc giáo dục Phật Giáo và Lão Giáo theo mẫu mực Trung Hoa<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-12">[12]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h3>
Đại Việt từ khi chính thức độc lập vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỷ 10</a>,
trải qua hơn 500 năm đã lớn mạnh nhanh chóng, giữ vững bờ cõi, xâm lấn
về phía nam, tất cả các mặt đều phát triển mạnh mẽ, nhất là văn hóa đã
trở thành quốc hồn quốc túy và có nhiều nét riêng biệt so với Bắc triều.
Chẳng hạn vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Trần Nhân Tông">Trần Nhân Tông</a> xuất gia lập nên Thiền phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%BAc_L%C3%A2m_Y%C3%AAn_T%E1%BB%AD" title="Trúc Lâm Yên Tử">Trúc Lâm Yên Tử</a>
là việc chưa hề thấy trong lịch sử Trung Hoa. Sự lớn mạnh và độc lập
của Đại Việt là một hiểm họa cho Bắc triều đã được chứng minh qua các
cuộc chiến tranh Việt - Tống, Việt - Nguyên; nên nhà Minh từ khi nắm
quyền không thể không biết. Nhằm thủ tiêu nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">văn hóa</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a>, ngay năm 1406, khi phát binh đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Đại Ngu">Đại Ngu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Th%C3%A0nh_T%E1%BB%95" title="Minh Thành Tổ">Minh Thành Tổ</a> đã ban sắc viết:<br />
<dl><dd><i>Khi binh lính vào nước Nam, trừ các kinh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho gia</a>, kinh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt" title="Phật">Phật</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">đạo Lão</a>
không thiêu hủy. Ngoài ra, tất cả sách vở, văn tự cho đến các loại văn
tự ghi chép ca lý dân gian, hay sách dạy trẻ con học… đều đốt hết. Phàm
những văn bia do Trung Quốc dựng từ xưa thì đều phải giữ cẩn thận, còn
các bia do An Nam dựng thì phá hủy tất cả, một chữ không để sót<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-13">[13]</a></sup>.</i></dd></dl>
Năm 1407, Minh Thành Tổ ra chiếu lệnh thứ hai nhằm hủy diệt văn văn hóa triệt để hơn<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-14">[14]</a></sup>.:<br />
<dl><dd><i>Nhiều lần trẫm đã bảo các ngươi, phàm An Nam có văn tự gì, kể cả
các câu hát dân gian,… các bia dù dựng lên một mảnh, hễ nom thấy là phá
hủy hết. … Sách vở do quân lính bắt được phải ra lệnh đốt luôn, chớ được
lưu lại</i></dd></dl>
Sự hủy diệt đó khiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_S%C4%A9_Li%C3%AAn" title="Ngô Sĩ Liên">Ngô Sĩ Liên</a>, nhà sử học chứng kiến những sự kiện này than rằng:<br />
<dl><dd><i>Giáo mác đầy đường đâu cũng thấy quân Minh cuồng bạo. Sách vở cả nước thành một đống tro tàn</i></dd></dl>
Năm 1418, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> sai Hạ Thanh và Hạ Thì sang thu các loại sách ghi chép về sự tích xưa của người Việt đưa về Trung Quốc. Các tác phẩm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Văn học">văn học</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Lịch sử">sử học</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt_ph%C3%A1p" title="Luật pháp">pháp luật</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Quân sự">quân sự</a> của đời trước đã bị tịch thu gồm<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-15">[15]</a></sup>:<br />
<ul>
<li><i>Hình thư</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Lý Thái Tông">Lý Thái Tông</a>: 3 quyển</li>
<li><i>Quốc triều thông lễ</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%C3%A1i_T%C3%B4ng" title="Trần Thái Tông">Trần Thái Tông</a>: 10 quyển</li>
<li><i>Hình luật</i> của Trần Thái Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Khóa hư tập</i> của Trần Thái Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Ngự thi</i> của Trần Thái Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Di hậu lục</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Th%C3%A1nh_T%C3%B4ng" title="Trần Thánh Tông">Trần Thánh Tông</a>: 2 quyển</li>
<li><i>Cơ cừu lục</i> của Trần Thánh Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Trần Triều đại điển</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_D%E1%BB%A5_T%C3%B4ng" title="Trần Dụ Tông">Trần Dụ Tông</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Trùng Hưng thực lục</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Trần Nhân Tông">Trần Nhân Tông</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Thi tập</i> của Trần Nhân Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Thủy vân tùy bút</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Anh_T%C3%B4ng" title="Trần Anh Tông">Trần Anh Tông</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Thi tập</i> của Trần Minh Tông: 1 quyển</li>
<li><i>Bảo Hòa điện dư bút</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Ngh%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Trần Nghệ Tông">Trần Nghệ Tông</a>: 8 quyển</li>
<li><i>Thi tập</i> của Trần Nghệ Tông: 1 quyển</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87t_%C4%91i%E1%BB%87n_U_linh_t%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Việt điện U linh tập (trang chưa được viết)">Việt điện U linh tập</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_T%E1%BA%BF_Xuy%C3%AAn" title="Lý Tế Xuyên">Lý Tế Xuyên</a>: 1 quyển</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Binh_th%C6%B0_y%E1%BA%BFu_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Binh thư yếu lược">Binh thư yếu lược</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Trần Hưng Đạo">Trần Hưng Đạo</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Vạn Kiếp bí truyền</i> của Trần Hưng Đạo: 1 quyển</li>
<li><i>Tứ thư thuyết ước</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_V%C4%83n_An" title="Chu Văn An">Chu Văn An</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Tiều Ẩn thi</i> của Chu Văn An: 1 quyển</li>
<li><i>Sầm lâu tập</i> của Trần Quốc Tụy: 1 quyển</li>
<li><i>Lạc Đạo tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Quang_Kh%E1%BA%A3i" title="Trần Quang Khải">Trần Quang Khải</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Băng Hồ ngọc thác tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Trần Nguyên Đán">Trần Nguyên Đán</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Giới Hiên thi tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Trung_Ng%E1%BA%A1n" title="Nguyễn Trung Ngạn">Nguyễn Trung Ngạn</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Hiệp thạch tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_S%C6%B0_M%E1%BA%A1nh" title="Phạm Sư Mạnh">Phạm Sư Mạnh</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Cúc Đường di cảo</i> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Trần Nguyên Đào (trang chưa được viết)">Trần Nguyên Đào</a>: 2 quyển</li>
<li><i>Thảo nhàn hiên tần</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_T%C3%B4ng_Th%E1%BB%91c" title="Hồ Tông Thốc">Hồ Tông Thốc</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Việt Nam thế chí</i> của Hồ Tông Thốc: 1 bộ</li>
<li><i>Việt sử cương mục</i> của Hồ Tông Thốc: 1 quyển</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_s%E1%BB%AD_k%C3%BD" title="Đại Việt sử ký">Đại Việt sử ký</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_V%C4%83n_H%C6%B0u" title="Lê Văn Hưu">Lê Văn Hưu</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Nhị Khê thi tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Phi_Khanh" title="Nguyễn Phi Khanh">Nguyễn Phi Khanh</a>: 1 quyển</li>
<li><i>Phi sa tập</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Thuy%C3%AAn" title="Hàn Thuyên">Hàn Thuyên</a>: 1 quyển</li>
</ul>
Lấy đi sách vở của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a>, nhà Minh mang sang những sách vở Trung Quốc phát cho các thôn, huyện để tuyên truyền văn hóa Trung Quốc.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Vi.E1.BB.87t_gi.C3.A0nh_l.E1.BA.A1i_n.C6.B0.E1.BB.9Bc">Người Việt giành lại nước</span></h2>
<dl><dd><i>Xem chi tiết:</i> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">nhà Hậu Trần</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></dd></dl>
Ngay khi nhà Hồ thất bại, đã có nhiều phong trào chống Minh bắt đầu
nổi lên. Trong các phong trào chống Minh, lớn nhất là sự nổi dậy của nhà
Hậu Trần và khởi nghĩa Lam Sơn của Lê Lợi.<br />
Giữa năm 1407, nhân dân huyện Đông Lan và Trà Thanh thuộc Diễn châu
nổi dậy phá ngục, giết huyện quan. Trương Phụ và Trần Húc mang quân vào
dẹp.<br />
Tại châu Thất Nguyên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>), dân tộc bản địa lập căn cứ chống Minh. Trương Phụ sai Cao Sĩ Văn đi đánh, đến châu Quảng Nguyên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>) thì bị quân khởi nghĩa giết chết. Sau Trương Phụ phái Trình Dương tăng viện mới thắng được.<br />
Tháng 11 năm 1407, Phạm Chấn nổi dậy, lập Trần Nguyệt Hồ - một người
tự xưng là tông thất nhà Trần - làm vua ở Bình Than. Tuy nhiên chỉ sau
một thời gian ngắn, Trần Nguyệt Hồ bị bắt, Phạm Chấn trốn thoát và gia
nhập cuộc khởi nghĩa của nhà Hậu Trần.<br />
Dù ban đầu lấy chiêu bài "Phù Trần diệt Hồ" nhưng thực chất sau đó
nhà Minh lại sai lùng bắt con cháu nhà Trần. Sự nổi dậy của nhà Hậu Trần
bắt dầu từ cuối năm 1407 với sự kiện Trần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3n_%C4%90%E1%BB%8Bnh_%C4%90%E1%BA%BF" title="Giản Định Đế">Giản Định Đế</a>
lên ngôi. Lực lượng này đã làm chủ từ Thuận Hóa trở ra, tiến ra bắc và
đánh bại quân Minh một trận lớn ở Bô Cô cuối năm 1408. Nhưng sau đó hiềm
khích trong nội bộ khiến lực lượng bị suy yếu nghiêm trọng. Cuối cùng
đến năm 1413, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B9ng_Quang_%C4%90%E1%BA%BF" title="Trùng Quang Đế">Trùng Quang Đế</a> và các tướng lĩnh bị bắt. Nhà Hậu Trần chấm dứt.<br />
Cùng thời gian nhà Hậu Trần nổi lên, trong năm 1407 - 1408 còn các
phong trào nhỏ lẻ khác như Chu Sư Nhan ở An Định (Thái Nguyên), Trần
Nguyên Khoáng, Nguyễn Đa Bí ở Thái Nguyên, Trần Nguyên Thôi ở Tam Đái (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Th%E1%BB%8D" title="Phú Thọ">Phú Thọ</a>), Trần Nguyệt Tôn ở Đồng Lợi... Do các cuộc khởi nghĩa này quy mô nhỏ, không liên kết được với nhau nên nhanh chóng bị dẹp.<br />
Từ cuối năm 1409, khi Trùng Quang Đế lên ngôi, có thêm nhiều cuộc
khởi nghĩa khác. Hoàng Cự Liêm từng bị quân Minh đánh bại, bỏ trốn lại
nổi dậy. Thiêm Hữu và Ông Nguyên dấy quân ở Lạng Giang. Bùi Quý Thăng,
Nguyễn Khắc Chẩn, Nguyễn Trà, Dương Thế Chân và Ông Lão nổi lên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Thái Nguyên">Thái Nguyên</a>. Ngoài ra ở Thái Nguyên còn có quân khởi nghĩa "áo đỏ" hoạt động mạnh trong vùng rừng núi và vào thượng du <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hoá</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>.<br />
Đồng Mặc khởi nghĩa ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>, bắt sống được tướng Minh là Tả Địch và buộc Vương Tuyên tự vẫn. Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Oai" title="Thanh Oai">Thanh Oai</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>) có khởi nghĩa Lê Nhị. Lê Nhị bắt giết cha con tướng Lư Vượng và chiếm giữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_Li%C3%AAm" title="Từ Liêm">Từ Liêm</a>.<br />
Năm 1410, Nông Văn Lịch khởi nghĩa ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>, giết được nhiều quân Minh. Tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1c_Th%C3%BAy" title="Mạc Thúy">Mạc Thúy</a> mang quân lên dẹp bị trúng tên tử trận.<br />
Sang năm 1411, Trương Phụ được lệnh mang quân sang tiếp viện cho Mộc
Thạnh để dẹp các phong trào chống đối của người Việt một lần nữa. Nhà
Minh huy động quân 6 Đô ty <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giang_T%C3%A2y" title="Giang Tây">Giang Tây</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Qu%E1%BA%A3ng" title="Hồ Quảng">Hồ Quảng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_Nam" title="Vân Nam">Vân Nam</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%BD_Ch%C3%A2u" title="Quý Châu">Quý Châu</a> và 14 vệ tiến sang.<br />
Sau khi dẹp được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">nhà Hậu Trần</a>,
quân Minh quay sang dẹp các cuộc khởi nghĩa nhỏ khác. Lúc này nhà Minh
cho rằng sự bình định ở Giao Chỉ cơ bản đã hoàn thành, nên điều Trương
Phụ cùng một phần lớn đạo quân viễn chinh về nước. Việc đánh dẹp và
chiếm giữ được giao lại cho các đạo quân phần nhiều gồm binh lính mộ bản
xứ và có các chỉ huy là người Việt. Đây có lẽ là lý do sự chiếm đóng
của nhà Minh nhanh chóng sụp đổ khi các binh lính người Việt này nổi dậy
hoặc hưởng ứng các cuộc nổi dậy sau này.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
Em Trùng Quang Đế là Trần Quý Tám thu thập tàn quân Hậu Trần khởi binh. Một tông thất khác cũng có tên là <i>Trần Nguyệt Hồ</i> (không phải <i>Trần Nguyệt Hồ</i>
khởi nghĩa ở Bình Than năm 1407) cũng nổi dậy. Một vài cánh quân nhỏ
khác hưởng ứng như Nguyễn Tông Biệt, Hoàng Thiêm Hữu. Tới năm 1415, hầu
hết các cánh quân khởi nghĩa bị dẹp, chỉ còn vài phong trào với quy mô
hẹp và không ảnh hưởng tới sự cai trị của nhà Minh như Trần Quý Tám ở
Tĩnh An (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a>), Nguyễn Tống Biệt ở Hạ Hồng,...<br />
Từ năm 1417 trở đi, một loạt các cuộc khởi nghĩa mới lại bùng lên,
lần này cuốn hút cả các quan lại người Việt vốn cộng tác, hoặc đầu hàng
nhà Minh trước kia. Năm 1417, tổng binh Lý Bân đánh dẹp hai cuộc khởi
nghĩa lớn. Đến năm 1418, hai cuộc khởi nghĩa mới lại bùng phát. Theo
Dreyer, đợt khởi nghĩa này trùng với thời kỳ nhà Minh mở rộng xây cất
tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_Cung_%28B%E1%BA%AFc_Kinh%29" title="Cố Cung (Bắc Kinh)">Bắc Kinh</a>
và phát triển hạm đội hải hành viễn chinh Nam Á. Việc xây cất và đóng
thuyền đòi hỏi một lượng lớn nhân lực vật lực, đặc biệt là gỗ tốt, mà
nguồn cung cấp từ nội địa Trung Quốc đã giảm sút. Việc quan lại nhà
Minh, như hoạn quan Mã Kỳ, tăng sưu dịch, vơ vét nguyên liệu, dồn gánh
nặng khai thác gỗ lên các tỉnh mới chiếm được như Giao Châu có lẽ đã làm
bùng phát sự bất mãn của dân chúng, và cả quan lại người Việt, dẫn đến
một làn sóng chống đối nữa.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
Năm 1418, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> dấy binh, bắt đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa ở Lam Sơn</a>. Thời gian đầu, quân Lam Sơn gặp nhiều khó khăn ở vùng núi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>.
Từ năm 1424, quân Lam Sơn thay đổi chiến thuật: tiến vào Nghệ An, giải
phóng toàn bộ vùng đất phía nam. Sau đó Lê Lợi tiến ra bắc, đánh bại các
đạo quân sở tại và 4 đạo quân viện binh lần lượt sang từ năm 1426 đến
1427.<br />
Cuối cùng, tướng nhà Minh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a> phải xin giảng hòa, rút quân về nước. Người Việt giành lại quyền độc lập tự chủ sau 20 năm. Lê Lợi lên ngôi vua, lập ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Hậu Lê</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_t.C6.B0.E1.BB.9Bng_v.C4.83n.2C_v.C3.B5_nh.C3.A0_Minh_.E1.BB.9F_Giao_Ch.E1.BB.89">Các tướng văn, võ nhà Minh ở Giao Chỉ</span></h2>
<ul>
<li><b>Người Minh</b>: gồm có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Ph%E1%BB%A5" title="Trương Phụ">Trương Phụ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99c_Th%E1%BA%A1nh" title="Mộc Thạnh">Mộc Thạnh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_B%C3%A2n" title="Lý Bân">Lý Bân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_Tr%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Trần Trí (trang chưa được viết)">Trần Trí</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_An_%28nh%C3%A0_Minh%29&action=edit&redlink=1" title="Lý An (nhà Minh) (trang chưa được viết)">Lý An</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C6%B0%C6%A1ng_Ch%C3%ADnh_%28nh%C3%A0_Minh%29&action=edit&redlink=1" title="Phương Chính (nhà Minh) (trang chưa được viết)">Phương Chính</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Ph%C3%BAc" title="Hoàng Phúc">Hoàng Phúc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%E1%BB%85u_Th%C4%83ng" title="Liễu Thăng">Liễu Thăng</a></li>
</ul>
<ul>
<li><b>Người Việt</b>: gồm có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Hu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Huân (trang chưa được viết)">Nguyễn Huân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1c_Th%C3%BAy" title="Mạc Thúy">Mạc Thúy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_Nh%E1%BB%AF_H%E1%BB%91t" title="Lương Nhữ Hốt">Lương Nhữ Hốt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Phong_%28thu%E1%BB%99c_Minh%29" title="Trần Phong (thuộc Minh)">Trần Phong</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%97_Duy_Trung" title="Đỗ Duy Trung">Đỗ Duy Trung</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phan_Li%C3%AAu&action=edit&redlink=1" title="Phan Liêu (trang chưa được viết)">Phan Liêu</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Bắc thuộc">Bắc thuộc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh_-_%C4%90%E1%BA%A1i_Ngu" title="Chiến tranh Minh - Đại Ngu">Chiến tranh Minh-Đại Ngu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Hậu Trần">Nhà Hậu Trần</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%E1%BB%89" title="Giao Chỉ">Giao Chỉ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Minh-Vi%E1%BB%87t_%281407-1414%29" title="Chiến tranh Minh-Việt (1407-1414)">Chiến tranh Minh-Việt (1407-1414)</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 59-60</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Ming Shi-lu, Vol 11, trang 0958/59</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 63</span></li>
<li id="cite_note-VSH62-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-VSH62_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-VSH62_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 62</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Đặng Huy Phúc, sách đã dẫn, tr 59</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 59</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 73</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 69</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Karl Hack, trang 84</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 70</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 71</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.thuvienhoasen.org/vnphatgiaosuluan2-18.htm" rel="nofollow">http://www.thuvienhoasen.org/vnphatgiaosuluan2-18.htm</a></span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 338</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 339</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 75-76</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Karl Hack, trang 88</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Dreyer, trang 211</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<b>Tiếng Việt</b><br />
<ul>
<li>Viện sử học (2007), <i>Lịch sử Việt Nam, tập 3</i>, NXB Khoa học xã hội</li>
<li>Đặng Huy Phúc (2005), <i>Đặng Tất - Đặng Dung</i>, NXB Trẻ</li>
</ul>
<b>Tiếng Anh</b><br />
<ul>
<li><span class="citation book">Edward Dreyer (1982). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=yzWsAAAAIAAJ&source=gbs_navlinks_s" rel="nofollow"><i>Early Ming China: A political history 1355-1435</i></a>. Stanford University Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780804711050" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9780804711050">9780804711050</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Edward+Dreyer&rft.pub=Stanford+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Early+Ming+China%3A+A+political+history+1355-1435%27%27&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DyzWsAAAAIAAJ%26source%3Dgbs_navlinks_s&rft.isbn=9780804711050&rft.genre=book&rft.date=1982&rft.au=Edward+Dreyer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bắc thuộc lần 4"></span></li>
<li><span class="citation book">Karl Hack (2006). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=IFNrC0lVLvAC&printsec=frontcover&dq=Colonial+armies+in+Southeast+Asia&ei=4fA_S6vIDJS4zQTGppj0CA&cd=1#v=onepage&q=&f=false" rel="nofollow"><i>Colonial Armies in Southeast Asia</i></a>. New York: Routledge. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-415-33413-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-415-33413-6">0-415-33413-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Karl+Hack&rft.pub=New+York%3A+Routledge&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Colonial+Armies+in+Southeast+Asia%27%27&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DIFNrC0lVLvAC%26printsec%3Dfrontcover%26dq%3DColonial%2Barmies%2Bin%2BSoutheast%2BAsia%26ei%3D4fA_S6vIDJS4zQTGppj0CA%26cd%3D1%23v%3Donepage%26q%3D%26f%3Dfalse&rft.isbn=0-415-33413-6&rft.genre=book&rft.date=2006&rft.au=Karl+Hack&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bắc thuộc lần 4"></span></li>
<li><span class="citation book">John Whitmore (1985). <i>Vietnam: Ho Qui Ly and the Ming</i><i>. New Haven, CT.</i></span><i><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=John+Whitmore&rft.pub=New+Haven%2C+CT&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1985&rft.btitle=Vietnam%3A+Ho+Qui+Ly+and+the+Ming%27%27&rft.genre=book&rft.au=John+Whitmore&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bắc thuộc lần 4"></span></i></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible uncollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Bắc thuộc">Các thời Bắc thuộc trong lịch sử Việt Nam</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-list navbox-odd" colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_1" title="Bắc thuộc lần 1">Lần thứ nhất (207TCN/179 TCN/111 TCN-39)</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_2" title="Bắc thuộc lần 2">Lần thứ hai (43-541)</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_3" title="Bắc thuộc lần 3">Lần thứ ba (602-905)</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><strong class="selflink">Lần thứ tư (1407-1427)</strong></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #B7EC90;"><span class="collapseButton"></span>
<div style="font-size: 110%;">
<strong class="selflink">Bắc thuộc lần 4</strong> (1407-1427)</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-zh-ga"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_%C4%91%E1%BA%A7u_n%C4%83m_1407" title="Thể loại:Khởi đầu năm 1407">Khởi đầu năm 1407</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1427" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1427">Chấm dứt năm 1427</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c" title="Thể loại:Bắc thuộc">Bắc thuộc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4">Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Minh" title="Thể loại:Nhà Minh">Nhà Minh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Chiến tranh liên quan tới Việt Nam">Chiến tranh liên quan tới Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Triều đại Việt Nam">Triều đại Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Quan_h%E1%BB%87_Vi%E1%BB%87t_Nam-Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Quan hệ Việt Nam-Trung Quốc">Quan hệ Việt Nam-Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thể loại:Xung đột thế kỷ 15">Xung đột thế kỷ 15</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Cách mạng Ngoại Mông 1911</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Cách mạng Mông Cổ 1911</b> (Cách mạng Dân chủ dân tộc Mông Cổ) diễn ra khi khu vực Ngoại Mông Cổ tuyên bố độc lập từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">triều đình Đại Thanh</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_T%C3%A2n_H%E1%BB%A3i" title="Cách mạng Tân Hợi">Cách mạng Tân Hợi</a>.
Khi một chương trình mới nhằm đưa người Hán đến định cư tại Mông Cổ và
đồng hóa dân cư bản địa được tiết lộ, nó gặp phải kháng cự bắt nguồn từ
việc tách biệt tương đối vào thời Thanh. Nhiều tù trưởng tại Barga và
Nam Mông Cổ hỗ trợ cách mạng và trở thành các lãnh đạo cách mạng.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#T.C3.A2n_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tân chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#Quy.E1.BA.BFt_.C4.91.E1.BB.8Bnh_v.E1.BB.81_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Quyết định về độc lập</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#.C4.90.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Độc lập</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A2n_ch.C3.ADnh">Tân chính</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:PSM_V82_D109_Sketch_map_of_china.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1020" data-file-width="1252" height="163" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/PSM_V82_D109_Sketch_map_of_china.png/200px-PSM_V82_D109_Sketch_map_of_china.png" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đại Thanh khoảng năm 1900</div>
</div>
</div>
Triều Thanh do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%A3n" title="Người Mãn">người Mãn</a>
lập nên, họ thực hiện các nỗ lực nhằm giữ sự thuần chủng của dân tộc
mình trước người Hán. Những nhà lãnh đạo người Mãn ban đầu ban hành
nhiều pháp luật nhằm cô lập Mãn Châu với Trung Quốc bản thổ và Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-1">[1]</a></sup>
Họ cũng làm điều tương tự với người Mông Cổ: người Hán bị cấm vào Mông
Cổ và người Mông Cổ không được phép đi ra ngoài minh/bộ của họ. Người
Mông Cổ bị cấm nói tiếng Trung hoặc thông hôn với người Hán. Theo thời
gian, việc thi hành bị suy giảm, song các điều luật vẫn còn tồn tại về
hình thức mà ít được tuân thủ.<br />
Nửa sau thế kỷ 19, chủ nghĩa đế quốc phương Tây biến đổi các ưu tiên chính trị tại Đại Thanh. Triều Thanh thất bại trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Thanh-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Thanh-Nhật">Chiến tranh Thanh-Nhật</a> năm 1895, tiếp đến là người Đức chiếm Sơn Đông và tình trạng "tranh giành tô giới". <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_Ngh%C4%A9a_H%C3%B2a_%C4%90o%C3%A0n" title="Phong trào Nghĩa Hòa Đoàn">Vận động Nghĩa Hóa Đoàn</a> và đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Nga-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Nga-Nhật">Chiến tranh Nga-Nhật</a>
được hiểu phổ biến tại Đại Thanh như một chiến thắng của chủ nghĩa hợp
hiến trước chế độ chuyên quyền. Đó cũng là lúc các cải cách kinh tế,
chính trị, và quân sự sâu rộng mang tên "Tân chính" được hạ lệnh.<br />
Đến đầu thế kỷ 20, Mông Cổ là một khu vực nghèo khổ, ảnh hưởng từ cuộc nổi dậy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_Thi%C3%AAn_Qu%E1%BB%91c" title="Thái Bình Thiên Quốc">Thái Bình Thiên Quốc</a>
là nguyên nhân chủ yếu dẫn đến tình trạng suy thoái kinh tế này. Việc
thất thu thuế từ miền Nam Đại Thanh trong cuộc nổi dậy và chi phí trấn
áp khiến nhân khố triều Thanh cạn kiệt. Thay vì nộp vật nuôi như truyền
thống, vàng trở thành phương tiện chính để nộp thuế đối với người Mông
Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-2">[2]</a></sup>
Nguồn vàng chủ yếu của người Mông Cổ là từ việc vay mượn của các thương
nhân người Hán. Những khoản vay này có lãi suất rất cao, và được hoàn
trả bằng vật nuôi, chúng sau đó được đưa đến Trung Quốc bản thổ. Kết quả
là việc suy giảm nghiêm trọng quy mô đàn gia súc vốn là sinh kế của
người Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
Tuy nhiên, tại Ngoại Mông, Tân Chính có phần khác biệt, mục đích
không chỉ là hiện đại hóa giống như tại các lãnh thổ của người Hán, mà
còn là đồng hóa văn hóa. Hành động Nga xâm chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Li%C3%AAu_%C4%90%C3%B4ng" title="Bán đảo Liêu Đông">bán đảo Liêu Đông</a>
vào năm 1898 và sau đó là miền bắc Mãn Châu vào năm 1900 kích động
những lo sợ của triều đình Thanh trước một ý định lớn hơn của người Nga
trên toàn bộ biên giới phía bắc của mình. Những nhà lãnh đạo của triều
đình Thanh cho rằng việc duy trì tình nguyên vẹn của quốc gia phụ thuộc
vào tính hiệu quả của vùng biên thùy trong vai trò bảo vệ Trung Quốc bản
thổ.<br />
Do đó, từ năm 1901 đến năm 1910, triều đình Thanh cho thi hành một kế
hoạch quy mô lớn nhằm định cư người Hán tại khu vực biên thùy và tái tổ
chức các chính phủ bản địa (song việc người Hán khai hoang đất đai Nội
Mông bắt đầu sớm hơn nhiều). Một chiếu chỉ vào năm 1910 bãi bỏ những cấm
chỉ cũ về việc người Hán định cư tại Ngoại Mông, thông hôn giữa người
Hán và Mông Cổ, và người Mông Cổ sử dụng tiếng Trung, là bước cuối cùng
nhằm tháo dỡ bức tường cô lập do người Mãn dựng lên từ vài thế kỷ trước
đó.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
Đầu năm 1910, triều đình Thanh bổ nhiệm nguyên Quy Hóa phố đô thống <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90a" title="Tam Đa">Tam Đa</a>
làm Khố Luân biện sự đại thần, để thi hành Tân chính. Ông lập tức cho
tổ chức 20 cơ cấu nhằm giám sát các vấn đề như quân sự, thuế, cảnh sát,
cai trị, và thương nghiệp. Các kế hoạch được tiến hành nhằm đưa nông dân
người Hán đến định cư tại Ngoại Mông. Tháng 1 năm 1911, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%E1%BA%A1i_L%E1%BB%85&action=edit&redlink=1" title="Đường Tại Lễ (trang chưa được viết)">Đường Tại Lễ</a>
nhậm chức Khố Luân binh bị xứ tổng biện, giám sát việc thành lập một
quân đội Mông Cổ, một nửa trong số đó gồm các mục dân Mông Cổ, một doanh
trại với 400 buồng được dựng lên gần Khố Luân. Người Mông Cổ nhận thấy
những điều này là một mối đe dọa đến sự sinh tồn của họ, họ gửi một tấu
chương cho triều đình Thanh rằng người Mông Cổ không nhận được lợi ích
gì trong nhiều chiếu chỉ được ban hành, mong muốn được sinh hoạt theo
phong tục truyền thống.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-5">[5]</a></sup> Thuộc hạ và đội hộ tống của Đường Tại Lễ tỏ ra ngạo mạn và hung ác.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
Chưa đầy một tháng sau khi Tam Đa đến, một vụ ẩu đả nổ ra giữa một số
các lạt ma say rượu và người Hán tại một cửa hàng mộc của người Hán tại
Khố Luân. Những sự cố như vậy không phải chưa từng xảy ra, song họ bị
quan viên triều Thanh trấn áp kiên quyết. Khi Tam Đa đến chùa Cam Đan,
là chùa chính tại Khố Luân, để tiến hành bắt giữ, các lạt ma ném đá vào
ông ta cùng binh sĩ, buộc họ phải rút đi. Tam Đô yêu cầu rằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bogd_Khan&action=edit&redlink=1" title="Bogd Khan (trang chưa được viết)">Jebstundamba Khutuktu</a>
(Triết-bố-tôn-đan-ba Hô-đồ-khắc-đồ), lãnh đạo tinh thần tại Khố Luân
của người Mông Cổ, giao một lạt ma cụ thể được cho là người cầm đầu sự
kiện. Jebstundamba Khutukhtu từ chối và bị Tam Đô trừng phạt. Đáp lại,
người Mông Cổ dâng tấu thỉnh cầu triều đình Thanh loại bỏ Tam Đa, song
không thành công.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quy.E1.BA.BFt_.C4.91.E1.BB.8Bnh_v.E1.BB.81_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Quyết định về độc lập</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 102px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Shirindambyn_Namnans%C3%BCren_1914.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="601" data-file-width="396" height="152" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Shirindambyn_Namnans%C3%BCren_1914.jpg/100px-Shirindambyn_Namnans%C3%BCren_1914.jpg" width="100" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thân vương Namnansüren</div>
</div>
</div>
Đến mùa xuân năm 1911, một số quý tộc Mông Cổ nổi bật gồm Thân vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B6gs-Ochiryn_Namnans%C3%BCren&action=edit&redlink=1" title="Tögs-Ochiryn Namnansüren (trang chưa được viết)">Tögs-Ochiryn Namnansüren</a>
thuyết phục Jebstundamba Khutukhtu triệu tập một cuộc họp của các quý
tộc và quan viên thần quyền để thảo luận về độc lập, Jebstundamba
Khutukhtu chấp thuận. Nhằm tránh nghi ngờ, họ nhân dịp một lễ hội tôn
giáo, khi đó sẽ tập hợp các lãnh đạo để thảo luận về sự cần thiết phải
tái phân bổ thuế giữa các kỳ. Cuộc họp diễn ra vào ngày 10 tháng 7 và
người Mông Cổ thảo luận về việc nên quy phục hay kháng cự ý chí của
triều Thanh. Hội nghị trở nên bế tắc, 18 quý tộc quyết định đưa vấn đề
vào tay họ. Cuộc họp bí mật diễn ra trên vùng đồi quanh Khố Luân, họ
quyết định rằng Mông Cổ cần phải tuyên bố độc lập. Sau đó, họ thuyết
phục Jebstundamba Khutukhtu cử một đoàn gồm ba đại diện nổi bật -một quý
tộc thế tục, một tăng lữ, và một quan viên thế tục từ Nội Mông- đến Nga
để cầu viện.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
Phái đoàn đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt-Peterburg" title="Sankt-Peterburg">Sankt-Peterburg</a>
mang theo một bức thư ký tên Khutuktu và “bốn hãn của Khách Nhĩ Khách.”
Thư cầu viện để chống lại Trung Quốc, bao gồm cả vũ khí, và ngụ ý rằng
binh sĩ Nga cần phải chống lại một đơn vị Trung Quốc mà người Mông Cổ
cho rằng lúc đó sẽ tiến vào Mông Cổ. Nhằm thuyết phục, người Mông Cổ hứa
hẹn nhượng bộ về kinh tế để báo đáp. Bản thân bức thư không rõ ràng về
loại hình cụ thể mà người Mông Cổ mong muốn thiết lập với Nga. Nga muốn
đưa Ngoại Mông Cổ vào trong phạm vi ảnh hưởng của mình và như một quốc
gia vùng đệm để che chắn trước Trung Quốc và Nhật Bản, song chưa từng
lập kế hoạch biến Ngoại Mông Cổ thành một bộ phận của đế quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-9">[9]</a></sup>
Chính phủ Nga quyết định ủng hộ, song bằng ngoại giao thay vì phương
thức quân sự, một nền độc lập không đầy đủ cho Mông Cổ mà là tự trị
trong Đại Thanh. Tuy nhiên, họ tăng cường canh giữ lãnh sự quán tại Khố
Luân để bảo vệ phái đoàn trở về.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
Bộ trưởng của Nga tại Bắc Kinh sau đó được chỉ thị thông báo với
triều đình Thanh rằng người Mông Cổ cử một đoàn đến Sankt-Peterburg để
phàn nàn về việc người Hán nhập cư, kiến thiết quân đội, và tái tổ chức
hành chính. Ông ta nói rằng Nga không thể không lo lắng về những diễn
biến này dựa trên việc có biên giới chung với người Khách Nhĩ Khách, và
cảnh báo rằng Đại Thanh sẽ phải gánh chịu hậu quả nếu cảnh báo này bị lờ
đi.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Độc lập</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Consulate_of_the_Russian_Empire_in_Urgoo.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="421" data-file-width="726" height="145" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Consulate_of_the_Russian_Empire_in_Urgoo.jpg/250px-Consulate_of_the_Russian_Empire_in_Urgoo.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lãnh sự quán Nga tại Khüree</div>
</div>
</div>
Biết tin về đoàn Mông Cổ đi Nga, triều đình Thanh chỉ thị Tam Đa điều
tra. Tam Đa lập tức triệu tập người đứng đầu chính phủ thần quyền của
Khutukhtu (<i>Ikh shav’</i>) là Erdene Shanzav, và yêu cầu giải thích.
Erdene Shanzav biện hộ rằng ông không tham dự, và tiết lộ toàn bộ âm
mưu. Sau đó, Tam Đa yêu cầu rằng Khutuktu rút lại yêu cầu của mình đối
với binh sĩ Nga. Khutuktu chấp thuận, với điều kiện là Tam Đa triệt tiêu
Tân Chính. Tam Đa đánh điện về Bắc Kinh xin chỉ thị, và được cho biết
rằng các nhiệm vụ Tân Chính có thể được trì hoãn.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
Thời điểm đã chín muồi đề hỏa giải, song Tam Đa lựa chọn áp bức. Ông
ra lệnh cho các thân vương tại Khố Luân ký một tuyên bố rằng chỉ một vài
cá nhân chịu trách nhiệm về việc thỉnh cầu Nga. Các thân vương đưa ra
một tuyên bố như vậy, song chỉ bằng lời nói. Sau đó, Tam Đa lệnh cho
người Mông Cổ không được có tiếp xúc thêm với lãnh sự quán Nga, đe dọa
nếu không tuân lệnh sẽ đưa thêm 500 binh sĩ đến Khố Luân và vũ trang cho
dân cư Hán trong thành phố. Ông ta bố trí lính gác quang cung điện của
Khutuktu với lệnh cấm du khách Nga, và ông ta cử một đạo quân đến biên
giới Nga và Mông Cổ nhằm ngăn chặn phái đoàn từ Nga trở về.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-13">[13]</a></sup><br />
Tại Trung Quốc bản thổ, ngày 10 tháng 10 xảy ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_V%C5%A9_X%C6%B0%C6%A1ng" title="Khởi nghĩa Vũ Xương">khởi nghĩa Vũ Xương</a> và khởi đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_T%C3%A2n_H%E1%BB%A3i" title="Cách mạng Tân Hợi">cách mạng Tân Hợi</a>
chống triều đình Thanh, các tỉnh lần lượt tuyên bố độc lập với triều
đình. Cho rằng vị thế của bản thân không giữ vững được, Tam Đa gửi điện
tín cho chính phủ tại Bắc Kinh thỉnh cầu được phép từ nhiệm, song yêu
cầu này bị từ chối. Trong khi đó, phái đoàn Mông Cổ đến Nga bí mật trở
về, và báo lại những kết quả của chuyến đi cho một nhóm các thân vương
và lạt ma. Họ soạn thảo một bản kiến nghị chung đến Khutukhtu thỉnh cầu
rằng Mông Cổ nên theo bước các cuộc nổi dậy cấp tỉnh. Ông khuyến nghị
rằng người Mông Cổ thành lập một quốc gia của riêng mình.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
Phấn chấn trước sự ủng hộ của Khutuktu và triều Thanh sắp sụp đổ,
Chính phủ lâm thời Khách Nhĩ Khách được thành lập, đứng đầu là một số
quý tộc Khách Nhĩ Khách nổi bật. Ngày 28 tháng 11, chính phủ lệnh rằng
bốn bộ (<i>aimag</i>) của người Khách Nhĩ Khách huy động một nghìn binh
sĩ mỗi bộ. Gần như ngay lập tức, 500 binh sĩ từ các kỳ lân cận tập hợp
tại Khố Luân. Hai ngày sau đó, Tam Đa nhận được một bức thư, ký tên là
các quý tộc và lạt ma của Khách Nhĩ Khách, nói rằng họ nghe tin về phong
trào ly khai tại Trung Hoa, và rằng binh sĩ người Hán của “đảng cách
mạng” đang chuẩn bị hành quân đến Khố Luân từ Nội Mông. Thư nói rằng do
người Khách Nhĩ Khách nhận được ân đức từ triều đình Thanh trong quá
khứ, Khutuktu đã ra lệnh huy động 4000 binh sĩ tiến về Bắc Kinh để bảo
vệ Hoàng đế, Tam Đa được yêu cầu cung cấp cho những binh sĩ này lương
thực và vũ khí, và có ba giờ để trả lời. Không có trả lời, một đoàn quý
tộc và lạt ma đến văn phòng của biện sự đại thần, và thông báo cho ông
về quyết định tuyên bố độc lập và lập Khutuktu làm hoàng đế. Tam Đa cầu
xin đoàn, thừa nhận những điều trải qua là kết quả của hành động dại dột
của bản thân, và hứa tiến cử quyền tự trị hoàn toàn cho Mông Cổ thay vì
độc lập. Đoàn trả lời rằng họ đến chỉ là để đưa ra thông điệp, không
phải tranh luận về nó. Tam Đô được lệnh phải rời đi trong vòng 24 giờ.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
Tam Đa không thể làm được nhiều, ông chỉ có 150 binh sĩ và họ đang
trong tâm trạng khó chịu vì bị nợ lương. Ngày hôm sau, các binh sĩ của
Tam Đa bị giải giáp bởi người Mông Cổ cùng quân Cozak Nga hộ tống lãnh
sự dưới quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grigory_Semyonov&action=edit&redlink=1" title="Grigory Semyonov (trang chưa được viết)">Grigory Semyonov</a>. Tam Đa cùng thuộc hạ chuyển vào lãnh sự quán Nga nhằm đảm bảo an toàn của bản thân.<br />
Ngày 30 tháng 11 năm 1911, người Mông Cổ thành lập Chính phủ lâm thời
Khách Nhĩ Khách. Ngày 5 tháng 12, Tam Đa rời Mông Cổ với sự hộ tống của
người Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-16">[16]</a></sup> Nhà đương cục Đại Thanh tại phần còn lại của quốc gia nhanh chóng sụp đổ, và cũng trong tháng 11 hoặc trong tháng 1 năm 1912, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uliastai" title="Uliastai">Ô Lý Nhã Tô Đài</a> tướng quân tại miền tây Mông Cổ, các thuộc cấp và cận vệ của ông ta, hòa bình rời đi dưới sự bảo hộ của quân Cozak. Tuy nhiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khovd_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Khovd (thành phố)">Khoa Bố Đa</a> tham tán đại thần quyết định kháng cự, hy vọng vào quân tiếp viện từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_C%C6%B0%C6%A1ng" title="Tân Cương">Tân Cương</a>.
Tuy nhiên, quân tiếp viện đến quá trễ, thị trấn bị quân Mông Cổ bao
quanh, phân đội tiếp viện bị tiêu diệt. Tháng 8 năm 1912, đồn lũy của
ông ta bị quân Mông Cổ tràn vào, ông ta cùng những thuộc hạ được người
Cozak hộ tống ra khỏi Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
<br /><span class="subpages"></span>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bogd_Khan.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Bogd Khan.jpg" data-file-height="805" data-file-width="588" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/Bogd_Khan.jpg/73px-Bogd_Khan.jpg" width="73" /></a></div>
<br />Ngày 1 tháng 12, Chính phủ Lâm thời Khách Nhĩ Khách ban bố một tuyên
bố chung công bố kết thúc sự cai trị của triều Thanh và thiết lập một
chế độ thần quyền dưới quyền Jebtsundamba Khutuktu (<i>hình</i>) . Đến cuối tháng, ngày
29 tháng 12, Khutuktu chính thức được lập làm <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bogd_Khan&action=edit&redlink=1" title="Bogd Khan (trang chưa được viết)">Bodg Khaan</a></i>
(Bác Khắc Đa Hãn) của quốc gia Mông Cổ mới. Trong Cách mạng, hầu hết
việc chuyển giao quyền lực diễn ra có trật tự, song một số cửa hàng của
người Hán tại Khố Luân bị cướp bóc đốt phá. Đặc điểm tương đối hòa bình
này là do tính hiện thực của nhà đương cục Đại Thanh tại Mông Cổ, và một
phần không nhỏ là sự hiện diện của các binh sĩ Nga, những người cung
cấp sự bảo hộ đối với giới chức và binh sĩ Đại Thanh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/644543/Willow-Palisade" rel="nofollow">Willow Palisade</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Sh.
Natsagdorj, Manjiin erkhsheeld baisan üyeiin Khalkhyn khurangui tüükh
(1691-1911) [Lịch sử người Khách Nhĩ Khách dưới quyền người Mãn], (Ulan
Bator, 1963, p. 173.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">A.P.
Bennigsen, trong khi đi qua Mông Cổ từ năm 1909 đến năm 1911, được
người Mông Cổ cho biết các bầy gia súc của họ suy giảm mười lần trong
thập niên qua. Neskol’ko dannykh o sovremmenoi Mongolii [Một số thông
tin về Mông Cổ hiện đại], (St. Petersburg, 1912), p. 57. Thông tin này
được hỗ trợ theo những văn thư lưu trữ của chính phủ thần quyền
Jebzundamba Hutuhtu (<i>Ikh Shav’</i>), trong đó ghi về một sự suy giảm
số gia súc từ một triệu vào năm 1861 đến khoảng 12.000 vào năm 1909. D.
Tsedev, Ikh shav’ [chính trị thần quyền], (Ulan Bator, 1964), p. 91.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Thomas E. Ewing, <i>Revolution on the Chinese Frontier: Outer Mongolia in 1911,</i> Journal of Asian History, v. 12, p. 104 (1978). See also Thomas E. Ewing, <i>Ch'ing Policies in Outer Mongolia 1900-1911</i>, Modern Asian Studies, v. 14 (1980).</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Sùng Tổ (陳崇祖), Ngoại Mông Cổ cận thế sử (外蒙古近世史), (Thượng Hải, 1926), bien 2, p. 5.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Natsagdorj, p. 261.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Ewing, p. 106.</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">L.
Dendev, Monglyn tovch tüükh [Lược sử Mông Cổ],(Ulan Bator, 1934), p. 2;
Sh. Sandag, Mongolyn uls töriin gadaad khariltsaa (1850-1919) [Quan hệ
đối ngoại của Mông Cổ (1850-1919) (Ulan Bator, 1971), p. 244.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Batsaikhan,
O. Mongolyn tusgaar togtnol ba Khyatad, Oros Mongol gurvan ulsyn 1915
ony Khiagtyn geree (1911–1916). Ulaanbaatar: Mongol Ulsyn Shinjlekh
Ukhaany Acad. Publ.</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Die
Internationalen Beziehungen im Zeitalter des Imperialismus [Quan hệ
quốc tế trong thời đại đế quốc], (Berlin, 1931-40), s. III, v. 1.1, p.
405.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Die Internationalen Beziehungen, pp. 494-95.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Lục (陳籙), Chỉ thất bút kí (止室筆記), Thượng Hải (1919) p. 185.</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Internationalen Beziehungen, p. 495.</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Dendev, pp. 19-21.</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Lục, pp. 185-86.</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Tam
Đa đến Thẩm Dương tại Mãn Châu, tại đây ông nhận được một điện tín
trình bày việc hoàng đế kinh ngạc trước sự bất tài của Tam Đa trong việc
kiểm soát người Mông Cổ. Ông bị bãi chức, và được lệnh phải chờ để điều
tra về cách quản lý của ông. Trần Sùng Tổ (陳崇祖), Ngoại Mông Cổ cận đại
sử (外蒙古近世史), Thượng Hải, 1926; tái bản Đài Bắc, 1965), bien 1, p. 13.</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">A.V. Burdukov, V staroi i novoi Mongolii. Vospominaniya, pis'ma [Tại mông Cổ cũ và mới. Hồi ký, những bức thư] (Moscow, 1969).</span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_n%C4%83m_1911" title="Thể loại:Xung đột năm 1911">Xung đột năm 1911</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Thanh" title="Thể loại:Nhà Thanh">Nhà Thanh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Lịch sử Mông Cổ">Lịch sử Mông Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thể loại:Cách mạng thế kỷ 20">Cách mạng thế kỷ 20</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: xx-small;"><span style="font-size: small;"><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-62432606430302665442014-12-27T00:52:00.000-08:002014-12-27T00:52:00.962-08:00Chào ngày mới 28 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
</div>
<br /><div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Thailand_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Thái Lan"><img alt="Vị trí của Thái Lan" data-file-height="541" data-file-width="541" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Thailand_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Thailand_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
CNM365. Chào ngày mới 28 tháng 12 . Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày tưởng niệm Quốc vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin" title="Taksin">Taksin</a> tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan">Thái Lan</a></b> <i>(hình).</i> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/457" title="457">Năm 457</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Majorianus" title="Majorianus">Majorianus</a></b> đăng quang hoàng đế của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">đế quốc Tây La Mã</a> và được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_L%C3%AA%C3%B4_I" title="Giáo hoàng Lêô I">Giáo hoàng Lêô I</a> công nhận. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1768" title="1768">Năm 1768</a> – Sau khi giải phóng quốc gia khỏi quân Miến Điện, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin" title="Taksin">Taksin</a></b> đăng quang quốc vương của Xiêm tại cung Wang Derm ở tân đô Thonburi. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1867" title="1867">Năm 1867</a> – Hoa Kỳ tuyên bố chủ quyền đối với rạn san hô vòng <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Midway_%28r%E1%BA%A1n_san_h%C3%B4_v%C3%B2ng%29" title="Midway (rạn san hô vòng)">Midway</a></b>, lãnh thổ đầu tiên bị thôn tính nằm bên ngoài giới hạn lục địa châu Mỹ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">Năm 1972</a> – Thủ tướng nội các-Bí thư thứ nhất Đảng Lao động Triều Tiên <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Kim Nhật Thành">Kim Nhật Thành</a></b> trở thành Chủ tịch nước Triều Tiên.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Thái Lan</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="topicon metadata" style="display: none; right: 32px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="94" data-file-width="103" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/18px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" width="18" /></a></div>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Vương quốc Thái Lan</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">ราชอาณาจักรไทย <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Thái Lan)</b><br />
Racha-anachak Thai <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Thái Lan)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Thailand.svg"><img alt="Flag of Thailand.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="83" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_Thailand.svg/125px-Flag_of_Thailand.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Garuda_Emblem_of_Thailand.svg"><img alt="Garuda Emblem of Thailand.svg" data-file-height="425" data-file-width="400" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Garuda_Emblem_of_Thailand.svg/85px-Garuda_Emblem_of_Thailand.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Th%C3%A1i_Lan" title="Quốc kỳ Thái Lan">Quốc kỳ</a></td>
<td>Huy hiệu</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Thailand_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Thái Lan"><img alt="Vị trí của Thái Lan" data-file-height="541" data-file-width="541" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Thailand_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Thailand_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์<br />
<i>Chat, Satsana, Phra Maha Kasat</i><br />
<small style="font-size: 85%;">"Đất nước, tôn giáo, nhà vua"</small></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phleng_Chat" title="Phleng Chat">Phleng Chat</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">Quân chủ nghị viện</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_vua_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các vua Thái Lan (trang chưa được viết)">Quốc vương</a><br />
• <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Th%C3%A1i_Lan" title="Thủ tướng Thái Lan">Thủ tướng</a></th>
<td>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhumibol_Adulyadej" title="Bhumibol Adulyadej">Bhumibol Adulyadej</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Prayuth_Chan-ocha" title="Prayuth Chan-ocha">Prayuth Chan-ocha</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">Tiếng Thái</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Th%C3%A1i_Lan&params=13_45_N_100_30_E_type:country%28513.120%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">13°45′B, 100°30′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td>Bangkok</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>513.120 km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 50</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>0,4 %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%9D_chu%E1%BA%A9n_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Giờ chuẩn Đông Nam Á (trang chưa được viết)">ĐNÁ</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+7); <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">mùa hè</a>: ĐNÁ (UTC+7)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_n%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc thành lập năm (trang chưa được viết)">Vương quốc</a></b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1238" title="1238">1238</a>–<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1448" title="1448">1448</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Sukhothai" title="Vương quốc Sukhothai">Vương quốc Sukhothai</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1351" title="1351">1351</a>–<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1767" title="1767">1767</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayutthaya" title="Vương quốc Ayutthaya">Vương quốc Ayutthaya</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1768" title="1768">1768</a>–<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Thonburi" title="Vương triều Thonburi">Vương triều Thonburi</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a>–nay</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Chakri" title="Vương triều Chakri">Nhà Chakri</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (2012)</th>
<td>67.091.089<sup class="reference" id="cite_ref-dano7212_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-dano7212-1">[1]</a></sup> người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 20</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số (2002)</th>
<td>62.354.402 người</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>132.1 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 88</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2013)</th>
<td>Tổng số: $673,725 tỷ<sup class="reference" id="cite_ref-imf2_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-imf2-2">[2]</a></sup><br />
Bình quân đầu người: $9.874<sup class="reference" id="cite_ref-imf2_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-imf2-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (danh nghĩa) (2013)</th>
<td>Tổng số: $387,156 tỷ<sup class="reference" id="cite_ref-imf2_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-imf2-2">[2]</a></sup><br />
Bình quân đầu người: $5.674<sup class="reference" id="cite_ref-imf2_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-imf2-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2013)</th>
<td>0,722<sup class="reference" id="cite_ref-ThaiHDI_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-ThaiHDI-3">[3]</a></sup> <span style="color: lime;">cao</span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td>฿ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Baht" title="Baht">baht</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">THB</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.th" title=".th">.th</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Thái Lan</b> (tên chính thức: <b>Vương quốc Thái Lan</b>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>: ราชอาณาจักรไทย <i>Racha-anachak Thai</i>), là một quốc gia nằm ở vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>, phía bắc giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a>, phía đông giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a>, phía nam giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Th%C3%A1i_Lan" title="Vịnh Thái Lan">vịnh Thái Lan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, phía tây giáp <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Andaman" title="Biển Andaman">biển Andaman</a>. Lãnh hải Thái Lan phía đông nam giáp với lãnh hải <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Th%C3%A1i_Lan" title="Vịnh Thái Lan">vịnh Thái Lan</a>, phía tây nam giáp với lãnh hải <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Andaman" title="Biển Andaman">biển Andaman</a>.<br />
Thái Lan là một quốc gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">quân chủ lập hiến</a> đứng đầu là vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhumibol_Adulyadej" title="Bhumibol Adulyadej">Bhumibol Adulyadej</a> lên ngôi từ năm 1946, vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Nguyên thủ quốc gia">nguyên thủ quốc gia</a> tại vị lâu nhất trên thế giới và vị vua trị vì lâu nhất trong lịch sử Thái Lan.<sup class="reference" id="cite_ref-longestthai_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-longestthai-4">[4]</a></sup> Vua Thái Lan theo nghi thức là nguyên thủ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_t%C6%B0_l%E1%BB%87nh" title="Tổng tư lệnh">tổng tư lệnh</a> quân đội và nhà lãnh đạo tinh thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> của đất nước. Thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Băng Cốc</a> là thành phố lớn nhất và là trung tâm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i" title="Thương mại">thương mại</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Công nghiệp">công nghiệp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">văn hóa</a>.<br />
Thái Lan có diện tích 513.000 km<sup>2</sup> (198.000 dặm vuông) lớn
thứ 50 trên thế giới và dân số khoảng 67 triệu người đông thứ 20 trên
thế giới. Khoảng 75% dân số là dân tộc <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">Thái</a>, 14% là người gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hoa" title="Người Hoa">Hoa</a> và 3% là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%A3_Lai" title="Người Mã Lai">người Mã Lai</a>, phần còn lại là những nhóm dân tộc thiểu số như <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4n" title="Môn">Môn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Khmer" title="Người Khmer">Khmer</a> và các bộ tộc khác.<sup class="reference" id="cite_ref-Central_Intelligence_Agency_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-Central_Intelligence_Agency-5">[5]</a></sup> Có khoảng 2,2 triệu người nhập cư hợp pháp và bất hợp pháp ở Thái Lan.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-6">[6]</a></sup> Ngôn ngữ chính thức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>.<br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%8Da_b%E1%BB%99" title="Thượng tọa bộ">Phật giáo Nam Tông</a>
được coi là quốc giáo ở Thái Lan với tỉ lệ người theo đạo trên là 95%,
là 1 trong những quốc gia Phật giáo lớn nhất thế giới theo tỉ lệ dân số.
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> chiếm 4,6% dân số và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo Rôma</a> khác chiếm 0,7% dân số.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_Th%C3%A1i_Lan" title="Kinh tế Thái Lan">Kinh tế Thái Lan</a> phát triển nhanh từ 1985 đến 1995 và trở thành một quốc gia công nghiệp mới trong đó du lịch với những điểm đến nổi tiếng như <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ayutthaya" title="Ayutthaya">Ayutthaya</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pattaya" title="Pattaya">Pattaya</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phuket" title="Phuket">Phuket</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krabi" title="Krabi">Krabi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Chiang_Mai" title="Thành phố Chiang Mai">Chiang Mai</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ko_Samui" title="Ko Samui">Ko Samui</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A9u" title="Xuất khẩu">xuất khẩu</a> đóng góp lớn cho nên kinh tế.<sup class="reference" id="cite_ref-middleIncomeCountry_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-middleIncomeCountry-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-GuardianThailandOverview_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-GuardianThailandOverview-9">[9]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tên gọi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_.22ngo.E1.BA.A1i_giao_c.C3.A2y_s.E1.BA.ADy.22_trong_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Chính sách "ngoại giao cây sậy" trong lịch sử</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chính trị</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1997_-_2006"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Giai đoạn 1997 - 2006</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Sau_.C4.91.E1.BA.A3o_ch.C3.ADnh_2006"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Sau đảo chính 2006</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Quan hệ ngoại giao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Hành chính</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Danh_s.C3.A1ch_c.C3.A1c_t.E1.BB.89nh_Th.C3.A1i_Lan_theo_V.C3.B9ng"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Danh sách các tỉnh Thái Lan theo Vùng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.AD"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Địa lí</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Khí hậu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#H.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.99ng_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Hệ động thực vật</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#D.C3.A2n_s.E1.BB.91"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Dân số</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#H.C3.B4n_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Hôn nhân</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#T.E1.BB.A5c_l.E1.BB.87_ma_chay"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Tục lệ ma chay</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#V.C4.83n_h.C3.B3a_d.C3.A2n_gian"><span class="tocnumber">9.3</span> <span class="toctext">Văn hóa dân gian</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Nh.C3.A0_c.E1.BB.ADa"><span class="tocnumber">9.4</span> <span class="toctext">Nhà cửa</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Du_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Du lịch</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Ch.C3.ADnh_th.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">13.1</span> <span class="toctext">Chính thức</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#Kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">13.2</span> <span class="toctext">Khác</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di">Tên gọi</span></h2>
Thái Lan cũng từng được gọi là <b>Xiêm La</b>, đây là tên gọi chính thức của nước này đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_5" title="11 tháng 5">11 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a><sup class="reference" id="cite_ref-ThaiCSM_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-ThaiCSM-10">[10]</a></sup>. Từ "Thái" (ไทย) trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a> có nghĩa là "tự do". "Thái" cũng là tên của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a> – hiện là dân tộc thiểu số có số dân đáng kể ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, vẫn lấy tên là "Xiêm". Từ "Thái Lan" trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a> có xuất xứ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> <i>Thailand</i> (trong đó <i>land</i> nghĩa là đất nước, xứ sở), và <i>Thailand</i> được dịch từ ประเทศไทย (<i>Prathet Thai</i>) với nghĩa là "nước Thái".<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>, tên của Thái Lan là ราชอาณาจักรไทย (<i>Racha Anachakra Thai</i>). Hai chữ ราชา (<i>Racha</i>) và อาณาจักร (<i>Anachakra</i>) thì có gốc từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%E1%BA%A1n" title="Tiếng Phạn">tiếng Phạn</a>: <i>Racha</i> có nghĩa là "quốc vương", <i>Anachakra</i> có nghĩa là "lãnh thổ". Trong khi đó, ไทย (<i>Thai</i>) là một chữ tiếng Thái có nghĩa là "tự do". Ý của cụm từ <i>Racha Anachakra Thai</i> là "Vương quốc của người tự do". Tuy nhiên, một học giả nổi tiếng người Thái cho rằng từ <i>Thai</i>
(ไท) đơn giản chỉ có nghĩa là "người" vì điều tra của ông cho thấy rằng
tại một số vùng nông thôn từ "Thai" được dùng thay thế cho từ "khon"
(คน) nghĩa là người.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-11">[11]</a></sup> Người Thái còn gọi nước Thái là เมืองไทย <i>Mueang Thai</i> (<i>Mường Thái</i>) hay ประเทศไทย <i>Prathet Thai</i> (<i>Prathét Thái</i>). Hai chữ <i>Mueang</i> và <i>Prathet</i> có cùng nghĩa "nước, quốc gia". Nhiều nhà ngôn ngữ học nói chữ เมือง "<i>Mueang</i>" (<i>Mường</i>) là đồng âm nghĩa với chữ "<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Mường">mường</a>" trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a>.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a>, vương quốc này được gọi là "Thái Lan". Từ này có gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Từ Hán-Việt">Hán-Việt</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>. Đúng ra thì "Thái Lan" đến từ <i>Thailand</i> trong tiếng Anh nhưng ngày xưa trong tiếng Việt không phiên âm được <i>Thailand</i> và, do đó, phải chế ra một âm để người Việt đọc được. Các nhà Hán học ở Việt Nam dùng hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a> có cách phát âm gần với từ <i>Thailand</i> như các nhà Hán học ở Đông Á thường dùng: hai chữ này là "Thái Lan" (泰蘭). "Thái" (泰) được dùng để dịch âm <i>Thai</i> hay <i>Tai</i>, và cũng thường được dùng để gọi <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a>; "Lan" (蘭) dùng để dịch âm <i>Land</i>, như trong "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>" (波蘭 - <i>Poland</i>), "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ái Nhĩ Lan</a>" (愛爾蘭 - <i>Ireland</i>), v.v.<br />
Ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>,
vương quốc này được gọi là "Thái Quốc" (泰國), hay "Thái Vương Quốc"
(泰王國). Người Việt trước đây còn gọi Thái Lan là "Xiêm La" (暹羅) và người
Thái là "người Xiêm".<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">Lịch sử Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
<table cellpadding="1" style="background: #f7f8ff; border: 1px solid #8888aa; clear: right; float: right; font-size: 95%; margin: 0 15px 0 15px; padding: 0px;">
<tbody>
<tr>
<th style="background: #ccf; font-size: 100%; padding: 0 5px;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nuvola_Thai_flag.svg"><img alt="Nuvola Thai flag.svg" data-file-height="60" data-file-width="60" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Nuvola_Thai_flag.svg/50px-Nuvola_Thai_flag.svg.png" width="50" /></a><br />
Các chủ đề <strong class="selflink">Thái Lan</strong></th>
</tr>
<tr>
<td align="center"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_Th%C3%A1i_Lan" title="Ẩm thực Thái Lan">Ẩm thực</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Th%C3%A1i_Lan" title="Văn hóa Thái Lan">Văn hóa</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Th%C3%A1i_Lan" title="Âm nhạc Thái Lan">Âm nhạc</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_Th%C3%A1i_Lan" title="Kinh tế Thái Lan">Kinh tế</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Giáo dục Thái Lan (trang chưa được viết)">Giáo dục</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Thái Lan (trang chưa được viết)">Chính trị</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Ngày lễ Thái Lan (trang chưa được viết)">Ngày lễ</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i_Lan" title="Tiếng Thái Lan">Tiếng Thái</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Hành chính Thái Lan (trang chưa được viết)">Hành chính</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">Lịch sử</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Th%C3%A1i_Lan" title="Văn hóa Thái Lan">Văn hóa</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Giáo dục Thái Lan (trang chưa được viết)">Giáo dục</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch_Th%C3%A1i_Lan" title="Du lịch Thái Lan">Du lịch</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A2n_s%E1%BB%91_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Dân số Thái Lan (trang chưa được viết)">Dân số</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trang_ph%E1%BB%A5c_Th%C3%A1i_Lan" title="Trang phục Thái Lan">Trang phục</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_thao_Th%C3%A1i_Lan" title="Thể thao Thái Lan">Thể thao</a>
<br />
<br />
</td>
</tr>
<tr>
<td align="right" style="padding: 0 5px;"><small class="editlink noprint plainlinksneverexpand"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Life_in_Thailand&action=edit">edit box</a></small></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Museum_f%C3%BCr_Indische_Kunst_Dahlem_Berlin_Mai_2006_056.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1422" data-file-width="1422" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Museum_f%C3%BCr_Indische_Kunst_Dahlem_Berlin_Mai_2006_056.jpg/250px-Museum_f%C3%BCr_Indische_Kunst_Dahlem_Berlin_Mai_2006_056.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hiện vật văn hóa Baan Chiang tại bảo tàng Berlin</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Place_PhnomrungPrasat.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Place_PhnomrungPrasat.jpg/250px-Place_PhnomrungPrasat.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Công viên lịch sử Phnomrung</div>
</div>
</div>
Nhiều nền văn hóa khác nhau đã có mặt tại đây từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ban_Chiang" title="Ban Chiang">Văn hóa Baan Chiang</a>. Nhưng do vị trí địa lý, văn hóa Thái Lan luôn chịu ảnh hưởng từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> cũng như từ những nước láng giềng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a> khác.<br />
Theo sử sách Thái Lan, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a> xuất xứ từ vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%BAi_Altai&action=edit&redlink=1" title="Núi Altai (trang chưa được viết)">núi Altai</a>, đông bắc tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>
từ 4500 năm trước, sau đó di cư dần xuống vùng đất hiện nay là Thái
Lan. Có nhiều giả thuyết khác nhau về nguồn gốc của người Thái, một
trong số đó liên hệ người Thái tới sự di cư ào ạt sau sự sụp đổ của
vương quốc Đại Lý ở vùng Vân Nam thế kỷ 13 đã bị chứng minh là không
chính xác.<sup class="reference" id="cite_ref-JSS_077_1c_DuYutingChenLufan_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-JSS_077_1c_DuYutingChenLufan-12">[12]</a></sup> Các nghiên cứu ngôn ngữ học chỉ ra rằng nguồn gốc của người Thái cổ nằm ở vùng ranh giới Quảng Tây-Quý Châu ngày nay, nơi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tr%C3%A1ng" title="Người Tráng">người Tráng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%E1%BB%91_Y" title="Người Bố Y">Bố Y</a> vẫn sinh sống.<sup class="reference" id="cite_ref-JGIS_Tai_Origin_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-JGIS_Tai_Origin-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-TAISBIND_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-TAISBIND-14">[14]</a></sup> Khoảng thế kỷ thứ II TCN, dưới sức ép nam tiến của người Hán, họ bắt đầu di cư xuống phía nam vào vùng ngày nay là bắc Lào và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiang_Saen" title="Chiang Saen">Chiềng Sen</a> (Chiang Saen เชียงแสน) qua Điện Biên Phủ, sau đó tỏa xuống đồng bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chao_Phraya" title="Sông Chao Phraya">sông Chao Phraya</a>.
Quá trình di cư này bắt đầu không sớm hơn thời điểm thành lập Giao Chỉ ở
Việt Nam năm 112 TCN, nhưng không muộn hơn thời gian từ thế kỷ thứ 5 –
thế kỷ 6.<sup class="reference" id="cite_ref-THAIDICU_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-THAIDICU-15">[15]</a></sup>
Tại vùng đất mới của mình, người Thái đánh đuổi các cư dân bản địa như
người Môn, Wa, Khmer...đồng thời cũng chịu nhiều ảnh hưởng ngôn ngữ–văn
hóa từ họ và đặc biệt là Phật giáo Ấn Độ. Vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1238" title="1238">1238</a>, người Thái thành lập một vương quốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> tên <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sukhothai" title="Sukhothai">Sukhothai</a> (ở miền Bắc Thái Lan), dần thay thế vai trò của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Khmer" title="Đế quốc Khmer">Đế chế Khmer</a> đang tàn lụi (vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thế kỷ 13">thế kỷ 13</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỷ 15</a>).<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1283" title="1283">1283</a> người Thái có chữ viết. Sau đó người Thái mở rộng lãnh thổ xuống phía nam, và năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1350" title="1350">1350</a> chuyển kinh đô xuống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ayuthaya&action=edit&redlink=1" title="Ayuthaya (trang chưa được viết)">Ayuthaya</a> (phía bắc Bangkok 70 km). Năm 1431, quân Xiêm cướp phá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Angkor" title="Angkor">Angkor</a>. Nhiều bảo vật và trang phục của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_h%C3%B3a_Hindu&action=edit&redlink=1" title="Văn hóa Hindu (trang chưa được viết)">văn hóa Hindu</a> đã được họ đem về Ayutthaya, lễ nghi và cách ăn mặc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Khmer" title="Người Khmer">người Khmer</a> được dung nhập vào thượng tầng văn hóa Xiêm.<br />
Trong khoảng 400 năm, từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_14" title="Thế kỷ 14">thế kỷ 14</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a>, giữa <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a> và người <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Miến Điện</a> láng giềng luôn xảy ra các cuộc chiến tranh và kinh đô Ayuthaya bị huỷ diệt ở thế kỷ 18. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1767" title="1767">1767</a>, một tướng người Thái gốc Hoa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin" title="Taksin">Taksin</a>, đứng lên chống quân Miến Điện giành lại độc lập và dời đô về Thonburi, bên bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chao_Phraya" title="Sông Chao Phraya">sông Chao Phraya</a>, đối diện với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_I" title="Rama I">Rama I</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a>) lên ngôi và chọn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a> (hay "Thành phố của các thiên thần") làm kinh đô.<br />
Trước năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1932" title="1932">1932</a>, Thái Lan theo chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">quân chủ chuyên chế</a>.
Sau cuộc cách mạng tư sản năm 1932 do một nhóm sĩ quan trẻ lãnh đạo,
Thái Lan chuyển từ chế độ quân chủ chuyên chế sang chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">quân chủ lập hiến</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_12" title="5 tháng 12">05 tháng 12</a> năm 1932 vua Prachadhipok (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_VII" title="Rama VII">Rama VII</a>) đã thông qua bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p" title="Hiến pháp">hiến pháp</a>
đầu tiên của Thái Lan. Hơn 60 năm qua Thái Lan đã thay đổi 16 hiến pháp
(nhiều lần đảo chính), nhưng Hiến pháp 1932 vẫn được coi là cơ sở. Cuối
cùng, vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1980" title="Thập niên 1980">thập niên 1980</a>, Thái Lan chuyển hướng sang con đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a>.<br />
Năm 1997, Thái Lan trở thành tâm điểm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_t%C3%A0i_ch%C3%ADnh_ch%C3%A2u_%C3%81_1997" title="Khủng hoảng tài chính châu Á 1997">Khủng hoảng tài chính Đông Á</a>. Đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Baht" title="Baht">baht</a>
nhanh chóng sụt giá từ mức 25 baht đổi 1 đô la xuống mức 56 baht đổi 1
đô la. Sau đó, đồng baht dần lấy lại được sức nặng của mình, đến năm
2007, tỷ giá giữa đồng baht và đô la là 33:1.<br />
Lịch được sử dụng chính thức tại Thái Lan là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_l%E1%BB%8Bch" title="Phật lịch">Phật lịch</a>, một loại lịch của người phương Đông, sớm hơn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">Tây lịch</a> 543 năm. Năm 2007 thì là năm thứ 2550 Phật lịch tại Thái Lan.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_.22ngo.E1.BA.A1i_giao_c.C3.A2y_s.E1.BA.ADy.22_trong_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Chính sách "ngoại giao cây sậy" trong lịch sử</span></h3>
Trong lịch sử lập quốc của mình, Thái Lan từng là một nước lớn theo
chủ nghĩa Đại Thái, lấn át các quốc gia láng giềng khi có thể, nhưng tới
giữa thế kỷ 19, Thái Lan đứng trước hiểm họa xâm lăng của các nước thực
dân châu Âu. Về phía tây, Đế quốc Anh đã chiếm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Miến Điện</a>,
trong khi ở phía đông, Pháp đã chiếm 3 nước Việt Nam, Lào và Campuchia.
Thái Lan vô tình trở thành vùng đệm địa lý giữa 2 thế lực đứng đầu thế
giới khi đó là Anh và Pháp. Vì không muốn nổ ra xung đột với đối thủ,
Anh và Pháp quyết định trung lập hóa Thái Lan, cả 2 sẽ tự kiềm chế,
không tiến quân xâm chiếm nước này<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-16">[16]</a></sup>.<br />
Nhờ sự may mắn đó, cũng như biết lợi dụng mâu thuẫn giữa các cường quốc để họ tự kiềm chế nhau<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-17">[17]</a></sup>,
nhờ vậy Thái Lan đã tránh được các cuộc xâm lược và được hưởng thời
gian độc lập, hòa bình tương đối lâu dài trong thời kỳ đế quốc thực dân
xâm chiếm thuộc địa và trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>.
Thái Lan đã kí hiệp ước hữu nghị và thương mại với Anh năm 1826 và với
Mỹ năm 1833, Hiệp ước trao đổi biên giới các tỉnh phía bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a> hiện tại năm 1909, nhờ đó thoát khỏi ách thuộc địa của các nước đế quốc lúc bấy giờ đang tranh giành nhau vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>. Thái Lan cũng đã kí hiệp định phân định biên giới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BB%ADu_Long" title="Sông Cửu Long">sông Mekong</a> với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và tránh né xung đột với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">thực dân Pháp</a> vào cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ThailandWithFlags.gif"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="514" data-file-width="301" height="376" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/ThailandWithFlags.gif/220px-ThailandWithFlags.gif" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các lãnh thổ Thái Lan cắt cho Pháp và Anh từ 1867–1909:<br />
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: cyan; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Pháp 1867</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: darkgreen; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Pháp 1888</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: dodgerblue; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Pháp 1893</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: olive; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Anh 1893</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: steelblue; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Pháp 1904</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: lime; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Pháp 1907</div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: orange; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> Lãnh thổ cắt cho Anh 1909</div>
</div>
</div>
</div>
Tuy giữ được vị thế độc lập, nhưng Thái Lan cũng phải nhân nhượng
nhiều quyền lợi và phải cắt lãnh thổ cho Anh và Pháp. Năm 1893, Thái Lan
phải ký hiệp ước trao một số vùng đất phía đông cho Campuchia (thuộc
quyền cai trị của Pháp). Năm 1904 và 1907 phải tiếp tục cắt đất, tổng
cộng hơn 2 vạn km2 cho Pháp. Năm 1909, phải cắt vùng đất trên 4 vạn km2
tại bán đảo <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Melaka" title="Melaka">Malacca</a> cho Anh<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-18">[18]</a></sup>.<br />
Trong Thế chiến thứ hai, Thái Lan là đồng minh lỏng lẻo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, cho Nhật đi qua đất Thái tiến đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a>. Lợi dụng thế suy yếu của nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> (bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức quốc xã</a> xâm chiếm) và sức mạnh hải quân khá hiện đại Thái Lan đã gây chiến với Pháp để tranh giành lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>. Sau khi bị hải quân Pháp bất ngờ tiến công đánh bại cùng với sự suy yếu của quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Đế quốc Nhật Bản">phát xít Nhật</a>
vào cuối thế chiến, một nhóm quân đội Thái Lan làm đảo chính vào ngày
ngày 1 tháng 8 năm 1944, lật đổ chính phủ thân Nhật và ngay lập tức
chuyển nước Thái từ một đồng minh lỏng lẻo của Nhật trong một đêm trở
thành đồng minh của Mỹ và tiếp tục giữ được độc lập và hòa bình.<br />
Sau thế chiến, Thái Lan bị đối xử như một quốc gia đối địch bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, mặc dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> đã can thiệp để giảm nhẹ các điều khoản trừng phạt Thái Lan. Thái Lan không bị lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a>
chiếm đóng, nhưng phải trả lại các lãnh thổ mà họ đã chiếm đóng trong
thời gian chiến tranh cho Anh và Pháp. Thời kỳ hậu chiến cũng là thời kỳ
Thái Lan thắt chặt quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>, như để bảo trợ Hoàng gia Thái Lan khỏi nguy cơ chủ nghĩa cộng sản lan truyền từ các quốc gia lân bang.<br />
Lực lượng du kích ủng hộ chủ nghĩa cộng sản ở Thái Lan hoạt động tích cực trong khoảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1960" title="Thập niên 1960">thập niên 1960</a>
cho tới năm 1987 nhưng chưa bao giờ là một mối de dọa nghiêm trọng cho
chính quyền, tại thời kỳ đỉnh điểm họ đã có đến 12 ngàn du kích quân
trong hàng ngũ. Kể từ sau năm 1979, khi quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khmer_%C4%90%E1%BB%8F" title="Khmer Đỏ">Khmer Đỏ</a>
bị Việt Nam đánh bại tại Campuchia, Thái Lan đã chấp thuận cho quân
Khmer Đỏ lập căn cứ tại nhiều khu vực trong lãnh thổ của mình như một
biện pháp để làm suy yếu Việt Nam. Việc này đã dẫn đến một số cuộc giao
chiến tại khu vực biên giới giữa quân đội Thái Lan và Việt Nam, cho tới
khi Việt Nam rút quân khỏi Camphuchia vào năm 1989.<br />
Gần đây, Thái Lan trở thành một thành viên tích cực trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">ASEAN</a>),
đặc biệt là sau khi chế độ dân chủ được tái lập sau năm 1992. Tuy
nhiên, đã có một số đụng độ quân sự giữa Thái Lan và Campuchia vào giai
đoạn 2010-2012, khi cả 2 nước tranh chấp chủ quyền tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_Preah_Vihear" title="Đền Preah Vihear">đền Preah Vihear</a>, trước khi Tòa án quốc tế tuyên bố ngôi đền thuộc về Campuchia.<br />
Chính sách ngoại giao của Thái là "ngoại giao cây sậy", tức là gió
thổi về phía nào thì ngả về phía nấy, sẵn sàng "cúi đầu, thần phục"
trước kẻ khác để tránh đụng độ hoặc đem lợi về cho mình.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_Th%C3%A1i_Lan" title="Kinh tế Thái Lan">Kinh tế Thái Lan</a></i></div>
</dd><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_kinh_t%E1%BA%BF_Th%C3%A1i_Lan" title="Các chỉ số kinh tế Thái Lan">Các chỉ số kinh tế Thái Lan</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bangkok_market.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="778" data-file-width="1200" height="162" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Bangkok_market.jpg/250px-Bangkok_market.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cảnh một chợ (Pahùrắt;พาหุรัด) Bangkok</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bangkok_skytrain_sunset.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="3072" height="167" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Bangkok_skytrain_sunset.jpg/250px-Bangkok_skytrain_sunset.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một đoàn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xe_%C4%91i%E1%BB%87n_n%E1%BB%95i&action=edit&redlink=1" title="Xe điện nổi (trang chưa được viết)">Xe điện nổi</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sathon" title="Sathon">Sathon</a>, Bangkok</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pathum_Wan_District,_Bangkok_2013.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1365" data-file-width="2048" height="167" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Pathum_Wan_District%2C_Bangkok_2013.jpg/250px-Pathum_Wan_District%2C_Bangkok_2013.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>, thành phố lớn nhất và là trung tâm công nghiệp, thương mại của Thái Lan.</div>
</div>
</div>
Thái Lan vốn là một nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a> truyền thống. Bắt đầu từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">1960</a> Thái Lan thực hiện kế hoạch phát triển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">kinh tế</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Xã hội">xã hội</a> lần thứ nhất và đến nay là kế hoạch thứ 9. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1970" title="Thập niên 1970">thập niên 1970</a> Thái Lan thực hiện chính sách "hướng xuất khẩu", <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">ASEAN</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Âu Châu</a> là thị trường xuất khẩu chính của Thái Lan. Ngành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Công nghiệp">công nghiệp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BB%8Bch_v%E1%BB%A5" title="Dịch vụ">dịch vụ</a> đã dần dần đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế và vai trò của nông nghiệp giảm dần.<br />
Hiện nay, Thái Lan là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_m%E1%BB%9Bi" title="Nước công nghiệp mới">nước công nghiệp mới</a>.
Sau khi đạt tốc độ tăng trưởng thuộc loại cao nhất thế giới từ 1985 đến
1995, với tốc độ tăng trưởng trung bình 9% mỗi năm, sức ép lên việc duy
trì đồng baht tại Thái Lan tăng lên, dẫn đến cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_t%C3%A0i_ch%C3%ADnh_ch%C3%A2u_%C3%81_1997" title="Khủng hoảng tài chính châu Á 1997">khủng hoảng tài chính năm 1997</a>, lan rộng ra toàn khu vực Đông Á, bắt buộc chính phủ phải thả nổi tiền tệ. Sau sự ổn định lâu dài ở mức giá 25 baht đổi 1 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">đô la Mỹ</a>,
đồng baht phá giá hơn một nửa, chạm tới mức thấp nhất với 56 baht đổi 1
đô la vào tháng 1 năm 1998, các hợp đồng kinh tế được ký kết bằng 10,2%
năm trước. Chỉ số thị trường chứng khoán Thái Lan đã tụt từ mức 1.280
cuối năm 1995 xuống còn 372 cuối năm 1997, kinh tế năm 1997 tăng trưởng
âm 20%.<br />
Năm 1998, Thái Lan bắt đầu có dấu hiệu phục hồi với tốc độ tăng
trưởng kinh tế là 4,2%, năm 2000 là 4,4%, phần lớn từ những mặt hàng
xuất khẩu chính (tăng 20%). Sự tăng trưởng bị rơi vào tình trạng trì trệ
(tăng trưởng 1,8%) do ảnh hưởng của suy thoái kinh tế toàn cầu năm
2001, nhưng phục hồi lại vào năm sau, nhờ sự phát triển mạnh của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> và những chương trình khác nhau nhằm khuyến khích phát triển kinh tế trong nước của thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thaksin_Shinawatra" title="Thaksin Shinawatra">Thaksin Shinawatra</a>, thường được gọi bằng tên "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thaksinomics&action=edit&redlink=1" title="Thaksinomics (trang chưa được viết)">Thaksinomics</a>". Tốc độ tăng trưởng kinh tế năm 2002 đạt 5,2%, đến năm 2003 và 2004 đã cao hơn mức 6%<sup class="reference" id="cite_ref-CIA_Thailand_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-CIA_Thailand-19">[19]</a></sup>.
Dự trữ ngoại tệ ở mức cao 37-38 tỉ USD (tháng 8/1997 ở mức 800 triệu
USD). Đến năm 2005, kinh tế Thái Lan gần đạt mức trước khủng hoảng năm
1997, với <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PPP" title="PPP">PPP</a>
đầu người đạt mức 8.300 USD/năm, so với mức 8.800 USD vào năm 1997. Dù
vậy, sự bất ổn chính trị do cuộc đảo chính tháng 9 năm 2006 đã làm cho
tốc độ tăng trưởng kinh tế trong quý IV chỉ còn 0,7%.<br />
Thái Lan xuất khẩu nhiều hơn 105 tỷ đô la hàng năm<sup class="reference" id="cite_ref-CIA_Thailand_19-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-CIA_Thailand-19">[19]</a></sup>. Các sản phẩm xuất khẩu chính bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">gạo</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0ng_d%E1%BB%87t_may&action=edit&redlink=1" title="Hàng dệt may (trang chưa được viết)">hàng dệt may</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A7y_d%C3%A9p&action=edit&redlink=1" title="Giầy dép (trang chưa được viết)">giầy dép</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_s%E1%BA%A3n" title="Hải sản">hải sản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_su" title="Cao su">cao su</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trang_s%E1%BB%A9c" title="Trang sức">nữ trang</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_t%C3%B4" title="Ô tô">ô tô</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Máy tính">máy tính</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%E1%BA%BFt_b%E1%BB%8B_%C4%91i%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Thiết bị điện (trang chưa được viết)">thiết bị điện</a>. Thái Lan đứng thứ 2 thế giới về xuất khẩu gạo, mỗi năm xuất khẩu 6,5 triệu tấn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">gạo</a> tinh chế. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BAa" title="Lúa">Lúa</a> là loại cây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m" title="Thực phẩm">lương thực</a> chính được trồng tại Thái Lan, với 55% đất đai trồng trọt được sử dụng để trồng lúa<sup class="reference" id="cite_ref-IRRI_Thailand_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-IRRI_Thailand-20">[20]</a></sup>. Đất có thể canh tác được của Thái Lan cũng chiếm tỷ lệ lớn, 27,25% của toàn bộ khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BB%ADu_Long" title="Sông Cửu Long">sông Mekong</a><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-21">[21]</a></sup>.<br />
Các ngành công nghiệp chủ yếu gồm có điện dân dụng, linh kiện điện
tử, linh kiện máy tính và ô tô, trong đó, cũng có đóng góp đáng kể từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch" title="Du lịch">du lịch</a> (khoảng 5% GDP Thái Lan). Những người nước ngoài ở lại đầu tư lâu dài cũng góp phần đáng kể vào tổng thu nhập quốc dân.<br />
Các tài nguyên thiên nhiên chủ yếu của Thái Lan là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BA%BFc" title="Thiếc">thiếc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_su" title="Cao su">cao su</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ga_t%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Ga tự nhiên (trang chưa được viết)">ga tự nhiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wolfram" title="Wolfram">vonfram</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tantalium&action=edit&redlink=1" title="Tantalium (trang chưa được viết)">tantalium</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BB%97" title="Gỗ">gỗ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AC" title="Chì">chì</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1" title="Cá">cá</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A1ch_cao" title="Thạch cao">thạch cao</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Than_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Than (định hướng)">than</a> non, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fluorite&action=edit&redlink=1" title="Fluorite (trang chưa được viết)">fluorite</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A5t_n%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Đất nông nghiệp">đất trồng</a>.<br />
Thái Lan sử dụng hệ đo lường chuẩn quốc tế, nhưng các hệ đo truyền
thống của Anh (feet, inches) vẫn còn được sử dụng, đặc biệt là trong
nông nghiệp và vật liệu xây dựng. Năm được đánh số B.E. (<i>Buddhist Era</i> - Kỷ Phật giáo) trong giáo dục, dịch vụ dân dụng, chính quyền và báo chí; tuy vậy <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">lịch Gregory</a> được sử dụng trong ngành ngân hàng và dần trở nên thông dụng trong trong công nghiệp và thương mại<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-22">[22]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính trị</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Thái Lan (trang chưa được viết)">Chính trị Thái Lan</a></i></div>
</dd><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Thái Lan (trang chưa được viết)">Hiến pháp Thái Lan</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
<ul>
<li>Thể chế nhà nước: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">quân chủ lập hiến</a>.</li>
</ul>
<ul>
<li>Cơ cấu các cơ quan quyền lực:</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boqpthai.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2448" data-file-width="3264" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/8/84/Boqpthai.JPG/250px-Boqpthai.JPG" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_Qu%E1%BB%91c_Ph%C3%B2ng&action=edit&redlink=1" title="Bộ Quốc Phòng (trang chưa được viết)">Bộ Quốc Phòng</a> Thái Lan nằm đối diện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_cung_%28Bangkok%29" title="Hoàng cung (Bangkok)">Hoàng Cung</a>- lực lượng chủ chốt trong tất cả các cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh" title="Đảo chính">đảo chính</a></div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Nguyên thủ quốc gia">Nguyên thủ quốc gia</a> là nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua" title="Vua">Vua</a>: Được coi là thiêng liêng và bất khả xâm phạm. Về danh nghĩa nhà Vua là người đứng đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Nhà nước">nhà nước</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_T%C6%B0_l%E1%BB%87nh_qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" title="Tổng Tư lệnh quân đội (trang chưa được viết)">Tổng Tư lệnh quân đội</a> và là người bảo trợ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a>: Theo Hiến pháp ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_8" title="24 tháng 8">24 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2007" title="2007">2007</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Th%C3%A1i_Lan" title="Quốc hội Thái Lan">Quốc hội Thái Lan</a> là Quốc hội lưỡng viện. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_vi%E1%BB%87n" title="Hạ viện">Hạ viện</a> (cơ quan lập pháp) gồm 480 ghế và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n" title="Thượng viện">Thượng viện</a> gồm 150 ghế.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Chính phủ">Chính phủ</a>: bao gồm 36 thành viên gồm 3 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Phó Thủ tướng">Phó Thủ tướng</a>, 21 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Bộ trưởng">Bộ trưởng</a> và 11 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A9_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Thứ trưởng (trang chưa được viết)">Thứ trưởng</a>. Ngoài ra còn có một số Ủy ban của Chính phủ được lập ra để phối hợp thực hiện các chính sách chung.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-23">[23]</a></sup><br />
Từ khi lật đổ chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">quân chủ chuyên chế</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1932" title="1932">1932</a>, Thái Lan đã có 17 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p" title="Hiến pháp">hiến pháp</a> và sửa đổi<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-24">[24]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Thanet_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-Thanet-25">[25]</a></sup>.
Trong suốt quá trình đó, chính phủ liên tiếp chuyển đổi qua lại từ chế
độ độc tài quân sự sang chế độ dân chủ, nhưng tất cả các chính phủ đều
thừa nhận triều đại cha truyền con nối của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_gia_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Hoàng gia Thái Lan (trang chưa được viết)">Hoàng gia Thái Lan</a> như lãnh đạo tối cao của dân tộc<sup class="reference" id="cite_ref-multiple_26-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-multiple-26">[26]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-27">[27]</a></sup>.<br />
Nền chính trị Thái Lan từng chứng kiến 20 cuộc đảo chính hoặc nỗ lực
đảo chính của quân đội từ năm 1932 tới năm 2014. Lệnh thiết quân luật
của nước này cho phép quân đội có quyền hạn lớn trong việc ban hành lệnh
cấm tụ tập, hạn chế đi lại và bắt giữ người.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-28">[28]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1997_-_2006">Giai đoạn 1997 - 2006</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Th%C3%A1i_Lan_1997&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Thái Lan 1997 (trang chưa được viết)">Hiến pháp Thái Lan 1997</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Hiến pháp 1997 là hiến pháp đầu tiên được phác thảo bởi Hội đồng lập pháp dân cử, và thường được gọi là "Hiến pháp nhân dân"<sup class="reference" id="cite_ref-Criminal_Justice_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-Criminal_Justice-29">[29]</a></sup>.<br />
Hiến pháp 1997 được thiết lập bởi quốc hội lưỡng viện bao gồm 500 hạ nghị sĩ (สภาผู้แทนราษฎร <i>sapha phutan ratsadon</i>) và 200 thượng nghị sĩ (วุฒิสภา <i>wuthisapha</i>). Lần đầu tiên trong lịch sử Thái Lan, cả hai viện đều lập tức thông qua (dự thảo hiến pháp). Nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n" title="Nhân quyền">quyền con người</a> được thừa nhận, làm tăng thêm mức độ ổn định của chính phủ dân bầu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_vi%E1%BB%87n" title="Hạ viện">Hạ viện</a> được chọn thông qua hệ thống bầu cử <i>first-past-the-post</i>, trong đó (trong một vùng) chỉ có duy nhất một người chiến thắng bởi đa số phiếu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n" title="Thượng viện">Thượng viện</a>
được lựa chọn dựa trên hệ thống hành chính cấp tỉnh, tùy thuộc vào số
dân mà mỗi tỉnh có một hoặc nhiều hơn các thượng nghị sĩ đại diện cho
mình. Các nghị sĩ thượng viện có nhiệm kỳ 6 năm, còn ở hạ viện là 4 năm.<br />
Hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_ph%C3%A1p" title="Tư pháp">tư pháp</a> (ศาล <i>saan</i>) bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_%C3%A1n_ho%C3%A0ng_gia_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Tòa án hoàng gia Thái Lan (trang chưa được viết)">tòa án hoàng gia</a> (ศาลรัฐธรรมนูญ <i>săan rát-tà-tam-má-nuun</i>) chuyên phân xử về các hoạt động lập pháp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">quốc hội</a>, sắc lệnh hoàng gia và các vấn đề chính trị.<br />
Năm 2001 diễn ra cuộc tổng tuyển cử quốc hội đầu tiên sau Hiến pháp
1997, được xem là cởi mở nhất, vô tư nhất (không tham nhũng) trong lịch
sử Thái Lan<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-30">[30]</a></sup>. Chính phủ được bầu ra sau đó cũng là chính phủ đầu tiên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">lịch sử Thái Lan</a>
hoàn tất nhiệm kỳ 4 năm. Cuộc bầu cử năm 2005 có nhiều cử tri bị đuổi
và được khuyến cáo rằng để giảm bớt tình trạng mua phiếu so với trước
đây<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-31">[31]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-32">[32]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-QuoVadis_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-QuoVadis-33">[33]</a></sup>.<br />
Đầu năm 2006, những cáo buộc về tình trạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a> gây sức ép lớn, bắt buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thaksin_Shinawatra" title="Thaksin Shinawatra">Thaksin Shinawatra</a>
phải kêu gọi một cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ. Phe đối lập tẩy chay cuộc
bầu cử và Thaksin lại tái đắc cử. Mâu thuẫn mỗi ngày một tăng, dẫn đến
vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh" title="Đảo chính">đảo chính</a> quân sự ngày 19 tháng 9 năm 2006.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Sau_.C4.91.E1.BA.A3o_ch.C3.ADnh_2006">Sau đảo chính 2006</span></h3>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_9" title="19 tháng 9">19 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>, một hội đồng quân sự đã tiến hành lật đổ chính phủ Thaksin, sau đó huỷ bỏ hiến pháp, giải tán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B2a_%C3%A1n" title="Tòa án">Tòa án</a>, giám sát, bắt giữ và cách chức một số thành viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Chính phủ">chính phủ</a>, thiết quân luật và, cuối cùng, chọn một thành viên của hội đồng cơ mật <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_gia&action=edit&redlink=1" title="Hoàng gia (trang chưa được viết)">hoàng gia</a>, cựu tổng tư lệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_qu%C3%A2n" title="Lục quân">lục quân</a> Thái Lan, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Surayud_Chulanont" title="Surayud Chulanont">Surayud Chulanont</a> lên làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">thủ tướng</a>.
Sau đó Hội đồng quân sự đồng thuận đưa ra hiến pháp tạm thời và chọn ra
một hội thẩm đoàn để soạn thảo hiến pháp mới. Đồng thời cũng chọn 250
đại biểu quốc hội. Các đại biểu này không được phép tiết lộ thông tin
chống lại chính phủ, còn công chúng không được phép đưa tin bình luận.
Lãnh đạo Hội đồng quân sự được phép bãi bỏ thủ tướng bất kể khi nào<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-34">[34]</a></sup>.<br />
Tháng 1 năm 2007, Hội đồng quân sự đã bỏ tình trạng thiết quân luật, nhưng tiếp tục kiểm duyệt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1o_ch%C3%AD" title="Báo chí">báo chí</a> và bị cáo buộc vi phạm một số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n" title="Nhân quyền">quyền con người</a> khác. Họ cũng cấm các hoạt động và hội họp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a> cho tới tháng 5 năm 2007.<br />
Cuộc bầu cử Thủ tướng dân chủ đầu tiên sau đảo chính 2006 được tổ chức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_7" title="3 tháng 7">3 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_V%C3%AC_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Th%C3%A1i" title="Đảng Vì nước Thái">Đảng Pheu Thái</a> của bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yingluck_Shinawatra" title="Yingluck Shinawatra">Yingluck Shinawatra</a>, em gái cựu thủ tướng bị lật đổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thaksin_Shinawatra" title="Thaksin Shinawatra">Thaksin Shinawatra</a> đã thắng lợi áp đảo với 263 ghế, dẫn trước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Đảng Dân chủ (trang chưa được viết)">Đảng Dân chủ</a> cầm quyền của Thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Abhisit_Vejjajiva" title="Abhisit Vejjajiva">Abhisit Vejjajiva</a> với 161 ghế trong 500 ghế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">quốc hội</a>. Với chiến thắng này đã đưa bà Yingluck Shinawatra trở thành nữ thủ tướng đầu tiên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Th%C3%A1i_Lan" title="Lịch sử Thái Lan">lịch sử Thái Lan</a> sau sáu đời nam thủ tướng với nhiều bất ổn trong chính trường.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_note-35">[35]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao">Quan hệ ngoại giao</span></h2>
Về đối ngoại, Chính phủ của Thủ tướng Abhisit chủ trương tăng cường
quan hệ với tất cả các nước, tích cực phát huy vai trò của Thái Lan
trong khu vực và quốc tế (Thủ tướng Abhisit đã thăm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Singapore" title="Singapore">Singapore</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> và sắp tới sẽ đi thăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a>); tích cực tham gia các hợp tác khu vực và tiểu vùng (<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/GMS" title="GMS">GMS</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_ACMECS" title="Tổ chức ACMECS">ACMECS</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0nh_lang_kinh_t%E1%BA%BF_%C4%90%C3%B4ng_-_T%C3%A2y" title="Hành lang kinh tế Đông - Tây">EWEC</a>,…). Với cương vị Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">ASEAN</a> nhiệm kỳ 2008 - 2009, Thái Lan đã tổ chức thành công <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_C%E1%BA%A5p_cao_ASEAN_14&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Cấp cao ASEAN 14 (trang chưa được viết)">Hội nghị Cấp cao ASEAN 14</a> (từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_2" title="27 tháng 2">27 tháng 2</a> đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_3" title="10 tháng 3">10 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Ngo%E1%BA%A1i_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_ASEAN&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN (trang chưa được viết)">Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN</a> (ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16" title="16">16</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_7" title="23 tháng 7">23 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_C%E1%BA%A5p_cao_ASEAN&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Cấp cao ASEAN (trang chưa được viết)">Hội nghị Cấp cao ASEAN</a> và các nước đối tác (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tháng mười">tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>). Tuy nhiên hiện nay, quan hệ Thái Lan - Campuchia còn là vấn đề nan giải, gây quan ngại cho nhiều nước.<br />
Thái Lan tham gia đầy đủ các tổ chức quốc tế và tổ chức trong vùng. Thái Lan tăng cường mối quan hệ với các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">ASEAN</a>.<br />
Thái Lan thiết lập quan hệ ngoại giao với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_8" title="6 tháng 8">6 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1976" title="1976">1976</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Hành chính</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Hành chính Thái Lan (trang chưa được viết)">Hành chính Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
Thái Lan được chia làm 76 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_%28Th%C3%A1i_Lan%29" title="Tỉnh (Thái Lan)">tỉnh</a> (จังหวัด <i>changwat</i>), trong đó có 2 thành phố trực thuộc trung ương: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pattaya" title="Pattaya">Pattaya</a>. Do có phân cấp hành chính tương đương cấp tỉnh, Bangkok thường được xem là tỉnh thứ 76 của Thái Lan.<br />
Các tỉnh được chia thành các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Huy%E1%BB%87n_Th%C3%A1i_Lan" title="Huyện Thái Lan">huyện</a> (อำเภอ <i>amphoe</i>) hoặc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Quận Thái Lan (trang chưa được viết)">quận</a> (เขต <i>khet</i>). Năm 2006, Thái Lan có 877 huyện và 50 quận (thuộc Bangkok). Một số phần của các tỉnh giáp ranh với Bangkok (như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nonthaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nonthaburi (tỉnh)">Nonthaburi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pathum_Thani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Pathum Thani (tỉnh)">Pathum Thani</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samut_Prakan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Samut Prakan (tỉnh)">Samut Prakan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Pathom_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Pathom (tỉnh)">Nakhon Pathom</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samut_Sakhon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Samut Sakhon (tỉnh)">Samut Sakhon</a>) thường được gộp chung và được biết đến như Vùng đô thị Bangkok. Các tỉnh đều có tỉnh lỵ (อำเภอเมือง <i>amphoe mueang</i>)
trùng tên với mình (nếu là tỉnh Phuket thì có thủ phủ là Amphoe Mueang
Phuket hay Phuket). Các huyện được chia thành các xã (ตำบล <i>tambon</i>), trong khi các quận được chia thành các phường (หมู่บ้าน <i>muban</i>). Các xã được chia thành các thôn (หมู่บ้าน <i>muban</i>).<br />
Các đô thị của Thái Lan gồm ba cấp, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Th%C3%A1i_Lan" title="Thành phố Thái Lan">thành phố</a> (เทศบาลนคร <i>Thesaban nakhon</i>), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_x%C3%A3_Th%C3%A1i_Lan" title="Thị xã Thái Lan">thị xã</a> (เทศบาลเมือง <i>Thesaban mueang</i>) và thị trấn (เทศบาลตำบล <i>Thesaban tambon</i>). Nhiều thành phố và thị xã đồng thời là tỉnh lỵ. Tuy nhiên một tỉnh có thể có tới hai thành phố và vài thị xã.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Danh_s.C3.A1ch_c.C3.A1c_t.E1.BB.89nh_Th.C3.A1i_Lan_theo_V.C3.B9ng">Danh sách các tỉnh Thái Lan theo Vùng</span></h3>
<table class="vatop">
<tbody>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Bắc Thái Lan">Miền Bắc Thái Lan</a></b></td>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Isan" title="Isan">Đông Bắc Thái Lan</a></b></td>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Trung_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Trung Thái Lan">Miền Trung Thái Lan</a></b></td>
<td rowspan="4">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 270px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Thailand_provinces.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="450" data-file-width="268" height="450" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Thailand_provinces.png" width="268" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ các tỉnh Thái Lan</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<ol start="1">
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiang_Mai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chiang Mai (tỉnh)">Chiang Mai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiang_Rai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chiang Rai (tỉnh)">Chiang Rai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kamphaeng_Phet_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Kamphaeng Phet (tỉnh)">Kamphaeng Phet</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lampang_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Lampang (tỉnh)">Lampang</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lamphun_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Lamphun (tỉnh)">Lamphun</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mae_Hong_Son_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Mae Hong Son (tỉnh)">Mae Hong Son</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Sawan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Sawan (tỉnh)">Nakhon Sawan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nan (tỉnh)">Nan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phayao_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phayao (tỉnh)">Phayao</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phetchabun_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phetchabun (tỉnh)">Phetchabun</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phichit_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phichit (tỉnh)">Phichit</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phitsanulok_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phitsanulok (tỉnh)">Phitsanulok</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phrae_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phrae (tỉnh)">Phrae</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sukhothai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sukhothai (tỉnh)">Sukhothai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tak_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Tak (tỉnh)">Tak</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uthai_Thani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Uthai Thani (tỉnh)">Uthai Thani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uttaradit_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Uttaradit (tỉnh)">Uttaradit</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<ol start="1">
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amnat_Charoen_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Amnat Charoen (tỉnh)">Amnat Charoen</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buriram_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Buriram (tỉnh)">Buriram</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bueng_Kan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Bueng Kan (tỉnh)">Bueng Kan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chaiyaphum_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chaiyaphum (tỉnh)">Chaiyaphum</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kalasin_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Kalasin (tỉnh)">Kalasin</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khon_Kaen_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Khon Kaen (tỉnh)">Khon Kaen</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Loei_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Loei (tỉnh)">Loei</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maha_Sarakham_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Maha Sarakham (tỉnh)">Maha Sarakham</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mukdahan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Mukdahan (tỉnh)">Mukdahan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Phanom" title="Nakhon Phanom">Nakhon Phanom</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Ratchasima_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Ratchasima (tỉnh)">Nakhon Ratchasima</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nongbua_Lamphu_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nongbua Lamphu (tỉnh)">Nongbua Lamphu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nong_Khai_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nong Khai (tỉnh)">Nong Khai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roi_Et_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Roi Et (tỉnh)">Roi Et</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sakon_Nakhon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sakon Nakhon (tỉnh)">Sakon Nakhon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sisaket_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sisaket (tỉnh)">Sisaket</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Surin_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Surin (tỉnh)">Surin</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ubon_Ratchathani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ubon Ratchathani (tỉnh)">Ubon Ratchathani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Udon_Thani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Udon Thani (tỉnh)">Udon Thani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yasothon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Yasothon (tỉnh)">Yasothon</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<ol start="1">
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ang_Thong_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ang Thong (tỉnh)">Ang Thong</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ayutthaya_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ayutthaya (tỉnh)">Ayutthaya</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chainat_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chainat (tỉnh)">Chainat</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kanchanaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Kanchanaburi (tỉnh)">Kanchanaburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lopburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Lopburi (tỉnh)">Lopburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Nayok_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Nayok (tỉnh)">Nakhon Nayok</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Pathom_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Pathom (tỉnh)">Nakhon Pathom</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nonthaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nonthaburi (tỉnh)">Nonthaburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pathum_Thani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Pathum Thani (tỉnh)">Pathum Thani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phetchaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phetchaburi (tỉnh)">Phetchaburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Prachuap_Khiri_Khan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Prachuap Khiri Khan (tỉnh)">Prachuap Khiri Khan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ratchaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ratchaburi (tỉnh)">Ratchaburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samut_Prakan_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Samut Prakan (tỉnh)">Samut Prakan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samut_Sakhon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Samut Sakhon (tỉnh)">Samut Sakhon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samut_Songkhram_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Samut Songkhram (tỉnh)">Samut Songkhram</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Saraburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Saraburi (tỉnh)">Saraburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sing_Buri_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sing Buri (tỉnh)">Sing Buri</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Suphanburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Suphanburi (tỉnh)">Suphanburi</a></li>
</ol>
</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Trung_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Trung Thái Lan">Miền Đông Thái Lan</a></b></td>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Nam_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Nam Thái Lan">Miền Nam Thái Lan</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td>
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chachoengsao_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chachoengsao (tỉnh)">Chachoengsao</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chanthaburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chanthaburi (tỉnh)">Chanthaburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chonburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chonburi (tỉnh)">Chonburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rayong_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Rayong (tỉnh)">Rayong</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Prachinburi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Prachinburi (tỉnh)">Prachinburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_Kaeo_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Sa Kaeo (tỉnh)">Sa Kaeo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trat_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Trat (tỉnh)">Trat</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<ol start="1">
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chumphon_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Chumphon (tỉnh)">Chumphon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krabi_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Krabi (tỉnh)">Krabi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Si_Thammarat_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Nakhon Si Thammarat (tỉnh)">Nakhon Si Thammarat</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Narathiwat_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Narathiwat (tỉnh)">Narathiwat</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pattani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Pattani (tỉnh)">Pattani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phang_Nga_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phang Nga (tỉnh)">Phang Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phatthalung_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phatthalung (tỉnh)">Phatthalung</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<ol start="8">
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phuket_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phuket (tỉnh)">Phuket</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ranong_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Ranong (tỉnh)">Ranong</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Satun_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Satun (tỉnh)">Satun</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Songkhla_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Songkhla (tỉnh)">Songkhla</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Surat_Thani_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Surat Thani (tỉnh)">Surat Thani</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trang_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Trang (tỉnh)">Trang</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yala_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Yala (tỉnh)">Yala</a></li>
</ol>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.AD">Địa lí</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Thailand_BMNG.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2884" data-file-width="1950" height="325" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Thailand_BMNG.png/220px-Thailand_BMNG.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thái Lan nhìn từ vệ tinh</div>
</div>
</div>
Với diện tích 513.120 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">km²</a> (tương đương diện tích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> cộng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>), Thái Lan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">xếp thứ 50</a> trên thế giới về diện tích, rộng thứ ba tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>, sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a>.<br />
Thái Lan là mái nhà chung của một số vùng địa lý khác nhau, tương ứng
với các vùng kinh tế. phía bắc có địa hình đồi núi, với điểm cao nhất
(2.576 m) là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Doi_Inthanon&action=edit&redlink=1" title="Doi Inthanon (trang chưa được viết)">Doi Inthanon</a>. phía đông bắc là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_nguy%C3%AAn_Khorat" title="Cao nguyên Khorat">Cao nguyên Khorat</a> có biên giới tự nhiên về phía đông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BB%ADu_Long" title="Sông Cửu Long">sông Mekong</a> đây là vùng trồng nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%AFn" title="Sắn">sắn</a> nhất của Thái Lan do khí hậu và đất đai phù hợp với cây sắn. Trung tâm của đất nước chủ yếu là vùng đồng bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chao_Phraya" title="Sông Chao Phraya">sông Chao Phraya</a> đổ ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Th%C3%A1i_Lan" title="Vịnh Thái Lan">vịnh Thái Lan</a>. Miền Nam là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eo_%C4%91%E1%BA%A5t_Kra" title="Eo đất Kra">eo đất Kra</a> mở rộng dần về phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_M%C3%A3_Lai" title="Bán đảo Mã Lai">bán đảo Mã Lai</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Khí hậu</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_Th%C3%A1i_Lan" title="Khí hậu Thái Lan">Khí hậu Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
Khí hậu nhiệt đới gió mùa. Thời tiết nóng, mưa nhiều. Từ giữa tháng 5
cho tới tháng 9, chịu ảnh hưởng của gió mùa Tây Nam. Từ tháng 10 đến
giữa tháng 3 chịu ảnh hưởng của gió mùa Đông Bắc khô, lạnh. Eo đất phía
nam luôn luôn nóng, ẩm.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.99ng_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt">Hệ động thực vật</span></h3>
Thái Lan là quốc gia có nhiều loài động vật quí hiếm trên thế giới sinh sống, nổi bật nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%95" title="Hổ">hổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi" title="Voi">voi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2_t%C3%B3t" title="Bò tót">bò tót</a> khổng lồ. Rất nhiều loài đang đứng trước hiểm họa diệt chủng do nạn săn trộm và phá rừng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="D.C3.A2n_s.E1.BB.91">Dân số</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A2n_s%E1%BB%91_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Dân số Thái Lan (trang chưa được viết)">Dân số Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
Dân cư Thái Lan chủ yếu là những người nói <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>. Tiếng Thái gồm bốn phương ngữ: tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Trung_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Trung Thái Lan">Trung Thái</a> hay <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Xi%C3%AAm" title="Tiếng Xiêm">tiếng Xiêm</a>, tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Isan" title="Isan">Đông Bắc Thái</a> hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Isan" title="Tiếng Isan">tiếng Isản</a> còn gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_L%C3%A0o" title="Tiếng Lào">tiếng Lào</a>, tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Bắc Thái Lan">Bắc Thái</a> hay tiếng Làn Nà cũng gọi là tiếng Lào, tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Nam_Th%C3%A1i_Lan" title="Miền Nam Thái Lan">Nam Thái</a> hay tiếng Tai. Ở các tỉnh cực nam Thái Lan, dân cư còn nói tiếng Yawi, một phương ngữ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%A3_Lai" title="Tiếng Mã Lai">tiếng Mã Lai</a>.
Người Thái ở vùng trung tâm (Xiêm) tuy chỉ chiếm khoảng 1/3 dân số,
đứng sau những người đông bắc Thái, nhưng là nhóm người đã từ lâu chi
phối kinh tế, chính trị và văn hóa Thái Lan. Nhờ sự thống nhất trong hệ
thống giáo dục, nhiều người Thái có thể nói tiếng Xiêm như tiếng địa
phương của họ.<br />
Ngoài <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hoa" title="Người Hoa">người Hoa</a>, nhóm dân tộc thiểu số đông thứ hai, có ảnh hưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a> không cân xứng với vai trò <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">kinh tế</a>. Phần lớn trong số họ không sống tại Chinatown ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a> (trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Yaowarat&action=edit&redlink=1" title="Đường Yaowarat (trang chưa được viết)">đường Yaowarat</a>), mà hoàn toàn hòa nhập vào xã hội Thái. Các nhóm dân tộc khác bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%A3_Lai" title="Người Mã Lai">người Mã Lai</a> ở miền nam, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4n" title="Môn">người Môn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Khmer" title="Người Khmer">người Khmer</a> (nhóm dân tộc thiểu số đông nhất) và người Thái Đen (Tai Đăm, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">chữ Thái</a>:<i>ไท ดำ</i>) ở tỉnh Loei. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>, nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> đã sang tỵ nạn và định cư tại Thái Lan, đông nhất là tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Isan" title="Isan">vùng Đông Bắc</a>. Cũng có rất nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> có liên quan tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">nhà Tây Sơn</a> đã sang tỵ nạn tại Thái Lan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">thời Nguyễn</a>. Trong thời Pháp thuộc cũng có nhiều người tỵ nạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">thực dân Pháp</a> hoặc tránh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">chiến tranh Đông Dương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">chiến tranh Việt Nam</a> đã sang và cư trú ở Thái Lan.<br />
Theo kết quả điều tra dân số năm 2000 thì có 95% theo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%8Da_b%E1%BB%99" title="Thượng tọa bộ">Phật giáo Theravada</a> và tôn giáo này được xem là quốc giáo của Thái Lan. Đứng thứ hai là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">đạo Hồi</a> với 4,6%. Một số tỉnh, thành phía nam <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chumphon&action=edit&redlink=1" title="Chumphon (trang chưa được viết)">Chumphon</a>
(cách Bangkok 463 km về phía tây nam) là điạ bàn cư trú chủ yếu của
người Hồi giáo. Họ thường tập trung thành những cộng đồng tách riêng với
các cộng đồng khác. Tập trung nhiều nhất tại bốn tỉnh cực nam của Thái
Lan là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%A3_Lai" title="Người Mã Lai">người Mã Lai</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a>, chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo Rôma</a>, chiếm 0,75% dân số. Ngoài ra còn một số nhóm người theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_gi%C3%A1o" title="Ấn Độ giáo">Ấn Độ giáo</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_Sikh" title="Đạo Sikh">đạo Sikh</a> có thế lực, sống tại các thành phố.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">Tiếng Thái</a>
là ngôn ngữ hành chính tại Thái Lan, có bảng chữ cái riêng, tồn tại
những thứ ngôn ngữ khác, cũng như tiếng địa phương chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Isan" title="Tiếng Isan">tiếng Isản</a> hoặc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%AF_t%E1%BB%99c_M%C3%B4n-Khmer" title="Ngữ tộc Môn-Khmer">tiếng Môn–Khmer</a>. Đồng thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> được giảng dạy rộng rãi tại Thái Lan, mức độ thành thạo thấp.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Th%C3%A1i_Lan" title="Văn hóa Thái Lan">Văn hóa Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Damoen_Saduk_Floating_Market.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1740" data-file-width="1173" height="371" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Damoen_Saduk_Floating_Market.jpg/250px-Damoen_Saduk_Floating_Market.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Chợ nổi Damoen Saduk</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kylanthai.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3264" data-file-width="2448" height="333" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Kylanthai.JPG/250px-Kylanthai.JPG" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B3_l%C3%A2n" title="Kỳ lân">Kỳ lân</a> bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1" title="Đá">đá</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_cung_%28Bangkok%29" title="Hoàng cung (Bangkok)">Hoàng Cung</a> có sự ảnh hưởng rõ rệt của quá trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_h%C3%B3a" title="Hán hóa">Hán hóa</a></div>
</div>
</div>
Văn hóa Thái Lan chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các tư tưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a>
chính thức được công nhận là quốc giáo ở đất nước này và từ nền sản
xuất phụ thuộc vào nguồn nước. Có thể thấy rõ hai điểm trên qua các ngày
lễ hội. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">văn hóa</a> ứng xử, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i" title="Người Thái">người Thái</a> tỏ rõ sự sùng đạo, tôn kính <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_gia&action=edit&redlink=1" title="Hoàng gia (trang chưa được viết)">hoàng gia</a> và trọng thứ bậc cũng như tuổi tác.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.C3.B4n_nh.C3.A2n">Hôn nhân</span></h3>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content ambox-Unreferenced" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Commons-emblem-question book orange.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="44" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/44px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png" width="44" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Thông tin trong phần này hoặc đoạn này không <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">thể kiểm chứng được</a> do không được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú giải</a> từ bất kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn tham khảo</a> nào.</b><br />
<small>Xin bạn hãy cải thiện đoạn này bằng cách bổ sung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:C%C6%B0%E1%BB%9Bc_ch%C3%BA" title="Trợ giúp:Cước chú">chú thích</a> tới các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn uy tín</a>. Nếu bài được dịch từ Wikipedia ngôn ngữ khác thì hãy chuyển nguồn tham khảo từ phiên bản đó cho bài này.</small></span></td>
</tr>
</tbody></table>
Người Thái có tục ở rể, vài năm sau, khi đôi vợ chồng đã có con mới
về ở bên nhà chồng, nhưng bây giờ hầu như không có trừ vài trường hợp
gia đình bên gái khó khăn quá.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.A5c_l.E1.BB.87_ma_chay">Tục lệ ma chay</span></h3>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content ambox-Unreferenced" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Commons-emblem-question book orange.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="44" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/44px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png" width="44" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Thông tin trong phần này hoặc đoạn này không <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">thể kiểm chứng được</a> do không được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú giải</a> từ bất kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn tham khảo</a> nào.</b><br />
<small>Xin bạn hãy cải thiện đoạn này bằng cách bổ sung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:C%C6%B0%E1%BB%9Bc_ch%C3%BA" title="Trợ giúp:Cước chú">chú thích</a> tới các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn uy tín</a>. Nếu bài được dịch từ Wikipedia ngôn ngữ khác thì hãy chuyển nguồn tham khảo từ phiên bản đó cho bài này.</small></span></td>
</tr>
</tbody></table>
Xưa kia, người Thái quan niệm chết là tiếp tục "sống" ở thế giới bên kia. Vì vậy, đám ma là lễ tiễn người chết về "mường trời".<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a_d.C3.A2n_gian">Văn hóa dân gian</span></h3>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content ambox-Unreferenced" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Commons-emblem-question book orange.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="44" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/44px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png" width="44" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Thông tin trong phần này hoặc đoạn này không <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">thể kiểm chứng được</a> do không được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú giải</a> từ bất kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn tham khảo</a> nào.</b><br />
<small>Xin bạn hãy cải thiện đoạn này bằng cách bổ sung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:C%C6%B0%E1%BB%9Bc_ch%C3%BA" title="Trợ giúp:Cước chú">chú thích</a> tới các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn uy tín</a>. Nếu bài được dịch từ Wikipedia ngôn ngữ khác thì hãy chuyển nguồn tham khảo từ phiên bản đó cho bài này.</small></span></td>
</tr>
</tbody></table>
Thần thoại, cổ tích, truyền thuyết, truyện thơ, ca dao... là những
vốn quý báu của văn học cổ truyền người Thái. Những tác phẩm thơ ca nổi
tiếng của dân tộc Thái là: Xống chụ xon xao (tiếng Thái:สโงหชอุโสนสาโ),
Khun Lú Nàng Ủa (tiếng Thái:นานงบอุา), Ẩm ệt luông. Người Thái sớm có
chữ viết nên nhiều vốn cổ (văn học, luật lệ, dân ca) được ghi chép lại
trên giấy bản và lá cây. Người Thái rất thích ca hát, đặc biệt là khắp
tay. khắp là lối ngâm thơ hoặc hát theo lời thơ, có thể đệm đàn và múa.
Nhiều điệu múa như múa xòe, múa sạp đã được trình diễn trên sân khấu
trong và ngoài nước, hấp dẫn đông đảo khán giả. Hạn khuống, ném còn là
hai đặc trưng văn hóa nổi tiếng của người Thái.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A0_c.E1.BB.ADa">Nhà cửa</span></h3>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content ambox-Unreferenced" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Commons-emblem-question book orange.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="44" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1f/Commons-emblem-question_book_orange.svg/44px-Commons-emblem-question_book_orange.svg.png" width="44" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Thông tin trong phần này hoặc đoạn này không <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">thể kiểm chứng được</a> do không được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú giải</a> từ bất kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn tham khảo</a> nào.</b><br />
<small>Xin bạn hãy cải thiện đoạn này bằng cách bổ sung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:C%C6%B0%E1%BB%9Bc_ch%C3%BA" title="Trợ giúp:Cước chú">chú thích</a> tới các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">nguồn uy tín</a>. Nếu bài được dịch từ Wikipedia ngôn ngữ khác thì hãy chuyển nguồn tham khảo từ phiên bản đó cho bài này.</small></span></td>
</tr>
</tbody></table>
Nhà người Thái Đen lại gần với kiểu nhà của các cư dân Môn-Khmer. Tuy
vậy, nhà người Thái Đen lại có những đặc trưng không có ở nhà của cư
dân Môn-Khmer: nhà người Thái Đen nóc hình mai rùa, chỏm đầu đốc có khau
cút với nhiều kiểu khác nhau. Còn những người Thái khác thì nhà cửa có
hoa văn trang trí kiểu cung đình hoặc giống phương Tây.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">Tiếng Thái</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_thao_Th%C3%A1i_Lan" title="Thể thao Thái Lan">Thể thao Thái Lan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trang_ph%E1%BB%A5c_Th%C3%A1i_Lan" title="Trang phục Thái Lan">Trang phục Thái Lan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i_Lan" title="Tên người Thái Lan">Tên người Thái</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Th%C3%A1i_Lan" title="Tết Thái Lan">Tết Thái Lan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Th%C3%A1i_Lan" title="Lễ hội Thái Lan">Lễ hội Thái Lan</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Du_l.E1.BB.8Bch">Du lịch</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch_Th%C3%A1i_Lan" title="Du lịch Thái Lan">Du lịch Thái Lan</a></i></div>
</dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-1" style="-moz-column-count: 1; -webkit-column-count: 1; column-count: 1; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-dano7212-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-dano7212_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2119rank.html" rel="nofollow">Dân số các Quốc Gia trên Thế Giới</a>, CIA World Factbook ước tính</span></li>
<li id="cite_note-imf2-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-imf2_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-imf2_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-imf2_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-imf2_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/01/weodata/weorept.aspx?sy=2013&ey=2018&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=49&pr1.y=10&c=578&s=NGDP_RPCH%2CNGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=" rel="nofollow">“Thailand”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=International_Monetary_Fund&action=edit&redlink=1" title="International Monetary Fund (trang chưa được viết)">International Monetary Fund</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 9 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Thailand&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imf.org%2Fexternal%2Fpubs%2Fft%2Fweo%2F2014%2F01%2Fweodata%2Fweorept.aspx%3Fsy%3D2013%26ey%3D2018%26scsm%3D1%26ssd%3D1%26sort%3Dcountry%26ds%3D.%26br%3D1%26pr1.x%3D49%26pr1.y%3D10%26c%3D578%26s%3DNGDP_RPCH%252CNGDPD%252CNGDPDPC%252CPPPGDP%252CPPPPC%26grp%3D0%26a%3D&rft.genre=book&rft.pub=International+Monetary+Fund&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-ThaiHDI-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-ThaiHDI_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr14-summary-en.pdf" rel="nofollow">“Thailand”</a>. United Nations Development Programme. tr. 17<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 9 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=United+Nations+Development+Programme&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Thailand&rft_id=http%3A%2F%2Fhdr.undp.org%2Fsites%2Fdefault%2Ffiles%2Fhdr14-summary-en.pdf&rft.pages=17&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-longestthai-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-longestthai_4-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.worldhop.com/Journals/J5/ROYAL.HTM" rel="nofollow">“A Royal Occasion speeches”</a>. Worldhop.com Journal. 1996<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Worldhop.com+Journal&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1996&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.worldhop.com%2FJournals%2FJ5%2FROYAL.HTM&rft.btitle=A+Royal+Occasion+speeches&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-Central_Intelligence_Agency-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-Central_Intelligence_Agency_5-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/th.html" rel="nofollow">CIA World Factbook Thailand</a>, CIA World Factbook.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.irinnews.org/Report.aspx?ReportId=84844" rel="nofollow">THAILAND: Burmese migrant children missing out on education</a>. IRIN Asia. June 15, 2009.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.nso.go.th/eng/en/pop2000/table/eadv_tab3.pdf" rel="nofollow">Population by religion, sex, area and region</a>, National Statistic Office of Thailand.</span></li>
<li id="cite_note-middleIncomeCountry-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-middleIncomeCountry_8-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.worldbank.or.th/WBSITE/EXTERNAL/COUNTRIES/EASTASIAPACIFICEXT/THAILANDEXTN/0,,menuPK:333304%7EpagePK:141132%7EpiPK:141121%7EtheSitePK:333296,00.html" rel="nofollow">Thailand and the World Bank</a>, World Bank on Thailand country overview.</span></li>
<li id="cite_note-GuardianThailandOverview-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-GuardianThailandOverview_9-0">^</a></b> <span class="reference-text">The Guardian, <a class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/country-profile/thailand" rel="nofollow">Country profile: Thailand</a>, 25 April 2009.</span></li>
<li id="cite_note-ThaiCSM-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-ThaiCSM_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.csmngt.com/thailand_history.htm" rel="nofollow">Thailand (Siam) History</a>, CSMngt-Thai.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">จิตร
ภูมิศักดิ์ 1976: "ความเป็นมาของคำสยาม ไทย ลาวและขอม และลักษณะทางสังคม
ของชื่อชนชาติ" (Jid Phumisak 1976: "Coming Into Existence for the
Siamese Words for Thai, Laotian and Khmer and Societal Characteristics
for Nation-names")</span></li>
<li id="cite_note-JSS_077_1c_DuYutingChenLufan-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-JSS_077_1c_DuYutingChenLufan_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Du Yuting; Chen Lufan (1989). <a class="external text" href="http://www.siamese-heritage.org/jsspdf/1981/JSS_077_1c_DuYutingChenLufan_KublaiKhanConquestAndThaiMigration.pdf" rel="nofollow">“Did Kublai Khan's Conquest of the Dali Kingdom Give Rise to the Mass Migration of the Thai People to the South?”</a> (PDF). <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Journal_of_the_Siam_Society&action=edit&redlink=1" title="Journal of the Siam Society (trang chưa được viết)">Journal of the Siam Society</a></i> (Siam Heritage Trust). JSS Vol. 77.1c (digital). câu cuối cùng trong phần bài viết của trang 39<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 9 năm 2014</span>.
‘Người Thái ở phương bắc cũng như phương nam, theo bất cứ cách hiểu
nào, đã không di cư ào ạt xuống phía nam sau cuộc xâm lược của Hốt Tất
Liệt vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BA%A1i_L%C3%BD" title="Vương quốc Đại Lý">Vương quốc Đại Lý</a>
(tiếng Anh: The Thai people in the north as well as in the south did
not in any sense "migrate en masse to the south" after Kublai Khan's
conquest of the Dali Kingdom).’</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=JSS+Vol.+77.1c&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.siamese-heritage.org%2Fjsspdf%2F1981%2FJSS_077_1c_DuYutingChenLufan_KublaiKhanConquestAndThaiMigration.pdf&rft.atitle=Did+Kublai+Khan%27s+Conquest+of+the+Dali+Kingdom+Give+Rise+to+the+Mass+Migration+of+the+Thai+People+to+the+South%3F&rft.genre=book&rft.aulast=Du+Yuting&rft.pub=Siam+Heritage+Trust&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1989&rft.pages=c%C3%A2u+cu%E1%BB%91i+c%C3%B9ng+trong+ph%E1%BA%A7n+b%C3%A0i+vi%E1%BA%BFt+c%E1%BB%A7a+trang+39&rft.jtitle=Journal+of+the+Siam+Society&rft.issue=digital&rft.btitle=Did+Kublai+Khan%27s+Conquest+of+the+Dali+Kingdom+Give+Rise+to+the+Mass+Migration+of+the+Thai+People+to+the+South%3F&rft.au=Du+Yuting&rft.au=Chen+Lufan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-JGIS_Tai_Origin-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-JGIS_Tai_Origin_13-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Luo, Wei; Hartmann, John; Li, Jinfang; Sysamouth, Vinya (tháng 12 năm 2000). <a class="external text" href="http://www.niu.edu/landform/papers/JGIS_Tai_Origin.pdf" rel="nofollow">“GIS Mapping and Analysis of Tai Linguistic and Settlement Patterns in Southern China”</a>. <i>Geographic Information Sciences</i> (DeKalb: Northern Illinois University) <b>6</b> (2). phần abstract<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 9 năm 2014</span>.
“Tóm tắt: Bằng sự kết hợp giữa các thông tin về ngôn ngữ học và các đặc
điểm địa vật lý trong môi trường GIS, bài viết này lập bản đồ khu vực
sử dụng các biến thể từ vựng liên quan đến canh tác lúa nước của các dân
tộc thiểu số Tai ở miền nam Trung Quốc và kết quả cho thấy rằng nguồn
gốc của Tai Nguyên Thủy (Proto-Tai) nằm ở vùng Quảng Tây-Quý Châu chứ
không phải Vân Nam hay vùng trung lưu sông Trường Giang như nhiều người
nghĩ....”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Northern+Illinois+University&rft.place=DeKalb&rft.volume=6&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.niu.edu%2Flandform%2Fpapers%2FJGIS_Tai_Origin.pdf&rft.atitle=GIS+Mapping+and+Analysis+of+Tai+Linguistic+and+Settlement+Patterns+in+Southern+China&rft.genre=book&rft.aulast=Luo&rft.aufirst=Wei&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=December+2000&rft.pages=ph%E1%BA%A7n+abstract&rft.jtitle=Geographic+Information+Sciences&rft.issue=2&rft.btitle=GIS+Mapping+and+Analysis+of+Tai+Linguistic+and+Settlement+Patterns+in+Southern+China&rft.au=Luo%2C+Wei&rft.au=Hartmann%2C+John&rft.au=Li%2C+Jinfang&rft.au=Sysamouth%2C+Vinya&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-TAISBIND-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-TAISBIND_14-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Earth Observatory; Rachel Hauser (28 tháng 3 năm 2002). <a class="external text" href="http://earthobservatory.nasa.gov/Features/TaiLanguage/" rel="nofollow"><i>Tais that Bind</i></a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Earth+Observatory&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=March+28%2C+2002&rft_id=http%3A%2F%2Fearthobservatory.nasa.gov%2FFeatures%2FTaiLanguage%2F&rft.btitle=Tais+that+Bind&rft.genre=book&rft.au=Earth+Observatory&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-THAIDICU-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-THAIDICU_15-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">University of Texas, Arlington, Department of Linguistic and TESOL; Jerold A. Edmondson. <a class="external text" href="http://www.uta.edu/faculty/jerry/pol.pdf" rel="nofollow"><i>the power of language over the past: Tai settlement and Tai linguistics in southern China and northern Vietnam</i></a>. tr. 15.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=University+of+Texas%2C+Arlington&rft.aufirst=Department+of+Linguistic+and+TESOL&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=the+power+of+language+over+the+past%3A+Tai+settlement+and+Tai+linguistics+in+southern+China+and+northern+Vietnam&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.uta.edu%2Ffaculty%2Fjerry%2Fpol.pdf&rft.pages=15&rft.genre=book&rft.au=University+of+Texas%2C+Arlington%2C+Department+of+Linguistic+and+TESOL&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử thế giới cận đại. NXB Giáo dục. 2011. Trang 476</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử thế giới cận đại. NXB Giáo dục 2011. Trang 475</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử thế giới cận đại. NXB Giáo dục. 2011. Trang 481</span></li>
<li id="cite_note-CIA_Thailand-19">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-CIA_Thailand_19-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-CIA_Thailand_19-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/th.html" rel="nofollow">CIA world factbook - Thailand</a></span></li>
<li id="cite_note-IRRI_Thailand-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-IRRI_Thailand_20-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.irri.org/science/cnyinfo/thailand.asp" rel="nofollow">IRRI country profile</a></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2097.html" rel="nofollow">CIA world factbook - Greater Mekong Subregion</a></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cockatoo.com/english/thailand/thailand-weights-measures.htm" rel="nofollow">Weights and measures in Thailand</a></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.mofa.gov.vn/vi/cn_vakv/ca_tbd/nr040819104152/ns070801102436#0c63gOSyiV52" rel="nofollow">http://www.mofa.gov.vn/vi/cn_vakv/ca_tbd/nr040819104152/ns070801102436#0c63gOSyiV52</a></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">The Council of State, <a class="external text" href="http://www.parliament.go.th/files/library/b05.htm" rel="nofollow">Constitutions of Thailand</a>.
This list contains 2 errors: it states that the 6th constitution was
promulgated in 1912 (rather than 1952), and it states that the 11th
constitution was promulgated in 1976 (rather than 1974).</span></li>
<li id="cite_note-Thanet-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-Thanet_25-0">^</a></b> <span class="reference-text">Thanet Aphornsuvan, <span class="PDFlink"><a class="external text" href="http://rspas.anu.edu.au/pah/human_rights/papers/2001/Thanet.pdf" rel="nofollow">The Search for Order: Constitutions and Human Rights in Thai Political History</a></span><span style="font-size: smaller;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PDF" title="PDF">PDF</a> (152 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kibibyte&action=edit&redlink=1" title="Kibibyte (trang chưa được viết)">KiB</a>)</span>, 2001 Symposium: Constitutions and Human Rights in a Global Age: An Asia Pacific perspective</span></li>
<li id="cite_note-multiple-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-multiple_26-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.ctv.ca/servlet/ArticleNews/story/CTVNews/20060919/thailand_coups_060919/20060919/" rel="nofollow">A list of previous coups in Thailand</a></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.foxnews.com/story/0,2933,214562,00.html" rel="nofollow">A list of recent coups in Thailand's history</a></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://vnexpress.net/tin-tuc/the-gioi/dao-chinh-quan-su-o-thai-lan-2994416.html" rel="nofollow">http://vnexpress.net/tin-tuc/the-gioi/dao-chinh-quan-su-o-thai-lan-2994416.html</a></span></li>
<li id="cite_note-Criminal_Justice-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-Criminal_Justice_29-0">^</a></b> <span class="reference-text">Kittipong Kittayarak, <span class="PDFlink"><a class="external text" href="http://www.unafei.or.jp/english/pdf/PDF_rms/no60/ch06.pdf" rel="nofollow">The Thai Constitution of 1997 and its Implication on Criminal Justice Reform</a></span><span style="font-size: smaller;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PDF" title="PDF">PDF</a> (221 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kibibyte&action=edit&redlink=1" title="Kibibyte (trang chưa được viết)">KiB</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Robert B. Albritton and Thawilwadee Bureekul, <span class="PDFlink"><a class="external text" href="http://www.asianbarometer.org/newenglish/publications/workingpapers/no.28.pdf" rel="nofollow">Developing Democracy under a New Constitution in Thailand</a></span><span style="font-size: smaller;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PDF" title="PDF">PDF</a> (319 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kibibyte&action=edit&redlink=1" title="Kibibyte (trang chưa được viết)">KiB</a>)</span>, National Taiwan University and Academia Sinica Asian Barometer Project Office Working Paper Series No. 28, 2004</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Pongsudhirak Thitinan, "Victory places Thaksin at crossroads", Bangkok Post, February 9, 2005</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.nationmultimedia.com/Election2005/news/news.php?news=02%2F10020506.htm" rel="nofollow">“Unprecedented 72% turnout for latest poll”</a>. The Nation. 10 tháng 2 năm 2005.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=The+Nation&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=February+10%2C+2005&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nationmultimedia.com%2FElection2005%2Fnews%2Fnews.php%3Fnews%3D02%252F10020506.htm&rft.btitle=Unprecedented+72%25+turnout+for+latest+poll&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thái Lan"></span></span></li>
<li id="cite_note-QuoVadis-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-QuoVadis_33-0">^</a></b> <span class="reference-text">Aurel Croissant and Daniel J. Pojar, Jr., <a class="external text" href="http://www.ccc.nps.navy.mil/si/2005/Jun/croissantJun05.asp" rel="nofollow">Quo Vadis Thailand? Thai Politics after the 2005 Parliamentary Election</a>, Strategic Insights, Volume IV, Issue 6 (June 2005)</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">The Nation, <a class="external text" href="http://nationmultimedia.com/2006/09/27/headlines/headlines_30014776.php" rel="nofollow">Interim charter draft</a>, 27 September 2006</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://tuoitre.vn/The-gioi/445017/Em-gai-Thaksin-tro-thanh-thu-tuong.html" rel="nofollow">http://tuoitre.vn/The-gioi/445017/Em-gai-Thaksin-tro-thanh-thu-tuong.html</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_th.E1.BB.A9c">Chính thức</span></h3>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Th%C3%A1i_Lan" title="commons:Special:Search/Thái Lan"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Thailand?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Thái Lan trên Wikimedia Commons">Thái Lan</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.thaigov.go.th/" rel="nofollow">Thaigov.go.th</a> Royal Government of Thailand</li>
<li><a class="external text" href="http://www.tourismthailand.org/" rel="nofollow">Tourism Authority of Thailand</a> Official tourism website</li>
<li><a class="external text" href="http://www.parliament.go.th/files/mainpage.htm" rel="nofollow">Thai National Assembly</a> Official Thai Parliament website</li>
<li><a class="external text" href="http://www.mfa.go.th/" rel="nofollow">Mfa.go.th</a> Thailand Ministry of Foreign Affairs</li>
<li><a class="external text" href="http://www.nectec.or.th/internet/" rel="nofollow">Thailand Internet Information</a> Thailand: National Electronics and Computer Technology Center</li>
<li><a class="external text" href="http://vuonthangdung.vn/cac-mau-tham-khao/vuon-thang-dung-ngoai-troi/mau-tham-khao-vuon-tuong-o-thai-lan/" rel="nofollow">Vertical garden in Thailand</a> The Vertical garden in Thailand</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.A1c">Khác</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/th.html" rel="nofollow">CIA - The World Factbook - Thailand</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.commonlanguageproject.net/?page_id=41#Thailand" rel="nofollow">Thailand Country Fact Sheet</a> from the Common Language Project</li>
<li><a class="external text" href="http://www.thailex.info/" rel="nofollow">Thailand Travel Dictionary</a> Non-commercial information site</li>
<li><a class="external text" href="http://map.longdo.com/" rel="nofollow">Longdo Map Thailand</a> On-line Thailand map</li>
<li><a class="external text" href="http://www.article2.org/pdf/v02n03.pdf" rel="nofollow">Royal Thai Police Killings</a></li>
<li><a class="external free" href="http://www.youtube.com/watch?v=xO7sKAx5rz8&feature=player_embedded" rel="nofollow">http://www.youtube.com/watch?v=xO7sKAx5rz8&feature=player_embedded</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Khu vực địa lý</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"></th></tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;"><tbody>
<tr><th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><div style="font-size: 110%;">
<br />Thành viên tổ chức quốc tế</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ar-ga"></span><br />
<span id="interwiki-af-fa"></span> <span id="interwiki-ar-fa"></span> <span id="interwiki-id-fa"></span> <span id="interwiki-lo-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A1i_Lan" title="Thể loại:Thái Lan">Thái Lan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Thể loại:Quân chủ lập hiến">Quân chủ lập hiến</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia Đông Nam Á">Quốc gia Đông Nam Á</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Taksin</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Taksin Đại Vương</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">Quốc vương của Thonburi</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KingTaksinfromItalymuseum.JPG"><img alt="KingTaksinfromItalymuseum.JPG" data-file-height="1421" data-file-width="1000" height="284" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b8/KingTaksinfromItalymuseum.JPG/200px-KingTaksinfromItalymuseum.JPG" width="200" /></a>
<div>
Bức vẽ Quốc vương Taksin từ Bảo tàng quốc gia Roma.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Quốc vương Xiêm</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tại vị</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_12" title="28 tháng 12">28 tháng 12</a>, 1767 – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_4" title="6 tháng 4">6 tháng 4</a>, 1782</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đăng quang</th>
<td>28 tháng 12, 1767</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td>triều đại thành lập</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buddha_Yodfa_Chulaloke" title="Buddha Yodfa Chulaloke">Buddha Yodfa Chulaloke</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hậu duệ</th>
<td>30<sup class="reference" id="cite_ref-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hoàng tộc</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Thonburi" title="Vương quốc Thonburi">triều đại Thonburi</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td>Zheng Yong<sup class="reference" id="cite_ref-Lintner.2C_p._112_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Lintner.2C_p._112-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td>Nok-lang (sau là Somdet Krom Phra Phithak Thephamat)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_4" title="17 tháng 4">17 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1734" title="1734">1734</a><br />
Ayutthaya, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayutthaya" title="Vương quốc Ayutthaya">Vương quốc Ayutthaya</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_4" title="7 tháng 4">7 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a> (47 tuổi)<br />
Cung điện Wang Derm, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Thon Buri</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Thonburi" title="Vương quốc Thonburi">Vương quốc Thonburi</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tôn giáo</th>
<td>Phật giáo</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Taksin</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>: <span lang="th">สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช</span>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1_ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i_sang_k%C3%BD_t%E1%BB%B1_Latinh" title="Chuyển tự tiếng Thái sang ký tự Latinh">RTGS</a>: Somdet Phra Chao Taksin Maha Rat, <span class="metadata"><span class="unicode audiolink"><a class="internal" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Th-Taksin_the_Great.ogg" title="Th-Taksin the Great.ogg">listen</a></span> <sup><small>(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">trợ giúp</a>·<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Th-Taksin_the_Great.ogg" title="Tập tin:Th-Taksin the Great.ogg">chi tiết</a>)</small></sup></span>) hay <b>Quốc vương Thonburi</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>: <span lang="th">สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี</span>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1_ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i_sang_k%C3%BD_t%E1%BB%B1_Latinh" title="Chuyển tự tiếng Thái sang ký tự Latinh">RTGS</a>: Somdet Phra Chao Krung Thon Buri) (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_4" title="17 tháng 4">17 tháng 4</a>, 1734 – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_4" title="7 tháng 4">7 tháng 4</a>, 1782) là quốc vương duy nhất của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Thonburi" title="Vương quốc Thonburi">Vương quốc Thonburi</a>. Ông là một thủ lĩnh giải phóng Xiêm khỏi sự chiếm đóng của Miến Điện sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayutthaya" title="Vương quốc Ayutthaya">Ayutthaya</a>
thất thủ lần thứ nhì vào năm 1767, và sau đó thống nhất Xiêm từ các
quân phiệt. Do Ayutthaya hầu như bị tàn phá hoàn toàn, ông cho thiết lập
Thonburi làm tân đô. Trong thời gian trị vì của ông, xảy ra các sự kiện
nổi bật như các cuộc chiến tranh, chiến đấu đảy lui các cuộc xâm chiếm
mới của Miến Điện và chinh phục Vương quốc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lanna" title="Lanna">Lanna</a> ở phía bắc, các tiểu quốc Lào, và đe dọa Cao Miên. Ông bị chiến hữu lâu năm là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buddha_Yodfa_Chulaloke" title="Buddha Yodfa Chulaloke">Buddha Yodfa Chulaloke</a> hành quyết, người này lập nên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Chakri" title="Vương triều Chakri">Vương triều Chakri</a> cai trị Thái Lan cho đến nay.<br />
Mặc dù chiến tranh diễn ra trong hầu hết thời gian sự nghiệp của
Taksin, song ông giành sự quan tấm lớn đến chính trị, cai quản, kinh tế,
và phúc lợi của quốc gia. Ông xúc tiến mậu dịch và duy trì quan hệ với
ngoại quốc như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Đại Thanh</a>,
Anh Quốc, và Hà Lan. Ông cho xây dựng đường giao thông và đào kênh. Bên
cạnh việc khôi phục và cải tạo chùa, ông còn nỗ lực phục hưng văn học,
và các loại hình nghệ thuật khác như kịch, hội họa, kiến trúc, và thủ
công nghiệp. Ông cũng ban hành các quy định về việc thu thập và cải biên
các văn bản khác nhau nhằm xúc tiến giáo dục và nghiên cứu tôn giáo.
Nhằm công nhận công lao của ông với người Thái, sau này ông được truy
phong tước <i>Maharaj</i> (Đại Vương).<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_khi_.C4.91.C4.83ng_c.C6.A1"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Trước khi đăng cơ</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Th.E1.BB.9Di_thi.E1.BA.BFu_ni.C3.AAn_v.C3.A0_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thời thiếu niên và giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p_ban_.C4.91.E1.BA.A7u"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Sự nghiệp ban đầu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Kh.C3.A1ng_c.E1.BB.B1_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Kháng cự và độc lập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#L.E1.BA.ADp_.C4.91.C3.B4"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Lập đô</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Tr.E1.BB.8B_v.C3.AC"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Trị vì</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#T.E1.BB.A9c_v.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Tức vị</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#N.C4.83m_qu.E1.BB.91c_gia_ri.C3.AAng_bi.E1.BB.87t"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Năm quốc gia riêng biệt</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Chi.E1.BA.BFn_tranh"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Chiến tranh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Kho.C3.A1ch_tr.C6.B0.C6.A1ng_ra_ngo.E1.BA.A1i_qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Khoách trương ra ngoại quốc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Kinh_t.E1.BA.BF.2C_v.C4.83n_h.C3.B3a_v.C3.A0_t.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Kinh tế, văn hóa và tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_cu.E1.BB.91i"><span class="tocnumber">2.6</span> <span class="toctext">Những năm cuối</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Di_s.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Di sản</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Gia_.C4.91.C3.ACnh"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Gia đình</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.C6.B0.E1.BB.9Bc_khi_.C4.91.C4.83ng_c.C6.A1">Trước khi đăng cơ</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_thi.E1.BA.BFu_ni.C3.AAn_v.C3.A0_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Thời thiếu niên và giáo dục</span></h3>
Taksin sinh ngày 17 tháng 4 năm 1734 (22 tháng 3 năm 2277 Phật lịch) tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ayutthaya_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Ayutthaya (thành phố)">Ayutthaya</a>. Cha của ông là Yong Saetae (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>: <span lang="th">หยง แซ่แต้</span>; <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">鄭鏞</span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi%C3%AAn_%C3%A2m_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Phiên âm Hán-Việt">Hán-Việt</a>: <i>Trịnh Dong</i>), là một quan viên thu thuế,<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-3">[3]</a></sup> có gốc Triều Châu từ huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%ABng_H%E1%BA%A3i" title="Trừng Hải">Trừng Hải</a>, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-Lintner.2C_p._112_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Lintner.2C_p._112-2">[2]</a></sup> Mẹ của ông là Nok-iang (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Th%C3%A1i" title="Tiếng Thái">tiếng Thái</a>: <span lang="th">นกเอี้ยง</span>), bà là một người Thái (và sau được phong tước Somdet Krom Phra Phithak Thephamat).<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-4">[4]</a></sup> Do ấn tượng trước ông, Chao Phraya Chakri (Mhud), người đương giữ chức Samuhanayok (สมุหนายก <i>tể tướng</i>) trong triều đại của Quốc vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Boromakot&action=edit&redlink=1" title="Boromakot (trang chưa được viết)">Boromakot</a>, nhận nuôi ông và ban cho ông tên Thái là Sin (สิน) nghĩa là tiền bạc hoặc của cải.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-5">[5]</a></sup>
Khi lên 7 tuổi, Sin được giao cho một nhà sư tên là Thongdee để bắt đầu
tiếp nhận giáo dục trong một chùa tên là Wat Kosawat (วัดโกษาวาส) (sau
là Wat Choeng Tha วัดเชิงท่า).<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-6">[6]</a></sup>
Sau bảy năm, cha nuôi gửi ông đi làm công việc của một tiểu đồng vương
thất. Khi Sin cùng bạn của mình là Thong-Duang còn là tiểu tăng, họ kể
rằng mình gặp một thầy bói người Hoa và người này nói rằng cả hai có
đường vận may mắn trong bàn tay và sẽ đều làm quốc vương. Không ai cho
rằng điều này là nghiêm túc, song Thong-Duang về sau trở thành người kế
nhiệm Taksin, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_I" title="Rama I">Rama I</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p_ban_.C4.91.E1.BA.A7u">Sự nghiệp ban đầu</span></h3>
Sau ba năm làm sư, Sin tham gia phụng sự cho Quốc vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekatat&action=edit&redlink=1" title="Ekatat (trang chưa được viết)">Ekatat</a> và là phó thống đốc thứ nhất rồi thống đốc của tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tak_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Tak (tỉnh)">Tak</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-8">[8]</a></sup> do vậy mà ông được gọi là <i>Phraya Tak</i>, tức thống đốc tỉnh Tak- tỉnh gặp nguy hiểm từ Miến Điện.<br />
Năm 1764, quân Miến tấn công khu vực miền nam của Xiêm. Dưới quyền Muang Maha Noratha, quân Miến thắng lợi và tiến đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phetchaburi" title="Phetchaburi">Phetchaburi</a>,
và tại đây phải đối diện với các binh sĩ Xiêm dưới quyền hai tướng quân
là Kosadhibodhi và Phraya Tak. Quân đội Xiêm đánh lui quân Miến về đèo
Singkhorn.<br />
Năm 1765, khi quân Miến tấn công Ayutthaya, Phraya Tak tham gia phòng thủ kinh thành, nhờ vậy mà được ban tước "<i>Phraya Vajiraprakarn</i>" của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kamphaeng_Phet_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Kamphaeng Phet (tỉnh)">Kamphaeng Phet</a>.
Tuy nhiên, ông không có cơ hội đến cai trị tỉnh Kamphaeng Phet do chiến
tranh lại nổ ra. Ông lập tức được triệu hồi để bảo vệ kinh thành. Trong
hơn một năm, các binh sĩ Xiêm và Miến giao tranh ác liệt trong cuộc bao
vây Ayutthaya. Trong thời gian này, Phraya Vajiraprakarn trải qua nhiều
thất bại khiến ông nghi ngờ về giá trị các nỗ lực của bản thân.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.A1ng_c.E1.BB.B1_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Kháng cự và độc lập</span></h3>
Ngày 3 tháng 1 năm, 1766, trước khi Ayutthaya thất thủ, ông cùng 500 tùy tùng phá vây đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rayong" title="Rayong">Rayong</a>, ở bờ đông của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Th%C3%A1i_Lan" title="Vịnh Thái Lan">vịnh Thái Lan</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-9">[9]</a></sup>
Hành động này chưa từng được giải thích thỏa đáng, do vương cung và
Ayutthaya nằm trên một đảo; cách Taksin và tùy tùng phá vây vẫn còn là
điều bí ẩn.<br />
Ngày 7 tháng 4 năm 1767, Ayutthaya hoàn toàn thất thủ trước quân
Miến. Sau khi kinh đô thất thủ và quốc vương từ trần, Xiêm bị phân thành
sáu phần, trong đó Sin kiểm soát vùng duyên hải phía đông. Cùng với
Tong-Duang, nay là Chao Phraya Chakri, ông cuối cùng tiến hành đẩy lui
người Miến, đánh bại các đối thủ và tái thống nhất quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
Thống đốc Chantaburi từ chối thương lượng hữu nghị, do vậy ông cùng
tùy tùng đột kích và chiếm được thị trấn vào ngày 15 tháng 6 năm 1767,
chỉ hai tháng sau khi Ayutthaya thất thủ.<sup class="reference" id="cite_ref-DamrongRajanubhab385_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-DamrongRajanubhab385-11">[11]</a></sup> Quân đội của ông nhanh chóng gia tăng số lượng với những nam giới tại Chantaburi và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trat&action=edit&redlink=1" title="Trat (trang chưa được viết)">Trat</a>, là hai tỉnh không bị cướp phá và bị suy giảm dân số do quân Miến,<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-12">[12]</a></sup> một cách tự nhiên tạo thành cơ sở thích hợp cho ông để tiến hành chuẩn bị giải phóng tổ quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-warwood253_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-warwood253-13">[13]</a></sup><br />
Sau khi cướp phá hoàn toàn Ayutthaya, người Miến dường như không thể
hiện sự quan tâm nghiêm túc trong việc chiếm giữ thủ đô của Xiêm, do họ
chỉ để lại một số ít binh sĩ dưới quyền Tướng Suki để kiểm soát thành
phố nay đã tan vỡ. Họ chuyển sự chú ý của mình về phía bắc, nơi Miến
Điện chịu sự đe dọa từ việc Đại Thanh xâm chiếm. Ngày 6 tháng 11 năm
1767, khi làm chủ được 5.000 binh sĩ và toàn bộ đều có sĩ khí cao,
Taksin chỉ huy quân đội đi thuyền ngược sông Chao Phraya và chiếm
Thonburi ở đối diện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a> hiện nay, hành quyết thống đốc người Thái do Miến Điện phong là Thong-in.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-14">[14]</a></sup> Sau chiến thắng nhanh chóng này, ông táo bạo tấn công đại doanh của quân Miến tại Phosamton gần Ayutthya.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-15">[15]</a></sup> Quân Miến bị đánh bại, và Taksin khải hoàn Ayutthaya bảy tháng sau khi thành phố thất thủ.<sup class="reference" id="cite_ref-warwood253_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-warwood253-13">[13]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BA.ADp_.C4.91.C3.B4">Lập đô</span></h3>
Taksin thực hiện những bước quan trọng nhằm thể hiện ông là một người
kế nhiệm xứng đáng của vương vị. Ông được thuật là đã đối đãi thích hợp
với dư đảng của vương tộc cũ, sắp xếp đại hỏa táng thi thể của Quốc
vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekatat&action=edit&redlink=1" title="Ekatat (trang chưa được viết)">Ekatat</a>, và giải quyết vấn đề định đô.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-16">[16]</a></sup>
Có thể Taksin nhận thấy rằng Ayutthaya bị tàn phá nghiêm trọng nên việc
khôi phục nó về tình trạng cũ chắc chắc sẽ quá sức đối với nguồn lực
của ông. Người Miến quá quen thuộc với các tuyến đường để tiến đến
Ayutthaya, và trong trường hợp người Miến lại tiến công, thì binh sĩ của
ông sẽ không thể đủ sức bảo vệ thành phố. Do vậy, ông lập đô tại
Thonburi, là nơi gần biển hơn Ayutthaya.<sup class="reference" id="cite_ref-Syamananda95_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Syamananda95-17">[17]</a></sup>
Ngoài việc sẽ khó xâm nhập Thon Buri bằng đường bộ, sự lựa chọn này
cũng sẽ ngăn chặn việc thu thập vũ khí và thiết bị quân sự của bất cứ ai
có tham vọng biến bản thân thành một vương độc lập ở xa về thượng du <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chao_Phraya" title="Sông Chao Phraya">sông Chao Phraya</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-DamrongRajanubhab385_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-DamrongRajanubhab385-11">[11]</a></sup> Do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thonburi&action=edit&redlink=1" title="Thonburi (trang chưa được viết)">Thonburi</a>
là một đô thị nhỏ, quân sẵn có của Vương Tak, cả bộ binh và thủy binh,
có thể tham gia xây dựng công sự, và nếu ông nhận thấy rằng không thể
giữ nó trước một cuộc tấn công của kẻ thù, ông có thể đưa quân lên tàu
và tiến hành triệt thoái đến Chantaburi.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
Những thắng lợi trước các đối thủ quyền lực là nhờ năng lực chiến đấu
như một chiến binh của Taksin. Ông thường ở tiền tuyến trong khi đấu
với kẻ địch, nhờ vậy truyền sĩ khí cho binh sĩ để họ bất chấp nguy hiểm.
Trong số những quan chức gắn vận mệnh với ông có hai cá nhân mà sau này
đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong lịch sử Thái Lan, họ là hai
người con của một quan chức mang tước Pra Acksonsuntornsmiantra
(พระอักษรสุนทรเสมียนตรา), người anh là Tongduang (ทองด้วง) và sau thành
lập vương triều Chakri, người em là Boonma (บุญมา) nắm giữ vị trí quyền
lực số hai.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-19">[19]</a></sup> Trước khi Ayutthaya thất thủ, Tongduang được phong tước <i>Luang</i> <i>Yokkrabat</i>, giữ chức giám sát vương thất, thống đốc tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ratchaburi&action=edit&redlink=1" title="Ratchaburi (trang chưa được viết)">Ratchaburi</a>,
còn Boonma có hiệu là Nai Sudchinda. Luang Yokkrabat (Tongduang) do đó
không ở tại Ayutthaya khi kinh thành thất thủ, còn Nai Sudchinda
(Boonma) đào thoát thành công khỏi kinh thành. Tuy nhiên, khi Taksin tập
hợp lực lượng tại Chantaburi, Nai Sudchinda đem những tùy tùng của mình
gia nhập, giúp tăng cường lực lượng của Taksin, và được thăng làm Pra
Mahamontri (พระมหามนตรี). Ngay sau khi đăng cơ, Taksin đảm bảo phụng sự
của Luang Yokkrabut theo khuyến nghị của Pra Mahamontri và thăng người
này là Pra Rajwarin (พระราชวรินทร์). Sau đó, do có công lao nên Pra
Rajwarin được lập làm Chao Phraya Chakri, hạng tể tướng, và Pra
Mahamontri được lập làm Chao Phraya Surasih.<sup class="reference" id="cite_ref-Syamananda95_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Syamananda95-17">[17]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BB.8B_v.C3.AC">Trị vì</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.A9c_v.E1.BB.8B">Tức vị</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KingTaksin%27s_coronation.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="581" data-file-width="850" height="137" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/KingTaksin%27s_coronation.jpg/200px-KingTaksin%27s_coronation.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Taksin Đại Vương tức vị, 1767-12-28</div>
</div>
</div>
Ngày 28 tháng 12 năm 1767, ông tức vị quốc vương của Xiêm tại cung điện Wang Derm tại tân đô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thonburi&action=edit&redlink=1" title="Thonburi (trang chưa được viết)">Thonburi</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-20">[20]</a></sup> Ông lấy danh xưng chính thức là <b>Boromraja IV</b> và "<b>Phra Sri Sanphet</b>",
song được biết trong sử Thái là Quốc vương Taksin, một sự kết hợp giữa
danh xưng phổ biến của ông là Phya Tak, và nguyên danh của ông là Sin,
hoặc là Quốc vương của Thonburi, do ông là quân chủ duy nhất của kinh đô
này. Khi làm lễ đăng cơ, ông 34 tuổi. Quốc vương chọn không trở về
Ayutthaya mà lập đô tại Thonburi, vốn chỉ cách biển 20 km nên phù hợp
hơn với thương nghiệp hàng hải, song không không có thời gian để kiến
thiết nó thành một đại thành thị,<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-21">[21]</a></sup>
do hoàn toàn bận rộn với việc trấn áp các đối thủ bên trong và bên
ngoại, cũng như khuếch trương lãnh thổ trong suốt triều đại của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-22">[22]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_qu.E1.BB.91c_gia_ri.C3.AAng_bi.E1.BB.87t">Năm quốc gia riêng biệt</span></h3>
Sau khi Ayutthaya thất thủ, Xiêm bị tan vỡ do thiếu quyền lực trung
ương. Ngoài Quốc vương Taksin, còn có Vương tử Teppipit (con của Quốc
vương Boromakot) thất bại trong một hành động nghi binh chống người Miến
vào năm 1766 và tự lập là quân chủ tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phimai&action=edit&redlink=1" title="Phimai (trang chưa được viết)">Phimai</a>, nắm quyền thống trị các tỉnh miền đông gồm cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Ratchasima" title="Nakhon Ratchasima">Nakhon Ratchasima</a> hay Khorat. Thống đốc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phitsanulok" title="Phitsanulok">Phitsanulok</a> có tên đầu là Ruang (เรือง) thì tự tuyên bố độc lập, lãnh thổ nằm dưới quyền kiểm soát của người này trải rộng đến tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nakhon_Sawan&action=edit&redlink=1" title="Nakhon Sawan (trang chưa được viết)">Nakhon Sawan</a>. Phía bắc của Phitsanulok là thị trấn Sawangburi (gọi là Fang trong tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uttaradit_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Uttaradit (tỉnh)">Uttaradit</a>),
tại đây một hòa thượng tên là Ruan xưng vương, bổ nhiệm các hòa thượng
khác làm những chỉ huy quân sự. Tại các tỉnh miền nam từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chumphon&action=edit&redlink=1" title="Chumphon (trang chưa được viết)">Chumphon</a> trở xuống, một Pra Palad giữ chức quyền thống đốc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Si_Thammarat" title="Nakhon Si Thammarat">Nakhon Si Thammarat</a> tự tuyên bố độc lập và xưng vương.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-23">[23]</a></sup><br />
Sau khi thiết lập vững chắc căn cứ quyền lực của mình tại Thonburi,
Quốc vương Taksin bắt đầu tiến hành "tái thống nhất" vương quốc, tiêu
diệt các địch thủ địa phương. Sau khi bị Thống đốc Phitsanulok tạm thời
đẩy lui,<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-24">[24]</a></sup> ông tập trung vào đánh bại người yếu nhất trước. Vương Teppipit tại Phimai bị dẹp yên và hành hình vào năm 1768.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-25">[25]</a></sup> Vương của Nakhon Si Thammarat bị một người trung thành với Taksin là Thống đốc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pattani" title="Pattani">Pattani</a> bắt giữ,<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-26">[26]</a></sup> Taksin không những tha mà còn cho nhân vật này cư trú tại Thonburi.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh">Chiến tranh</span></h3>
Quốc vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hsinbyushin" title="Hsinbyushin">Hsinbyushin</a>
của Miến chưa từng từ bỏ kế hoạch nhằm buộc Xiêm phải khuất phục, và
ngay khi biết tin về việc lập Thonburi làm thủ đô của Taksin, vị quân
chủ của Miến Điện lệnh cho Thống đốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dawei" title="Dawei">Tavoy</a> đi chinh phục Taksin vào năm 1767. Quân Miến tiến đến huyện Bangkung thuộc tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samut_Songkram&action=edit&redlink=1" title="Samut Songkram (trang chưa được viết)">Samut Songkram</a> ở phía tây tân đô, song bị Taksin đánh tan.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-27">[27]</a></sup> Tuy nhiên, khi quân Thanh xâm nhập, Hsinbyushin quyết định triều hồi phần lớn binh sĩ nhằm kháng Thanh.<br />
Sau khi dàn xếp hòa bình với quân Thanh, quân chủ Miến Điện phái một
quân đội nhỏ khác gồm 5.000 binh sĩ đi tấn công Xiêm vào năm 1774. Tuy
nhiên, họ bị người Xiêm bao vây hoàn toàn tại Bangkeo thuộc tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ratchaburi&action=edit&redlink=1" title="Ratchaburi (trang chưa được viết)">Ratchaburi</a>,
và cuối cùng do bị đói nên phải đầu hàng Taksin. Taksin có thể tàn sát
họ, song thực tế ông để họ sống nhằm đề cao chí khí của người Thái.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-28">[28]</a></sup> Quân tiếp viện của Miến Điện cắm trại tại tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanchanaburi&action=edit&redlink=1" title="Kanchanaburi (trang chưa được viết)">Kanchanaburi</a>
sau đó thu quân. Quốc vương Hsinbyushin vẫn cố gắng chinh phục Xiêm, và
trong tháng 10 năm 1775, cuộc xâm chiếm lớn nhất của Miến Điện trong
thời kỳ Thonburi bắt đầu dưới quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maha_Thiha_Thura" title="Maha Thiha Thura">Maha Thiha Thura</a>,
trong sử Thái được gọi là "Azaewunky". Nhân vật này thể hiện bản thân
là một tướng quân hàng đầu trong khi giao tranh với quân Thanh và trong
một cuộc nổi dậy gần đó của người Pegu (Mon).<sup class="reference" id="cite_ref-wood265-266_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-wood265-266-29">[29]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Battle_of_Bangkeo.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="698" data-file-width="557" height="251" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Battle_of_Bangkeo.jpg/200px-Battle_of_Bangkeo.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trận Bangkeo tại Ratchaburi</div>
</div>
</div>
Sau khi vượt qua biên giới Xiêm tại đèo Melamao, quân Miến hành quân hướng về <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phitsanulok" title="Phitsanulok">Phitsanulok</a>, trên đường đi họ chiếm Phichai và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sukhothai_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29&action=edit&redlink=1" title="Sukhothai (thành phố) (trang chưa được viết)">Sukhothai</a>.
Quân Miến sau đó bao vây Phitsanulok đang do hai tướng quân anh em là
Chao Phraya Chakri và Chao Phya Surasih bảo vệ, và do quân Xiêm kháng cự
ngoan cường, quân Miến bị cản bên ngoài thành lũy trong khoảng 4 tháng.<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-30">[30]</a></sup>
Hay tin về cuộc đột kích thành công của Chao Phraya Chakri khiến cho
quân Miến phải rút vào trại, Azaewunky sắp xếp tiếp xúc với tướng quân
này, Azaewunky ca ngợi chiến thuật của Chakri và khuyên Chakri lo cho
bản thân, tiên đoán Chakri nhất định sẽ làm quốc vương. Bất kỳ nghi ngờ
gì về việc Azaewunky âm mưu gây chia rẽ giữa Taksin và Chao Phraya
Chakri nên được bỏ qua, do hai người cộng tác chặt chẽ trong các hành
động quân sự sau đó.<sup class="reference" id="cite_ref-wood265-266_29-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-wood265-266-29">[29]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-DamrongRajanubhab493-495_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-DamrongRajanubhab493-495-31">[31]</a></sup><br />
Bất chấp nỗ lực của Taksin nhằm tấn công quân Miến từ phía hậu, Chao
Phraya Chakri và Chao Phraya Surasih không thể giữ thành Phitsanulok lâu
hơn do thiếu lương thực dự trữ. Sau khi tập hợp hầu hết dân cư, họ đột
vây thành công và lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phetchabun" title="Phetchabun">Phetchabun</a>
làm trị sở. Azaewunky dẫn quân vào thành bỏ hoang và cuối tháng 3 năm
1776, song sớm cũng phải đối mặt với tình hình thiếu hụt lương thực.
Đương thời, Quốc vương mới của Miến Điện là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Singu_Min&action=edit&redlink=1" title="Singu Min (trang chưa được viết)">Singu Min</a>
lệnh cho Azaewunky rút khỏi lãnh thổ Xiêm, do vậy quân của Azaewunky
dời đi, song tàn quân Miến tiếp tục chiến tranh cho đến khi họ bị đẩy
lui khỏi Xiêm vào tháng 9 năm đó.<sup class="reference" id="cite_ref-wood265-266_29-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-wood265-266-29">[29]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-DamrongRajanubhab493-495_31-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-DamrongRajanubhab493-495-31">[31]</a></sup><br />
Theo ý kiến của Quốc vương Taksin, một khi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiang_Mai" title="Chiang Mai">Chiang Mai</a>
vẫn do người Miến cai trị thì phía bắc của Xiêm sẽ luôn bị người Miến
xâm nhập. Điều kiện tiên quyết nhằm duy trì hòa bình trong khu vực là
phải trục xuất hoàn toàn người Miến khỏi Chiang Mai.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-32">[32]</a></sup> Năm 1771, Thống đốc của Miến của Chiang Mai đem quân về phía nam và bao vây <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Amphoe_Phichai&action=edit&redlink=1" title="Amphoe Phichai (trang chưa được viết)">Phichai</a>,
song bị đẩy lui. Taksin sau đó cho dò xét thực lực người Miến, và quân
đội của ông không chuẩn bị một cuộc tấn công trực diện vào thành Chiang
Mai. Sau khi gặp phải kháng cự ngoan cường của quân Miến, Taksin rút
lui, có lẽ do tin vào một lời tiên tri cổ rằng cần hai lần nỗ lực để
chiếm Chiang Mai.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-33">[33]</a></sup><br />
Thất bại của quân Miến trong việc chiếm Phichai mở đầu cho cuộc viễn chinh lần thứ nhì của Taksin nhằm vào Chaing Mai.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-34">[34]</a></sup>
Khi một đạo quân Xiêm dưới quyền chỉ huy của Chao Phraya Chakri và Chao
Phraya Surasih đến Lampang, hai quan viên hàng đầu Phraya Chaban và
Phraya Kawila đã đào ngũ từ quân Miến để gia nhập bao vây Chaing Mai,
không lâu sau Quốc vương Taksin đến nơi. Tháng 1 năm 1775, thành Chiang
Mai thất thủ trước quân Xiêm, song thống đốc và chỉ huy của Miến Điện
cùng gia đình chạy thoát. Trước khi dời về Thonburi, Taksin phong chức
tước cho những người có công, Phraya Chaban được nhậm chức Thống đốc
Chaing Mai và tước Phraya Wichienprakarn, còn Phraya Kawila và Phraya
Waiwongsa lần lượt cai quản <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lampang&action=edit&redlink=1" title="Lampang (trang chưa được viết)">Lampang</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lamphun&action=edit&redlink=1" title="Lamphun (trang chưa được viết)">Lamphun</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-Wood.2C_pp._263-264_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Wood.2C_pp._263-264-35">[35]</a></sup><br />
Chao Phraya Chakri được lệnh ở lại thêm nhằm giúp họ bình định miền
bắc, vốn gồm cả các quốc gia Lào. Tuy nhiên, Quốc vương Miến Điện nhìn
nhận sự tồn tại của quốc gia Lào là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Luang_Phrabang" title="Vương quốc Luang Phrabang">Vương quốc Luang Phrabang</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Vi%C3%AAng_Ch%C4%83n" title="Vương quốc Viêng Chăn">Vientiane</a>
tạo thành cơ sở để duy trì quyền lực của Miến Điện ở xa về phía đông,
nên cần phải đoạt lại Chiang Mai, và một đạo quân Miến gồm 6.000 binh sĩ
được phái đi với nhiệm vụ này vào năm 1776. Quân Miến tiến vào thành,
song bị một đạo quân Xiêm cứu viện dưới quyền Chao Phraya Surasih đuổi
đi. Chaing Mai chịu tổn thất nghiêm trọng do các chiến dịch, dân số
trong thành giảm mạnh và bị bần cùng hóa, và trong trường hợp Miến Điện
lại tiến công, thành sẽ không thể tự thủ. Do những nguyên nhân này, Quốc
vương Taksin bỏ thành và các dân cư còn lại trong thành được chuyển đến
Lampang. Chiang Mai do đó trở thành một thành hoang và duy trì tình
trạng này trong 15 năm.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-36">[36]</a></sup> Trong vài năm sau đó, Taksin nỗ lực giành quyền kiểm soát đối với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiang_Mai" title="Chiang Mai">Chiang Mai</a>, và đặt Campuchia làm chư hầu của Xiêm từ năm 1779 sau các chiến dịch quân sự liên tiếp.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-37">[37]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kho.C3.A1ch_tr.C6.B0.C6.A1ng_ra_ngo.E1.BA.A1i_qu.E1.BB.91c">Khoách trương ra ngoại quốc</span></h3>
Năm 1769, Cao Miên lại chìm trong hỗn loạn do tranh đoạt vương vị
giữa anh em vương thất, người anh là Quốc vương Ramraja (Non), và người
em là Ton. Ton được quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">chúa Nguyễn</a>
An Nam viện trợ và giành thắng lợi, xưng là Quốc vương Narairaja, Non
cầu viện Xiêm. Cuộc đấu tranh này tạo cơ hội cho Taksin khôi phục quyền
bá chủ của Xiêm đối với Cao Miên như thời Ayutthaya. Một đạo quân được
phái đi để hỗ trợ cựu vương Ramraja giành lại quyền lực, song không
thành công.<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-38">[38]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-39">[39]</a></sup><br />
Năm 1777, quân chủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Champasak" title="Vương quốc Champasak">Vương quốc Champasak</a>, đương thời là một quốc gia độc lập giáp với biên giới phía đông của Xiêm, ủng hộ Thống đốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Amphoe_Nang_Rong&action=edit&redlink=1" title="Amphoe Nang Rong (trang chưa được viết)">Nangrong</a>
nổi loạn chống Taksin. Một đạo quân Xiêm dưới quyền Chao Phraya Chakri
được lệnh đi dẹp loạn, bắt và hành hình phản tặc. Đến khi nhận được quân
tiếp viện dưới quyền Chao Phraya Surasih, Chao Phraya Chakri tiến về
Champasak, quân chủ Champasak là Chao O cùng tể tướng bị bắt giữ và bị
chặt đầu. Champasak được hợp nhất vào Xiêm, và Quốc vương Taksin rất hài
lòng với sự chỉ đạo chiến dịch của Chao Phraya Chakri, và thăng cho vị
tướng này tước <b>Somdej Chao Phraya</b> <b>Mahakasatsuek Piluekmahima Tuknakara Ra-adet</b> (สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก พิลึกมหึมาทุกนคราระอาเดช)<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-40">[40]</a></sup>—tước quý tộc cao nhất mà một người không thuộc huyết thống vương thất có thể đạt đến.<br />
Năm 1770, Quốc vương Taksin phát động chiến tranh chống chúa Nguyễn
nhằm tranh đoạt quyền kiểm soát Cao Miên. Sau một số thất bại ban đầu,
liên quân Xiêm-Miên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t%E2%80%93Xi%C3%AAm_%281771-1772%29" title="Chiến tranh Việt–Xiêm (1771-1772)">đánh bại quân Nguyễn</a> vào năm 1771 và 1772. Những thất bại này khiến kích động một cuộc nội loạn (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Tây Sơn">khởi nghĩa Tây Sơn</a>)
mà sau đó đã hất chúa Nguyễn khỏi quyền lực. Năm 1773, chúa Nguyễn làm
hòa với Taksin, trao lại một số lãnh thổ mà họ kiểm soát tại Cao Miên.<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-41">[41]</a></sup><br />
Tuy nhiên, năm 1771, dù được quân Xiêm đoạt lại vương vị Cao Miên cho
mình song Narairaja rút đến phía đông quốc gia. Cuối cùng, Ramraja và
Narairaja tiến đến một thỏa hiệp, theo đó người anh sẽ làm đệ nhất vương
và người em sẽ làm đệ nhị vương hay Maha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Uparaja&action=edit&redlink=1" title="Uparaja (trang chưa được viết)">Uparayoj</a>,
và Tam là Maha Uparat cho đệ nhất và đệ nhị vương, thỏa hiệp này không
làm thỏa mãn các bên. Tam bị ám sát, trong khi đệ nhị vương đột ngột từ
trần. Cho rằng Quốc vương Ramraja phải chịu trách nhiệm về những việc
này, nhiều quan chức cao cấp dưới quyền lãnh đạo của Vương tử Talaha
(Mu) nổi loạn, bắt và ném Ramraja xuống sông vào năm 1780. Talaha đưa
Ang Eng mới bốn tuổi làm quốc vương, còn bản thân thì làm nhiếp chính,
song ông ra nghiêng quá nhiều về phía chúa Nguyễn, do đó xung đột với
chính sách của Taksin là ủng hộ một nhân vật thân Xiêm trên vương vị Cao
Miên. Taksin do đó quyết định tiến hành xâm chiếm Cao Miên, một đạo
quân Xiêm gồm 2 vạn binh sĩ dưới quyền Somdej Chao Phraya Mahakasatsuek
tiến vào Cao Miên, và trong trường hợp chinh phục thành công sẽ đưa con
của Taksin là Vương tử Intarapitak làm vương của Cao Miên. Với viện trợ
từ chúa Nguyễn, Vương tử Talana chuẩn bị kháng cự quân Xiêm tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phnom_Penh" title="Phnom Penh">Phnom Penh</a>,
song trước khi bắt đầu giao tranh thì các rối loạn nghiêm trọng nổ ra
tại Xiêm khiến cho Somdej Chao Phraya Mahakasatsuek quyết định vội vàng
trở về Thonburi, sau khi trao quyền chỉ huy đạo quân cho Chao Phraya
Surasih.<sup class="reference" id="cite_ref-Wood.2C_pp._263-264_35-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Wood.2C_pp._263-264-35">[35]</a></sup><br />
Tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Vientiane&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Vientiane (trang chưa được viết)">Vương quốc Vientiane</a>,
một quốc vụ khanh là Pra Woh nổi loạn chống lại quân chủ và chạy sang
lãnh thổ Champasak, tại đây ông ta lập căn cứ tại Donmotdang gần thành
phố Ubon hiện nay. Ông ta quy phục chính thức với Xiêm, song sau khi
quân Xiêm rút đi thì ông ta bị quân Vientiane tấn công và tiêu diệt.
Hành động này ngay lập tức bị Taksin nhìn nhận là một sự sỉ nhục lớn đối
với ông, và theo lệnh của ông, Somdej Chao Phya Mahakasatsuek xâm chiếm
Vientiane với một đạo quân 2 vạn vào năm 1778. Quân chủ của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Luang_Prabang" title="Vương quốc Luang Prabang">Vương quốc Luang Prabang</a>
ở trong tình trạng thù địch với quân chủ của Vientiane, quân chủ nước
này quy phục Xiêm để đổi lấy an toàn cho bản thân, đưa quân của mình hội
quân với Somdej Chao Phya Mahakasatsuek để bao vây thành Vientiane.<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-42">[42]</a></sup> Sau một cuộc bao vây Vientiane kéo dài khoảng bốn tháng, người Xiêm chiếm được thành phố và đem tượng Phật lục bảo và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phra_Bang&action=edit&redlink=1" title="Phra Bang (trang chưa được viết)">Phra Bang</a>
đến Thonburi. Quốc vương Vientiane chạy thoát và sống lưu vong, hai
vương quốc Luang Prabang và Vientiane trở thành nước phụ thuộc của Xiêm.<sup class="reference" id="cite_ref-wyatt143_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-wyatt143-43">[43]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF.2C_v.C4.83n_h.C3.B3a_v.C3.A0_t.C3.B4n_gi.C3.A1o">Kinh tế, văn hóa và tôn giáo</span></h3>
Sau khi Taksin lập Thonburi làm kinh đô, nhân dân sống trong tình
cảnh bần cùng, lương thực và trang phục khan hiếm. Quốc vương nhận thức
được tình cảnh của các thần dân, do đó nhằm hợp pháp hóa yêu sách của
bản thân đối với vương quốc, ông nhận định việc giải quyết các vấn đề
kinh tế là ưu tiên chính. Ông trả giá cao mua gạo bằng tiền của mình để
khiến các thương nhân ngoại quốc đem đến đủ lượng cần thiết cơ bản nhằm
đáp ứng nhu cầu của nhân dân. Sau đó, ông phân phối gạo và y phục cho
toàn bộ các thần dân thiếu ăn của mình. Những người lưu tán trở về quê
hương của họ, trạng thái bình thường được phục hồi. Kinh tế quốc gia dần
được khôi phục.<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-44">[44]</a></sup> Quốc vương Taksin phái ba đoàn sứ thần đến Đại Thanh vào năm 1767, đương thời hoàng đế là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a>. Đến năm 1772, Đại Thanh công nhận Taksin là quân chủ hợp pháp của Xiêm.<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-45">[45]</a></sup><br />
Văn bản từ năm 1777 viết rằng: <i>"Những hàng hóa quan trọng từ Xiêm là hổ phách, vàng, đá màu, quặng vàng tốt, bột vàng, đá bán quý, và chì cứng."</i> Đương thời, Quốc vương tích cực khuyến khích người Hoa đến định cư tại Xiêm, phần lớn là người Triều Châu,<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-46">[46]</a></sup> một phần là nhằm hồi sinh nền kinh tế đang đình trệ<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-47">[47]</a></sup> và tăng cường lực lượng lao động địa phương trong thời điểm đó.<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-48">[48]</a></sup>
Ông hầu như phải đấu tranh liên tục trong hầu hết thời gian cai trị
nhằm duy trì độc lập cho quốc gia. Do ảnh hưởng kinh tế của cộng đồng
người Hoa di cư tăng lên theo thời gian, nhiều quý tộc bắt đầu quay sang
chống lại ông vì việc liên minh với các thương nhân người Hoa. Theo một
học giả, phe phản đối chủ yếu do các thành viên gia tộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bunnag&action=edit&redlink=1" title="Bunnag (trang chưa được viết)">Bunnag</a>
lãnh đạo, đây là một gia tộc thương nhân-quý tộc có nguồn gốc Ba Tư, kế
tập giữ chức bộ trưởng cảng và tài chính của Ayutthaya, hay còn gọi là
Phra Klang<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-49">[49]</a></sup><br />
Các thuyền buồm của Xiêm đến thuộc địa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Surat" title="Surat">Surat</a> của Bồ Đào Nha tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Goa" title="Goa">Goa</a>, Ấn Độ, tuy nhiên quan hệ ngoại giao chính thức chưa được thiết lập. Năm 1776, thuyền trưởng Anh Quốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francis_Light&action=edit&redlink=1" title="Francis Light (trang chưa được viết)">Francis Light</a>
gửi 1.400 súng kíp cùng các hàng hóa khác làm tặng phẩm cho Quốc vương
Taksin. Sau đó, Thonburi đặt mua một số súng từ Anh. Các thư từ vương
thất được giao đổi và đến năm 1777, thì Phó vương <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Madras" title="Madras">Madras</a> là George Stratton, gửi một kiếm vàng được trang hoàng bằng đá quý cho Taksin.<sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-50">[50]</a></sup> Năm 1770, những người bản địa tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Terengganu" title="Terengganu">Terengganu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jakarta" title="Jakarta">Jakarta</a> tặng cho Thaksin 2.200 súng săn. Đương thời, Hà Lan kiểm soát đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Java" title="Java">Java</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-51">[51]</a></sup><br />
Đồng thời, Taksin can dự sâu vào việc khôi phục pháp luật và trật tự
trong vương quốc và thi hành một chương trình phúc lợi công cộng cho
nhân dân. Những lạm dụng trong khi thực hành Phật giáo, và trong các
hoạt động công cộng, được cải biến thích hợp, và thực phẩm cùng y phục
cũng như các nhu yếu phẩm khác trong sinh hoạt được phân phối nhanh
chóng cho những người có nhu cầu, đem lại cho ông sự tôn trọng và tình
cảm của nhân dân.<sup class="reference" id="cite_ref-Syamananda95_17-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-Syamananda95-17">[17]</a></sup><br />
Taksin cũng quan tâm đến các lĩnh vực nghệ thuật khác, trong đó có vũ
đạo và kịch. Có bằng chứng rằng khi ông trấn áp phe của Chao Nakhon Si
Thammarat vào năm 1769, ông đem về các nữ vũ công của Chao Nakhon. Cùng
với các vũ công mà ông thu thập từ những nơi khác, họ được đào tạo và
lập thành một đoàn kịch vương thất tại Thonburi theo mô hình Ayutthaya.
Quốc vương viết bốn hồi từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ramakian&action=edit&redlink=1" title="Ramakian (trang chưa được viết)">Ramakian</a> cho đoàn kịch vương thất nhằm diễn tập và biểu diễn.<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-52">[52]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-53">[53]</a></sup><br />
Khi ông tiến về phía bắc đề trấn áp phái Phra Fang, ông thấy rằng các
nhà sư ở miền bắc không nghiêm và vô kỷ luật. Ông mời những chức sắc từ
kinh thành đến dạt cho những nhà sư này và đưa họ trở lại phù hợp với
các giáo lý chính của Phật giáo.<br />
Việc quản lý <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%83ng_%C4%91o%C3%A0n" title="Tăng đoàn">Tăng đoàn</a> trong thời kỳ Thonburi theo sau mô hình được thiết lập từ thời Ayutthaya,<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-54">[54]</a></sup> và ông cho phép những nhà truyền giáo người Pháp được vào Xiêm, và gió họ xây dựng một nhà thờ vào năm 1780.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_cu.E1.BB.91i">Những năm cuối</span></h3>
Các sử gia Thái chỉ ra sự lạm quyền trong thu thuế, và quốc vương bắt
đầu trở thành một người cuồng tín tôn giáo. Năm 1781, Taksin biểu thị
những dấu hiệu bất an về tinh thần, ông tin rằng bản thân sau này sẽ
thành Phật, hy vọng đổi màu máu của bình từ đỏ thành trắng. Khi ông bắt
đầu thực hành thiền, ông thậm chí còn giảng đạo cho các nhà sư. Nghiêm
trọng hơn, ông kích động chia rẽ Phật giáo Xiêm bằng cách yêu cầu các
nhà sư phải công nhận ông là một sotapanna (tu đà hoàn)<sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-55">[55]</a></sup>
Những nhà sư từ chối không cúi đầu trước Taksin và thờ Taksin như thần
sẽ bị giáng thân phận, và hàng trăm người từ chối thờ ông đã bị đánh đập
và bị kết án lao động khổ sai.<sup class="reference" id="cite_ref-wyatt143_43-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-wyatt143-43">[43]</a></sup><br />
Căng thẳng kinh tế do chiến tranh là nghiêm trọng, do nạn đói lan
rộng, nạn cướp bóc và tội phạm trở nên phổ biến. Những quan viên tham ô
được tường thuật là có nhiều, bản thân Taksin cho hành quyết một số quan
viên đó, bất mãn trong giới quan lại có thể thấy được.<br />
Một số sử gia cho rằng câu chuyện về việc ông bị "điên" có thể được
dựng lên làm cớ để lật đổ ông. Tuy nhiên, những bức thư của một nhà
truyền giáo người Pháp ở Thonburi vào đương thời hỗ trợ cho tường thuật
về những hành vi dị thường của Taksin, theo đó "Ông (Taksin) giành toàn
thời gian vào cầu nguyện, ăn chay, và thiền, nhằm sử dụng các cách thức
này để có thể bay trong không trung." Tiếp đến, các nhà truyền giáo mô
tả rằng trong một số năm ông rất bực tức trước các thần dân và người
ngoại quốc cư trú hoặc đến giao dịch tại Xiêm, rằng ông mất trí và tàn
nhẫn hơn trước, bỏ tù và tra khảo ngay cả thê thiếp và vương tử cùng các
quan lại cấp cao, muốn họ nhận tội mà họ không phạm phải.<sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-56">[56]</a></sup><br />
Một cuộc đảo chính nhằm loại bỏ Taksin khỏi vương vị do vậy đã diễn ra.<sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-57">[57]</a></sup>. Khi chính biến nổ ra, Tướng quân <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buddha_Yodfa_Chulaloke" title="Buddha Yodfa Chulaloke">Chao Phraya Chakri</a>
đang chiến đấu tại Cao Miên song nhanh chóng trở về kinh thành sau khi
hay tin. Khi đến kinh thành, Tướng quân dật tắt chính biến bằng các vụ
bắt giữ, điều tra và trừng phạt, thái bình được khôi phục tại kinh
thành.<br />
Theo biên niên sử vương thất Thái, Tướng quân Chao Phraya Chakri
quyết định xử tử Taksin, ghi rằng khi được đưa đến điểm hành quyết,
Taksin đòi tiếp kiến Tướng quân Chao Phraya Chakri song Tướng quân bác
bỏ. Taksin bị chặt đầu trước pháo đài Wichai Prasit vào ngày 10 tháng 4
năm 1782, và thi thể của ông được an táng tại Wat Bang Yi Ruea Tai.
Tướng quân Chao Phraya Chakri sau đó giành quyền kiểm soát thủ đô và
xưng vương, thiết lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Chakri" title="Vương triều Chakri">vương triều Chakri</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-58">[58]</a></sup><br />
Một ghi chép khác thì viết rằng Tướng Chao Phraya Chakri lệnh hành
quyết Taksin theo cách thức truyền thống của Xiêm tại Wat Chaeng: bằng
cách bị đưa vào trong một túi bằng nhung và bị đánh đến chết bằng một
gậy gỗ đàn hương.<sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-59">[59]</a></sup> Có một ghi chép viết rằng Taksin được bí mật đưa đến một cung điện nhằm tại vùng núi xa xôi của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nakhon_Si_Thammarat" title="Nakhon Si Thammarat">Nakhon Si Thammarat</a> và ông sống tại đây cho đến năm 1825, và một người thế thân ông bị đánh đến chết.<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-60">[60]</a></sup>
Tro của Taksin và vợ được đặt tại Wat Intharam (nằm tại Thonburi),
chúng được đặt trong hai tháp hình nụ sen đứng trước đại sảnh cũ.<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-61">[61]</a></sup><br />
Quan điểm trái chiều về các sự kiện là Tướng quân Chakri thực sự muốn
làm quốc vương và đã cáo buộc Taksin là người Hoa, nhằm hợp pháp hóa
quân chủ mới là Phraya Chakri hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_I" title="Rama I">Rama I</a>.
Theo sử gia Nidhi Eoseewong, Taksin có thể được nhìn nhận là người khởi
thủy, nhà lãnh đạo với phong cách mới, thúc đẩy 'phi tập trung hóa'
vương quốc và một thế hệ quý tộc mới có nguồn gốc từ các thương nhân
người Hoa, là những người trợ giúp chính cho ông trong chiến tranh.<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-62">[62]</a></sup>
Trên một khía cạnh khác, Phraya Chakri và những người ủng hộ ông ta
thuộc thế hệ 'cũ' gồm các quý tộc Ayutthaya, bất mãn trước những thay
đổi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di_s.E1.BA.A3n">Di sản</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wongwian_Yai.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Wongwian_Yai.jpg/220px-Wongwian_Yai.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng Taksin Đại Vương tại Wongwian Yai</div>
</div>
</div>
Một số sử gia cấp tiến nhận định Taksin khác biệt với những quân chủ
của Ayutthaya, về nguồn gốc, chính sách, và phong cách lãnh đạo của ông,
chúng đại diện cho một tầng lớp mới. Trong thời kỳ Bangkok, cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Xi%C3%AAm_1932" title="Cách mạng Xiêm 1932">Cách mạng Xiêm 1932</a>
thì Taksin không được tôn trọng cao độ như những quốc vương Xiêm khác
do những nhà lãnh đạo của vương triều Chakri vẫn lo ngại tính hợp pháp
chính trị của họ. Sau năm 1932, khi chế độ quân chủ chuyên chế nhường
chỗ cho thời kỳ dân chủ, Taksin được tôn trọng hơn trước, trở thành một
trong những anh hùng dân tộc. Diều này là do các nhà lãnh đạo đương thời
như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Plaek_Pibulsonggram&action=edit&redlink=1" title="Plaek Pibulsonggram (trang chưa được viết)">Plaek Pibulsonggram</a>
muốn tôn vinh và quảng cáo những câu chuyện về các nhân vật lịch sử
nhất định trong quá khứ nhằm hỗ trợ cho chính sách của họ về chủ nghĩa
dân tộc, bành trường, và ái quốc.<br />
Tượng Quốc vương Taksin được khánh thánh giữa Wongwian Yai tại
Thonburi, tại giao lộ giữa các đường Prajadhipok/Inthara Phithak/Lat
Ya/Somdet Phra Chao Taksin. Quốc vương được miêu tả tay phải cầm một
thanh kiếm. Lễ khánh thành tượng được tổ chức vào ngày 17 tháng 4 năm
1954, và lễ bày tỏ tôn kính của vương thất được tổ chức vào ngày 28
tháng 12 hàng năm. Đương kim quốc vương chính thức đến để bày tỏ lòng
kính trọng trước tượng Taksin.<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-63">[63]</a></sup><br />
Năm 1981, Nội các Thái thông qua một nghị quyết truy tặng Taksin tước hiệu danh dự <i>Đại Vương</i>. Với mục đích tôn vinh những quân chủ Thái Lan trong lịch sử từng được tôn là "Đại vương", <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%C3%A1i_Lan" title="Ngân hàng Thái Lan">Ngân hàng Thái Lan</a> ban hành loạt tiền thứ 12 mang tên <b>loạt Đại Vương</b>, trong ba mệnh giá: 10, 20 và 100 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Baht" title="Baht">Baht</a>. Tượng Taksin Đại Vương tại công viên tiêu khiển Tungnachaey tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chanthaburi&action=edit&redlink=1" title="Chanthaburi (trang chưa được viết)">Chanthaburi</a> xuất hiện trên giấy bạc 20-Baht phát hành ngày 28 tháng 12 năm 1981.<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-64">[64]</a></sup> Ngày ông đăng cơ, 28 tháng 12, là ngày chính thức để bày tỏ sự kính trọng với Taksin, song không phải ngày nghỉ công cộng.<br />
Một lăng mộ gồm y phục của Quốc vương Taksin và một miếu thờ gia tộc
được thành lập tại huyện Trừng Hải, Quảng Đông vào năm 1921. Người ta
cho rằng một hậu duệ của Taksin Đại Cương đã gửi y phục của ông đến chôn
tại đây nhằm phù hợp với phong tục Trung Hoa, điều này hỗ trợ tuyên bố
rằng đây là quê hương của cha Taksin.<sup class="reference" id="cite_ref-65"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-65">[65]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gia_.C4.91.C3.ACnh">Gia đình</span></h2>
Quốc vương Taksin có 21 con trai và 9 con gái tên là<sup class="reference" id="cite_ref-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_note-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490-1">[1]</a></sup><br />
<table>
<tbody>
<tr valign="top">
<td>
<ul>
<li>Tiền cung thái tử Khun Intarapitak</li>
<li>Vương tử Noi</li>
<li>Vương tử Ampawan</li>
<li>Vương tử Tassaphong</li>
<li>Công chúa Komol</li>
<li>Công chúa Bubpha</li>
<li>Vương tử Singhara</li>
<li>Vương tử Sila</li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li>Vương tử Onica</li>
<li>Công chúa Sumalee</li>
<li>Vương tử Dhamrong</li>
<li>Vương tử Lamang</li>
<li>Vương tử Lek</li>
<li>Vương tử Tassabhai</li>
<li>Công chúa Chamchulee</li>
<li>Công chúa Sangwal</li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li>Công chúa Samleewan</li>
<li>Vương tử Narendhorn Raja Kumarn</li>
<li>Vương tử Kandhawong</li>
<li>Vương tử Makin</li>
<li>Vương tử Isindhorn</li>
<li>Công chúa Prapaipak</li>
<li>Vương tử Subandhuwong</li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li>Vương tử Bua</li>
<li>Công chúa Panjapapee</li>
<li>Chao Phraya Nakorn Noi</li>
<li>Vương tử khuyết danh</li>
<li>Vương tử Nudang</li>
<li>Công chúa Sudchartree</li>
<li>Chao Phraya Nakhonratchasima Thong In</li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-.E0.B8.98.E0.B8.B3.E0.B8.A3.E0.B8.87.E0.B8.A8.E0.B8.B1.E0.B8.81.E0.B8.94.E0.B8.B4.E0.B9.8C_.E0.B8.AD.E0.B8.B2.E0.B8.A2.E0.B8.B8.E0.B8.A7.E0.B8.B1.E0.B8.92.E0.B8.99.E0.B8.B0_490_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. <i>ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช</i> (bằng tiếng Thái). Bangkok: สำนักพิมพ์บรรณกิจ. tr. 490. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/974-222-648-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/974-222-648-2">974-222-648-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%E0%B8%98%E0%B8%B3%E0%B8%A3%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C+%E0%B8%AD%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%92%E0%B8%99%E0%B8%B0&rft.pub=%E0%B8%AA%E0%B8%B3%E0%B8%99%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%9E%E0%B8%B4%E0%B8%A1%E0%B8%9E%E0%B9%8C%E0%B8%9A%E0%B8%A3%E0%B8%A3%E0%B8%93%E0%B8%81%E0%B8%B4%E0%B8%88&rft.place=Bangkok&rft.btitle=%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%AA%E0%B8%81%E0%B8%B8%E0%B8%A5%E0%B8%88%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B5%E0%B8%A7%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B9%8C+%E0%B9%81%E0%B8%A5%E0%B8%B0%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%AA%E0%B8%81%E0%B8%B8%E0%B8%A5%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B9%87%E0%B8%88%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B9%80%E0%B8%88%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B8%95%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%AA%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A&rft.isbn=974-222-648-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.pages=490&rft.au=%E0%B8%98%E0%B8%B3%E0%B8%A3%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0%B9%8C+%E0%B8%AD%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B8%B8%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%92%E0%B8%99%E0%B8%B0&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-Lintner.2C_p._112-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Lintner.2C_p._112_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Lintner.2C_p._112_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lintner, p. 112</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Parkes, p. 770</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Wyatt, 140</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://rirs3.royin.go.th/dictionary.asp" rel="nofollow">“RID 1999”</a>. RIT<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 3 năm 2010</span>. “chọn สิ và vào สิน”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=RID+1999&rft_id=http%3A%2F%2Frirs3.royin.go.th%2Fdictionary.asp&rft.genre=book&rft.pub=RIT&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://watchoengthar.igetweb.com/index.php?mo=10&art=224753" rel="nofollow">“Wat Choeng Thar's official website”</a>. Watchoengthar.igetweb.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Wat+Choeng+Thar%27s+official+website&rft_id=http%3A%2F%2Fwatchoengthar.igetweb.com%2Findex.php%3Fmo%3D10%26art%3D224753&rft.genre=book&rft.pub=Watchoengthar.igetweb.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์. <i>สามกรุง</i> (bằng tiếng Thái). Bangkok: สำนักพิมพ์คลังวิทยา. tr. 54–58.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B8%A7%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B9%8C%E0%B9%80%E0%B8%98%E0%B8%AD+%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%99%E0%B8%9E%E0%B8%B4%E0%B8%97%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%A5%E0%B8%87%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%93%E0%B9%8C&rft.place=Bangkok&rft.pages=54%E2%80%9358&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pub=%E0%B8%AA%E0%B8%B3%E0%B8%99%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%9E%E0%B8%B4%E0%B8%A1%E0%B8%9E%E0%B9%8C%E0%B8%84%E0%B8%A5%E0%B8%B1%E0%B8%87%E0%B8%A7%E0%B8%B4%E0%B8%97%E0%B8%A2%E0%B8%B2&rft.genre=book&rft.btitle=%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%A1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B8%E0%B8%87&rft.au=%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%A7%E0%B8%A3%E0%B8%A7%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B9%8C%E0%B9%80%E0%B8%98%E0%B8%AD+%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%B7%E0%B9%88%E0%B8%99%E0%B8%9E%E0%B8%B4%E0%B8%97%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%A5%E0%B8%87%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%93%E0%B9%8C&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Webster, 156</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">John Bowman. <i>Columbia Chronologies of Asian History and Culture</i>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Columbia_University_Press&action=edit&redlink=1" title="Columbia University Press (trang chưa được viết)">Columbia University Press</a>. tr. 514. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-231-11004-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-231-11004-9">0-231-11004-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=John+Bowman&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=514&rft.pub=Columbia+University+Press&rft.isbn=0-231-11004-9&rft.genre=book&rft.btitle=Columbia+Chronologies+of+Asian+History+and+Culture&rft.au=John+Bowman&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Eoseewong, p. 98</span></li>
<li id="cite_note-DamrongRajanubhab385-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-DamrongRajanubhab385_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-DamrongRajanubhab385_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 385</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.crma.ac.th/histdept/archives/articles/king-tak-to-the-east.htm" rel="nofollow">“Art&Culture ,100”</a> (bằng tiếng Thái). Crma.ac.th<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Art%26Culture+%2C100&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.crma.ac.th%2Fhistdept%2Farchives%2Farticles%2Fking-tak-to-the-east.htm&rft.genre=book&rft.pub=Crma.ac.th&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-warwood253-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-warwood253_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-warwood253_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">W.A.R.Wood, p. 253</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 401-402</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 403</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 388</span></li>
<li id="cite_note-Syamananda95-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Syamananda95_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Syamananda95_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Syamananda95_17-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Syamananda, p. 95</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sunthorn_Phu" title="Sunthorn Phu">Sunthorn Phu</a> (2007). <i>Nirat Phra Bart (นิราศพระบาท)</i> (bằng tiếng Thái). Kong Toon (กองทุน). tr. 123–124. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-974-482-064-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-974-482-064-8">978-974-482-064-8</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Sunthorn+Phu&rft.pub=Kong+Toon+%28%E0%B8%81%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%97%E0%B8%B8%E0%B8%99%29&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Nirat+Phra+Bart+%28%E0%B8%99%E0%B8%B4%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%A8%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%9A%E0%B8%B2%E0%B8%97%29&rft.isbn=978-974-482-064-8&rft.pages=123%E2%80%93124&rft.genre=book&rft.date=2007&rft.au=Sunthorn+Phu&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Prince Chula, p.74</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mybangkokholiday.com/attractions/palaces/" rel="nofollow">"Palaces in Bangkok"</a>. <i>Mybangkokholiday.com.'.' Truy cập 25 tháng 9 năm 2009.</i></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Wyatt, p.141</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Syamananda, p. 94</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Wood, p. 254</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 414-415</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 418-419</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 423–424</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 411-414</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 462</span></li>
<li id="cite_note-wood265-266-29">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-wood265-266_29-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-wood265-266_29-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-wood265-266_29-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Wood, pp. 265-266</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 491-492</span></li>
<li id="cite_note-DamrongRajanubhab493-495-31">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-DamrongRajanubhab493-495_31-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-DamrongRajanubhab493-495_31-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 493-495</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">Wood, pp. 259-260</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 435</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 438</span></li>
<li id="cite_note-Wood.2C_pp._263-264-35">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Wood.2C_pp._263-264_35-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-Wood.2C_pp._263-264_35-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Wood, pp. 263-264</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 530</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Norman G. Owen. <i>The Emergence Of Modern Southeast Asia</i>. National University of Singapore Press. tr. 94. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9971-69-328-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9971-69-328-3">9971-69-328-3</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Norman+G.+Owen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=94&rft.pub=National+University+of+Singapore+Press&rft.isbn=9971-69-328-3&rft.genre=book&rft.btitle=The+Emergence+Of+Modern+Southeast+Asia&rft.au=Norman+G.+Owen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">Wood, pp. 257-258</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, p. 427</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">Damrong Rajanubhab, pp. 531-532</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Barnes, p. 74</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Wood, p. 268</span></li>
<li id="cite_note-wyatt143-43">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-wyatt143_43-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-wyatt143_43-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Wyatt, p. 143</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text"><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Thái Lan)</b> Collected History Part 65. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>, 1937, p. 87</span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=8uDZzMQYlesC&pg=PA114&lpg=PA114&dq=King+taksin+qianlong&source=bl&ots=m5f54qtQTp&sig=B1TzPeJ5X8sHG-30bv5n3hC-g_g&hl=en&ei=zkCVStb9EYKOlQfex6GbDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3#v=onepage&q=King%20taksin%20qianlong&f=false" rel="nofollow"><i>A short history of China and ... - Google Books</i></a>. Books.google.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+short+history+of+China+and+...+-+Google+Books&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D8uDZzMQYlesC%26pg%3DPA114%26lpg%3DPA114%26dq%3DKing%2Btaksin%2Bqianlong%26source%3Dbl%26ots%3Dm5f54qtQTp%26sig%3DB1TzPeJ5X8sHG-30bv5n3hC-g_g%26hl%3Den%26ei%3DzkCVStb9EYKOlQfex6GbDA%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D3%23v%3Donepage%26q%3DKing%2520taksin%2520qianlong%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.pub=Books.google.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Lintner, p. 234</span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text">Baker,Phongpaichit, p. 32</span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text">Editors of Time Out, p. 84</span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">Handley, p. 27</span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://library.du.ac.in/xmlui/bitstream/handle/1/3110/Ch05-Calendar%20of%20the%20madras%20despatches%201754-175%28page.342-438%29.pdf?sequence=3" rel="nofollow">“The Madras Despatches, 1763-1764.”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Flibrary.du.ac.in%2Fxmlui%2Fbitstream%2Fhandle%2F1%2F3110%2FCh05-Calendar%2520of%2520the%2520madras%2520despatches%25201754-175%28page.342-438%29.pdf%3Fsequence%3D3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Madras+Despatches%2C+1763-1764.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.compuplan.nl/TH/journal/400yearsVOC.doc" rel="nofollow">“400 years Thai-Dutch Relation: VOC in Judea, Kingdom of Siam”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.compuplan.nl%2FTH%2Fjournal%2F400yearsVOC.doc&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=400+years+Thai-Dutch+Relation%3A+VOC+in+Judea%2C+Kingdom+of+Siam&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text">Amolwan Kiriwat. <i><a class="external text" href="http://www.library.umaine.edu/theses/pdf/KiriwatAX2001.pdf" rel="nofollow">Khon:Masked dance drama of the Thai Epic Ramakien</a>.'.' Truy cập ngày 6 tháng 10 năm 2009.</i></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text">Pattama Wattanapanich : The Study of the characteristics of the cour dance drama in the reign of King Taksin the Great, 210 pp.</span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text">Sunthorn Na-rangsi. <i><a class="external text" href="http://www.stc.arts.chula.ac.th/CJBS/Administration%20of%20the%20Thai%20Sangha.pdf" rel="nofollow">Administration of the Thai Sangha:past, present and fure</a>.'.' Truy cập ngày 6 tháng 10 năm 2009.</i></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Craig J. Reynolds (1920). <i>The Buddhist Monkhood in Nineteenth Century Thailand</i>. Cornel University.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Buddhist+Monkhood+in+Nineteenth+Century+Thailand&rft.aulast=Craig+J.+Reynolds+%281920%29&rft.genre=book&rft.pub=Cornel+University&rft.au=Craig+J.+Reynolds+%281920%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span>, p. 33</span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text">Journal of M. Descourvieres, (Thonburi). Dec.21, 1782; in Launay, <i>Histoire</i>, p. 309.</span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Rough Guides. <i>The Rough Guide to Southeast Asia</i>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rough_Guides&action=edit&redlink=1" title="Rough Guides (trang chưa được viết)">Rough Guides</a>. tr. 823. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-85828-553-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-85828-553-4">1-85828-553-4</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Rough+Guides&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=823&rft.pub=Rough+Guides&rft.isbn=1-85828-553-4&rft.genre=book&rft.btitle=The+Rough+Guide+to+Southeast+Asia&rft.au=Rough+Guides&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nidhi_Eoseewong&action=edit&redlink=1" title="Nidhi Eoseewong (trang chưa được viết)">Nidhi Eoseewong</a>. (1986). <i>Thai politics in the reign of the King of Thon Buri.</i> Bangkok : Arts & Culture Publishing House. pp. 575.</span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text">Prida Sichalalai. (1982, December). "The last year of King Taksin the Great". <i>Arts & Culture Magazine</i>, (3, 2).</span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">Wyatt, p. 145; <a class="external text" href="http://www.usmta.com/history-4.htm" rel="nofollow">Siamese/Thai history and culture–Part 4</a></span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.thailandsworld.com/index.cfm?p=478" rel="nofollow">“see bottom of the page -item 7”</a>. Thailandsworld.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=see+bottom+of+the+page+-item+7&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thailandsworld.com%2Findex.cfm%3Fp%3D478&rft.genre=book&rft.pub=Thailandsworld.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">Nidhi Eoseewong, p. 55</span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Donald K. Swearer (2004). <i>Becoming the Buddha: The Ritual of Image</i>. Princeton University Press. tr. 235. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0691114358" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0691114358">0691114358</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Donald+K.+Swearer&rft.pub=Princeton+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Becoming+the+Buddha%3A+The+Ritual+of+Image&rft.isbn=0691114358&rft.pages=235&rft.genre=book&rft.date=2004&rft.au=Donald+K.+Swearer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Wararat; Sumit (23 tháng 2 năm 2012). <a class="external text" href="http://www.bot.or.th/English/Banknotes/HistoryANdSeriesOfBanknotes/Pages/Banknote_Series12.aspx" rel="nofollow">“The Great Series”</a>. <i>Banknotes > History and Series of Banknotes > Banknotes, Series 12</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%C3%A1i_Lan" title="Ngân hàng Thái Lan">Ngân hàng Thái Lan</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 6 năm 2013</span>. “20 Baht Back - Notification Date November 2, 1981 Issue Date December 28, 1981”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bot.or.th%2FEnglish%2FBanknotes%2FHistoryANdSeriesOfBanknotes%2FPages%2FBanknote_Series12.aspx&rft.atitle=The+Great+Series&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=February+23%2C+2012&rft.aulast=Wararat&rft.jtitle=Banknotes+%3E+History+and+Series+of+Banknotes+%3E+Banknotes%2C+Series+12&rft.pub=Ng%C3%A2n+h%C3%A0ng+Th%C3%A1i+Lan&rft.btitle=The+Great+Series&rft.au=Wararat&rft.au=Sumit&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
<li id="cite_note-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taksin#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Pimpraphai Pisalbutr (2001). <i>Siam Chinese boat Chinese in Bangkok regend</i> (bằng tiếng Thái). Nanmee Books. tr. 93. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/974-472-331-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/974-472-331-9">974-472-331-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Pimpraphai+Pisalbutr&rft.pub=Nanmee+Books&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Siam+Chinese+boat+Chinese+in+Bangkok+regend&rft.isbn=974-472-331-9&rft.pages=93&rft.genre=book&rft.date=2001&rft.au=Pimpraphai+Pisalbutr&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Taksin"></span></span></li>
</ol>
</div>
<br />
<table class="wikitable" style="clear: both; font-size: 95%; margin: 0.5em auto;">
<tbody>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Tiền nhiệm:<br />
<b>Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Borommaracha_V&action=edit&redlink=1" title="Borommaracha V (trang chưa được viết)">Borommaracha V</a><br />
(Suriyamarin / Ekkathat)<br />
(của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ayutthaya#Danh_s.C3.A1ch_c.C3.A1c_v.E1.BB.8B_vua_Ayutthaya" title="Vương quốc Ayutthaya">Ayutthaya</a>)</b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b>Vua Xiêm La</b><br />
1767–1782</td>
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Kế nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_I" title="Rama I">Rama I</a><br />
(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Chakri" title="Vương triều Chakri">triều đại Chakri</a>)</b></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Taksin" title="commons:Special:Search/Taksin"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:King_Taksin?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Taksin trên Wikimedia Commons">Taksin</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-th-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1734" title="Thể loại:Sinh 1734">Sinh 1734</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1782" title="Thể loại:Mất 1782">Mất 1782</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_b%E1%BB%8B_gi%E1%BA%BFt" title="Thể loại:Vua bị giết">Vua bị giết</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_Th%C3%A1i_Lan" title="Thể loại:Vua Thái Lan">Vua Thái Lan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C6%B0%C6%A1ng_tri%E1%BB%81u_Thonburi" title="Thể loại:Vương triều Thonburi">Vương triều Thonburi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%C3%A1i_g%E1%BB%91c_Hoa" title="Thể loại:Người Thái gốc Hoa">Người Thái gốc Hoa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_th%C6%A1_Th%C3%A1i_Lan" title="Thể loại:Nhà thơ Thái Lan">Nhà thơ Thái Lan</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Kim Nhật Thành</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #8eb4fb; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Kim Nhật Thành<br />
김일성<br />
金日成</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kim_Il_Sung_Portrait-2.jpg"><img alt="Kim Il Sung Portrait-2.jpg" data-file-height="747" data-file-width="493" height="333" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Kim_Il_Sung_Portrait-2.jpg/220px-Kim_Il_Sung_Portrait-2.jpg" width="220" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Chức vụ</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_B%E1%BA%AFc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các Chủ tịch nước Bắc Triều Tiên (trang chưa được viết)">Chủ tịch Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a><br />
<small>(<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_v%C4%A9nh_c%E1%BB%ADu_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%A5t_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch vĩnh cửu của đất nước (trang chưa được viết)">Chủ tịch vĩnh cửu của đất nước</a> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>)</small></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_12" title="28 tháng 12">28 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">1972</a> – </td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Choi_Yong-kun" title="Choi Yong-kun">Choi Yong-kun</a> <small>(Chủ tịch Hội đồng lập pháp Nhân dân Tối cao)</small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><i>chức vụ vĩnh viễn</i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_B%C3%AD_th%C6%B0" title="Tổng Bí thư">Tổng bí thư</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Triều Tiên">Đảng lao động Triều Tiên</a></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_6" title="30 tháng 6">30 tháng 6</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_7" title="8 tháng 7">8 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><i>Không</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong-il</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên (trang chưa được viết)">Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_9" title="9 tháng 9">9 tháng 9</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1948" title="1948">1948</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_12" title="28 tháng 12">28 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">1972</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><i>Không</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Il_%28ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_gia%29" title="Kim Il (chính trị gia)">Kim Il</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Thông tin chung</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đảng phái</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Triều Tiên">Đảng lao động Triều Tiên</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_4" title="15 tháng 4">15 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1912" title="1912">1912</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn_d%C6%B0%E1%BB%9Bi_s%E1%BB%B1_cai_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Triều Tiên dưới sự cai trị của Nhật Bản (trang chưa được viết)">Triều Tiên thời Nhật chiếm đóng</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_7" title="8 tháng 7">8 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a> (82 tuổi)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Con cái</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong-il</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Man-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Man-il (trang chưa được viết)">Kim Man-il</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Kyong-jin&action=edit&redlink=1" title="Kim Kyong-jin (trang chưa được viết)">Kim Kyong-jin</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Pyong-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Pyong-il (trang chưa được viết)">Kim Pyong-il</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Yong-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Yong-il (trang chưa được viết)">Kim Yong-il</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ccf; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; padding: 5px; text-align: center;">Kim Nhật Thành</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a></th>
<td><span lang="ko">김일성</span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanja" title="Hanja">Hanja</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_t%E1%BB%B1" title="Hán tự">Hán tự</a>)</th>
<td>金日成</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi%C3%AAn_%C3%A2m_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Phiên âm Hán-Việt">Hán-Việt</a></th>
<td>Kim Nhật Thành</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Romaja_qu%E1%BB%91c_ng%E1%BB%AF" title="Romaja quốc ngữ">Romaja quốc ngữ</a></th>
<td>Gim Il-seong</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/McCune-Reischauer" title="McCune-Reischauer">McCune-Reischauer</a></th>
<td>Kim Il-sŏng</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Kim Nhật Thành</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_4" title="15 tháng 4">15 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1912" title="1912">1912</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_7" title="8 tháng 7">8 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>) là nhà lãnh đạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a> từ khi quốc gia này được thành lập vào đầu năm 1948 đến khi ông mất, và được con trai là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong-il</a> thay thế. Ông giữ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a> từ năm 1948 đến năm 1972, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Chủ tịch nước">Chủ tịch nước</a> từ năm 1972 đến khi mất. Ngoài ra, ông còn là <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_B%C3%AD_th%C6%B0" title="Tổng Bí thư">Tổng Bí thư</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Triều Tiên">Đảng Lao động Triều Tiên</a>. Với tư cách là nhà lãnh đạo của Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên, ông đã chuyển từ hệ tư tưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx-Lenin" title="Chủ nghĩa Marx-Lenin">Marx-Lenin</a>
sang tư tưởng chủ thể (주체사상) do ông tự phát triển và tạo nên sự sùng
bái cá nhân. Bắc Triều Tiên chính thức gọi ông là "Lãnh tụ vĩ đại" và
hiến pháp xem ông là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_v%C4%A9nh_c%E1%BB%ADu_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%A5t_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch vĩnh cửu của đất nước (trang chưa được viết)">Chủ tịch vĩnh cửu</a>". Ngày sinh và ngày mất của ông là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Quốc lễ ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên (trang chưa được viết)">quốc lễ ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF_gia_.C4.91.C3.ACnh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thân thế gia đình</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_kh.C3.A1ng_Nh.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Hoạt động kháng Nhật</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Tr.E1.BB.9F_l.E1.BA.A1i_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Trở lại Triều Tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Chi.E1.BA.BFn_tranh_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chiến tranh Triều Tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#L.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o_B.E1.BA.AFc_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Lãnh đạo Bắc Triều Tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_sau_.C4.91.C3.B3"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Những năm sau đó</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Qua_.C4.91.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Qua đời</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_gia_.C4.91.C3.ACnh"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Cuộc sống gia đình</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#T.C3.AAn_tu.E1.BB.95i_v.C3.A0_h.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Tên tuổi và hình ảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF_gia_.C4.91.C3.ACnh">Thân thế gia đình</span></h2>
Kim là con của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Hanh_T%E1%BA%AFc" title="Kim Hanh Tắc">Kim Hyŏng-jik</a> (김형직) và Kang Pan-sŏk (강반석), với tên khai sinh là Kim Sŏng-ju (김성주) (Hán Việt: <i>Kim Thành Trụ</i>), và là anh cả của hai em trai, Ch’ŏl-chu and Yŏng-ju. Ông sinh ra ở Nam-ri, ấp Kophyŏng, quận Taedong, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=P%27y%C5%8Fngan-nam&action=edit&redlink=1" title="P'yŏngan-nam (trang chưa được viết)">đạo Bình An Nam</a> - tức Vạn Cảnh Đài (Mangyŏngdae), thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a> ngày nay - khi đó còn dưới sự chiếm đóng của Nhật Bản. Tổ tiên của gia đình Kim là ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jeonju" title="Jeonju">Chŏnju</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jeolla_B%E1%BA%AFc" title="Jeolla Bắc">đạo Bắc Chŏlla</a>,
và những gì ít ỏi được biết về gia tộc này đó là trong khoảng thời gian
chiến tranh Triều-Nhật năm 1592-1598, một tổ tiên trực hệ đã di cư về
phía Bắc. Điều này có thể hiểu được nếu ta biết được rằng chính sách
định cư ở miền Bắc của chính quyền Triều Tiên khi đó đã dẫn tới một cuộc
tái định cư ồ ạt của các gia đình nông dân ở vùng Phyŏngan và Hamgyŏng
trong thế kỷ thứ 15 và 16. Dù gì đi nữa, với đa số người họ Kim gốc
Chŏnju, ngày nay sống ở Bắc Triều Tiên, và những gì còn sót lại của phả
hệ họ Kim gốc Chŏnju có những ghi nhận không thống nhất. Hơn nữa, có tin
đồn rằng khi Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên chiếm đóng Seoul
trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">chiến tranh Triều Tiên</a>, quân đội Bắc Triều Tiên đã thu thập tất cả các phả hệ họ Kim gốc Chŏnju và mang chúng ra phía Bắc.<br />
Lịch sử chính xác của gia đình của Kim còn mơ hồ. Gia đình họ không
quá nghèo nhưng cũng không dư dả, luôn trong tình trạng cận đói nghèo.
Kim nói rằng ông được nuôi dạy trong một gia đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_Tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Nhi%E1%BB%87m" title="Giáo hội Trưởng Nhiệm">Tin Lành Trưởng lão</a>, rằng ông ngoại của ông là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%A5c_s%C6%B0" title="Mục sư">mục sư</a>
Tin Lành, cha của ông đã học ở một trường truyền giáo và là một trưởng
lão trong nhà thờ và rằng cha mẹ ông đều hoạt động tích cực trong cộng
đồng tôn giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-1">[1]</a></sup> Theo thông tin chính quy, gia đình Kim tham gia vào phong trào kháng Nhật, và vào năm 1920, họ phải di cư sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a>,
nơi ông học thành thạo tiếng Trung. Những nguồn tin khách quan hơn cho
rằng gia đình ông di cư đến Mãn Châu như bao người Triều Tiên chạy trốn
nạn đói khi đó. Dù vậy, gia đình của Kim rõ ràng không đóng vai trò nào
lớn lao trong những nhóm hoạt động, dù cho động cơ của họ là truyền
giáo, tuyên truyền lòng yêu nước, hay cả hai, đều không rõ ràng.<sup class="reference" id="cite_ref-formation53_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-formation53-2">[2]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_kh.C3.A1ng_Nh.E1.BA.ADt">Hoạt động kháng Nhật</span></h2>
Cha mất vào năm 1926, khi Kim được 14 tuổi. Khi đó, ông đang học ở Trường Trung học Dục Văn ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1t_L%C3%A2m" title="Cát Lâm">Cát Lâm</a>, nơi ông từ bỏ truyền thống phong kiến của những người Triều Tiên thế hệ trước và có cảm tình với hệ tư tưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">Cộng sản</a>. Ông còn được cho là đã thành lập hội "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%27%C5%ADd%C5%AD&action=edit&redlink=1" title="T'ŭdŭ (trang chưa được viết)">T'ŭdŭ</a>" (<i>T'ado Cheguk Chuŭi Tongmaeng</i>, Đả đảo Đế quốc Chủ nghĩa Đồng minh), một tổ chức chủ trương chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Đế quốc Nhật Bản">Đế quốc Nhật</a> và ủng hộ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx_-_Lenin" title="Chủ nghĩa Marx - Lenin">Chủ nghĩa Marx - Lenin</a>, được xem là tổ chức đầu tiên tiền thân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Triều Tiên">Đảng Lao động Triều Tiên</a>
sau này. Việc học tập chính quy của ông kết thúc khi ông bị bắt và bị
tống giam vì những hoạt động lật đổ. Vào tuổi 17, Kim trở thành thành
viên trẻ tuổi nhất của tổ chức theo chủ nghĩa Mác hoạt động ngầm với
chưa đầy 20 thành viên, do Hŏ So, người thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_thanh_ni%C3%AAn_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Nam_M%C3%A3n_Ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Hội thanh niên Cộng sản Nam Mãn Châu (trang chưa được viết)">Hội thanh niên Cộng sản Nam Mãn Châu</a>, lãnh đạo. Cảnh sát khám phá ra nhóm này ba tuần sau khi được thành lập vào năm 1929, và Kim bị tống giam vài tháng.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 142px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kim_Jeong_Suk_2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="754" data-file-width="700" height="151" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c8/Kim_Jeong_Suk_2.jpg/140px-Kim_Jeong_Suk_2.jpg" width="140" /></a>
<div class="thumbcaption">
Kim Chính Thục (1930)</div>
</div>
</div>
Ông gia nhập nhóm du kích chống Nhật ở bắc Trung Hoa, và gia nhập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản Trung Quốc</a>
năm 1931. Đầu năm 1932, ông là phái khiển của Đặc khu ủy Đông Mãn tại
đội Du kích phản Nhật huyện An Đồ. Năm 1935, ông được chỉ định là Chính
ủy Đại đội du kích phản Nhật Uông Thanh, Chính ủy Trung đoàn 3, Sư đoàn
độc lập, Quân đoàn 2, Quân Cách mạng Nhân dân Đông Bắc, chỉ huy khoảng
160 quân<sup class="reference" id="cite_ref-formation53_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-formation53-2">[2]</a></sup>. Chính ở đây Kim đã gặp người sau này trở thành người đỡ đầu ông trở thành người cộng sản, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wei_Zhengmin&action=edit&redlink=1" title="Wei Zhengmin (trang chưa được viết)">Wei Zhengmin</a>, sĩ quan trực tiếp của Kim, người lúc đó đang là Chính ủy của Liên quân Kháng Nhật Đông Bắc. Wei báo cáo trực tiếp lên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Sinh" title="Khang Sinh">Khang Sinh</a>, một đảng viên cấp cao gần gũi với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Mao Trạch Đông">Mao Trạch Đông</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%C3%AAn_An" title="Diên An">Diên An</a>, cho đến khi Wei chết vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_3" title="8 tháng 3">8 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">1941</a><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-5">[5]</a></sup>.
Năm 1937, Kim được nâng lên làm Sư trưởng Sư đoàn 3 (sau đổi phiên hiệu
thành Sư đoàn 6), Quân đoàn 2, Liên quân Kháng Nhật Đông Bắc, khi mới
24 tuổi, điều khiển vài trăm quân du kích trong một nhóm được biết đến
với tên "sư đoàn của Kim Nhật Thành". Chính khi ông chỉ huy sư đoàn này,
ông đã thực hiện một cuộc đột kích tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Poch%E2%80%99onbo&action=edit&redlink=1" title="Poch’onbo (trang chưa được viết)">Poch’onbo</a>, vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_6" title="4 tháng 6">4 tháng 6</a>.
Mặc dù đơn vị của Kim chỉ giành được một số thị trấn nhỏ ở biên giới
Triều Tiên trong vài giờ, nó được xem là một thành công về quân sự vào
thời điểm đó, khi đơn vị du kích đã trải qua rất nhiều khó khăn trong
việc chiếm đóng bất kỳ vùng đất nào của địch. Thành công này đã khiến
Kim nổi tiếng ở mức độ nào đó trong lực lượng du kích Trung Quốc, và
sách sử của Bắc Triều Tiên sau này đưa nó thành một thắng lợi vĩ đại cho
Triều Tiên.<br />
Năm 1938, Kim nhậm chức Chỉ huy trưởng Phương diện quân số 2, Đệ nhất
Lộ quân của Liên quân Kháng Nhật Đông Bắc. Lúc này, Kim cải tên mình
thành Kim Nhật Thành, với ý nghĩa "trở thành mặt trời"<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-6">[6]</a></sup>.
Vào cuối cuộc chiến tranh, cái tên này trở thành huyền thoại ở Triều
Tiên, và vài nhà sử học cho rằng thực ra không phải do bản thân Kim
Sŏng-ju làm cho cái tên này nổi tiếng. Tuyên truyền viên Xô viết Grigory
Mekler, người yêu cầu chuẩn bị cho Kim lãnh đạo Bắc Triều Tiên, đã nói
rằng Kim lấy tên này khi ở Liên Xô vào đầu những năm 1940 từ một người
chỉ huy cũ đã chết<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-7">[7]</a></sup>.
Mặt khác, một số người Triều Tiên chỉ đơn giản là không tin rằng một
người trẻ tuổi như Kim lại có thể trở thành một huyền thoại<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-8">[8]</a></sup>. Sử gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrei_Lankov&action=edit&redlink=1" title="Andrei Lankov (trang chưa được viết)">Andrei Lankov</a>
đã cho rằng tin đồn Kim Nhật Thành được tráo đổi với một Kim "gốc" nào
đó là không đúng. Một số nhân chứng biết Kim trước và sau thời gian ông ở
Liên Xô, bao gồm cả Chu Bảo Trung, cấp trên của ông, người đã phủ nhận
việc tồn tại một Kim "thứ hai" trong nhật ký của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
Năm 1941, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_qu%C3%A2n_Quan_%C4%90%C3%B4ng" title="Đạo quân Quan Đông">Đạo quân Quan Đông</a>
của Nhật Bản mở cuộc tiễu trừ vào các căn cứ của Liên quân Kháng Nhật
Đông Bắc. Đệ nhất Lộ quân bị thiệt hại trầm trọng, quân số còn lại hợp
thành Chi đội số 1, do Kim làm Chi đội trưởng. Bị quân đội Nhật truy
kích, Kim và các đồng chí của mình đã trốn thoát bằng cách vượt sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amur" title="Amur">Amur</a> chạy về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a><sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-10">[10]</a></sup>. Năm 1942, Kim và đội quân của mình được gửi tới đóng quân gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khabarovsk" title="Khabarovsk">Khabarovsk</a>,
tại đây, các du kích Cộng sản Triều Tiên được các sĩ quan Xô viết huấn
luyện lại và tập hợp lại với danh nghĩa Phương diện quân 88 Bộ binh Viễn
Đông. Kim trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_%C3%BAy" title="Đại úy">Đại úy</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n" title="Hồng Quân">Hồng quân</a> Xô viết và phục vụ ở đó cho đến cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đệ nhị thế chiến</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BB.9F_l.E1.BA.A1i_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn">Trở lại Triều Tiên</span></h2>
Tháng 9 năm 1945, Kim trở về Triều Tiên cùng với quân đội Xô viết
tiến vào để giải giới quân Nhật. Là một đảng viên Cộng sản Trung Quốc,
lại là sĩ quan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n" title="Hồng Quân">Hồng quân Liên Xô</a>, Kim được các lãnh đạo Liên Xô xem là ứng cử viên sáng giá để nắm quyền lãnh đạo một chính phủ Triều Tiên Cộng sản. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Cộng sản Triều Tiên">Đảng Cộng sản Triều Tiên</a>
từng được thành lập vào năm 1925, nhưng sau đó nhanh chóng tan đàn xẻ
nghé do mâu thuẫn nội bộ. Bấy giờ, trụ sở chính của Đảng lại nằm ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>, trong vùng chiếm đóng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> ở phía Nam. Với sự hậu thuẫn của Liên Xô, Kim loại trừ vị thế của lãnh tụ phe dân tộc chủ nghĩa là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cho_Man-sik" title="Cho Man-sik">Cho Man-sik</a>
lẫn lãnh tụ của phe cộng sản Bắc Triều Tiên là Hyun Joon Hyuk, nhờ vào
sự ủng hộ của số dân Triều Tiên đã ủng hộ cuộc chiến của ông chống lại
sự chiếm đóng của Nhật Bản, trở thành người đứng đầu của Đảng Cộng sản
Triều Tiên ở Địa khu Bắc Triều Tiên với vai trò Trưởng ban Tổ chức Trung
ương Đảng Cộng sản ở Bắc Triều Tiên. Khi đó, Kim mới vừa 33 tuổi.<br />
Trong một hội nghị từ ngày 28 đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_8" title="30 tháng 8">30 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a>, một cuộc sát nhập Văn phòng Bắc Triều Tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Cộng sản Triều Tiên">Đảng Cộng sản Triều Tiên</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_T%C3%A2n_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đảng Tân Nhân dân (trang chưa được viết)">Đảng Tân Nhân dân</a> để thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_B%E1%BA%AFc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Bắc Triều Tiên">Đảng Lao động Bắc Triều Tiên</a><sup class="reference" id="cite_ref-chosun_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-chosun-11">[11]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-kcckp_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-kcckp-12">[12]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-13">[13]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_%C4%90%E1%BA%A5u_Ph%E1%BB%A5ng" title="Kim Đấu Phụng">Kim Tu-bong</a>, lãnh đạo của Đảng Tân nhân dân, đã được bầu làm chủ tịch đảng. Phó chủ tịch đảng là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chu_Nyong-ha&action=edit&redlink=1" title="Chu Nyong-ha (trang chưa được viết)">Chu Nyong-ha</a> và Kim Il-sung.<sup class="reference" id="cite_ref-quarter_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-quarter-14">[14]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 122px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kim_Jeong_Suk_1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="688" data-file-width="600" height="138" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Kim_Jeong_Suk_1.jpg/120px-Kim_Jeong_Suk_1.jpg" width="120" /></a>
<div class="thumbcaption">
Kim Chính Thục (1948)</div>
</div>
</div>
Một trong những thành công có ảnh hưởng lâu dài nhất của ông là việc thành lập một đội quân chuyên nghiệp, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Quân đội Nhân dân Triều Tiên">Quân đội Nhân dân Triều Tiên</a>
(NKPA), với lực lượng nòng cốt là du kích và những người lính trước đây
đã có được kinh nghiệm trận mạc trong những trận chiến đấu chống lại
quân Nhật và sau này là quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c_Qu%E1%BB%91c_D%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Quốc Quốc Dân Đảng">Trung Hoa Quốc dân đảng</a>.
Từ vị thế này, sử dụng các cố vấn và khí tài Liên Xô, Kim đã xây dựng
một lực lượng quân đội lớn thành thạo chiến thuật biển người và chiến
tranh du kích. Trước khi Chiến tranh Triều Tiên bùng nổ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Joseph Stalin</a>
đã trang bị cho NKPA các xe tăng hạng nặng hiện đại, xe tải, trọng
pháo, và những vũ khí hạng nhẹ (vào thời điểm này, Quân đội Nam Triều
Tiên hầu như là con số không nếu so sánh về số lượng quân đội lẫn trang
bị). Kim cũng thành lập lực lượng không quân, được trang bị sơ bộ với
những máy bay chạy bằng cánh quạt cũ và máy bay tiêm kích của Liên Xô.
Sau đó, những ứng cử viên phi công Bắc Triều Tiên được gửi đến Liên Xô
và Trung Quốc để luyện tập trong chiếc máy bay phản lực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikoyan-Gurevich_MiG-15" title="Mikoyan-Gurevich MiG-15">MiG-15</a> tại các căn cứ bí mật.<br />
Ngày 9 tháng 9 năm 1948, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a>
tuyên bố thành lập. Kim trở thành Ủy viên trưởng Đảng Lao động Bắc
Triều Tiên, đồng thời giữ chức Thủ tướng. Ngày 30 tháng 6 năm 1949, Đảng
Lao động Bắc Triều Tiên trở thành Đảng Lao động Triều Tiên và Kim trở
thành Tổng Bí thư của đảng cho đến khi qua đời.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn">Chiến tranh Triều Tiên</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
Phía nam Triều Tiên do Mỹ chiếm đóng đoạt lại quyền lực từ những "Ủy
ban Nhân dân" được điều hành theo từng địa phương và đã thiết lập lại
nhiều chủ đất và cảnh sát cũ, những người đã nắm quyền khi Triều Tiên
còn dưới sự đô hộ của Nhật Bản. Những động thái này gặp phải sự chống
đối nặng nề và sự phản kháng công khai ở một số phần của Nam Triều Tiên
như các đảo ở phía Nam<sup class="reference" id="cite_ref-Cumings.2C_Bruce_1981_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-Cumings.2C_Bruce_1981-15">[15]</a></sup>.
Sau một số vụ đụng độ ở biên giới (được cho là xuất phát từ lệnh của
Mỹ), dường như cuộc nội chiến là không thể tránh khỏi. Quân đội Bắc
Triều Tiên tràn qua biên giới vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_6" title="25 tháng 6">25 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1950" title="1950">1950</a>
với dự định thống nhất đất nước dưới một chính phủ cộng sản. Những nhân
chứng cho rằng việc đề xướng tái thống nhất đất nước của phía Bắc đã
nhận được nhiều sự ủng hộ ở phía Nam<sup class="reference" id="cite_ref-Cumings.2C_Bruce_1981_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-Cumings.2C_Bruce_1981-15">[15]</a></sup>. Các tài liệu lưu trữ cho thấy<sup class="reference" id="cite_ref-weathersby432_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-weathersby432-16">[16]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-goncharov_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-goncharov-17">[17]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-mansourov94107_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-mansourov94107-18">[18]</a></sup>
quyết định tấn công phía Nam là một quyết định của chính Kim chứ không
phải ý đồ từ Liên Xô. Những bằng chứng cho thấy những điệp viên Liên Xô,
thông qua những nguồn tình báo ở chính phủ Mỹ và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%E1%BB%8Bch_v%E1%BB%A5_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_B%C3%AD_m%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Dịch vụ Tình báo Bí mật (trang chưa được viết)">SIS</a>
của Anh, đã thu được những thông tin về hạn chế của kho bom nguyên tử
của Mỹ cũng như sự cắt giảm chương trình phòng thủ, khiến cho Stalin kết
luận rằng chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Truman</a> sẽ không can thiệp vào Triều Tiên.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a> chỉ ưng thuận một cách miễn cưỡng ý tưởng tái thống nhất Triều Tiên sau khi Kim nói rằng Stalin đã chấp nhận hành động này<sup class="reference" id="cite_ref-weathersby432_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-weathersby432-16">[16]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-goncharov_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-goncharov-17">[17]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-mansourov94107_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-mansourov94107-18">[18]</a></sup>, và không cung cấp hỗ trợ quân sự trực tiếp (chỉ qua các kênh hậu cần) cho đến khi quân đội nhân danh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>, đa số là thành phần quân Mỹ, gần tiến đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81p_L%E1%BB%A5c" title="Áp Lục">sông Áp Lục</a> vào cuối năm 1950. Lực lượng Bắc Triều Tiên đã chiếm được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a> và phần lớn miền Nam, nhưng bị đánh bật lại ngay sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%91%C3%A1nh_Nh%C3%A2n_Xuy%C3%AAn" title="Trận đánh Nhân Xuyên">cuộc đổ bộ lên Inchon</a> của lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>
do Hoa Kỳ lãnh đạo. Đến tháng 10, lực lượng Mỹ đã tái chiếm Seoul và
vào ngày 19 tháng 10 chiếm được Bình Nhưỡng, buộc Kim và chính quyền của
ông phải chạy sang Trung Quốc.<br />
Vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_10" title="25 tháng 10">25 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1950" title="1950">1950</a>,
sau khi gửi nhiều cảnh báo can thiệp nếu lực lượng Liên Hiệp Quốc không
dừng cuộc tiến quân, hàng ngàn quân Trung Quốc vượt sông Áp Lục và tham
chiến như đồng minh của NKPA. Quân đội Liên Hiệp Quốc bị buộc phải rút
ra và quân đội Trung Quốc tái chiếm được Bình Nhưỡng vào tháng 12 và
Seoul vào tháng 1 năm 1951. Vào tháng 3 lực lượng Liên Hiệp Quốc và Mỹ
bắt đầu một cuộc tấn công mới, chiếm lại Seoul. Sau hàng loạt các cuộc
tấn công và phản công của cả hai phía, tiếp theo là giai đoạn đánh du
kích với chiến tranh đường hầm chiến thuật quy mô lớn, mặt trận đã ổn
định cùng với những gì cuối cùng trở thành "Đường đình chiến" vĩnh viễn
vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_7" title="27 tháng 7">27 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1953" title="1953">1953</a>. Bắc Triều Tiên bị tàn phá nặng nề bởi bom Mỹ, chỉ còn vài căn nhà còn đứng vững. Hơn 3,5 triệu người Triều Tiên bị giết trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a>, và một danh sách dài các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%99i_%C3%A1c_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Tội ác chiến tranh">tội ác chiến tranh</a> của Bắc Triều Tiên và của Mỹ đã được ghi nhận bao gồm cả việc sử dụng vũ khí sinh học như lan truyền bệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_t%E1%BA%A3" title="Bệnh tả">dịch tả</a>, và những cuộc tàn sát cư dân địa phương.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-20">[20]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o_B.E1.BA.AFc_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn">Lãnh đạo Bắc Triều Tiên</span></h2>
Sau khi trở lại làm người đứng đầu Bắc Triều Tiên, Kim bắt tay vào
tái kiến thiến đất nước đã bị tàn phá nặng nề do chiến tranh. Ông thực
hiện kế hoạch kinh tế quốc gia năm năm để tạo nên một nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_m%E1%BB%87nh_l%E1%BB%87nh&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế mệnh lệnh (trang chưa được viết)">kinh tế mệnh lệnh</a>, với tất cả ngành công nghiệp đều là công hữu và tất cả nền công nghiệp được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" title="Tập thể hóa (trang chưa được viết)">tập thể hóa</a>.
Đất nước hình thành dựa trên nguyên lý chủ nghĩa quân bình triệt tiêu
sự khác biệt về giai cấp và nền kinh tế dựa trên nhu cầu của công nhân
và nông dân. Kinh tế tập trung vào công nghiệp nặng và sản xuất vũ khí.
Cả Bắc và Nam Triều Tiên đều duy trì một lực lượng vũ trang khổng lồ để
bảo vệ đường ngừng bắn năm 1953, mặc dù không có quân đội nước ngoài
đóng quân lâu dài ở Bắc Triều Tiên.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:DPRK_Kim_Il_Sung_and_Kim_Jong_Il.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="168" data-file-width="287" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/2/2d/DPRK_Kim_Il_Sung_and_Kim_Jong_Il.jpg/250px-DPRK_Kim_Il_Sung_and_Kim_Jong_Il.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Kim Nhật Thành (phải) và con trai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Chính Nhật</a></div>
</div>
</div>
Trong suốt thập niên 1950, Kim được nhìn nhận là một nhà lãnh đạo Cộng sản chính thống. Ông bác bỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phi_Stalin_h%C3%B3a&action=edit&redlink=1" title="Phi Stalin hóa (trang chưa được viết)">phi Stalin hóa</a>
của Liên Xô và bắt đầu tạo khoảng cách với những nhà tài trợ cho ông,
bao gồm việc không bao giờ nhắc lại một thời làm Hồng Quân trong tiểu sử
chính thống. Nhiều người xem Kim là một nhà lãnh đạo chống chủ nghĩa
xét lại có ảnh hưởng trong phong trào cộng sản. Vào năm 1956, những phần
tử chống Kim được khích lệ bởi sự phi Stalin hóa ở Liên Xô xuất hiện
cùng với Đảng để chỉ trích Kim và yêu cầu đổi mới<sup class="reference" id="cite_ref-crisis_22-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-crisis-22">[22]</a></sup>.
Sau một thời gian do dự, Kim tiến hành một sự thanh lọc, xử tử những
người được xem là có ý đồ tạo phản và buộc những người còn lại lưu đày
tha hương<sup class="reference" id="cite_ref-crisis_22-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-crisis-22">[22]</a></sup>. Khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_r%E1%BA%BD_Trung-X%C3%B4" title="Chia rẽ Trung-Xô">Trung-Xô chia rẽ</a>
xảy ra vào thập niên 1960, Kim ban đầu đứng về phía người Trung Quốc
nhưng không bao giờ làm tổn thương mối quan hệ với Liên Xô. Khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_v%C4%83n_h%C3%B3a" title="Cách mạng văn hóa">Cách mạng văn hóa</a> nổ ra ở Trung Quốc sau năm 1966, Kim quay về phía Liên Xô. Cùng lúc đó, ông tạo ra một sự <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B9ng_b%C3%A1i_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="Sùng bái cá nhân">sùng bái cá nhân</a>
rộng rãi, và toàn bộ người dân Bắc Triều Tiên bắt đầu gọi ông là "Lãnh
tụ vĩ đại" (widaehan suryŏng 위대한 수령). Kim phát triển một chính sách và
hệ tư tưởng <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_Ch%E1%BB%A7_th%E1%BB%83" title="Tư tưởng Chủ thể">Juche</a></i> (tự lực tự cường) chứ không trở thành một quốc gia vệ tinh của Liên Xô.<br />
Giữa thập niên 1960, Kim ấn tượng với những nỗ lực của chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a>
trong việc thống nhất Việt Nam thông qua chiến tranh du kích và cho
rằng một kiểu tương tự như vậy có thể áp dụng ở Triều Tiên. Những nỗ lực
xâm nhập và lật đổ do đó được leo thang chống lại lực lượng chiếm đóng
Mỹ và sự lãnh đạo mà họ ủng hộ. Những cố gắng đó lên đến cực điểm trong
nỗ lực nhằm tấn công <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cheong_Wa_Dae&action=edit&redlink=1" title="Cheong Wa Dae (trang chưa được viết)">Nhà xanh</a> và ám sát Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Chung_Hee" title="Park Chung Hee">Park Chung-hee</a>.
Quân đội Bắc Triều Tiên có thái độ ngày càng mãnh liệt đối với quân đội
Hoa Kỳ ở khắp Nam Triều Tiên, lôi kéo quân đội Mỹ vào những cuộc đấu
súng dọc theo Vùng phi quân sự. Vụ bắt giữ thủy thủ của tàu do thám <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=USS_Pueblo_%28AGER-2%29&action=edit&redlink=1" title="USS Pueblo (AGER-2) (trang chưa được viết)">USS Pueblo</a> là một phần của chiến dịch này.<br />
Một hiến pháp mới được ban hành vào tháng 12 năm 1972, trong đó Kim
trở thành Chủ tịch nước Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên. Đến lúc
này, ông đã quyết định rằng con trai ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong-il</a>
sẽ là người tiếp bước ông, và dần dần giao phó công việc chính quyền
cho con trai. Gia đình Kim được quân đội ủng hộ, do những chiến công
cách mạng của Kim Nhật Thành và sự ủng hộ của Bộ trưởng Quốc phòng kỳ
cựu, O Chin-u. Tại Đại hội Đảng lần thứ 6 vào tháng 10 năm 1980, Kim
công khai chỉ định con trai ông làm người kế nhiệm.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_sau_.C4.91.C3.B3">Những năm sau đó</span></h2>
Tuy nhiên, từ thời gian này, Bắc Triều Tiên đã gặp phải những khó
khăn ngày càng tăng về kinh tế sau nhiều thập kỷ phát triển thành công.
Sự cải cách kinh tế của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Ti%E1%BB%83u_B%C3%ACnh" title="Đặng Tiểu Bình">Đặng Tiểu Bình</a>
ở Trung Quốc vào năm 1979 về sau đồng nghĩa với việc thương mại với Bắc
Triều Tiên xã hội chủ nghĩa đang làm giảm lợi ích của Trung Quốc. Sự
sụp đổ của hệ thống chủ nghĩa xã hội ở Đông Âu và Liên Xô trong thời kỳ
1989-1991 đã đẩy Bắc Triều Tiên hoàn toàn vào thế cô lập. Những sự kiện
này cùng với sự bao vây cấm vận kinh tế của các nước do Mỹ cầm đầu càng
làm tăng thêm khó khăn về kinh tế. Một Bắc Triều Tiên trước đây có tốc
độ công nghiệp hóa nhanh hơn, tỷ lệ chết ở trẻ sơ sinh thấp hơn, chất
lượng sống cao hơn Nam Triều Tiên trong nhiều thập kỷ <sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>,
đến những năm 1990 đã gặp vô số khó khăn xuất phát từ sự thiếu thốn đối
tác thương mại sau khi Liên Xô sụp đổ, Mỹ cấm vận, các trận lụt khủng
khiếp. Người dân Bắc Triều Tiên gọi thời kỳ này là "cuộc hành quân gian
khổ".<br />
Bắc Triều Tiên thường xuyên lặp lại rằng Triều Tiên sẽ được thống
nhất trước sinh nhật lần thứ 70 của Kim vào năm 1982, và đã có những nỗi
lo sợ từ phương Tây rằng Kim sẽ tiến hành một cuộc Chiến tranh Triều
Tiên lần thứ hai. Tuy nhiên, sự chênh lệch về kinh tế và quân sự giữa
miền Bắc và miền Nam (nơi vẫn hiện diện quân đội Mỹ) vào thời kỳ đó
khiến cho việc này không thể xảy ra.<br />
Khi đã có tuổi, Kim xuất hiện một khối u lớn sau cổ - một dạng sỏi, hoặc <i>hok</i>
theo tiếng Triều Tiên, thường là kết quả của sự thiếu dinh dưỡng khi ấu
thơ. Vị trí này nằm gần não và tủy sống nên không thể giải phẫu. Do
hình ảnh không được đẹp này, các nhiếp ảnh gia Bắc Triều Tiên luôn luôn
chụp ảnh ông từ một góc cố định hơi chếch sang trái, một việc ngày càng
khó làm khi khối u trở nên lớn bằng quả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_ch%C3%A0y" title="Bóng chày">bóng chày</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-23">[23]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-24">[24]</a></sup><br />
Vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_5" title="19 tháng 5">19 tháng 5</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>, Kim đã ra lệnh sử dụng nhiên liệu từ các cơ sở nghiên cứu hạt nhân gây tranh cãi ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nyongbyon" title="Nyongbyon">Yongbyon</a>.
Mặc dù thường xuyên bị các nước phương Tây lên án, Kim vẫn tiếp tục
tiến hành nghiên cứu hạt nhân và các chương trình làm giàu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Urani" title="Urani">uranium</a>. Vào tháng 6 năm 1994, cựu Tổng thống Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jimmy_Carter" title="Jimmy Carter">Jimmy Carter</a> đã có chuyến thăm Bình Nhưỡng để hội đàm với Kim. Trước sự ngạc nhiên của Hoa Kỳ và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_N%C4%83ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_Nguy%C3%AAn_t%E1%BB%AD_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế">IAEA</a>,
Kim đồng ý dừng chương trình nghiên cứu hạt nhân và có vẻ bắt đầu một
mối quan hệ mở mang hơn với phương Tây. Tuy nhiên, phương Tây luôn coi
Kim là kẻ độc tài, và muốn duy trì quyền lực theo kiểu cha truyền con
nối, bằng phương pháp sùng bái cá nhân, Kim muốn biến mình thành lãnh
đạo vĩ đại trong mắt dân chúng<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qua_.C4.91.E1.BB.9Di">Qua đời</span></h2>
Đến những năm 1990, Bắc Triều Tiên gần như bị cô lập với thế giới bên ngoài, ngoại trừ một ít liên hệ với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>.
Nền kinh tế gần như phá sản, tê liệt bởi sự chi tiêu quá mức vào vũ khí
và thưởng phạt, với một nền nông nghiệp không đủ ăn cho dân số do thiếu
đất trồng trọt, nhưng thông tấn Bắc Triều Tiên vẫn tiếp tục ca ngợi
Kim. Kim chết đột ngột vì trụy tim ở Bình Nhưỡng vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_7" title="8 tháng 7">8 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a> (theo tài liệu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Triều Tiên</a> thì phía sau cổ ông có một khối u biến tướng của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U_s%E1%BB%8Fi&action=edit&redlink=1" title="U sỏi (trang chưa được viết)">u sỏi</a>,
đây chính là kết quả sự thiếu dinh dưỡng tuổi ấu thơ và không thể cắt
bỏ, chưa có một kết luận liên quan tới bệnh tim trong bệnh án của ông)
tuy nhiên sự thật là sau khi nghe tin một viên đô đốc mất do một cơn đau
tim, ông đã gọi điện và bị kích động sau khi nghe được thông tin này và
vì quá tức giận không giữ nổi bình tĩnh, ông quát vào điện thoại sau đó
ông cũng đột ngột ngã lăn ra đất và đã qua đời, để lại cơn khủng hoảng
ngày càng cao của đất nước cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong Il</a>.
Lễ tang ông ở Bình Nhưỡng có hàng trăm ngàn người tham dự, nhiều người
trong số đó khóc và kêu gào tên ông trong suốt lễ tang. Thi thể của Kim
Nhật Thành được đặt trong một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C4%83ng_m%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Lăng mộ (trang chưa được viết)">lăng mộ</a> ngoài trời tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cung_k%E1%BB%B7_ni%E1%BB%87m_Kumsusan" title="Cung kỷ niệm Kumsusan">Cung tưởng niệm Kumsusan</a>.
Thi thể được bảo quản của ông đặt trong một quan tài kính. Đầu ông đặt
trên một cái gối và cơ thể được phủ bằng một lá cờ đỏ như một cái chăn,
có thể là biểu tượng của chủ nghĩa cộng sản. Bộ phim về lễ tang ở Bình
Nhưỡng được phát đi trên một số kênh, và hiện nay có thể tìm thấy ở các
trang mạng khác nhau<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-25">[25]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_gia_.C4.91.C3.ACnh">Cuộc sống gia đình</span></h2>
Kim il Sung kết hôn 3 lần. Vợ đầu của ông, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%A5c" title="Kim Chính Thục">Kim Jong-suk</a>, sinh cho ông 2 người con trai và 1 con gái. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Jong-il</a> là con trai trưởng, và người con còn lại (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_il_man&action=edit&redlink=1" title="Kim il man (trang chưa được viết)">Kim il man</a>, hay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shura_Kim&action=edit&redlink=1" title="Shura Kim (trang chưa được viết)">Shura Kim</a>) chết vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">1947</a> do một tai nạn khi bơi. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%A5c" title="Kim Chính Thục">Kim Jong-suk</a> chết năm 1949 trong khi đang sinh nở. Kim tái hôn với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_S%C5%8Fng-ae&action=edit&redlink=1" title="Kim Sŏng-ae (trang chưa được viết)">Kim Sŏng-ae</a> năm 1962, và có tin rằng ông ta có 3 hoặc 4 người con với bà, trong đó có: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Y%C5%8Fng-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Yŏng-il (trang chưa được viết)">Kim Yŏng-il</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Ky%C5%8Fng-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Kyŏng-il (trang chưa được viết)">Kim Kyŏng-il</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Pyong-il&action=edit&redlink=1" title="Kim Pyong-il (trang chưa được viết)">Kim P’yŏng-il</a>. Kim P’yong-il là một người nổi bật trong chính sự Triều Tiên, làm tới chức đại sứ Triều Tiên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hungary" title="Hungary">Hungary</a>.<br />
Ngoài ra Kim còn có những đứa con không chính thức như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Hyon-nam&action=edit&redlink=1" title="Kim Hyon-nam (trang chưa được viết)">Kim Hyon-nam</a> (sinh năm 1972, trưởng Ban Tuyên truyền của Đảng Lao động từ năm 2002)<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-26">[26]</a></sup> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Chang-hy%C5%8Fn&action=edit&redlink=1" title="Kim Chang-hyŏn (trang chưa được viết)">Chang-hyŏn</a> (sinh năm 1971, do chị của Kim Jong-Il là Kim Kyŏng-hŭi nuôi)<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_note-27">[27]</a></sup>.<br />
Sau khi Kim chết, con trai ông Kim Jong-Il đã thay thế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_Gregoria&action=edit&redlink=1" title="Lịch Gregoria (trang chưa được viết)">lịch Gregoria</a> ở Bắc Triều Tiên bằng một bộ lịch trong đó năm mới bắt đầu bằng ngày sinh nhật Kim Il-sung<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>.<br />
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0">
<tbody>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Hanh_T%E1%BA%AFc" title="Kim Hanh Tắc">Kim Hanh Tắc</a></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khang_Phan_T%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Khang Phan Tích (trang chưa được viết)">Khang Phan Tích</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td><br /></td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Th%C3%A1nh_%C3%81i&action=edit&redlink=1" title="Kim Thánh Ái (trang chưa được viết)">Kim Thánh Ái</a></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><b><strong class="selflink">Kim Nhật Thành</strong></b></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%A5c" title="Kim Chính Thục">Kim Chính Thục</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td style="border-right: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Anh_Th%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Kim Anh Thục (trang chưa được viết)">Kim Anh Thục</a></td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A0nh_Hu%E1%BB%87_L%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Thành Huệ Lâm (trang chưa được viết)">Thành Huệ Lâm</a></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Chính Nhật</a></b></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cao_Anh_C%C6%A1&action=edit&redlink=1" title="Cao Anh Cơ (trang chưa được viết)">Cao Anh Cơ</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Ok&action=edit&redlink=1" title="Kim Ok (trang chưa được viết)">Kim Ok</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2" style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-bottom: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Tuy%E1%BA%BFt_T%C3%B9ng" title="Kim Tuyết Tùng">Kim Tuyết Tùng</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nam" title="Kim Chính Nam">Kim Chính Nam</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Tri%E1%BA%BFt" title="Kim Chính Triết">Kim Chính Triết</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_%C3%82n" title="Kim Chính Ân">Kim Chính Ân</a></td>
<td colspan="2" style="border-bottom: 1px dashed black;">
<div style="height: 1em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="6" rowspan="2" style="border: 2px solid black; padding: 0.2em;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Tuy%E1%BA%BFt_Ch%E1%BB%A7" title="Lý Tuyết Chủ">Lý Tuyết Chủ</a></td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td colspan="2" rowspan="2">
<div style="height: 2em; width: 2em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
<tr align="center">
<td style="border-right: 1px solid black;">
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
<td>
<div style="height: 1em; width: 1em;">
<span style="font: 1px/1px serif;"> </span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_tu.E1.BB.95i_v.C3.A0_h.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh">Tên tuổi và hình ảnh</span></h2>
Có khoảng 800 bức tượng về Kim Nhật Thành ở Bắc Triều Tiên<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Những nơi đáng chú ý nhất là: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_T%E1%BB%95ng_h%E1%BB%A3p_Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Đại học Tổng hợp Kim Nhật Thành">Đại học Kim Nhật Thành</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Sân vận động Kim Nhật Thành">Sân vận động Kim Nhật Thành</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Quảng trường Kim Nhật Thành">Quảng trường Kim Nhật Thành</a>, Cầu Kim Nhật Thành và Tượng Bất diệt Kim Nhật Thành.<br />
Hình ảnh của Kim Nhật Thành chiếm ưu thế ở những nơi gắn liền với
giao thông cộng, được treo ở mỗi nhà ga và sân bay ở Bắc Triều Tiên<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Nó cũng được đặt ở biên giới giữa Trung Quốc và Bắc Triều Tiên. Tên của ông được đặt cho một loài hoa lai tạo, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Hoa Kim Nhật Thành">hoa Kim Nhật Thành</a>.<br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Gia đình của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Chính Nhật</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.dailymail.co.uk/news/article-486079/PETER-HITCHENS-North-Korea-great-Marxist-bastion-real-life-Truman-show.html" rel="nofollow">“PETER HITCHENS: North Korea, the last great Marxist bastion, is a real-life Truman show”</a>. <i>Daily Mail</i> (London). 8 tháng 10 năm 2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.atitle=PETER+HITCHENS%3A+North+Korea%2C+the+last+great+Marxist+bastion%2C+is+a+real-life+Truman+show&rft.place=London&rft.date=8+October+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dailymail.co.uk%2Fnews%2Farticle-486079%2FPETER-HITCHENS-North-Korea-great-Marxist-bastion-real-life-Truman-show.html&rft.jtitle=Daily+Mail&rft.genre=book&rft.btitle=PETER+HITCHENS%3A+North+Korea%2C+the+last+great+Marxist+bastion%2C+is+a+real-life+Truman+show&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span></span></li>
<li id="cite_note-formation53-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-formation53_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-formation53_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lankov, Andrei, <i>From Stalin to Kim Il Sung: The Formation of North Korea 1945-1960,</i> Rutgers University Press (2002), p. 53.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Lankov, Andrei, <i>From Stalin to Kim Il Sung: The Formation of North Korea 1945-1960,</i> Rutgers University Press (2002), p. 52.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Suh Dae-Sook, <i>Kim Il Sung: The North Korean Leader,</i> Columbia University Press (1998) p. 7.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Suh Dae-Sook, <i>Kim Il Sung: The North Korean Leader,</i> Columbia University Press (1998) pp. 8-10.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Bradley K. Martin (2004). <i>Under the Loving Care of the Fatherly Leader: North Korea and the Kim Dynasty</i>. Thomas Dunne Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0312323220" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0312323220">0312323220</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Bradley+K.+Martin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Under+the+Loving+Care+of+the+Fatherly+Leader%3A+North+Korea+and+the+Kim+Dynasty&rft.pub=Thomas+Dunne+Books&rft.isbn=0312323220&rft.genre=book&rft.date=2004&rft.au=Bradley+K.+Martin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Staff writer. <a class="external text" href="http://vn.vladnews.ru/Arch/2003/ISS345/News/upd10.HTM" rel="nofollow">“Soviets groomed Kim Il Sung for leadership”</a>. <i>Vladivostok News</i>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Staff+writer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Soviets+groomed+Kim+Il+Sung+for+leadership&rft_id=http%3A%2F%2Fvn.vladnews.ru%2FArch%2F2003%2FISS345%2FNews%2Fupd10.HTM&rft.atitle=Soviets+groomed+Kim+Il+Sung+for+leadership&rft.genre=book&rft.jtitle=Vladivostok+News&rft.au=Staff+writer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation interview">. (Interview). Washington, DC. <i>The Cold War</i>. CNN. Washington, DC <a class="external free" href="http://www.gwu.edu/%7Ensarchiv/coldwar/interviews/episode-5/hong1.html" rel="nofollow">http://www.gwu.edu/~nsarchiv/coldwar/interviews/episode-5/hong1.html</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gwu.edu%2F~nsarchiv%2Fcoldwar%2Finterviews%2Fepisode-5%2Fhong1.html&rft.place=Washington%2C+DC&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua tham số không rõ <code>|subject=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#parameter_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;"><code>|tựa đề=</code> trống hay bị thiếu (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#citation_missing_title" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Lankov, Andrei, <i>From Stalin to Kim Il Sung: The Formation of North Korea 1945-1960,</i> Rutgers University Press (2002), p. 55.</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Lankov, Andrei, <i>From Stalin to Kim Il Sung: The Formation of North Korea 1945-1960,</i> Rutgers University Press (2002), p. 53-54.</span></li>
<li id="cite_note-chosun-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-chosun_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://nk.chosun.com/english/database/database.html?ACT=timeline" rel="nofollow">Chosun</a>.</span></li>
<li id="cite_note-kcckp-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-kcckp_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.kcckp.net/en/great/biography.php?1" rel="nofollow">Biography</a>, KCCKP.</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://links.jstor.org/sici?sici=0004-4687%28198601%2926%3A1%3C78%3ANKI1AN%3E2.0.CO%3B2-R" rel="nofollow">JStor</a>.</span></li>
<li id="cite_note-quarter-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-quarter_14-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://links.jstor.org/sici?sici=0305-7410%28196304%2F06%2914%3C3%3APINKPW%3E2.0.CO%3B2-N" rel="nofollow">JStor</a>.</span></li>
<li id="cite_note-Cumings.2C_Bruce_1981-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-Cumings.2C_Bruce_1981_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-Cumings.2C_Bruce_1981_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cumings, Bruce, <i>The Origins of the Korean war,</i> , Princeton University Press (1981, 1990)</span></li>
<li id="cite_note-weathersby432-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-weathersby432_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-weathersby432_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Weathersby, Kathryn, <i>The Soviet Role in the Early Phase of the Korean War,</i> The Journal of American-East Asian Relations 2, no. 4 (Winter 1993): 432</span></li>
<li id="cite_note-goncharov-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-goncharov_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-goncharov_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Goncharov, Sergei N., Lewis, John W. and Xue Litai, <i>Uncertain Partners: Stalin, Mao, and the Korean War</i> (1993)</span></li>
<li id="cite_note-mansourov94107-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-mansourov94107_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-mansourov94107_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Mansourov, Aleksandr Y., <i>Stalin,
Mao, Kim, and China's Decision to Enter the Korean War, September 16-15
tháng 10, 1950: New Evidence from the Russian Archives,</i> Cold War International History Project Bulletin, Issues 6-7 (Winter 1995/1996): 94-107</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Sudoplatov, Pavel Anatoli, Schecter, Jerrold L., and Schecter, Leona P., <i>Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness - A Soviet Spymaster</i>, Little Brown, Boston (1994)</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">IADL report (1952)</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Korea Truth Commission (2001)</span></li>
<li id="cite_note-crisis-22">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-crisis_22-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-crisis_22-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lankov, Andrei N., <i>Crisis in North Korea: The Failure of De-Stalinization, 1956. Honolulu:Hawaii University Press (2004)</i></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Cumings, Bruce, <i>North Korea: Another Country</i>, The New Press, New York, 2003, p.xii.</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://nikiwai.free.fr/kimilsungtumor.jpg" rel="nofollow">Image of Kim Il-sung's "neck tumor"</a></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=5zYsUqAYg6c" rel="nofollow"><i>Scenes of lamentation after Kim Il-sung's death</i></a></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Terrence Henry, <a class="external text" href="http://www.itcc.org/article.asp?artid=182" rel="nofollow">After Kim Jong Il</a>, The Atlantic Monthly, tháng 5 năm 2005</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.globalsecurity.org/military/world/dprk/leadership-succession1.htm" rel="nofollow">Leadership Succession Recent Developments</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh lạnh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n#Ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_Stalin" title="Chủ nghĩa cộng sản">Chủ nghĩa Stalin</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_Ch%E1%BB%A7_th%E1%BB%83" title="Tư tưởng Chủ thể">Juche</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li>Blair, Clay, <i>The Forgotten War: America in Korea,</i> , Naval Institute Press (2003)</li>
<li>Goncharov, Sergei N., Lewis, John W. and Xue Litai, <i>Uncertain Partners: Stalin, Mao, and the Korean War</i> (1993)</li>
<li><span class="citation book">Kim Il-sung (2003). <a class="external text" href="http://www.korea-dpr.com/library/202.pdf" rel="nofollow"><i>With the Century</i></a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Korean_Friendship_Association&action=edit&redlink=1" title="Korean Friendship Association (trang chưa được viết)">Korean Friendship Association</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Kim+Il-sung&rft.pub=Korean+Friendship+Association&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2003&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.korea-dpr.com%2Flibrary%2F202.pdf&rft.btitle=With+the+Century&rft.genre=book&rft.au=Kim+Il-sung&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span></li>
<li>Lankov, Andrei N., <i>Crisis in North Korea: The Failure of De-Stalinization, 1956. Honolulu:Hawaii University Press (2004)</i></li>
<li>Mansourov, Aleksandr Y., <i>Stalin, Mao, Kim, and China's Decision
to Enter the Korean War, September 16-15 tháng 10, 1950: New Evidence
from the Russian Archives,</i> Cold War International History Project Bulletin, Issues 6-7 (Winter 1995/1996)</li>
<li><span class="citation book">Martin, Bradley (2004). <i>Under The Loving Care Of The Fatherly Leader: North Korea And The Kim Dynasty</i>. St. Martins. ISBN.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Bradley&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Under+The+Loving+Care+Of+The+Fatherly+Leader%3A+North+Korea+And+The+Kim+Dynasty&rft.aulast=Martin&rft.pub=St.+Martins&rft.genre=book&rft.date=2004&rft.au=Martin%2C+Bradley&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kim Nhật Thành"></span></li>
<li>Sudoplatov, Pavel Anatoli, Schecter, Jerrold L., and Schecter, Leona P., <i>Special Tasks: The Memoirs of an Unwanted Witness - A Soviet Spymaster</i>, Little Brown, Boston (1994)</li>
<li>Suh, Dae-Sook, <i>Kim Il Sung: The North Korean Leader. New York: Columbia University Press (1988)</i></li>
<li>Weathersby, Kathryn, <i>The Soviet Role in the Early Phase of the Korean War,</i> The Journal of American-East Asian Relations 2, no. 4 (Winter 1993)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Christian_Kracht&action=edit&redlink=1" title="Christian Kracht (trang chưa được viết)">Christian Kracht</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eva_Munz&action=edit&redlink=1" title="Eva Munz (trang chưa được viết)">Eva Munz</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lukas_Nikol&action=edit&redlink=1" title="Lukas Nikol (trang chưa được viết)">Lukas Nikol</a>,
"The Ministry Of Truth. Kim Jong Ils North Korea", Feral House, tháng
10 năm 2007, 132 pages, 88 color photographs, ISBN 978-932595-27-7</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="commons:Special:Search/Kim Nhật Thành"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Kim_Il_Sung?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Kim Nhật Thành trên Wikimedia Commons">Kim Nhật Thành</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://bbs.keyhole.com/ubb/showthreaded.php?Cat=&Number=861907&page=&vc=1&PHPSESSID=#Post861907" rel="nofollow">Bắc Triều Tiên chưa khám phá</a>,
(Google Earth Bắc Triều Tiên) Xem nhiều nơi ở và tượng đài của Kim Nhật
Thành, cũng như phần lớn các cơ sở hạ tầng chính trị, văn hóa, kinh tế
và quân sự.</li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col" style="background: #FF2400;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Danh sách Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: mintcream; border-color: #A9A9A9; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Flag-map of North Korea.svg" data-file-height="1232" data-file-width="1252" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/15/Flag-map_of_North_Korea.svg/24px-Flag-map_of_North_Korea.svg.png" width="24" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:CHDCND_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:CHDCND Triều Tiên (trang chưa được viết)">Chủ đề CHDCND Triều Tiên</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: #ffe5b4; border-color: #FF8C69; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Vote2 final.png" data-file-height="146" data-file-width="119" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Vote2_final.png/19px-Vote2_final.png" width="19" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Chính trị (trang chưa được viết)">Chủ đề Chính trị</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-no-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1912" title="Thể loại:Sinh 1912">Sinh 1912</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1994" title="Thể loại:Mất 1994">Mất 1994</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Thể loại:Người Bình Nhưỡng">Người Bình Nhưỡng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%C3%A3nh_%C4%91%E1%BA%A1o_t%E1%BB%91i_cao_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Lãnh đạo tối cao Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Lãnh đạo tối cao Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%99c_t%C3%A0i" title="Thể loại:Độc tài">Độc tài</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%C3%A3nh_t%E1%BB%A5_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Lãnh tụ Cộng sản">Lãnh tụ Cộng sản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Người Cộng sản">Người Cộng sản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_vi%E1%BA%BFt_k%E1%BB%8Bch_CHDCND_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Nhà viết kịch CHDCND Triều Tiên">Nhà viết kịch CHDCND Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_v%C4%83n_CHDCND_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Nhà văn CHDCND Triều Tiên">Nhà văn CHDCND Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Nhà cách mạng Triều Tiên">Nhà cách mạng Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Thủ tướng Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Gia_%C4%91%C3%ACnh_Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Thể loại:Gia đình Kim Nhật Thành">Gia đình Kim Nhật Thành</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Thể loại:Kim Nhật Thành">Kim Nhật Thành</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: xx-small;"><span style="font-size: small;"><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-25917364088038859072014-12-26T19:40:00.000-08:002014-12-26T19:40:05.184-08:00Chào ngày mới 27 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Portrait_of_the_Yongzheng_Emperor_in_Court_Dress.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Portrait of the Yongzheng Emperor in Court Dress.jpg" data-file-height="1170" data-file-width="700" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Portrait_of_the_Yongzheng_Emperor_in_Court_Dress.jpg/60px-Portrait_of_the_Yongzheng_Emperor_in_Court_Dress.jpg" width="60" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 27 tháng 12 . Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Các ngày lễ ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Tiết Hiến pháp XHCN</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn">Triều Tiên</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1722" title="1722">Năm 1722</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh" title="Ung Chính">Ái Tân Giác La Dận Chân</a></b> chính thức lên ngôi hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">triều Thanh</a>, tức Ung Chính Đế <i>(hình)</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1845" title="1845">Năm 1845</a> – Trong một bài báo của mình, John L. O'Sullivan lập luận rằng Hoa Kỳ có quyền yêu sách toàn bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_Oregon" title="Xứ Oregon">Xứ Oregon</a> "dựa trên quyền <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADn_m%E1%BB%87nh_hi%E1%BB%83n_nhi%C3%AAn" title="Vận mệnh hiển nhiên">vận mệnh hiển nhiên</a></b> của chúng ta". <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">Năm 1949</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Indonesia" title="Cách mạng Dân tộc Indonesia">Cách mạng Dân tộc Indonesia</a></b>: Hà Lan chính thức chuyển giao chủ quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%E1%BA%A4n_H%C3%A0_Lan" title="Đông Ấn Hà Lan">Đông Ấn Hà Lan</a> cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Hợp chúng quốc Indonesia</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1979" title="1979">Năm 1979</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Afghanistan_%281978%E2%80%931992%29" title="Chiến tranh Afghanistan (1978–1992)">Chiến tranh Xô viết tại Afghanistan</a></b>: Quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> tiến vào cung điện Tajbeg ở bên ngoài thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kabul" title="Kabul">Kabul</a>, sát hại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Afghanistan" title="Tổng thống Afghanistan">Chủ tịch Afghanistan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hafizullah_Amin" title="Hafizullah Amin">Hafizullah Amin</a>.<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Triều Tiên</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Bài này viết về thực thể văn hóa tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a>. "Triều Tiên" còn được dùng để chỉ đến chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Bắc Triều Tiên</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_North_Korea.svg"><img alt="Flag of North Korea.svg" data-file-height="800" data-file-width="1600" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/22px-Flag_of_North_Korea.svg.png" width="22" /></a> nằm tại miền bắc của bán đảo hoặc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Korea_%28bordered%29.svg"><img alt="Flag of South Korea (bordered).svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Flag_of_South_Korea_%28bordered%29.svg/22px-Flag_of_South_Korea_%28bordered%29.svg.png" width="22" /></a> nằm tại miền nam bán đảo. Về các nghĩa khác, xem <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Triều Tiên (định hướng)">Triều Tiên (định hướng)</a>.</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Locator_map_of_Korea.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="115" data-file-width="250" height="115" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Locator_map_of_Korea.svg/250px-Locator_map_of_Korea.svg.png" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Vị trí Triều Tiên</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Korea_gyeongbokgung.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="586" data-file-width="442" height="331" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Korea_gyeongbokgung.jpg/250px-Korea_gyeongbokgung.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cảnh Phúc Cung</div>
</div>
</div>
<b>Triều Tiên</b> (theo cách sử dụng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">조선</a>, <i>Chosǒn</i>) hay <b>Hàn Quốc</b> (theo cách sử dụng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Đại Hàn Dân quốc</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">한국</a>, <i>Hanguk</i>) hay <b>Korea</b> (theo cách sử dụng quốc tế và có gốc từ "Cao Ly") là một nền văn hóa và khu vực địa lý nằm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a>. Khu vực này giáp liền với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> về hướng tây bắc và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> về hướng đông bắc, với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> ở đông nam qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eo_bi%E1%BB%83n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Eo biển Triều Tiên">eo biển Triều Tiên</a>. Từ "Triều Tiên" có nghĩa là "(Xứ) Buổi sáng tươi đẹp".<br />
Hiện nay Triều Tiên được chia ra hai chính thể: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Đại Hàn Dân quốc</a> ở phía nam là một nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy%E1%BB%81n_t%E1%BB%B1_do" title="Quyền tự do">tự do</a> theo kiểu <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a> ở phía bắc là một nước chuyên chính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">cộng sản</a> (dân chủ nhân dân).<br />
Là một trong những nền văn minh lâu đời nhất thế giới, Triều Tiên có lịch sử được ghi chép khoảng 3000 năm. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_4" title="Thế kỷ 4">thế kỷ thứ 4</a>, họ đã bắt đầu dùng hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">Hán tự</a> và chịu ảnh hưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>,
và nhiều khía cạnh văn hóa khác có ảnh hưởng sâu sắc đến xã hội này.
Sau này Triều Tiên đã đem những bước tiến này cũng như những kỹ thuật họ
tự khám phá vào Nhật Bản.<br />
Sau khi thống nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Qu%E1%BB%91c_%28Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn%29" title="Tam Quốc (Triều Tiên)">Tam Quốc</a> vào năm 676, Triều Tiên đã được quản lý bởi một nhà nước và giữ được độc lập về chính trị cũng như văn hóa cho đến khi bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> xâm lược trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thế kỷ 13">thế kỷ 13</a>. Trong nhiều thế kỷ, Triều Tiên giữ một mối liên hệ gần gũi với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, cường quốc trong khu vực này, trong khi đồng thời giữ bản chất của mình.<br />
Nền văn hóa Triều Tiên đã đem lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_in" title="Máy in">máy in</a> đầu tiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_h%E1%BB%93" title="Đồng hồ">đồng hồ</a> tự gõ, máy đo lượng nước mưa và tàu chiến bọc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%AFt" title="Sắt">sắt</a>. Văn hóa Triều Tiên đến được tột đỉnh trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỷ 15</a>, dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn_Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Triều Tiên Thế Tông">Thế Tông Đại Vương</a> (세종대왕). Sau đó Triều Tiên lao vào cảnh đình trệ vào phần sau của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Nhà Triều Tiên">nhà Triều Tiên</a> (<i>Joseon</i>), và đến cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a> đã bị các đế quốc dòm ngó.<br />
Năm 1910, Triều Tiên bị Nhật Bản đóng chiếm và trở thành thuộc địa cho đến cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đệ nhị thế chiến</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> chiếm giữ nước này và lập ra những chính phủ trung thành với tư tưởng của họ, tạo ra tình huống ngày nay.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tên gọi Triều Tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#C.E1.BB.95_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Cổ Triều Tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Tam_Qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Tam Quốc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#B.E1.BB.99t_H.E1.BA.A3i_v.C3.A0_T.C3.A2n_La_Th.E1.BB.91ng_nh.E1.BA.A5t"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Bột Hải và Tân La Thống nhất</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Tri.E1.BB.81u_.C4.91.E1.BA.A1i_Cao_Ly_.28918-1392.29"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Triều đại Cao Ly (918-1392)</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Tri.E1.BB.81u_.C4.91.E1.BA.A1i_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn_.281392-1910.29"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Triều đại Triều Tiên (1392-1910)</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n_chi.E1.BA.BFm_.C4.91.C3.B3ng"><span class="tocnumber">2.6</span> <span class="toctext">Nhật Bản chiếm đóng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#.C4.90.E1.BA.A5t_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_chia_c.E1.BA.AFt"><span class="tocnumber">2.7</span> <span class="toctext">Đất nước chia cắt</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Chi.E1.BA.BFn_tranh_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn_v.C3.A0_hy_v.E1.BB.8Dng_th.E1.BB.91ng_nh.E1.BA.A5t"><span class="tocnumber">2.8</span> <span class="toctext">Chiến tranh Triều Tiên và hy vọng thống nhất</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Ngôn ngữ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#V.C4.83n_h.E1.BB.8Dc"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Văn học</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#.E1.BA.A8m_th.E1.BB.B1c"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Ẩm thực</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">5.5</span> <span class="toctext">Thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#.C4.90i.E1.BB.87n_.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">5.6</span> <span class="toctext">Điện ảnh</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_k.E1.BB.B9_thu.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Khoa học và kỹ thuật</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn">Tên gọi Triều Tiên</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_g%E1%BB%8Di_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tên gọi Triều Tiên">Tên gọi Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Goguryeo_tomb_mural.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="224" data-file-width="432" height="104" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Goguryeo_tomb_mural.jpg/200px-Goguryeo_tomb_mural.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tranh tường của triều Cao Ly</div>
</div>
</div>
Tên gọi "Korea" xuất phát từ thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Lịch sử Triều Tiên">lịch sử Triều Tiên</a>, cũng xuất phát từ nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_C%C3%A2u_Ly" title="Cao Câu Ly">Cao Cấu Ly</a>. Nay tên gọi "Korea" được quốc tế sử dụng để chỉ đến cả hai nước.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Buryeongsa.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="1536" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Buryeongsa.jpg/220px-Buryeongsa.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Buryeongsa</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Lịch sử Triều Tiên">Lịch sử Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
Đã có bằng chứng khảo cổ cho thấy loài người đã sống trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a> khoảng 700.000 năm trước, trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_H%E1%BA%A1_%C4%90%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_c%C5%A9&action=edit&redlink=1" title="Thời kỳ Hạ Đồ đá cũ (trang chưa được viết)">thời kỳ Hạ Đồ đá cũ</a>. Đồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BB%91m" title="Gốm">gốm</a> Triều Tiên cổ xưa nhất có từ khoảng năm 7000 TCN, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%90%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Thời kỳ Đồ đá mới (trang chưa được viết)">thời kỳ Đồ đá mới</a> bắt đầu khoảng năm 6000 TCN. Thời kỳ đồ gốm Trất Văn kéo dài từ 3500 TCN đến 2000 TCN.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.95_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn">Cổ Triều Tiên</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Seokguram.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="266" data-file-width="200" height="266" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Seokguram.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A1ch_Qu%E1%BA%ADt_Am&action=edit&redlink=1" title="Thạch Quật Am (trang chưa được viết)">Thạch Quật Am</a>, thời kỳ Tân La Thống nhất</div>
</div>
</div>
Theo sự tích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0n_Qu%C3%A2n" title="Đàn Quân">Đàn Quân</a>, Triều Tiên được thành lập năm 2333 TCN. Quốc gia này được biết đến với tên Triều Tiên, thường được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%95_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cổ Triều Tiên">Cổ Triều Tiên</a> để phân biệt với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Nhà Triều Tiên">nhà Triều Tiên</a>. Các nhà khảo cổ đã khai quật được các đồ tạo tác của Cổ Triều Tiên và các thành cổ khắp Triều Tiên và miền nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a>.<br />
Các tài liệu khảo cổ và sử sách cho biết nó có thể được thành lập từ
một liên minh của các thành thành một nhà nước tập trung vào giữa thế kỷ
7 và 4 TCN, khi nó tự xưng là một vương triều và tuyên chiến với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Chu" title="Nhà Chu">nhà Chu</a>. Năm 108 TCN, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">nhà Hán</a> tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> đã đánh bại Cổ Triều Tiên và lập ra 4 quận tại miền bắc Triều Tiên (kể cả một quận gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a>
chủ yếu để làm tiền đồn buôn bán. Đến 75 TCN, ba trong bốn quận đã bị
thất thủ, nhưng còn một quận nằm dưới sự cai trị của nhà Hán cho tới năm
313.<br />
Một quốc gia với tên gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%ACn_Qu%E1%BB%91c" title="Thìn Quốc">Thìn Quốc</a>
tồn tại ở miền nam Triều Tiên trước khi Cổ Triều Tiên bị sụp đổ. Tuy
rất ít được biết về tổ chức chính trị của quốc gia này, các tạo tác bằng
đồng thiếc từ thế kỷ 3 và 2 TCN đã được khai quật trong khu vực. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_H%C3%A0n" title="Tam Hàn">Tam Hàn</a>, ba liên minh có nguồn gốc từ Thìn, thay nước Thìn. Tại miền bắc, quốc gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_C%C3%A2u_Ly" title="Cao Câu Ly">Cao Câu Ly</a> đã thống nhất <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9_D%C6%B0" title="Phù Dư">Phù Dư</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%90c_Tr%E1%BB%9F" title="Ốc Trở">Ốc Trở</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_U%E1%BA%BF" title="Đông Uế">Đông Uế</a> trong lãnh thổ Cổ Triều Tiên trước kia, và tiêu diệt quận của người Hán vào năm 313.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tam_Qu.E1.BB.91c">Tam Quốc</span></h3>
Ba nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_C%C3%A2u_Ly" title="Cao Câu Ly">Cao Câu Ly</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_La" title="Tân La">Tân La</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1ch_T%E1%BA%BF" title="Bách Tế">Bách Tế</a>
(hai nước sau phát sinh từ Tam Hàn) giành quyền với nhau và thâu tính
các quốc gia nhỏ hơn trong khu vực. Tổ chức nhà nước tinh vi được phát
triển dưới dạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Khổng giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>.<br />
Cao Cấu Ly là nước mạnh nhất, nhưng luôn giao chiến với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">nhà Tùy</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> tại Trung Quốc. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ thứ 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B9y_D%E1%BA%A1ng_%C4%90%E1%BA%BF" title="Tùy Dạng Đế">Tùy Dạng Đế</a> đã đem 100 vạn quân qua xâm lấn Cao Câu Ly. Tuy nhiên, người Triều Tiên, dưới sự chỉ huy của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eulji_Mundeok&action=edit&redlink=1" title="Eulji Mundeok (trang chưa được viết)">Eulji Mundeok</a>
(Ất Chi Văn Đức) đã đánh bại quân Hán. Việc này đã dẫn đến sự sụp đổ
của nhà Tùy. Nhà Đường cũng tiếp tục giao chiến với Cao Câu Ly.<br />
Tuy là nước lạc hậu nhất trong lĩnh vực văn hóa trong Tam Quốc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_La" title="Tân La">Tân La</a> có một truyền thống quân sự xung quanh các chiến sĩ được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_lang" title="Hoa lang">hoa lang</a> (<i>hwarang</i>). Thoạt tiên Tân La sát nhập khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A0_Da" title="Già Da">Già Da</a> (<i>Gaya</i>),
rồi liên minh với nhà Đường để thâu tính Bách Tế và, sau này, Cao Câu
Ly. Việc này tạo ra nhà nước thống nhất đầu tiên tại Triều Tiên, thường
được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_La_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Tân La Thống nhất">Tân La Thống nhất</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.99t_H.E1.BA.A3i_v.C3.A0_T.C3.A2n_La_Th.E1.BB.91ng_nh.E1.BA.A5t">Bột Hải và Tân La Thống nhất</span></h3>
Tân La cuối cùng đuổi được quân nhà Đường ra khỏi lãnh thổ Cao Câu Ly. Vì lẽ đó, đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_8" title="Thế kỷ 8">thế kỷ thứ 8</a>, Tân La đã quản lý hầu hết bán đảo Triều Tiên và vì thế được gọi là Tân La Thống nhất. Đến cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_9" title="Thế kỷ 9">thế kỷ thứ 9</a>, Tân La Thống nhất sụp đổ và thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_Tam_Qu%E1%BB%91c" title="Hậu Tam Quốc">Hậu Tam Quốc</a> bắt đầu.<br />
Sau khi Cao Cấu Ly sụp đổ, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i_Cao_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Bột Hải Cao Vương">Đại Tộ Vinh</a> (<i>Dae Joyeong</i>) lãnh đạo quân dân đến khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1t_L%C3%A2m" title="Cát Lâm">Cát Lâm</a> của Mãn Châu. Vị tướng này thành lập nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vương quốc Bột Hải">Bột Hải</a> như nhà nước tiếp kế Cao Cấu Ly và giành lại được khu vực miền bắc bị mất. Cuối cùng, lãnh thổ Bội Hải đã trải dài từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B9ng_Hoa" title="Tùng Hoa">Tùng Hoa Giang</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amur" title="Amur">Hắc Long Giang</a> ở miền bắc Mãn Châu đến các tỉnh miền bắc Triều Tiên. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỷ thứ 10</a>, Bột Hải đã bị người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a> chiếm đóng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tri.E1.BB.81u_.C4.91.E1.BA.A1i_Cao_Ly_.28918-1392.29">Triều đại Cao Ly (918-1392)</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Korean_pagoda.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1512" data-file-width="2016" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Korean_pagoda.jpg/200px-Korean_pagoda.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Chùa tại Triều Tiên</div>
</div>
</div>
Vương triều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a> thay thế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_La_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Tân La Thống nhất">Tân La Thống nhất</a>. Nhiều vương thân từ nước Bột Hải cũng tham gia vào quốc gia mới này, có lãnh thổ rộng hơn bán đảo Triều Tiên (xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gian_%C4%90%E1%BA%A3o&action=edit&redlink=1" title="Gian Đảo (trang chưa được viết)">Gian Đảo</a>,
nay dưới sự quản lý của Trung Quốc). Trong thời kỳ này, luật pháp đã
được soạn ra, một hệ thống quan lại cũng ra mắt vào thời điểm này, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> trở thành thịnh hành tại Triều Tiên.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỷ thứ 10</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_11" title="Thế kỷ 11">11</a>, Triều Tiên tiếp tục bị người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_Ch%C3%A2n" title="Nữ Chân">Nữ Chân</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a>
tấn công tại biên giới phía bắc. Xung đột giữa các quan lại văn và võ
ngày càng tăng khi các quan võ bị hạ thấp địa vị và được trả tiền ít
hơn. Việc này khiến nhiều tướng cầm quân kháng cự và một số khác di cư
tại nơi khác.<br />
Trong năm 1238, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>
xâm chiếm Triều Tiên. Sau gần 30 năm kháng chiến, Triều Tiên tiêu tàn
và hai nước ký hiệp ước có lợi cho Mông Cổ. Dưới sự điều khiển của Mông
Cổ, Cao Ly tham gia vào hai cuộc xâm chiếm Nhật Bản không thành. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1340" title="Thập niên 1340">thập niên 1340</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a>
bị nhanh chóng suy sụp vì có xung đột nội bộ. Lúc này Triều Tiên có thể
cải cách chính trị mà không bị Mông Cổ quấy rối. Vào thời điểm này,
tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Triều Tiên Thái Tổ">Lý Thành Quế</a> (<i>Yi Seong-gye</i>) lập danh cho mình bằng cách đánh đuổi hải tặc Nhật Bản, được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uy_kh%E1%BA%A5u" title="Uy khấu">Uy khấu</a> (giặc lùn), đã cướp bóc từ các tàu lái buôn của Trung Quốc và Triều Tiên và tàn phá bờ biển Triều Tiên.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tri.E1.BB.81u_.C4.91.E1.BA.A1i_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn_.281392-1910.29">Triều đại Triều Tiên (1392-1910)</span></h3>
Năm 1392, Ly Thành Quế thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Nhà Triều Tiên">nhà Triều Tiên</a> (<i>Joseon</i>), dời thủ đô đến Hán Thành (<i>Hanseong</i>, nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>).
Trong 200 năm đầu của triều đại này, lãnh thổ miền Bắc được thêm vào,
diện tích đất trồng trọt được tăng gấp hai, khoa học và kỹ thuật phát
triển, chữ viết mới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a> phù hợp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">tiếng Triều Tiên</a> được sáng chế, và nhiều sách vở về giáo dục cơ bản được xuất bản, trong khi hiến pháp và luật pháp được hoàn thành.<br />
Trong cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1590" title="Thập niên 1590">thập niên 1590</a>,
Nhật Bản hai lần xâm lăng Triều Tiên nhưng không thành, gây ra nhiều sự
tàn phá. Những người xâm lược đốt hết những gì họ không đem về Nhật Bản
được và nhiều tạo tác văn hóa bị mất tích. Với sự giúp đỡ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">quân Minh</a> và tàu chiến bọc sắc của đô đốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Thu%E1%BA%A5n_Th%E1%BA%A7n" title="Lý Thuấn Thần">Lý Thuấn Thần</a> (<i>Yi Sunsin</i>), quân Triều Tiên đẩy lùi được quân Nhật.<br />
Tuy thế, sau sự xâm lăng của Nhật Bản, trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1620" title="Thập niên 1620">thập niên 1620</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1630" title="Thập niên 1630">1630</a> nhà Triều Tiên không thể kháng cự quân Mãn Châu. Cuối cùng nó phải công nhận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a> là triều đại tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>.
Sau đó Triều Tiên được hai thế kỷ hoà bình. Quốc gia này đã cách ly với
thế giới bên ngoài vào thời điểm này và được gọi là "Vương triều ẩn
dật".<br />
Nhà Triều Tiên được cho là triều đại cai trị lâu dài nhất tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n_chi.E1.BA.BFm_.C4.91.C3.B3ng">Nhật Bản chiếm đóng</span></h3>
Bắt đầu từ đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1870" title="Thập niên 1870">thập niên 1870</a>, Nhật Bản bắt đầu cưỡng bức Triều Tiên ra khỏi khu vực ảnh hưởng của Trung Quốc và vào khu vực của Nhật. Năm 1895, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu_Minh_Th%C3%A0nh" title="Hoàng hậu Minh Thành">Hoàng hậu Minh Thành</a> (<i>Myeongseong</i>) bị quân Nhật dưới sự chỉ đạo của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Miura_Goro&action=edit&redlink=1" title="Miura Goro (trang chưa được viết)">Miura Goro</a> ám sát. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Thanh-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Thanh-Nhật">Chiến tranh Trung-Nhật</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Nga-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Nga-Nhật">Chiến tranh Nga-Nhật</a>, Nhật Bản giành được ưu thế tại Triều Tiên. Năm 1910, Nhật Bản cưỡng bức Triều Tiên ký <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81u_%C6%B0%E1%BB%9Bc_S%C3%A1t_nh%E1%BA%ADp_H%C3%A0n-Nh%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Điều ước Sát nhập Hàn-Nhật (trang chưa được viết)">Điều ước Sát nhập Hàn-Nhật</a>.<br />
Sự cai trị của Nhật rất tàn bạo và nhiều người Triều Tiên đã kháng cự, cuối cùng dẫn đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phong_tr%C3%A0o_m%C3%B9ng_1_th%C3%A1ng_3&action=edit&redlink=1" title="Phong trào mùng 1 tháng 3 (trang chưa được viết)">phong trào đòi độc lập</a>. Phong trào này đã bị Nhật đàn áp dã man và hàng ngàn người đã bị Nhật giết hại.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đệ nhị thế chiến</a>,
nhiều người Triều Tiên đã bị cưỡng bức hỗ trợ nỗ lực chiến tranh của
Nhật. Hàng vạn người đàn ông đã bị bắt đi lính trong quân đội Nhật,
trong khi đến 200.000 phụ nữ đã bị cưỡng bức lao động hay làm nô lệ tình
dục, được gọi là "úy an phụ" (慰安婦, 위안부). Khoảng 60.000 người Triều Tiên
làm việc trong hầm mỏ đã bị thiệt mạng giữa 1939 và 1945, và vô số khác
bị dùng làm thí nghiệm cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%A1n_v%E1%BB%8B_731" title="Đơn vị 731">Đơn vị 731</a>.<br />
Thái độ bài Nhật vẫn còn mạnh mẽ tại Triều Tiên, đặc biệt là trong
thế hệ già, vì họ tin rằng Nhật Bản không tỏ ra hối hận cho những điều
sai trái này.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.A5t_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_chia_c.E1.BA.AFt">Đất nước chia cắt</span></h3>
Sau khi Nhật Bản đầu hàng năm 1945, chính phủ đế quốc Nhật được thay thế bởi sự hiện diện của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>. Liên Xô ủng hộ chính quyền miền bắc, đồng thời cũng có quan hệ với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>;
Hoa Kỳ có quan hệ gần gũi với chính quyền ở miền nam, giúp đỡ những
người có kinh nghiệm dưới thời Nhật lên cầm quyền và đàn áp những người
cộng sản. Người Triều Tiên bị chia rẽ: những người tay sai Nhật thiếu sự
tín nhiệm của người dân, nhưng họ có nhiều kinh nghiệm và giữ quyền.
Chủ nghĩa cộng sản ngày càng thâm nhập vào Triều Tiên và những người
Triều Tiên đã từng chiến đấu chống Nhật cùng với Trung Quốc được nhiều
quyền lực và danh tiếng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn_v.C3.A0_hy_v.E1.BB.8Dng_th.E1.BB.91ng_nh.E1.BA.A5t">Chiến tranh Triều Tiên và hy vọng thống nhất</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
Theo một số nhà khoa học chính trị, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a> là kết quả trực tiếp của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_to%C3%A0n_c%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1" title="Chính sách toàn cầu (trang chưa được viết)">chính sách toàn cầu</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>. Hoa Kỳ đã ủng hộ những người theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ch%E1%BB%91ng_c%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa chống cộng (trang chưa được viết)">chủ nghĩa chống cộng</a>, hậu thuẫn quân đội Đại Hàn Dân Quốc, và ảnh hưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>
để ủng hộ quân đội này. Trong năm 1945, sau Đệ nhị thế chiến, Liên Hiệp
Quốc dự định tạo ra một chính quyền ủy nhiệm, Hoa Kỳ điều khiển bán đảo
này phía nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9_tuy%E1%BA%BFn_38_b%E1%BA%AFc" title="Vĩ tuyến 38 bắc">vĩ tuyến 38</a> và Liên Xô điều khiển phía bắc. Tình thế chính trị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">Chiến tranh Lạnh</a> đã dẫn đến sự hình thành của hai chính phủ.<br />
Tuy nhiên, sau khi Hoa Kỳ rời khỏi Hàn Quốc và chỉ để lại một số cố
vấn, Bắc Triều Tiên tấn công vào miền nam. Chiến tranh bắt đầu vào tháng
6 năm 1950 và diễn tiến đến năm 1953. Hoa Kỳ hậu thuẫn miền nam và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>
hậu thuẫn miền bắc. Hàng triệu người Triều Tiên bị thiệt mạng. Sau ba
năm dữ dội, chiến tranh kết thúc với một hiệp ước đình chiến, và ranh
giới của hai nước trở lại gần như cũ. Hai nước vẫn chưa ký hiệp ước hòa
bình. Cả hai bên đều tuyên bố thống nhất là mục đích cuối của họ.<br />
Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1990" title="Thập niên 1990">thập niên 1990</a>, với chính quyền ở Hàn Quốc ngày càng tự do hơn, cũng như sau cái chết của lãnh tụ cộng sản Bắc Triều Tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Kim Nhật Thành">Kim Nhật Thành</a>, hai bên đã có những bước tiến đến cộng tác, trong các cuộc thi thể thao quốc tế, việc đoàn tụ thân nhân, kinh tế và du lịch.<br />
Gần đây, trong nỗ lực hòa giải, hai quốc gia đã chọn một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%9D_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Cờ Thống nhất (trang chưa được viết)">Cờ Thống nhất</a>.
Trong khi lá cờ này tượng trưng cho Triều Tiên trong các cuộc thi thể
thao quốc tế, nó không phải là quốc kỳ của Hàn Quốc hay CHDCND Triều
Tiên. Cả hai vẫn dùng quốc kỳ mà họ dùng từ khi nhà nước thành lập năm
1948.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">Bán đảo Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
Triều Tiên nằm trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a> tại đông bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a>. Nó có ranh giới với hai quốc gia và ba biển. Ở phía tây bắc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81p_L%E1%BB%A5c" title="Áp Lục">Áp Lục Giang</a> chia Triều Tiên ra khỏi Trung Quốc và về hướng bắc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%E1%BB%93_M%C3%B4n" title="Sông Đồ Môn">Đồ Môn Giang</a> tách Triều Tiên từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%E1%BA%A3i" title="Hoàng Hải">Hoàng Hải</a> nằm tại hướng tây, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Hoa_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Hoa Đông">biển Hoa Đông</a> ở phía nam, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Biển Nhật Bản">Biển Nhật Bản</a> ở hướng đông. Tổng diện tích của Triều tiên là 120,410 km2. Các đảo đáng kể gồm có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jeju_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Jeju (tỉnh)">Jeju</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulleungdo" title="Ulleungdo">Ulleungdo</a>.<br />
Phần phía nam và phía tây của vùng đất lục địa Triều Tiên là những
đồng bằng phát triển, trong khi phần phía tây và phía bắc có nhiều đồi
núi. Núi cao nhất Triều Tiên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_B%E1%BA%A1ch" title="Núi Trường Bạch">núi Bạch Đầu</a> (<i>Baekdu</i>)
(2744 m, Trung Quốc gọi là "núi Trường Bạch"). Biên giới với Trung Quốc
chạy qua dãy núi này. Phần kéo dài về phía nam của núi Bạch Đầu là một
cao nguyên gọi là cao nguyên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kaema" title="Kaema">Kaema</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_nguy%C3%AAn" title="Cao nguyên">Cao nguyên</a> này chủ yếu được nâng lên vào thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2n_sinh" title="Đại Tân sinh">Đại Tân Sinh</a> và một phần bị bao phủ bởi tro <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_l%E1%BB%ADa" title="Núi lửa">núi lửa</a>.
Về phía nam của Gaema Gowon, nhiều dãy núi kế tiếp toạ lạc dọc theo bờ
biển phía đông của bán đảo Triều Tiên. Những dãy núi này được đặt tên là
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Baekdudaegan" title="Baekdudaegan">Baekdudaegan</a> (<i>Bạch Đầu đại cán</i>). Một số núi quan trọng bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sobaeksan&action=edit&redlink=1" title="Sobaeksan (trang chưa được viết)">Sobaeksan</a> (2.184 m), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baeksan&action=edit&redlink=1" title="Baeksan (trang chưa được viết)">Baeksan</a> (1.724 m), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C5%ADmgangsan" title="Kŭmgangsan">Kim Cương sơn</a> (1.638 m), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Seoraksan&action=edit&redlink=1" title="Seoraksan (trang chưa được viết)">Seoraksan</a> (1.708 m), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Taebaeksan&action=edit&redlink=1" title="Taebaeksan (trang chưa được viết)">Taebaeksan</a> (1.567 m) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jirisan&action=edit&redlink=1" title="Jirisan (trang chưa được viết)">Jirisan</a>
(1.915 m). Có một số núi thấp hơn, những dãy núi thứ hai có hướng gần
như vuông góc với hướng núi Baekdudaegan. Chúng phát triển dọc theo
đường nối lục địa thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Trung_sinh" title="Đại Trung sinh">Đại Trung Sinh</a> và hướng của chúng là tây bắc và tây tây bắc.<br />
Tương phản với những dãy núi cổ trên lục địa, một số đảo quan trọng
của Triều Tiên được hình thành bởi các hoạt động núi lửa trong thời Đại
Tân Sinh gần đây. Đảo Jeju, tọa lạc xa về phía nam của bán đảo Triều
Tiên, là một đảo núi lửa lớn với núi chính là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hallasan" title="Hallasan">Hallasan</a>
(1950 m). Ulleungdo là đảo núi lửa trên Biển Nhật Bản, mà thành phần có
nhiều felsic hơn Jeju. Những đảo núi lửa có xu hướng trẻ hơn đối với
các núi di chuyển về phía tây.<br />
Bởi vì những vùng núi có hướng ngả về phần đông của bán đảo, những
con sông lớn có xu hướng chảy về phía tây. Hai trường hợp ngoại lệ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Nakdong" title="Sông Nakdong">sông Nakdong</a> và sông Seomjin chảy về phía nam. Các con sông quan trọng chảy về phía tây bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81p_L%E1%BB%A5c" title="Áp Lục">sông Áp Lục</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Chongchon" title="Sông Chongchon">sông Chongchon</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%E1%BB%93ng" title="Sông Đại Đồng">sông Đại Đồng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%C3%A1n_%28Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn%29" title="Sông Hán (Triều Tiên)">sông Hán</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Geum" title="Sông Geum">sông Geum</a> và sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yeongsan" title="Yeongsan">Yeongsan</a>. Những con sông này làm ngập các đồng bằng và cung cấp một môi trường lý tưởng cho việc trồng lúa.<br />
Phía nam và tây nam bờ biển của bán đảo Triều Tiên là đường bờ biển Lias khá phát triển. Nó được biết đến như là <i>Dadohae</i>
trong tiếng Triều Tiên. Đường bờ biển phức tạp tạo ra những biển ôn hòa
và môi trường biển tĩnh lặng cho phép tàu thuyền đi lại an toàn, đánh
cá và trồng rong biển. Thêm vào đường bờ biển phức tạp, bờ phía tây của
bán đảo Triều Tiên có cường độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7y_tri%E1%BB%81u" title="Thủy triều">thủy triều</a> rất cao (tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Incheon" title="Incheon">Incheon</a>,
khoảng giữa bờ biển phía tây, nó cao đến 9 m). Những tấm chắn thủy
triều lớn đang được phát triển trên bờ biển phía nam và tây của bán đảo
Triều Tiên.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<dl><dd><i>Xem: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_c%E1%BB%A7a_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu của Hàn Quốc (trang chưa được viết)">Nhân khẩu của Hàn Quốc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%AFc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu của Bắc Triều Tiên (trang chưa được viết)">Nhân khẩu của Bắc Triều Tiên</a></i></dd></dl>
Triều Tiên được định cư bởi một sắc tộc thuần nhất là người Triều Tiên. Họ sử dụng một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Ngôn ngữ">ngôn ngữ</a> riêng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">tiếng Triều Tiên</a> và hệ thống chữ viết đặc thù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">hangul</a>.<br />
Sắc tộc thiểu số sinh sống trên bán đảo Triều Tiên có thể kể tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hoa" title="Người Hoa">người Hoa</a> (khoảng gần 20.000) (<a class="external autonumber" href="http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ks.html" rel="nofollow">[2]</a>)
chủ yếu ở Hàn Quốc. Ngoài ra có một vài nhóm cộng đồng người gốc Hoa và
gốc Nhật được cho là còn định cư ở phía bắc Triều Tiên <a class="external autonumber" href="http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/kn.html" rel="nofollow">[3]</a>).<br />
Lực lượng lao động nước ngoài ở Hàn Quốc chủ yếu bao gồm những lao động đến từ các nước như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>, tổng cộng khoảng hơn nửa triệu. Cũng có thể kể tới hơn 10.000 người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ireland</a> làm công tác giảng dạy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> tại đây. Và khoảng 30.000 lính Mỹ đồn trú thường trực trên lãnh thổ Hàn Quốc.<br />
Tổng dân số trên bán đảo Triều Tiên là khoảng 73 triệu người.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF">Ngôn ngữ</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">Tiếng Triều Tiên</a></i></div>
</dd><dd><i>Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%AF_s%E1%BB%91_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Chữ số Triều Tiên (trang chưa được viết)">Chữ số Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%AAn_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Tên Triều Tiên (trang chưa được viết)">Tên Triều Tiên</a></i></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Korea_south_kangnung_kyongpodae.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="218" data-file-width="334" height="144" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Korea_south_kangnung_kyongpodae.jpg/220px-Korea_south_kangnung_kyongpodae.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Kiến trúc Phật giáo Triều Tiên</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Văn hóa Triều Tiên">Văn hóa Triều Tiên</a></i></div>
</dd><dd><i>Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Kiến trúc Triều Tiên (trang chưa được viết)">Kiến trúc Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Nghệ thuật Triều Tiên (trang chưa được viết)">Nghệ thuật Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93_g%E1%BB%91m_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Đồ gốm Triều Tiên (trang chưa được viết)">Đồ gốm Triều Tiên</a></i></dd></dl>
Trong các sách Trung Hoa cổ, Triều Tiên được nhắc đến như là "Cẩm tú giang sơn" (<span lang="ko">금수강산</span>, <a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E9%8C%A6" title="wikt:錦">錦</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E7%B9%A1" title="wikt:繡">繡</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%B1%9F" title="wikt:江">江</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E5%B1%B1" title="wikt:山">山</a>) và "Đông phương lễ nghi chi quốc" (<span lang="ko">동방예의지국</span>, <a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%9D%B1" title="wikt:東">東</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%96%B9" title="wikt:方">方</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E7%A6%AE" title="wikt:禮">禮</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E5%84%80" title="wikt:儀">儀</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E4%B9%8B" title="wikt:之">之</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E5%9C%8B" title="wikt:國">國</a>). Trong suốt thế kỉ thứ 7 và thứ 8, buôn bán thương mại đường bộ và đường thủy nối Triều Tiên với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Saudi" title="Ả Rập Saudi">Ả Rập Saudi</a>.
Xưa nhất là từ năm 845, những thương Ả Rập đề cập Triều Tiên với câu
nói "Phía bên kia biển qua khỏi Trung Quốc là một đất nước nhiều đồi núi
gọi là <i>Silla</i> (신라), giàu vàng. Các tín đồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> từng đặt chân đến đây đã bị đất nước này quyến rũ đến nỗi mà họ ở lại luôn nơi đó và không muốn rời đi."<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
Theo sử sách Nhật Bản, các học giả Triều Tiên đã giới thiệu kiến thức và kỹ thuật của Trung Quốc, kể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a> và những tác phẩm kinh điển, như <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADn_ng%E1%BB%AF" title="Luận ngữ">Luận ngữ</a></i>,
vào Nhật Bản. Vào năm 554, một vương quốc Triều Tiên tên là Bách Tế gửi
bác sỹ, chuyên gia dược thảo và làm lịch và thầy tu đến Nhật Bản; và
năm 602, một sư Bách Tế tên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kwalluk&action=edit&redlink=1" title="Kwalluk (trang chưa được viết)">Kwalluk</a> được gửi đi để đem các sách về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Thiên văn học">thiên văn học</a>, làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch" title="Lịch">lịch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Địa lý">địa lý</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a>.<br />
Những hội hè Triều Tiên thường phô diễn nhiều màu sắc sặc sỡ, được gán cho những ảnh hưởng từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>: đỏ sáng, vàng và xanh thường đánh dấu những nét truyền thống của Triều Tiên.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-2">[2]</a></sup> Những màu sắc tươi sáng đôi khi được thể hiện ở trang phục truyền thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanbok" title="Hanbok">hanbok</a>.<br />
Một đặc điểm của văn hóa Triều Tiên là hệ thống tính tuổi. Trẻ vừa
sinh ra được xem là một tuổi, vì người Triều Tiên nghĩ thời kỳ mang thai
như là một năm cuộc sống của trẻ, và tuổi tác sẽ tăng vào ngày đầu năm
thay vì vào ngày kỉ niệm sinh nhật. Do đó, một người sinh ra ngay trước
ngày đầu năm mới chỉ được vài ngày tuổi theo cách tính của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a>,
nhưng là hai tuổi tại Triều Tiên. Theo đó, tuổi trên giấy tờ của
ngườiTriều Tiên (ít nhất là giữa những người Triều Tiên cùng độ tuổi) sẽ
nhiều hơn một hoặc hai năm so với tuổi theo cách tính của phương Tây.
Tuy nhiên, cách tính của phương Tây đôi khi được áp dụng trong các khái
niệm về tuổi hợp pháp, ví dụ, tuổi hợp pháp để mua <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C6%B0%E1%BB%A3u" title="Rượu">rượu</a> hoặc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%E1%BB%A3c_ph%E1%BA%A9m" title="Dược phẩm">thuốc</a> lá tại Triều Tiên là 19 được xác định theo cách tính của phương Tây là 18 tuổi.<br />
Hàn Quốc có chung nền văn hoá truyền thống với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">CHDCND Triều Tiên</a>. Tuy vậy, văn hoá hiện đại của hai quốc gia này có nhiều điểm lại khác biệt nhau.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
<dl><dd><i>Xem chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%95ng_gi%C3%A1o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Khổng giáo Triều Tiên (trang chưa được viết)">Khổng giáo Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Phật giáo Triều Tiên (trang chưa được viết)">Phật giáo Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_ch%C3%BAa_gi%C3%A1o_%E1%BB%9F_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Thiên chúa giáo ở Triều Tiên (trang chưa được viết)">Thiên chúa giáo ở Triều Tiên</a></i></dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Goryeo_Buddhist_painting.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="366" height="361" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Goryeo_Buddhist_painting.jpg/220px-Goryeo_Buddhist_painting.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tác phẩm <i>Phật tổ và tám vị bồ tát" trên tranh vải từ triều đại Goryeo vào thế kỷ 14.</i></div>
</div>
</div>
Truyền thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Khổng giáo</a> đã thống trị ý nghĩ của người Triều Tiên, cùng với các đóng góp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shaman_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Shaman giáo (trang chưa được viết)">Shaman giáo</a>. Tuy nhiên, từ giữa thế kỉ 20 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Cơ Đốc giáo</a>
đã cạnh tranh với Phật giáo để trở thành một ảnh hưởng tôn giáo chính ở
Nam Triều Tiên, trong khi đó hoạt động tôn giáo bị đàn áp ở Bắc Triều
Tiên.<br />
Trong suốt chiều dày lịch sử và nền văn hóa Hàn Quốc, bất chấp bị
chia rẽ, ảnh hưởng tín ngưỡng truyền thống của Saman giáo Hàn Quốc, Phật
giáo Đại thừa, Khổng giáo và Đạo giáo vẫn là một tôn giáo cơ bản của
người dân Hàn Quốc, đóng vai trò như một khía cạnh quan trọng trong nền
văn hóa dân tộc. Tất cả các truyền thống này đã cùng tồn tại hòa bình từ
hàng trăm năm trước đến nay bất kể xu hướng Âu hóa mạnh mẽ từ phương
Tây của quá trình chuyển đổi truyền giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Cơ đốc</a> ở miền Nam<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-5">[5]</a></sup> hay áp lực từ chính phủ Cộng sản Juche ở miền Bắc.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
Theo số liệu thống kê đến năm 2005 do chính phủ Hàn Quốc cung cấp, có
khoảng 46% của công dân cho biết không theo tôn giáo nào. Người theo
đạo Cơ đốc chiếm 29,2% dân số (trong số đó là đạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin Lành</a> 18,3%, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a> 10,9%) và 22,8% là Phật tử.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
Tại Hàn Quốc có khoảng 45.000 người bản địa theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> (khoảng 0,09% dân số), bổ sung vào con số 100.000 lao động nước ngoài từ các quốc gia Hồi giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h3>
Người Triều Tiên coi trọng học thức và ưu đãi giáo dục và học hỏi các kinh điển Trung Quốc; những đứa bé <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_ban" title="Lưỡng ban">lưỡng ban</a> được giáo dục kỹ bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">Hán tự</a>. Cho đến thời hiện đại, người Triều Tiên đặt nặng vào địa vị cha truyền con nối. Cho đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỉ thứ 10</a>,
"địa vị cốt lõi" của một người đàn ông (xác định bởi thứ bậc của cha và
mẹ anh ta) định ra vị trí xã hội của anh ta và vị trí nào trong nhà
nước anh ta được chỉ định. Từ thế kỉ thứ 10 đến hết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỉ 19</a>,
vị trí xã hội của cha và mẹ của anh quyết định các kì thi dân sự, nếu
có, anh có thể tham dự nhưng không bảo đảm sẽ có được vị trí đó.<br />
Vào tháng 4 năm 2006, Hàn Quốc trở thành nước đầu tiên trên thế giới cung cấp dịch vụ nối mạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet" title="Internet">Internet</a> tốc độ cao đến tất cả các trường tiểu học và trung học <sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-10">[10]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.E1.BB.8Dc">Văn học</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Văn học Triều Tiên (trang chưa được viết)">Văn học Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
Văn học Triều Tiên được ghi lại trước khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseon_%28tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i%29&action=edit&redlink=1" title="Joseon (triều đại) (trang chưa được viết)">triều đại Joseon</a>
kết thúc được gọi là "Cổ điển" hay "Truyền thống". Văn học viết bằng
Hán tự ra đời cùng thời điểm khi chữ viết Trung Quốc du nhập vào bán
đảo. Vào đầu thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, các nhà học giả Triều Tiên
đã viết thơ theo phong cách cổ điển, phản ánh những tâm lý và trải
nghiệm của người Triều Tiên thời gian đó. Văn học cổ điển Triều Tiên có
nguồn gốc từ tín ngưỡng dân gian truyền thống và những câu chuyện dân
gian của bán đảo. Văn học thời kỳ này chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>.<br />
Văn học hiện đại thường gắn liền với sự phát triển của hệ chữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">hangul</a>, điều này giúp cho việc đọc viết chữ lúc đầu chỉ dành cho tầng lớp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%BD_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" title="Quý tộc (trang chưa được viết)">quý tộc</a> sang người dân thường và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF" title="Phụ nữ">phụ nữ</a>.
Tuy nhiên, mãi đến nửa sau thế kỷ 19, hangul mới đạt đến vị trí thống
trị trong văn học Triều Tiên, đem lại sự phát triển lớn mạnh cho nền vă
học này. Điển hình như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sinsoseol_%28ti%E1%BB%83u_thuy%E1%BA%BFt%29&action=edit&redlink=1" title="Sinsoseol (tiểu thuyết) (trang chưa được viết)">Sinsoseol</a> là một tác phẩm tiểu thuyết được viết bằng hangul.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a>
khiến văn học phát triển theo chiều hướng xoay quanh những vết thương
và sự hỗn loạn của chiến tranh. Phần lớn các tài liệu sau chiến tranh ở
Nam Triều Tiên đều đề cập đến cuộc sống hàng ngày của người dân bình
thường và sự đấu tranh với nỗi đau quốc gia của họ. Một vấn đề phổ biến
khác của thời đại là sự sụp đổ của hệ thống giá trị truyền thống Hàn
Quốc.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".E1.BA.A8m_th.E1.BB.B1c">Ẩm thực</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Ẩm thực Triều Tiên">Ẩm thực Triều Tiên</a></i></div>
</dd><dd><i>Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_tr%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Lễ trà Triều Tiên (trang chưa được viết)">Lễ trà Triều Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%B3n_%C4%83n_tri%E1%BB%81u_%C4%91%C3%ACnh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Món ăn triều đình Triều Tiên (trang chưa được viết)">Món ăn triều đình Triều Tiên</a></i></dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Korean_cuisine-Bibimbap-08.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="1280" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Korean_cuisine-Bibimbap-08.jpg/220px-Korean_cuisine-Bibimbap-08.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bibimbab&action=edit&redlink=1" title="Bibimbab (trang chưa được viết)">Bibimbab</a> - cơm trộn Triều Tiên.</div>
</div>
</div>
Ẩm thực Triều Tiên có lẽ nổi tiếng nhất với món <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_chi" title="Kim chi">kim chi</a>, một món ăn sử dụng quá trình lên men đặc biệt để bảo quản một số loại rau, trong đó phổ biến nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A3i_b%E1%BA%AFp" title="Cải bắp">bắp cải</a>. Đây là một loại thực phẩm lành mạnh vì nó cung cấp các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vitamin" title="Vitamin">vitamin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%A5t_dinh_d%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Chất dinh dưỡng">chất dinh dưỡng</a> cần thiết. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Koch%27uchang" title="Koch'uchang">Gochujang</a> (một loại nước sốt truyền thống Triều Tiên làm từ ớt đỏ) rất thông dụng, cũng như tương <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAu" title="Tiêu">tiêu</a> (hoặc ớt), là những món điển hình của nền ẩm thực nổi tiếng với vị cay.<br />
Bulgogi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8Bt" title="Thịt">thịt</a> nướng tẩm sốt, thường là thịt bò), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kalbi" title="Kalbi">galbi</a> (xương sườn cắt khúc tẩm gia vị nướng) và món <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samgy%C5%8Fpsal" title="Samgyŏpsal">samgyeopsal</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8Bt_l%E1%BB%A3n" title="Thịt lợn">thịt lợn</a> ở phần bụng) đều là những đặc sản từ thịt phổ biến. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1" title="Cá">Cá</a>
cũng là một thực phẩm phổ biến, vì nó là loại thịt truyền thống mà
người Triều Tiên hay dùng. Bữa ăn thường đi kèm với súp hoặc món hầm,
chẳng hạn như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Galbitang&action=edit&redlink=1" title="Galbitang (trang chưa được viết)">galbitang</a> (xương sườn hầm) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Doenjang_jjigae" title="Doenjang jjigae">doenjang jjigae</a> (canh súp đậu lên men). Giữa bàn ăn là đủ loại món ăn phụ gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Banchan&action=edit&redlink=1" title="Banchan (trang chưa được viết)">banchan</a>.<br />
Các món ăn phổ biến khác gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bibimbap" title="Bibimbap">bibimbap</a> - có nghĩa là "cơm trộn" (cơm trộn với thịt, rau, tương ớt đỏ) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Naengmyeon" title="Naengmyeon">naengmyeon</a> (mì lạnh). Một món ăn nhanh phổ biến khác là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kimbab" title="Kimbab">kimbab</a>, gồm cơm trộn với rau và thịt cuộn trong lớp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rong_bi%E1%BB%83n" title="Rong biển">rong biển</a>.
Tuy ngày càng có nhiều thành phần thức ăn được cuộn trong kimbab nhưng
cá dù sống hoặc chín vẫn hiếm khi được sử dụng, có lẽ do nguồn gốc
kimbap là một món ăn cầm tay hoặc món ăn nhanh có thể gói lại mang đi,
trong khi đó cá có thể nhanh chóng hư hỏng nếu không được đông lạnh.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%AC_%C4%83n_li%E1%BB%81n" title="Mì ăn liền">Mì ăn liền</a> cũng là một loại thức ăn nhẹ rất phổ biến. Người Triều Tiên cũng thích dùng các loại thức ăn từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pojangmachas&action=edit&redlink=1" title="Pojangmachas (trang chưa được viết)">pojangmachas</a> (bán dạo trên đường phố), ở đây người ta có thể mua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tteokbokki" title="Tteokbokki">tteokbokki</a> (bánh gạo và bánh cá với nước sốt gochujang cay), khoai tây chiên mực và khoai lang tẩm. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Soondae&action=edit&redlink=1" title="Soondae (trang chưa được viết)">Soondae</a> là loại một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%BAc_x%C3%ADch" title="Xúc xích">xúc xích</a> làm bằng mì sợi trong suốt và huyết lợn cũng được rất nhiều người ưa thích.<br />
Ngoài ra, một số món ăn nhẹ phổ biến khác bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chocopie&action=edit&redlink=1" title="Chocopie (trang chưa được viết)">chocopie</a>, bánh tôm, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bbungtigi&action=edit&redlink=1" title="Bbungtigi (trang chưa được viết)">bbungtigi</a> (bánh gạo giòn) và "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nu_lung_ji&action=edit&redlink=1" title="Nu lung ji (trang chưa được viết)">nu lung ji</a>"
(cơm cháy nhẹ). Có thể ăn sống nu lung ji hoặc đun với nước để tạo ra
một món canh. Nu lung ji cũng có thể được dùng như một món ăn nhanh hay
món tráng miệng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao">Thể thao</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_thu%E1%BA%ADt_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Võ thuật Triều Tiên (trang chưa được viết)">Võ thuật Triều Tiên</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Hàn Quốc là nước chủ nhà trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_m%C3%B9a_h%C3%A8_1988&action=edit&redlink=1" title="Thế vận hội mùa hè 1988 (trang chưa được viết)">Thế vận hội mùa hè 1988</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>, giúp thúc đẩy kinh tế nước này thông qua tăng cường du lịch và sự công nhận rộng rãi hơn của thế giới. Vào thời điểm đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Bắc Triều Tiên</a> tẩy chay sự kiện đó với lý do là họ không được mời làm nước đồng chủ nhà.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Unification_flag_of_Korea.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="900" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Unification_flag_of_Korea.svg/220px-Unification_flag_of_Korea.svg.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cờ Thống nhất</div>
</div>
</div>
Một đội thống nhất dưới lá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%9D_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Cờ Thống nhất (trang chưa được viết)">Cờ Thống nhất</a> vào năm 1991 đã thi đấu trong giải Vô địch bóng bàn thế giới lần thứ 41 ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chiba,_Chiba&action=edit&redlink=1" title="Chiba, Chiba (trang chưa được viết)">Chiba</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> và trong Giải bóng đá trẻ thế giới lần thứ 6 ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lisboa" title="Lisboa">Lisboa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a>. Một đội tuyển của toàn bộ Triều Tiên diễu hành dưới Cờ Thống nhất trong lễ khai mạc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_M%C3%B9a_h%C3%A8_2000" title="Thế vận hội Mùa hè 2000">Thế vận hội mùa hè 2000</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sydney" title="Sydney">Sydney</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_2002&action=edit&redlink=1" title="Á vận hội 2002 (trang chưa được viết)">Á vận hội 2002</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Busan" title="Busan">Busan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_m%C3%B9a_h%C3%A8_2004&action=edit&redlink=1" title="Thế vận hội mùa hè 2004 (trang chưa được viết)">Thế vận hội mùa hè 2004</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Athena" title="Athena">Athena</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng_2006" title="Thế vận hội Mùa đông 2006">Thế vận hội mùa đông 2006</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Torino" title="Torino">Torino</a> nhưng thi đấu riêng trong các sự kiện thể thao. Cũng như trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_Th%E1%BB%83_thao_ch%C3%A2u_%C3%81_2006" title="Đại hội Thể thao châu Á 2006">Á vận hội 2006</a>, các viên chức Hàn Quốc đã công bố rằng cả hai nước sẽ thi đấu trong cùng một đội.<br />
Vào mùa hè năm 2002, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_v%C3%B4_%C4%91%E1%BB%8Bch_b%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_2002" title="Giải vô địch bóng đá thế giới 2002">Giải vô địch bóng đá thế giới 2002</a>
được tổ chức bởi Hàn Quốc và Nhật Bản trên 10 sân vận động của mỗi
nước. Tuy nhiên hai nước Triều Tiên thi đấu như hai đội khác nhau. Đã có
vài đề nghị là Bắc Triều Tiên nên đứng ra làm chủ nhà cho một hay hai
trận, nhưng không có điều gì như thế đã xảy ra. Trong khi Hàn Quốc tự
động được vào vòng chung kết vì là nước đồng chủ nhà và đã vào tận bán
kết (xếp thứ 4, thua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Thổ Nhĩ Kỳ">Thổ Nhĩ Kỳ</a>), Bắc Triều Tiên đã không qua được vòng loại khu vực châu Á (thuộc liên đoàn bóng đá châu Á) và không tham dự vòng chung kết.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90i.E1.BB.87n_.E1.BA.A3nh">Điện ảnh</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%91i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh_b%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Lịch sử điện ảnh bán đảo Triều Tiên">Lịch sử điện ảnh bán đảo Triều Tiên</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Điện ảnh bán đảo Triều Tiên</b> là nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh" title="Điện ảnh">nghệ thuật</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_%C4%91i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh&action=edit&redlink=1" title="Công nghiệp điện ảnh (trang chưa được viết)">công nghiệp điện ảnh</a> của Triều Tiên (tính cho đến trước năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>) và của hai nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> (kể từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a> đến nay). Chịu ảnh hưởng từ nhiều biến cố chính trị xảy ra trong suốt thế kỉ 20, từ giai đoạn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n_chi%E1%BA%BFm_%C4%91%C3%B3ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Nhật Bản chiếm đóng Triều Tiên (trang chưa được viết)">Nhật Bản chiếm đóng Triều Tiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a> đến giai đoạn chia cắt hai miền từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1953" title="1953">1953</a> đến hiện tại, điện ảnh Triều Tiên cũng có nhiều thăng trầm.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_k.E1.BB.B9_thu.E1.BA.ADt">Khoa học và kỹ thuật</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 102px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Cheomseongdae.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="450" height="133" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Cheomseongdae.jpg/100px-Cheomseongdae.jpg" width="100" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%C3%AAm_tinh_%C4%91%C3%A0i&action=edit&redlink=1" title="Chiêm tinh đài (trang chưa được viết)">Chiêm tinh đài</a>, đài quan sát thiên văn xưa nhất tại Đông Á còn tồn tại</div>
</div>
</div>
Một trong những di tích nổi tiếng nhất trong lịch sử khoa học và kỹ thuật của Triều Tiên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%C3%AAm_tinh_%C4%91%C3%A0i&action=edit&redlink=1" title="Chiêm tinh đài (trang chưa được viết)">Chiêm tinh đài</a> (<i>Cheomseongdae</i>),
một đài quan sát thiên văn cao 9 mét xây dựng vào năm 633. Nó phục vụ
như là một trong những trạm quan sát thiên văn cổ xưa nhất của thế giới.<br />
Tài liệu được in ấn xưa nhất trên thế giới là một quyển kinh Phật in tại Triều Tiên vào khoảng 750-751. Bản in bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_lo%E1%BA%A1i" title="Kim loại">kim loại</a> di chuyển được được phát minh ở Triều Tiên vào năm 1232, trước khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Johann_Gutenberg&action=edit&redlink=1" title="Johann Gutenberg (trang chưa được viết)">Johann Gutenberg</a> phát triển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%BF_b%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Chế bản (trang chưa được viết)">bản in chữ bằng kim loại</a>
(Cumings 1997: 65). Mặc dù người Triều Tiên sử dụng các khuôn in bằng
gỗ vào năm 751, đây là một phát triển đáng kể trong việc in ấn cho phép
tiếp tục sử dụng một khuôn in cũ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a>, một trong những ngôn ngữ phiên âm khoa học nhất thế giới, được tạo ra bởi vua <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Thế Tông">Thế Tông</a> vào năm 1443. Một trong những đồng hồ nước tự động đầu tiên trên thế giới được sáng chế năm 1434 bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chang_Yong-sil&action=edit&redlink=1" title="Chang Yong-sil (trang chưa được viết)">Chang Yong-sil</a>, người sau này phát triển các loại đồng hồ nước phức tạp hơn với các thiết bị thiên văn, đo nước, đo lượng mưa.<br />
Trong suốt thời đại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Nhà Triều Tiên">nhà Triều Tiên</a>,
tơ lụa Triều Tiên được đánh giá cao bởi Trung Quốc và đồ gốm Triều Tiên
tráng men xanh có giá trị cao ở Nhật. Người Trung Quốc nghĩ rằng đồ
sành sứ Triều Tiên có chất lượng cao, nhưng điều này chỉ đúng cho đến
hết triều đại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a>. Trong suốt giai đoạn này, Triều Tiên đạt được nhiều tiến bộ trong các nghệ thuật và đồ thủ công truyền thống, chẳng hạn như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Men_g%E1%BB%91m" title="Men gốm">men sứ</a> trắng, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%A1_l%E1%BB%A5a&action=edit&redlink=1" title="Tơ lụa (trang chưa được viết)">tơ lụa</a> mịn và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A5y" title="Giấy">giấy</a>. Cũng trong thời gian này, tàu chiến bọc sắt đầu tiên trên thế giới, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Geobukseon&action=edit&redlink=1" title="Geobukseon (trang chưa được viết)">Geobukseon</a> (hay "Tàu con rùa"), được phát minh.<br />
Tuy nhiên, sự ngưng trệ bắt đầu xảy ra trong thời gian sau của triều đại Joseon và Triều Tiên trở nên lạc hậu so với phương Tây.<br />
Ngày nay, Nam Triều Tiên dẫn đầu thế giới với số lượng kết nối mạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet" title="Internet">Internet</a> tốc độ cao tính trên đầu người. Nam Triều Tiên cũng là nhà sản xuất lớn các sản phẩm công nghệ cao như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i_di_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Điện thoại di động">điện thoại di động</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A0n_%E1%BA%A3nh_plasma&action=edit&redlink=1" title="Màn ảnh plasma (trang chưa được viết)">màn ảnh plasma</a>. Nam Triều Tiên cũng chỉ đứng thứ hai trên thế giới trong việc sử dụng các kỹ thuật tiêu thụ mới, chỉ sau <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Loan" title="Đài Loan">Đài Loan</a> [<a class="external free" href="http://www.parksassociates.com/press/press_releases/2005/gdl6.html" rel="nofollow">http://www.parksassociates.com/press/press_releases/2005/gdl6.html</a><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1" title="1">1</a>. Bắc Triều Tiên tiếp tục sử dụng hầu hết các kỹ thuật lạc hậu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1960" title="Thập niên 1960">thập niên 1960</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1970" title="Thập niên 1970">thập niên 1970</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ccbs.ntu.edu.tw/FULLTEXT/JR-EPT/hyghe.htm" rel="nofollow">“The kingdom of Silla and the treasures of Nara (ancient Korea kingdom; Buddhist temple in Nara, Japan)”</a>. Ccbs.ntu.edu.tw. 19 tháng 2 năm 1991<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ccbs.ntu.edu.tw&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1991-02-19&rft_id=http%3A%2F%2Fccbs.ntu.edu.tw%2FFULLTEXT%2FJR-EPT%2Fhyghe.htm&rft.btitle=The+kingdom+of+Silla+and+the+treasures+of+Nara+%28ancient+Korea+kingdom%3B+Buddhist+temple+in+Nara%2C+Japan%29&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.pacificasiamuseum.org/calendar/kcostumes.htm" rel="nofollow">“Pacific Asia Museum”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pacific_Asia_Museum&action=edit&redlink=1" title="Pacific Asia Museum (trang chưa được viết)">Pacific Asia Museum</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pacific+Asia+Museum&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pacificasiamuseum.org%2Fcalendar%2Fkcostumes.htm&rft.genre=book&rft.pub=Pacific+Asia+Museum&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20080731234901/http://www.korea.net/korea/kor_loca.asp?code=U05" rel="nofollow">“About Korea — Religion”</a>. Korea.net. <a class="external text" href="http://www.korea.net/korea/kor_loca.asp?code=U05" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Korea%26nbsp%3B%E2%80%94+Religion&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.korea.net%2Fkorea%2Fkor_loca.asp%3Fcode%3DU05&rft.genre=book&rft.pub=Korea.net&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.everyculture.com/wc/Japan-to-Mali/South-Koreans.html" rel="nofollow">“South Koreans”</a>. Every Culture<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=South+Koreans&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.everyculture.com%2Fwc%2FJapan-to-Mali%2FSouth-Koreans.html&rft.genre=book&rft.pub=Every+Culture&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.everyculture.com/Ja-Ma/South-Korea.html" rel="nofollow">“Culture of South Korea”</a>. Every Culture<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Culture+of+South+Korea&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.everyculture.com%2FJa-Ma%2FSouth-Korea.html&rft.genre=book&rft.pub=Every+Culture&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.everyculture.com/Ja-Ma/North-Korea.html" rel="nofollow">“Culture of North Korea”</a>. Every Culture<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Culture+of+North+Korea&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.everyculture.com%2FJa-Ma%2FNorth-Korea.html&rft.genre=book&rft.pub=Every+Culture&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kn.html#People" rel="nofollow">“CIA The World Factbook — North Korea”</a>. Cia.gov<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=CIA+The+World+Factbook%26nbsp%3B%E2%80%94+North+Korea&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Fgeos%2Fkn.html%23People&rft.genre=book&rft.pub=Cia.gov&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108411.htm" rel="nofollow">“International Religious Freedom Report 2008 - Korea, Republic of”</a>. State.gov<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=International+Religious+Freedom+Report+2008+-+Korea%2C+Republic+of&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.state.gov%2Fg%2Fdrl%2Frls%2Firf%2F2008%2F108411.htm&rft.genre=book&rft.pub=State.gov&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.islamawareness.net/Asia/KoreaSouth/ks_news002.html" rel="nofollow">“The Korea Times:Islam takes root and blooms”</a>. Islamawareness.net. 22 tháng 11 năm 2002<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Islamawareness.net&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2002-11-22&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.islamawareness.net%2FAsia%2FKoreaSouth%2Fks_news002.html&rft.btitle=The+Korea+Times%3AIslam+takes+root+and+blooms&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Triều Tiên"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://www.nytimes.com/2006/04/02/world/asia/02robot.html" rel="nofollow">[1]</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Cumings, Bruce. <i>Korea's Place in the Sun</i>, Norton, 1997. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0393316815">ISBN 0-393-31681-5</a></li>
<li>Kim, et al. <i>Women of Korea: A History from Ancient Times to 1945</i>, Ewha Womans University Press, 1976. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/8973001167">ISBN 89-7300-116-7</a>.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li>Chun, Tuk Chu. "Korea in the Pacific Community." <i>Social Education</i> 52 (March 1988), 182. EJ 368 177.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bruce_Cumings&action=edit&redlink=1" title="Bruce Cumings (trang chưa được viết)">Cumings, Bruce</a>. <i>The Two Koreas</i>. New York: Foreign Policy Association, 1984.</li>
<li><i>Focus On Asian Studies</i>. Special Issue: "Korea: A Teacher's Guide." No. 1, Fall 1986.</li>
<li>Lee Ki-baik. <i>A New History Of Korea</i>. Cambridge: Harvard UP, 1984.</li>
<li>Lee Sang-sup. "The Arts and Literature of Korea." <i>The Social Studies</i> 79 (July-August 1988): 153-60. EJ 376 894.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="commons:Special:Search/Triều Tiên"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Korea?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Triều Tiên trên Wikimedia Commons">Triều Tiên</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Lịch sử Triều Tiên">Lịch sử Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_g%E1%BB%8Di_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tên gọi Triều Tiên">Tên gọi Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Đại Hàn Dân quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ks.html" rel="nofollow">CIA World Factbook Entry for South Korea</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/kn.html" rel="nofollow">CIA World Factbook Entry for North Korea</a></li>
<li><a class="external text" href="http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/krtoc.html" rel="nofollow">Country study South Korea</a></li>
<li><a class="external text" href="http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/kptoc.html" rel="nofollow">Country study North Korea</a></li>
<li><a class="external text" href="http://dmoz.org/Regional/Asia/Regions/Korean_Peninsula" rel="nofollow">Korea</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DMOZ" title="DMOZ">DMOZ</a> <small>(<a class="external text" href="http://dmoz.org/cgi-bin/add.cgi?where=Regional/Asia/Regions/Korean_Peninsula" rel="nofollow">trang đề nghị</a>)</small></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Triều Tiên">Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Khu_v%E1%BB%B1c_c%C3%B3_tranh_ch%E1%BA%A5p_ch%E1%BB%A7_quy%E1%BB%81n" title="Thể loại:Khu vực có tranh chấp chủ quyền">Khu vực có tranh chấp chủ quyền</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C3%B9ng_ph%C3%A2n_chia" title="Thể loại:Vùng phân chia">Vùng phân chia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia Đông Á">Quốc gia Đông Á</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Các ngày lễ ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
Dưới đây là một danh sách các ngày lễ chính tại <b>Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</b><br />
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th>Ngày</th>
<th>Tên</th>
<th>Ghi chú</th>
<th>Ngày nghỉ</th>
</tr>
<tr>
<td>1 tháng 1</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_D%C6%B0%C6%A1ng_l%E1%BB%8Bch" title="Tết Dương lịch">Tết Dương lịch</a></td>
<td><br /></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>8 tháng 1</td>
<td>Sinh nhật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Jong-un" title="Kim Jong-un">Kim Jong-un</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_note-1">[1]</a></sup></td>
<td><br /></td>
<td>?</td>
</tr>
<tr>
<td>1 tháng 1 (âm lịch)</td>
<td>Seollal (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tết Triều Tiên">Tết Âm lịch</a>)</td>
<td><br /></td>
<td>3 ngày</td>
</tr>
<tr>
<td>16 tháng 2</td>
<td>Sinh nhật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Ch%C3%ADnh_Nh%E1%BA%ADt" title="Kim Chính Nhật">Kim Chính Nhật</a></td>
<td>hay <i>Tiết Quang Minh Tinh</i></td>
<td>2 ngày</td>
</tr>
<tr>
<td>15 tháng 4</td>
<td>Sinh nhật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Nh%E1%BA%ADt_Th%C3%A0nh" title="Kim Nhật Thành">Kim Nhật Thành</a></td>
<td>Cũng được gọi là <i>Tiết Thái Dương</i></td>
<td>2 ngày</td>
</tr>
<tr>
<td>25 tháng 4</td>
<td>Ngày thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Quân đội Nhân dân Triều Tiên">quân đội Nhân dân Triều Tiên</a></td>
<td>Kim Nhật Thành đã chuyển từ ngày thành lập thực tế là 8 tháng 2<br />
sang ngày thành lập đội du kích của ông vào năm 1932</td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>1 tháng 5</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Ngày Quốc tế Lao động">Tiết người lao động quốc tế</a></td>
<td><br /></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>5 tháng 5 (âm lịch)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_%C4%90oan_ng%E1%BB%8D" title="Tết Đoan ngọ">Tết Đoan ngọ</a></td>
<td><br /></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>27 tháng 7</td>
<td>Tiết Chiến tranh giải phóng tổ quốc thắng lợi</td>
<td>Kết thúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">chiến tranh Triều Tiên</a> năm 1953</td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>15 tháng 8</td>
<td>Tiết Tổ quốc quang phục</td>
<td>Nhật Bản đầu hàng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ 2</a></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>9 tháng 9</td>
<td>Ngày thành lập chính quyền Nhân dân</td>
<td>Thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</a> năm 1948</td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>15 tháng 8 (âm lịch)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuseok" title="Chuseok">Chuseok</a></td>
<td>Tết Trung thu</td>
<td>3 ngày</td>
</tr>
<tr>
<td>10 tháng 10</td>
<td>Ngày thành lập Đảng</td>
<td>Thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Đảng Lao động Triều Tiên">Đảng Lao động Triều Tiên</a> năm 1945</td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>27 tháng 12</td>
<td>Tiết Hiến pháp Xã hội chủ nghĩa</td>
<td>Ban hành Hiến pháp Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên năm 1998</td>
<td><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.A0y_k.E1.BB.89_ni.E1.BB.87m_kh.C3.A1c">Ngày kỉ niệm khác</span></h2>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_Hangul&action=edit&redlink=1" title="Ngày Hangul (trang chưa được viết)">Ngày Chosǒn'gŭl</a> (조선글날) vào 16 tháng 1.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_ti%C3%AAu" title="Tết Nguyên tiêu">Tết Nguyên tiêu</a> vào 15 tháng 1 (âm lịch).</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hps6dRwK22Jy1ltaKPddVE4CJc2g" rel="nofollow">“N.Korea marks Kim jr's birthday as holiday: reports”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/AFP" title="AFP">AFP</a>. 8 tháng 1 năm 2010.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=AFP&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=January+8%2C+2010&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.google.com%2Fhostednews%2Fafp%2Farticle%2FALeqM5hps6dRwK22Jy1ltaKPddVE4CJc2g&rft.btitle=N.Korea+marks+Kim+jr%27s+birthday+as+holiday%3A+reports&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Các ngày lễ ở Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên"></span></span></li>
</ol>
</div>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Các ngày lễ ở Châu Á</div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_c%C3%B3_ch%E1%BB%A7_quy%E1%BB%81n" title="Quốc gia có chủ quyền">Quốc gia<br />
có chủ quyền</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Saudi&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Ả Rập Saudi (trang chưa được viết)">Ả Rập Saudi</a> • <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Afghanistan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Afghanistan (trang chưa được viết)">Afghanistan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Ai_C%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Ai Cập (trang chưa được viết)">Ai Cập</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Ấn Độ (trang chưa được viết)">Ấn Độ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Armenia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Armenia (trang chưa được viết)">Armenia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Azerbaijan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Azerbaijan (trang chưa được viết)">Azerbaijan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Bahrain (trang chưa được viết)">Bahrain</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Bangladesh&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Bangladesh (trang chưa được viết)">Bangladesh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Bhutan (trang chưa được viết)">Bhutan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Brunei&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Brunei (trang chưa được viết)">Brunei</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%C3%A1c_Ti%E1%BB%83u_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (trang chưa được viết)">Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Campuchia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Campuchia (trang chưa được viết)">Campuchia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><strong class="selflink">Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên</strong> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (trang chưa được viết)">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_S%C3%ADp&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Cộng hòa Síp (trang chưa được viết)">Cộng hòa Síp</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_%C4%90%C3%B4ng_Timor&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Đông Timor (trang chưa được viết)">Đông Timor (Timor-Leste)</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Gruzia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Gruzia (trang chưa được viết)">Gruzia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Hàn Quốc (trang chưa được viết)">Hàn Quốc</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Indonesia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Indonesia (trang chưa được viết)">Indonesia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Iran&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Iran (trang chưa được viết)">Iran</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Iraq&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Iraq (trang chưa được viết)">Iraq</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Israel&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Israel (trang chưa được viết)">Israel</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Jordan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Jordan (trang chưa được viết)">Jordan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Kazakhstan (trang chưa được viết)">Kazakhstan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Kuwait&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Kuwait (trang chưa được viết)">Kuwait</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Kyrgyzstan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Kyrgyzstan (trang chưa được viết)">Kyrgyzstan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Lào (trang chưa được viết)">Lào</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Liban&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Liban (trang chưa được viết)">Liban</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Malaysia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Malaysia (trang chưa được viết)">Malaysia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Maldives&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Maldives (trang chưa được viết)">Maldives</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Mông Cổ (trang chưa được viết)">Mông Cổ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Myanma&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Myanma (trang chưa được viết)">Myanma</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Nepal&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Nepal (trang chưa được viết)">Nepal</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Nga&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Nga (trang chưa được viết)">Nga</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Các ngày lễ ở Nhật Bản">Nhật Bản</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Oman&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Oman (trang chưa được viết)">Oman</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Pakistan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Pakistan (trang chưa được viết)">Pakistan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Philippines (trang chưa được viết)">Philippines</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Qatar&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Qatar (trang chưa được viết)">Qatar</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Singapore&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Singapore (trang chưa được viết)">Singapore</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Sri_Lanka&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Sri Lanka (trang chưa được viết)">Sri Lanka</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Syria&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Syria (trang chưa được viết)">Syria</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Tajikistan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Tajikistan (trang chưa được viết)">Tajikistan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Th%C3%A1i_Lan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Thái Lan (trang chưa được viết)">Thái Lan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Thổ Nhĩ Kỳ (trang chưa được viết)">Thổ Nhĩ Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Turkmenistan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Turkmenistan (trang chưa được viết)">Turkmenistan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Uzbekistan&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Uzbekistan (trang chưa được viết)">Uzbekistan</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Các ngày lễ ở Việt Nam">Việt Nam</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Yemen&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Yemen (trang chưa được viết)">Yemen</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_kh%C3%B4ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c_c%C3%B4ng_nh%E1%BA%ADn" title="Danh sách quốc gia không được công nhận">Quốc gia không<br />
được công nhận</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even hlist" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Abkhazia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Abkhazia (trang chưa được viết)">Abkhazia</a> • <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_B%E1%BA%AFc_S%C3%ADp&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Bắc Síp (trang chưa được viết)">Bắc Síp</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Nagorno-Karabakh&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Nagorno-Karabakh (trang chưa được viết)">Nagorno-Karabakh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Nam_Ossetia&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Nam Ossetia (trang chưa được viết)">Nam Ossetia</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Palestine&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Palestine (trang chưa được viết)">Palestine</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Trung Hoa Dân Quốc (trang chưa được viết)">Trung Hoa Dân Quốc (Đài Loan)</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_ph%E1%BB%A5_thu%E1%BB%99c" title="Danh sách lãnh thổ phụ thuộc">phụ thuộc</a><br />
và vùng tự trị</th>
<td class="navbox-list navbox-odd hlist" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_thu%E1%BB%99c_Anh&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Lãnh thổ Ấn Độ Dương thuộc Anh (trang chưa được viết)">Lãnh thổ Ấn Độ Dương thuộc Anh</a> • <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_%C4%90%E1%BA%A3o_Gi%C3%A1ng_Sinh&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Đảo Giáng Sinh (trang chưa được viết)">Đảo Giáng Sinh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Cocos_%28Keeling%29&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Quần đảo Cocos (Keeling) (trang chưa được viết)">Quần đảo Cocos (Keeling)</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Hồng Kông (trang chưa được viết)">Hồng Kông</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_%E1%BB%9F_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Các ngày lễ ở Ma Cao (trang chưa được viết)">Ma Cao</a></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C4%83n_h%C3%B3a_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Văn hóa Triều Tiên">Văn hóa Triều Tiên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_theo_qu%E1%BB%91c_gia" title="Thể loại:Ngày lễ theo quốc gia">Ngày lễ theo quốc gia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C4%83n_h%C3%B3a_CHDCND_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Thể loại:Văn hóa CHDCND Triều Tiên">Văn hóa CHDCND Triều Tiên</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Ung Chính</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Ung Chính Đế<br />
雍正帝</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_g%E1%BB%8Di_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tên gọi Trung Quốc">Trung Hoa</a> <small><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Vua Trung Quốc">(chi tiết...)</a></small></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emperor_Yongzheng.PNG"><img alt="Emperor Yongzheng.PNG" data-file-height="923" data-file-width="593" height="389" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Emperor_Yongzheng.PNG/250px-Emperor_Yongzheng.PNG" width="250" /></a>
<div>
Chân dung của hoàng đế Thanh Thế Tông.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a></th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trị vì</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1722" title="1722">1722</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1735" title="1735">1735</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Thanh Thánh Tổ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Thanh Cao Tông</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên thật</th>
<td>Ái Tân Giác La Dận Chân</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Niên hiệu</th>
<td>Ung Chính</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thụy hiệu</th>
<td>Hiến Hoàng đế</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Miếu hiệu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Thanh</a> <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_T%C3%B4ng" title="Thế Tông">Thế Tông</a> (清世宗)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Khang Hy</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_Cung_Nh%C3%A2n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Cung Nhân hoàng hậu">Hiếu Cung Nhân hoàng hậu</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td>13 tháng 12 năm 1678</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td>8 tháng 10 năm 1735</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Thanh Thế Tông</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 清世宗, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_12" title="13 tháng 12">13 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1678" title="1678">1678</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_10" title="8 tháng 10">8 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1735" title="1735">1735</a>), tên húy là <b>Dận Chân</b> (胤禛), là vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> thứ 4 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a>, trị vì từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1722" title="1722">1722</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1735" title="1735">1735</a>.<br />
Là một vị vua siêng năng, cần kiệm và có tinh thần chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a>, Ung Chính tiếp tục được sự thịnh trị gần 150 năm còn lại của Đại Thanh.<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup> Cuối đời ông, quốc khố hãy còn dư nhiều.<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1735" title="1735">1735</a>, Ung Chính hoàng đế băng hà, thọ 57 tuổi. Ông được tôn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_hi%E1%BB%87u" title="Thụy hiệu">thụy hiệu</a> là <i>Kính Thiên Xương Vận Kiến Trung Biểu Chính Văn Vũ Anh Minh Khoan Nhân Tín Nghị Duệ Thánh Đại Hiếu Chí Thành Hiến hoàng đế</i> (敬天昌運建中表正文武英明寬仁信毅睿聖大孝至誠憲皇帝).<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Tu.E1.BB.95i_tr.E1.BA.BB"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tuổi trẻ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Vi.E1.BB.87c_l.C3.AAn_ng.C3.B4i_m.E1.BB.9D_.C3.A1m"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Việc lên ngôi mờ ám</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#C.E1.BB.A7ng_c.E1.BB.91_quy.E1.BB.81n_l.E1.BB.B1c"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Củng cố quyền lực</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_c.C3.A1c_ho.C3.A0ng_t.E1.BB.AD_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Tiêu diệt các hoàng tử khác</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#V.E1.BB.A5_.C3.A1n_Ni.C3.AAn_Canh_Nghi.C3.AAu_v.C3.A0_Long_Khoa_.C4.90a"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Vụ án Niên Canh Nghiêu và Long Khoa Đa</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Sự nghiệp</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#C.E1.BA.A5m_.C4.91.E1.BA.A1o_Thi.C3.AAn_Ch.C3.BAa"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Cấm đạo Thiên Chúa</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Nh.E1.BB.AFng_c.E1.BA.A3i_c.C3.A1ch"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Những cải cách</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Qua_.C4.91.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Qua đời</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Gia_t.E1.BB.99c"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Gia tộc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Ph.E1.BB.A5_m.E1.BA.ABu"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Phụ mẫu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#H.E1.BA.ADu_phi"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Hậu phi</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#H.E1.BA.ADu_du.E1.BB.87"><span class="tocnumber">6.3</span> <span class="toctext">Hậu duệ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Vai_tr.C3.B2_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Vai trò lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Trong_v.C4.83n_h.C3.B3a_.C4.91.E1.BA.A1i_ch.C3.BAng"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Trong văn hóa đại chúng</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Phim_truy.E1.BB.81n_h.C3.ACnh"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Phim truyền hình</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tu.E1.BB.95i_tr.E1.BA.BB">Tuổi trẻ</span></h2>
Dận Chân là con trai thứ tư của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Khang Hy</a> hoàng đế, và là con trai cả của thứ phi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_Cung_Nh%C3%A2n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Cung Nhân hoàng hậu">Hiếu Cung Nhân hoàng hậu</a> (孝恭皇后 Hiếu Cung hoàng hậu), người bộ tộc Uya, thuộc Tương Hoàng kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a>.
Khang Hy cho rằng việc chỉ nuôi nấng các hoàng tử trong hoàng cung sẽ
tạo sai lầm, do đó ông đã cho các hoàng tử, kể cả Dận Chân, tiếp xúc với
thế giới bên ngoài, và ban ra một hệ thống giáo dục nghiêm khắc cho các
hoàng tử. Dận Chân đã cùng hoàng đế Khang Hy vi hành nhiều lần ở các
vùng, tỉnh xung quanh kinh thành Bắc Kinh, cũng như về phía Nam xa xôi.
Khi trưởng thành, ông được vua cha cử làm chủ soái Chính Hồng kỳ (một
trong Bát kỳ của Mãn Châu: Chính Hoàng kỳ, Tương Hoàng kỳ, Chính Hồng
kỳ, Tương Hồng kỳ, Chính Lam kỳ, Tương Lam kỳ, Chính Bạch kỳ, Tương Bạch
kỳ) trong suốt cuộc chiến tranh lần thứ 2 giữa hoàng đế Khang Hy với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">Khả hãn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gordhun&action=edit&redlink=1" title="Gordhun (trang chưa được viết)">Gordhun</a> (Chuẩn Cát Nhĩ). Dận Chân được phong tước vị "Bối lặc" năm 1698 và sau đó là vị trí thứ 3 trong số các Đại Bối lặc năm 1699.<br />
Năm 1704, sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Giang" title="Trường Giang">Dương Tử</a> và sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a> gây ra một trong những trận lũ lớn nhất trong lịch sử Trung Quốc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">Kinh tế</a>
và đời sống của nhân dân xung quanh các vùng này bị đe dọa nghiêm
trọng. Hoàng tử Dận Chân được Khang Hy cử đến với tư cách là khâm sai
đại thần của hoàng đế cùng với hoàng tử thứ 13 là Dận Tường để giúp đỡ
các nạn dân vùng phía Nam Trung Quốc. Quốc khố lúc này đang cạn kiệt do
các khoản nợ không trả từ các quan lại và quý tộc, do đó triều đình
không đủ tiền để đối phó với nạn lũ. Dận Chân đã phải thực hiện chính
sách thu gom ngân quỹ từ các thương gia giàu có ở phương Nam. Những nỗ
lực này của ông bảo đảm tiền cứu tế được phân bố và các nạn dân không bị
đói. Ông được phong danh vị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ung_Th%C3%A2n_V%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Ung Thân Vương (trang chưa được viết)">Ung Thân Vương</a> (雍親王) năm 1709.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Vi.E1.BB.87c_l.C3.AAn_ng.C3.B4i_m.E1.BB.9D_.C3.A1m">Việc lên ngôi mờ ám</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hy" title="Khang Hy">Khang Hy</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Năm 1712, hoàng đế Khang Hy phế bỏ hoàng tử thứ hai, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_Nh%C6%B0ng" title="Dận Nhưng">Dận Nhưng</a>,
sau vụ chính biến và quyết định không thiết lập ngôi thái tử kế vị nữa.
Điều này đã dẫn đến sự phân chia trong triều đình nhằm tranh giành vị
trí thái tử bị bỏ trống, sự chia rẽ giữa những người ủng hộ Dận Chỉ
(hoàng tử thứ 3), Dận Chân (thứ 4), Dận Tự (thứ 8) và Dận Chinh (thứ
14). Trong số các hoàng tử trên, Dận Tự được sự ủng hộ nhiều nhất từ các
quan lại, cho dù ông này thường hay nghi kỵ và tính khí hẹp hòi. Vì lí
do này, Dận Chân đã ủng hộ Thái tử Dận Nhưng. Khi Khang Hy mất vào tháng
11 năm 1722, việc phân chia quyền vị ngai vàng chỉ còn lại ba hoàng tử,
sau khi Dận Tự chuyển sang ủng hộ hoàng tử thứ 14 Dận<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BB%81" title="Dận Đề">Dận Đề</a> Trinh (em ruột của Dận Chân), đó là Dận Chỉ, Dận Chân và Dận Đề.<br />
Vào thời điểm Khang Hy qua đời, hoàng tử thứ 14 là Dận Đề (nguyên tên
ông là Dận Trinh, sau khi Ung Chính lên ngôi,đã bắt các anh em của mình
sửa chữ Dận thành chữ Doãn để kiêng húy tên nhà vua, và vì chữ Trinh 祯
gần với chữ Chân cả về âm đọc và tự dạng nên Dận Trinh bị đổi hẳn thành
Doãn Đề) lúc này là Phủ Viễn đại tướng quân (撫遠大將軍), đang phải chinh
chiến ở chiến trường Tây Bắc. Một số nhà sử học cho rằng việc này là để
huấn luyện khả năng cầm quân của hoàng đế tương lai; một số khác lại cho
rằng việc này nhằm bảo đảm chuyện lên ngôi trong hòa bình của Dận Chân.
Chính hoàng tử Dận Chân đã tiến cử Dận Đề vào vị trí này chứ không phải
Dận Tự, người cùng phe với Dận Đề. Vị trí này được xem như là của người
kế vị Khang Hy, cho vị trí thái tử đã bỏ trống suốt gần 7 năm.<br />
Sử sách ghi chép lại rằng vào ngày 20 tháng 12 năm 1722, hoàng đế
Khang Hy đã gọi lại bên giường của mình 7 vị hoàng tử và tổng đốc Bắc
Kinh thành, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Khoa_%C4%90a" title="Long Khoa Đa">Long Khoa Đa</a>,
người sẽ đọc di chiếu và tuyên bố Ung Chính là người kế vị ngai vàng.
Một số chứng cứ chứng tỏ rằng Dận Chân đã có liên kết với Long Khoa Đa
từ vài tháng trước khi di chiếu được tuyên bố bằng sự chuẩn bị lực lượng
quân đội, vì trong dự định của họ, binh biến là không thể tránh khỏi.
Các truyện dân gian cho rằng Ung Chính đã thay đổi di chiếu của vua cha
bằng cách thêm dấu vào và sửa đổi kí tự. Nhưng nổi tiếng nhất có lẽ là
việc Ung Chính đã thay đổi chữ "thập tứ" (十四) thành chữ "vu tứ" (于四, vu
nghĩa là "cho"), một số khác cho rằng từ "thập tứ" thành "đệ tứ" (第四).
Khi các câu chuyện này truyền trong dân gian, cũng có một số ít chứng cứ
cho quan điểm này, đặc biệt là dựa trên việc chữ "vu" (于) không được
dùng rộng rãi trong suốt thời đại nhà Thanh, vì người ta thường dùng chữ
"於". Tiếp đó, phong tục của nhà Thanh là di chiếu sẽ được viết cả bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_M%C3%A3n_Ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Mãn Châu (trang chưa được viết)">tiếng Mãn Châu</a>
và tiếng Hán, mà tiếng Mãn Châu khó viết hơn, trong trường hợp này việc
sửa di chiếu có lẽ khó khăn hơn. Tuy nhiên, dù có nhiều nghi ngờ dấy
lên khi mà di chiếu viết bằng tiếng Mãn bị thất lạc đâu đó và di chiếu
bằng tiếng Hán, đang được lưu giữ trong viện Bảo tàng sử Trung Quốc, chỉ
được ban bố 2 ngày sau cái chết của Khang Hy. Một số nhà sử đưa ra giả
thuyết rằng Ung Chinh không thay đổi di chiếu nhưng đã viết một bản
khác.<br />
Việc đầu tiên khi làm vua của Ung Chính là ông đã thả hoàng tử thứ 13, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_T%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Dận Tường">Dận Tường</a>,
người cùng ông chiến đấu bao năm khi còn là hoàng tử. Dận Tường bị vua
cha giam cầm cùng lúc với thái tử Dận Nhưng. Một số nguồn tư liệu đã ghi
lại rằng, Dận Tường, vị hoàng tử nắm giữ hầu hết quân đội, đã điều một
đội quân trong Bắc Kinh từ Phong Đài đến bao vây và kiểm soát Tử Cấm
Thành và một số vùng xung quanh, hành động này nhằm ngăn chặn mọi phản
kháng từ phía hoàng tử Dận Tự. Ung Chính đã cảm thấy bất an và rất buồn
khi cha qua đời, và biết rằng sẽ là một áp lực và trọng trách lớn khi
ông thừa kế ngai vàng của cha. Hơn nữa, sau khi di chiếu được tuyên bố,
Dận Chân đã ra lệnh cho các trọng thần (Trương Đình Ngọc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Khoa_%C4%90a" title="Long Khoa Đa">Long Khoa Đa</a>
và Dận Chỉ) và con trai là Hoằng Lịch dẫn các hoàng tử còn lại làm lễ
Tam bái - Cửu chào đối với vị hoàng đế mới. Vào ngày hôm sau, Ung Chính
đã ra một khẩu dụ điều Dận Đề trở về Giang Tô, đồng thời phong tặng mẹ
danh phong Thiên hoàng thái hậu vào lúc Dận Đề đến dự lễ tang tiên
hoàng.<br />
Trong bản tóm tắt tiểu sử toàn diện nhất về hoàng đế Ung Chính của
học giả Phùng Nhĩ Khang, tác giả đã nhìn nhận việc kế ngôi của Ung Chính
bằng một nhãn quan mới mẻ. Phùng Nhĩ Khang viết rằng vẫn còn một số
nghi ngờ từ di chiếu bị thất lạc hay ngày được ban hành, song đa số các
luận điểm chứng tỏ rằng Ung Chính đã thành công trong việc lên ngai vàng
một cách hợp lẽ, dẫu cho ông cũng đã có sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i" title="Quân đội">quân đội</a>
trong một số trường hợp cần thiết. Hoàng tử thứ 8 là Dận Tự đã bỏ cả
đời để chiêu nạp các quan viên, thuộc hạ bằng con đường hối lộ, và những
ảnh hưởng của Dận Tự đã liên quan đến chính bíến Phong Đài. Ngoài ra,
Phùng Nhĩ Khang cũng cho rằng:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Mặc dù chúng ta không hoàn toàn chắc chắn điều gì đã xảy ra với sự
kế vị, cũng như bên nào đúng bên nào sai, nhưng có lí do để nói rằng
các thế lực chính trị chống lại Ung Chính đã làm nhiều điều mờ ám đằng
sau nhằm phủ lên vương triều Ung Chính một bức tranh đen tối; truyền
thống hoàng gia Trung Hoa đã dẫn đến những suy nghĩ tin tưởng rằng toàn
bộ công lao cai trị của Ung Chính có thể bị phủ định bởi vì sự kế vị của
ông không do di mệnh của tiên hoàng, người nắm đặc quyền quyết định tối
cao.</i><br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Ngoài ra, học giả Phùng Nhĩ Khang cho rằng Khang Hy đã phạm một sai
lầm to lớn khi để các con của mình lao vào trò chơi chính trị quá nhiều,
và đặc biệt là trong hoàn cảnh chiếc ghế Thái tử bị bỏ trống, do đó một
cuộc quyết chiến giành ngôi vua, bao gồm cả việc chiếm đoạt nếu có thể,
là một kết quả không thể tránh khỏi trong lịch sử phong kiến Trung Hoa.
Vì thế, thậm chí sẽ là một sai lầm to lớn hơn nữa khi đánh giá một nhà
cai trị đơn giản thông qua cách mà ông ta đạt đến quyền lực. Có một điều
chắc chắn là sau này hoàng đế Ung Chính đã bảo đảm rằng quá trình
chuyển giao quyền lực cho người kế vị mình diễn ra thuận lợi, không như
trường hợp của chính ông.<br />
Tháng 11 âm năm 1722, sau khi lên ngôi hoàng đế, Dận Chân đặt niên hiệu là <b>Ung Chính</b> (雍正), bắt đầu từ năm 1723, xuất phát từ chữ <i>Ung</i>, nghĩa là "hòa thuận"; và chữ <i>Chính</i>,
nghĩa là "ngay thẳng" hay "chính thống". Ngay lập tức sau khi lên ngôi,
Ung Chính đã chọn ra các quân cơ đại thần vào Quân Cơ Viện (bao gồm
hoàng tử Dận Tự, hoàng tử Dận Tường, Trương Đình Ngọc, Mã Vệ và Long
Khoa Đa). Dận Tự được phong làm Liêm Thân Vương, còn Dận Tường được
phong làm Di Thân Vương, cả hai đều được giữ những vị trí cao trong
triều.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.A7ng_c.E1.BB.91_quy.E1.BB.81n_l.E1.BB.B1c">Củng cố quyền lực</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_c.C3.A1c_ho.C3.A0ng_t.E1.BB.AD_kh.C3.A1c">Tiêu diệt các hoàng tử khác</span></h3>
Do sự lên ngôi của ông có nhiều điều nghi vấn, Ung Chính đã nhận thấy
sự đố kỵ và tranh chấp từ các hoàng tử còn lại. Dận Thì, đại hoàng tử
tiếp tục bị giam cầm tại gia. Dận Nhưng, thái tử bị phế truất mất 2 năm
sau khi Ung Chính lên ngôi - dù họ bị giam cầm không phải do Ung Chính
mà do vua cha Khang Hy. Việc khó khăn nhất chính là phải chia rẽ nhóm
của hoàng tử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_T%E1%BB%B1" title="Dận Tự">Dận Tự</a> (bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_T%E1%BB%B1" title="Dận Tự">Dận Tự</a>; hoàng tử thứ 9 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%ADn_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Dận Đường">Dận Đường</a>, thứ 10 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%E1%BA%ADn_Ng%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Dận Ngã (trang chưa được viết)">Dận Ngã</a>;
và các thuộc hạ), và chia cắt Dận Đề nhằm cắt đứt liên minh này. Dận
Tự, người nắm giữ chức Thượng thư Bộ Công, và tước Liêm Thân Vương, được
theo dõi rất kỹ bởi Ung Chính. Dận Đường được cử tới Giang Tô để hỗ trợ
quân đội, nhưng thực chất là chịu sự cai quản thuộc hạ của Ung Chính là
tướng quân Niên Canh Nghiêu. Dận Ngã bị tước bỏ mọi quyền vị vào tháng 5
năm 1724, và bị đày đi phương bắc tới vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_M%C3%B4ng" title="Nội Mông">Nội Mông</a>. Hoàng tử thứ 14 là Dận Đề, em ruột của Ung Chính, thì bị đày đến canh giữ tẩm lăng của các tiên hoàng.<br />
Trong những năm đầu tiên dưới sự cai trị của Ung Chính, sự ủng hộ ông
đã tăng lên rõ rệt. Dận Tự muốn dùng vị thế và chức vị của mình nhiều
lần ép buộc nhà vua nhằm làm cho Ung Chính phải đưa ra những chính sách,
quyết định sai lầm dù bề ngoài Dận Tự vẫn tỏ ra ủng hộ nhà vua. Dận Tự
và Dận Đường, những người từng ủng hộ Dận Đề lên vị trí ngôi báu, đã bị
tước hết mọi quyền vị và bị giam cầm trong ngục cho đến chết vào năm
1727.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.A5_.C3.A1n_Ni.C3.AAn_Canh_Nghi.C3.AAu_v.C3.A0_Long_Khoa_.C4.90a">Vụ án Niên Canh Nghiêu và Long Khoa Đa</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ni%C3%AAn_Canh_Nghi%C3%AAu" title="Niên Canh Nghiêu">Niên Canh Nghiêu</a>
là tâm phúc của Ung Chính một thời gian dài trước khi ông bước lên ngai
vàng. Vào năm 1723, khi Ung Chính gọi em của mình, Dận Đề, quay trở về
từ đông bắc, ông đã chỉ định Niên đến thay thế vị trí này. Tình hình
biên giới Tân Cương lúc này vẫn rất rối ren, do đó ở đây rất cần một
viên tướng giỏi. Tuy nhiên, sau một vài cuộc chinh phục thành công, Niên
đã bắt đầu tha hóa khi nhận hối lộ để thăng quan tiến chức. Niên nổi
tiếng với lối sống vương giả ngang bằng với nhà vua. Nhìn thấy trước
viễn cảnh không tốt từ Niên, Ung Chính đã ra một chỉ dụ giáng chức Niên
xuống làm tướng quân của Hàng Châu phủ. Tuy nhiên, vẫn tiếp tục những
hành động ngông cuồng, Niên đã nhận được tối hậu thư từ Ung Chính, và
sau đó đã phải tự sát bằng thuốc độc vào năm 1726.<br />
Long Khoa Đa (âm Mãn: <i>Longkodo</i>) là thống soái toàn bộ quân đội
thành Bắc Kinh vào thời điểm Ung Chính lên ngôi. Sau đó, Longkodo bắt
đầu bị ghét bỏ từ năm 1728 và chết khi bị giam cầm tại tư gia.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p">Sự nghiệp</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BA.A5m_.C4.91.E1.BA.A1o_Thi.C3.AAn_Ch.C3.BAa">Cấm đạo Thiên Chúa</span></h3>
Khác với vua cha, Ung Chính tấn công mạnh mẽ vào <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa_gi%C3%A1o" title="Thiên Chúa giáo">đạo Thiên Chúa</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup>. Ông cấm đạo cả nước, chỉ trừ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>. Thế là, 300 nhà thờ bị phá.<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_c.E1.BA.A3i_c.C3.A1ch">Những cải cách</span></h3>
Sau khi trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">hoàng đế</a>
Đại Thanh, Ung Chính đã cho giám sát chặt chẽ hoạt động của các quan
lại cấp dưới và đồng thời cho tịch thu các truyền đơn mà ông cho là gây
ảnh hưởng xấu cho chế độ của mình, đặc biệt là những người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A3n_Thanh_ph%E1%BB%A5c_Minh&action=edit&redlink=1" title="Phản Thanh phục Minh (trang chưa được viết)">phản Thanh phục Minh</a>. Nổi bật trong số đó là trường hợp của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%B1ng_T%C4%A9nh&action=edit&redlink=1" title="Tằng Tĩnh (trang chưa được viết)">Tằng Tĩnh</a>,
một nho sinh thi hỏng mang ảnh hưởng nặng nề tư tưởng của học giả Lữ
Lưu Lương ở thế kỷ XVII. Vào tháng 10 năm 1728, Tằng đã kích động <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%A1c_Chung_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Nhạc Chung Kỳ (trang chưa được viết)">Nhạc Chung Kỳ</a>, tướng quân của 2 tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thiểm Tây">Thiểm Tây</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a>,
làm phản. Ông ta đưa ra một bản danh sách dài vạch tội của Ung Chính,
bao gồm cả việc giết hoàng đế Khang Hy và hạ sát các anh em để giành
ngôi. Giải quyết vụ án này, cuối cùng Ung Chính đã cho bắt Tằng Tĩnh về
thành Bắc Kinh để xét xử.<br />
Ung Chính còn được biết đến như một nhà vua chuyên quyền, nghiêm khắc trong thời gian trị vì của mình. Ông căm ghét <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a>
và trừng phạt nghiêm khắc các quan viên khi họ vi phạm các quy tắc
trên. Năm 1729, ông ra một khẩu dụ nghiêm cấm việc hút madak, một thứ
thuốc phiện do người phương Tây mang vào Trung Quốc.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>
Trong suốt triều đại Ung Chính, Thanh triều đã trở thành một vương
triều vững mạnh và thanh bình, ngoài ra ông cũng cho xây dựng lại Cung
điện Mùa hè Càn Thành. Ông ban hành một di chiếu giả cho người kế vị
nhằm tránh lặp lại bi kịch của cha ông.<br />
Ung Chính rất tin tưởng vào người Hán<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup>
và sử dụng nhiều quan viên người Hán trong chính quyền của mình. Cả Lý
Vệ và Đường Văn Kính đều giúp triều đình cai quản các vùng phía nam
Trung Quốc. An Thái cũng phục vụ cho Ung Chính trong việc cai quản các
vùng miền nam. Ông cũng nổi tiếng vì đã thu hết quyền lực của các vị
hoàng tử của 5 kỳ còn lại và thống nhất toàn bộ bát kỳ dưới sự lãnh đạo
duy nhất của ông, thông qua việc lập ra Bát vương nghị chính (八王依正).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qua_.C4.91.E1.BB.9Di">Qua đời</span></h2>
Giống như vua cha, Ung Chính cũng dùng sức mạnh quân đội để bảo vệ vị thế thiên triều trước những thế lực bên ngoài như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-Schirokauer_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-Schirokauer-2">[2]</a></sup> và khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a> bị chia cắt bởi cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn" title="Nội chiến">nội chiến</a>
từ năm 1717-1728, ông đã rút toàn bộ quân đội, chỉ để lại một viên quan
nhà Thanh và các đơn vị đồn trú để bảo vệ biên giới thiên triều. Tuy
nhiên, cũng cần nhớ rằng Ung Chính đã cải cách lại chế độ thuế má vào
thời điểm đó nên không có chính sách ưu đãi cho giai cấp thượng lưu và
áp dụng chế độ thuế đất mới cho các chủ đất. Cuộc sống hậu cung của ông
lại là một câu chuyện buồn: Ông có 14 người con trai nhưng có đến 9
người chết sớm.<br />
Hoàng đế Ung Chính cai trị <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> chỉ trong 13 năm. Ông đột ngột <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt" title="Chết">qua đời</a> vào năm 1735 khi mới 58 tuổi. Các truyện dân gian kể rằng ông đã bị ám sát bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3_T%E1%BB%A9_N%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Lã Tứ Nương (trang chưa được viết)">Lã Tứ Nương</a>, con gái của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3_L%C6%B0u_Lang&action=edit&redlink=1" title="Lã Lưu Lang (trang chưa được viết)">Lã Lưu Lang</a>,
người mà cả gia đình đã bị xử tử trong vụ án văn chương nổi tiếng chống
lại nhà Thanh trong lịch sử Trung Quốc. Một giả thuyết khác có vẻ thực
tế hơn đó là Ung Chính đã chết vì dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%E1%BB%A3c_ph%E1%BA%A9m" title="Dược phẩm">thuốc</a>
quá liều vào thời điểm đó, vì ông cho rằng các loại dược liệu quí này
sẽ giúp ông kéo dài tuổi thọ. Để tránh một cuộc tranh giành ngôi báu
tương tự như thời của mình 13 năm trước, ông đã ra lệnh cho hoàng tử thứ
ba, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%E1%BA%B1ng_Th%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Hoằng Thời (trang chưa được viết)">Hoằng Thời</a>,
người đã từng cùng phe với Dận Tự, phải tự sát. Đồng thời, ông cũng đã
chỉ định hoàng tử thứ tư Bảo Thân Vương Hoằng Lịch, kế ngôi. Hoằng Lịch
lên kế ngôi, tức là vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a> (Thanh Cao Tông).<br />
Ông được đưa vào Lăng Tây Thanh (清西陵), 120 km về phía tây nam thành
Bắc Kinh, trong bảo tàng Thái Lăng (泰陵) (tên dưới thời nhà Thanh là Elhe
Munggan).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gia_t.E1.BB.99c">Gia tộc</span></h2>
<table class="navbox collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="width: auto;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" style="width: 70em;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#" id="collapseButton0" style="color: #252525;">hiện</a>]</span>Tổ tiên của Ung Chính</th>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.E1.BB.A5_m.E1.BA.ABu">Phụ mẫu</span></h3>
<ul>
<li>Thân phụ: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Thánh Tổ Nhân Hoàng đế Khang Hi</a>.</li>
<li>Thân mẫu: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_Cung_Nh%C3%A2n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Cung Nhân hoàng hậu">Hiếu Cung Nhân hoàng hậu</a> Ô Nhã thị [孝恭仁皇后] (1660 - 1723), được tôn làm Nhân Thọ Hoàng thái hậu [仁壽皇太后] dưới thời Ung Chính.</li>
<li>Dưỡng mẫu: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_%C3%9D_Nh%C3%A2n_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Ý Nhân hoàng hậu">Hiếu Ý Nhân hoàng hậu</a> Đồng Giai thị [孝懿仁皇后] (? - 1689), tức Đồng Quý phi, sau được phong làm Hoàng quý phi rồi được lập Hoàng hậu.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BA.ADu_phi">Hậu phi</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_th%C3%AA_t%E1%BB%AD_c%E1%BB%A7a_vua_Ung_Ch%C3%ADnh" title="Các thê tử của vua Ung Chính">Các thê tử của vua Ung Chính</a></i></div>
</dd></dl>
<ul>
<li>Hoàng hậu:</li>
</ul>
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_K%C3%ADnh_Hi%E1%BA%BFn_Ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Kính Hiến Hoàng hậu">Hiếu Kính Hiến Hoàng hậu</a> Ô Lạt Na Lạp thị [孝敬宪皇后 烏拉那拉氏], (1681 – 1731), là Hoàng hậu chính thức duy nhất của Ung Chính, con gái của Nội đại thần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%AD_D%C6%B0%C6%A1ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Phí Dương Cổ (trang chưa được viết)">Phí Dương Cổ</a> [費扬古].</li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_Th%C3%A1nh_Hi%E1%BA%BFn_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Thánh Hiến hoàng hậu">Hiếu Thánh Hiến hoàng hậu</a> Nữu Hỗ Lộc thị (孝圣宪皇后 鈕祜祿氏), (1693 – 1777), con gái của Tứ phẩm Điển nghi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C4%83ng_Tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Lăng Trụ (trang chưa được viết)">Lăng Trụ</a> (凌柱), mẹ của Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Hoằng Lịch</a>.
Nữu Hỗ Lộc thị nguyên là Cách cách (格格) ở phủ Ung Thân vương, Ung Chính
lên ngôi sách phong làm Hi Phi [熹妃]. Năm 1731, Hiếu Kính Hiến Hoàng hậu
qua đời, Hi Phi được tấn phong làm Hi Quý phi (熹貴妃), nhiếp quản hậu
cung. Được tôn làm Sùng Khánh Hoàng thái hậu (崇慶皇太后) dưới thời Càn Long.</li>
</ol>
<ul>
<li>Phi tần:</li>
</ul>
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4n_T%C3%BAc_ho%C3%A0ng_qu%C3%BD_phi" title="Đôn Túc hoàng quý phi">Đôn Túc hoàng quý phi</a> Niên thị [敦肃皇贵妃 年氏], (? - 1725), con gái của Tuần phủ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ni%C3%AAn_H%C3%A0_Linh&action=edit&redlink=1" title="Niên Hà Linh (trang chưa được viết)">Niên Hà Linh</a> [年遐龄], em gái của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ni%C3%AAn_Canh_Nghi%C3%AAu" title="Niên Canh Nghiêu">Niên Canh Nghiêu</a> [年羹尧], sinh ba Hoàng nam và một Hoàng nữ, đều mất sớm.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%A7n_Kh%C3%A1c_Ho%C3%A0ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Thuần Khác Hoàng Quý Phi">Thuần Khác Hoàng Quý Phi</a> Cảnh thị [纯悫皇贵妃 耿氏], (1689 – 1784),con của Quản Lĩnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3nh_%C4%90%E1%BB%A9c_Kim&action=edit&redlink=1" title="Cảnh Đức Kim (trang chưa được viết)">Cảnh Đức Kim</a>
[耿德金], mẹ của Hòa Cung Thân vương (和恭亲王]) Hoằng Trú. Cảnh thị nguyên là
Cách cách (格格]) ở phủ Ung Thân vương, Ung Chính lên ngôi sách phong làm
Dụ Tần [裕嬪], sau tấn phong làm Dụ Phi [裕妃]. Được tôn làm Hoàng khảo Dụ
Hoàng quý phi [皇考裕皇贵太妃] dưới thời Càn Long.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%81_phi_L%C3%BD_Th%E1%BB%8B" title="Tề phi Lý Thị">Tề phi Lý Thị</a> [齊妃李氏], (? - 1737), con gái của Tri phủ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_V%C4%83n_Huy&action=edit&redlink=1" title="Lý Văn Huy (trang chưa được viết)">Lý Văn Huy</a>
[李文辉], mẹ của ba Hoàng tử Hoằng Phán, Hoằng Thời và Hoằng Quân. Lý thị
nguyên là Cách cách (格格]) ở phủ Ung Thân vương, Ung Chính lên ngôi sách
phong làm Tề tần, sau thăng lên Tề phi</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khi%C3%AAm_phi_L%C6%B0u_Th%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Khiêm phi Lưu Thị (trang chưa được viết)">Khiêm phi Lưu Thị</a> [謙妃刘氏], (1714 – 1767), Khiêm Tần [谦嫔] của Ung Chính, con gái của Quản Lĩnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_M%C3%A3n&action=edit&redlink=1" title="Lưu Mãn (trang chưa được viết)">Lưu Mãn</a> [刘满], mẹ của con trai út của Ung Chính là Hoằng Chiêm [弘瞻]. Được tôn làm Hoàng khảo Khiêm Phi [皇考谦妃] dưới thời Càn Long.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ninh_phi_V%C3%B5_th%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Ninh phi Võ thị (trang chưa được viết)">Ninh Phi Võ thị</a> [寧妃武氏], (? - 1734), Ninh Tần [寧嬪] của Ung Chính, con gái của Tri châu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_Tr%E1%BB%A5_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Võ Trụ Quốc (trang chưa được viết)">Võ Trụ Quốc</a> [武柱国]. Sau khi mất được truy phong làm Ninh Phi [寧妃] năm 1734.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADu_t%E1%BA%A7n_T%E1%BB%91ng_Th%E1%BB%8B" title="Mậu tần Tống Thị">Mậu Tần Tống thị</a> [懋嬪宋氏], (? - 1730), con gái của Chủ Sự Kim Trụ [金柱]. Sinh hai Hoàng nữ, đều mất sớm.</li>
<li>Quách Quý Nhân [郭貴人] (?-1786).</li>
<li>Lý Quý nhân [李貴人] (?-1760).</li>
<li>An Quý nhân [安貴人] (?-1750).</li>
<li>Hải Quý Nhân [海貴人] (?-1761).</li>
<li>Trương Quý nhân [張貴人] (?-1735).</li>
<li>Y Cách cách (伊格格]), mất trước khi Ung Chính lên ngôi.</li>
<li>Trương Cách cách [張格格], mất trước khi Ung Chính lên ngôi.</li>
<li>Thị thiếp Vân Huệ [雲惠], mất trước khi Ung Chính lên ngôi.</li>
</ol>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BA.ADu_du.E1.BB.87">Hậu duệ</span></h3>
Hoàng đế Ung Chính có 10 Hoàng tử và 4 Hoàng nữ, trong đó chỉ có 4 vị
Hoàng tử sống được đến thời Ung Chính tại vị. Trong 13 năm trên ngai
vàng, Ung Chính chỉ có thêm hai Hoàng tử: Phúc Phái và Hoằng Chiêm.<br />
<ul>
<li>Hoàng tử:</li>
</ul>
<ol>
<li>Hoằng Huy [弘暉] (1697 – 1704): con của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFu_K%C3%ADnh_Hi%E1%BA%BFn_ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hiếu Kính Hiến hoàng hậu">Hiếu Kính Hiến hoàng hậu</a>. Được truy phong làm Đoan Thân vương (端亲王) dưới thời Càn Long.</li>
<li>Hoằng Phán [弘昐] (1697 – 1699): con của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%81_Phi_L%C3%BD_Th%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Tề Phi Lý Thị (trang chưa được viết)">Tề phi</a>.</li>
<li>Hoằng Thời [弘時] (1704 – 1726): con của Tề phi .</li>
<li>Hoằng Quân [弘昀] (? – 1710): con của Tề phi.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Hoằng Lịch</a> [弘曆] (1711 – 1799): con của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi_qu%C3%BD_phi" title="Hi quý phi">Hi quý phi</a>, tức Hoàng đế Càn Long</li>
<li>Hoằng Trú [弘晝] (1712 – 1770): Hoà Cung Thân vương [和恭亲王], con của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%A7n_Kh%C3%A1c_Ho%C3%A0ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Thuần Khác Hoàng Quý Phi">Thuần Khác Hoàng Quý Phi</a>.</li>
<li>Phúc Nghi [福宜] (1720 – 1721): con của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4n_T%C3%BAc_ho%C3%A0ng_qu%C3%BD_phi" title="Đôn Túc hoàng quý phi">Đôn Túc hoàng quý phi</a> (mất sớm)</li>
<li>Phúc Huệ [福惠] (1721 – 1728): con của Đôn Túc hoàng quý phi (mất sớm)</li>
<li>Phúc Phái [福沛] (1723): con của Đôn Túc hoàng quý phi (mất sớm)</li>
<li>Hoằng Chiêm [弘瞻] (1733 – 1765): Quả Cung Quận vương [果恭郡王], con của Khiêm Phi Lưu thị</li>
</ol>
<ul>
<li>Hoàng nữ:</li>
</ul>
<ol>
<li>Cố Luân Ý Hoà công chúa(1694): con của Mậu tần Tống Thị</li>
<li>Hoài Khác Hoà Thạc công chúa [和硕怀恪公主] (1695 - 1717): con của Tề phi Lý Thị</li>
<li>Hoà Thạc Vinh Gia công chúa (1706): con của Mậu tần Tống Thị</li>
<li>Cố Luân Anh Huệ công chúa, (1708 - 1755): con của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi_qu%C3%BD_phi" title="Hi quý phi">Hi quý phi</a>, là công chúa có tài văn thơ và được Ung Chính sủng ái nhất, năm 1723 được Ung Chính phong làm <b>Đế Cơ</b>. Mất niên hiệu Càn Long thứ 20 (1755), được truy tôn Cố Luân Anh Huệ công chúa</li>
<li>Hoàng tứ nữ (1715 – 1717): con của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4n_T%C3%BAc_ho%C3%A0ng_qu%C3%BD_phi" title="Đôn Túc hoàng quý phi">Đôn Túc Hoàng quý phi</a> (Mất Sớm)</li>
</ol>
<ul>
<li>Nghĩa nữ:</li>
</ul>
<ol>
<li>Hoà Thạc Thục Thận Công chúa [和硕淑慎公主] (1708 – 1784): con gái thứ 6 của Lý Thân vương Dận Nhưng và Trắc phúc tấn Đường thị</li>
<li>Hoà Thạc Hoà Huệ Công chúa [和硕和惠公主] (1714 – 1731): con gái thứ 4 của Di Thân vương Dận Tường và Đích phúc tấn Triệu Giai thị</li>
<li>Hoà Thạc Đoan Nhu Công chúa [和硕端柔公主] (1714 – 1754): con gái trưởng
của Trang Thân vương Dận Lộc và Đích phúc tấn Quách Lạc La thị</li>
</ol>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Vai_tr.C3.B2_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Vai trò lịch sử</span></h2>
Được đánh giá là một vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua" title="Vua">vua</a>
nghiêm khắc và tận tụy, Ung Chính đã xây dựng một vương triều vững mạnh
dựa trên việc chi tiêu một cách thấp nhất. Cũng giống như vua cha Khang
Hy, hoàng đế Ung Chính dùng sức mạnh quân đội để bảo vệ vị thế của
thiên triều.<sup class="reference" id="cite_ref-Schirokauer_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-Schirokauer-2">[2]</a></sup>
Bị các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng đã cướp ngôi, sự cai trị của ông
bị coi là chuyên quyền, nhưng hiệu quả và mạnh mẽ, mặc dầu triều đại
ông ngắn và mờ nhạt hơn Khang Hy và Càn Long sau này, cái chết đột ngột
của ông có lẽ một phần là do những công việc quá sức mà ông phải thực
hiện. Ung Chính tiếp tục thời đại của sự thanh bình và thịnh vượng của
Đại Thanh, vì ông đã hạn chế nạn tham nhũng, lãng phí và cải cách hành
chính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">kinh tế</a> một cách triệt để.<sup class="reference" id="cite_ref-UngChinh_1-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-UngChinh-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Schirokauer_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_note-Schirokauer-2">[2]</a></sup><br />
Mặc dù nổi tiếng một người tiết kiệm, Ung Chính đã đóng góp một phần
vào việc xây dựng Cung điện Mùa hè, tức Viên Minh Viên, một kiệt tác
trong lịch sử triều đại nhà Thanh. Đài truyền hình Trung Quốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=CCTV-1&action=edit&redlink=1" title="CCTV-1 (trang chưa được viết)">CCTV-1</a>
đã trình chiếu một phim truyền hình về lịch sử Trung Quốc năm 1997
trong đó có đề cập đến hoàng đế Ung Chính, chủ yếu tập trung vào mặt
tích cực của ông, và lập trường cứng rắn của ông về việc chống tham
nhũng, một vấn đề không mới trong xã hội.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Trong_v.C4.83n_h.C3.B3a_.C4.91.E1.BA.A1i_ch.C3.BAng">Trong văn hóa đại chúng</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Phim_truy.E1.BB.81n_h.C3.ACnh">Phim truyền hình</span></h3>
<ul>
<li>Nhân vật Ung Chính (Trần Kiến Bân) trong phim <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_cung_Ch%C3%A2n_Ho%C3%A0n_truy%E1%BB%87n_%28phim_truy%E1%BB%81n_h%C3%ACnh%29" title="Hậu cung Chân Hoàn truyện (phim truyền hình)">Hậu cung Chân Hoàn truyện</a></i> (hay <i>Sóng gió hậu cung</i>)</li>
<li>Nhân vat Ung Chính (Giang Hoa) trong phim <i>Cửu Vương Đoạt Ngôi (Thống Trị Thiên Hạ</i>)</li>
<li>Nhân vật Ung Chính (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Th%E1%BB%8Bnh_Minh" title="Hà Thịnh Minh">Hà Thịnh Minh</a>) trong phim <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cung_T%E1%BB%8Fa_Ch%C3%A2u_Li%C3%AAm&action=edit&redlink=1" title="Cung Tỏa Châu Liêm (trang chưa được viết)">Cung tỏa châu liêm</a></i>.</li>
<li>Nhân vật Ung Chính (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_K%E1%BB%B3_Long" title="Ngô Kỳ Long">Ngô Kỳ Long</a>) trong phim <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_b%E1%BB%99_kinh_t%C3%A2m" title="Bộ bộ kinh tâm">Bộ bộ kinh tâm</a></i>.</li>
<li>Nhân vật Ung Chính (Đường Quốc Cường) trong phim <i>Vương triều Ung Chính.</i></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Khang Hy</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Nhà Thanh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hi%E1%BA%BFn_L%C3%AA" title="Nguyễn Hiến Lê">Nguyễn Hiến Lê</a> (1997) <i>, Chương 8 (2)</i>:
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khang_Hi" title="Khang Hi">Khang Hi</a> (Thánh Tổ 1662 - 1723)</i></li>
<li><i>Ung Chính (Thế Tôn 1723 - 1736)</i>.</li>
<li><i>Càn Long (Cao Tôn 1736 - 1796).</i></li>
</ul>
</li>
<li>Feng, Erkang. "Yongzheng Biography", China Publishing Group, People's Publishing House. Beijing: 2004. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/701004192X">ISBN 7-01-004192-X</a></li>
<li><span class="citation book">Schirokauer, Conrad; Miranda Brown (2006). <i>A Brief History of Chinese Civilization</i>. Belmont, California: Thomson Higher Education. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-534-64305-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-534-64305-1">0-534-64305-1</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Belmont%2C+California&rft.genre=book&rft.aufirst=Conrad&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006&rft.aulast=Schirokauer&rft.pub=Thomson+Higher+Education&rft.btitle=A+Brief+History+of+Chinese+Civilization&rft.isbn=0-534-64305-1&rft.au=Schirokauer%2C+Conrad&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ung Chính"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ung_Ch%C3%ADnh" title="commons:Special:Search/Ung Chính"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Yongzheng_Emperor?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Ung Chính trên Wikimedia Commons">Ung Chính</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.galleriapangea.com/painting_yongzheng_qing_emperor/product_details.html" rel="nofollow">Tranh vẽ vị hoàng đế Ung Chính trẻ tuổi</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-UngChinh-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-UngChinh_1-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#Tham_kh.E1.BA.A3o" title="Ung Chính">Sử Trung Quốc của Nguyễn Hiến Lê</a></span></li>
<li id="cite_note-Schirokauer-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-Schirokauer_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-Schirokauer_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_Ch%C3%ADnh#cite_ref-Schirokauer_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Schirokauer, tr. 243</span></li>
</ol>
</div>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #e8e8ff;"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Ung Chính</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ko-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1678" title="Thể loại:Sinh 1678">Sinh 1678</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1735" title="Thể loại:Mất 1735">Mất 1735</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_nh%C3%A0_Thanh" title="Thể loại:Vua nhà Thanh">Vua nhà Thanh</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_Trung_Qu%E1%BB%91c_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%89_18&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Vua Trung Quốc thế kỉ 18 (trang chưa được viết)">Vua Trung Quốc thế kỉ 18</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<span style="font-size: xx-small;"><span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-28691345066446381802014-12-26T19:06:00.001-08:002014-12-26T19:07:49.688-08:00Chào ngày mới 26 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:TIM-001_with_PP-2400-M.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="TIM-001 with PP-2400-M.jpg" data-file-height="623" data-file-width="563" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/71/TIM-001_with_PP-2400-M.jpg/90px-TIM-001_with_PP-2400-M.jpg" height="100" width="90" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 26 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa.<span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;"><span style="font-size: small;"> </span></span><span style="font-size: x-small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span style="font-family: Times,"Times New Roman",serif;"><span style="font-size: small;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_t%E1%BA%B7ng_qu%C3%A0" title="Ngày tặng quà">Ngày tặng quà</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Th%E1%BB%8Bnh_v%C6%B0%E1%BB%A3ng_chung_Anh" title="Khối Thịnh vượng chung Anh">các nước Thịnh vượng chung</a>; ngày Dân số Việt Nam.</span></span><b> </b></span></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1898" title="1898">Năm 1898</a> – Phát hiện của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marie_Curie" title="Marie Curie">Marie Curie</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pierre_Curie" title="Pierre Curie">Pierre Curie</a> về <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Radi" title="Radi">radi</a></b> được công bố cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n_H%C3%A0n_l%C3%A2m_Khoa_h%E1%BB%8Dc_Ph%C3%A1p" title="Viện Hàn lâm Khoa học Pháp">Viện Hàn lâm Khoa học Pháp</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1982" title="1982">Năm 1982</a> – Trong số các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_c%E1%BB%A7a_n%C4%83m_%28t%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_Time%29" title="Nhân vật của năm (tạp chí Time)">nhân vật của năm</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_c%E1%BB%A7a_n%C4%83m_%28t%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_Time%29" title="Nhân vật của năm (tạp chí Time)">Tạp chí Time</a>, lần đầu tiên xuất hiện một thứ không phải con người, đó là <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="Máy tính cá nhân">máy tính cá nhân</a></b> <i>(hình)</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">Năm 1991</a> – Hội đồng các nước cộng hòa của Đoàn Chủ tịch Xô viết Tối cao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> họp và tuyên bố Liên bang chính thức <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3" title="Liên Xô tan rã">tan rã</a>. </b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">Năm 2004</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004" title="Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004">Một trận động đất gây sóng thần</a></b> tàn phá các khu vực nằm ven <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Ấn Độ Dương">Ấn Độ Dương</a>, khiến hơn hai trăm nghìn người thiệt mạng.<br />
<br />
<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Máy tính cá nhân</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Personal_computer,_exploded_4.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="860" data-file-width="800" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Personal_computer%2C_exploded_4.svg/250px-Personal_computer%2C_exploded_4.svg.png" height="269" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Các thành phần chính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_c%E1%BB%A9ng" title="Phần cứng">phần cứng</a> máy tính cá nhân để bàn. 1: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A0n_m%C3%A1y_t%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Màn máy tính (trang chưa được viết)">màn hình</a>, 2: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bo_m%E1%BA%A1ch_ch%E1%BB%A7" title="Bo mạch chủ">bo mạch chủ</a>, 3: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CPU" title="CPU">CPU</a>, 4: chân cắm ATA, 5: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/RAM" title="RAM">RAM</a>, 6: các thẻ cắm mở rộng chức năng cho máy, 7: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngu%E1%BB%93n_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Nguồn máy tính">nguồn máy tính</a>, 8: ổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CD" title="CD">CD</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DVD" title="DVD">DVD</a>, 9: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%94_%C4%91%C4%A9a_c%E1%BB%A9ng" title="Ổ đĩa cứng">ổ cứng</a>, 10: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A0n_ph%C3%ADm_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Bàn phím máy tính">bàn phím</a>, 11: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu%E1%BB%99t_%28m%C3%A1y_t%C3%ADnh%29" title="Chuột (máy tính)">chuột</a></div>
</div>
</div>
<b>Máy tính cá nhân</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <i>personal computer</i> (viết tắt <b>PC</b>) là một loại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Máy tính">máy vi tính</a> nhỏ với giá cả, kích thước và sự tương thích của nó khiến nó hữu dụng cho từng cá nhân.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#Kh.C3.A1i_ni.E1.BB.87m_v.E1.BB.81_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Khái niệm về máy tính cá nhân</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n_c.E1.BB.A7a_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n_.28PC.29"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử phát triển của máy tính cá nhân (PC)</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BA.A7n_c.C6.A1_b.E1.BA.A3n_trong_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Các thành phần cơ bản trong máy tính cá nhân</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_linh_ki.E1.BB.87n_ph.E1.BA.A7n_c.E1.BB.A9ng_c.E1.BA.A5u_th.C3.A0nh_l.C3.AAn_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Các linh kiện phần cứng cấu thành lên máy tính cá nhân</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_thi.E1.BA.BFt_b.E1.BB.8B_ngo.E1.BA.A1i_vi_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_k.E1.BA.BFt_n.E1.BB.91i_v.E1.BB.9Bi_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Các thiết bị ngoại vi thường kết nối với máy tính cá nhân</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_h.E1.BB.87_.C4.91i.E1.BB.81u_h.C3.A0nh_v.C3.A0_ph.E1.BA.A7n_m.E1.BB.81m_th.C3.B4ng_d.E1.BB.A5ng_cho_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Các hệ điều hành và phần mềm thông dụng cho máy tính cá nhân</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_h.E1.BB.87_.C4.91i.E1.BB.81u_h.C3.A0nh_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Các hệ điều hành máy tính cá nhân thường sử dụng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#C.C3.A1c_ph.E1.BA.A7n_m.E1.BB.81m_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_.C4.91.C6.B0.E1.BB.A3c_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng_nhi.E1.BB.81u_tr.C3.AAn_c.C3.A1c_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Các phần mềm thường được sử dụng nhiều trên các máy tính cá nhân</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.A1i_ni.E1.BB.87m_v.E1.BB.81_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Khái niệm về máy tính cá nhân</span></h2>
Thuật ngữ <b>máy tính cá nhân</b> nêu trên được phổ biến bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_Byte&action=edit&redlink=1" title="Tạp chí Byte (trang chưa được viết)">tạp chí <i>Byte</i></a>, cũng như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A1y_t%C3%ADnh_Apple&action=edit&redlink=1" title="Máy tính Apple (trang chưa được viết)">Máy tính Apple</a>, vào cuối thập niên 1970 đầu thập niên 1980, và sau đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IBM" title="IBM">IBM</a> với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n_IBM" title="Máy tính cá nhân IBM">Máy tính cá nhân IBM</a>. Những máy tính cá nhân còn được gọi là <b>máy tính gia đình</b>.<br />
Thông thường, thuật ngữ "Personal Computer" quen được dùng cho máy tính chạy hệ điều hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Windows" title="Microsoft Windows">Microsoft Windows</a> trên nền tảng các máy tính của IBM và Intel, nhưng nó không đúng. Ví dụ như, một máy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Macintosh" title="Macintosh">Macintosh</a> chạy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mac_OS" title="Mac OS">Mac OS</a> và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A1y_t%C3%ADnh_t%C6%B0%C6%A1ng_th%C3%ADch_IBM_PC&action=edit&redlink=1" title="Máy tính tương thích IBM PC (trang chưa được viết)">máy tính tương thích IBM PC</a> có thể chạy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Linux" title="Linux">Linux</a>
đều là máy tính cá nhân. Sự nhầm lẫn này xuất phát từ thực tế thuật ngữ
"PC" thường được dùng như chữ viết tắt của "máy tương thích IBM PC" và
trước đây Mac OS chạy trên máy có phần cứng không tương thích IBM như
kiến trúc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=PowerPC&action=edit&redlink=1" title="PowerPC (trang chưa được viết)">PowerPC</a>.<br />
Như vậy, <b>máy tính cá nhân</b> dùng để chỉ một trong những định nghĩa sau:<br />
<ul>
<li>Loạt máy tính cá nhân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IBM" title="IBM">IBM</a> <i>(xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n_IBM" title="Máy tính cá nhân IBM">Máy tính cá nhân IBM</a>)</i>.</li>
<li>Một trong những máy tính bắt nguồn từ những đặc điểm kỹ thuật gốc của IBM, cũng được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A1y_t%C3%ADnh_t%C6%B0%C6%A1ng_th%C3%ADch_v%E1%BB%9Bi_IBM_PC&action=edit&redlink=1" title="Máy tính tương thích với IBM PC (trang chưa được viết)">máy tính tương thích với IBM PC</a>.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n_c.E1.BB.A7a_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n_.28PC.29">Lịch sử phát triển của máy tính cá nhân (PC)</span></h2>
Lịch sử máy cá nhân gắn liền với chặng đường phát triển của IBM-PC. Máy IBM-PC được khởi đầu từ một phòng thí nghiệm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Atlanta" title="Atlanta">Atlanta</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Georrgia&action=edit&redlink=1" title="Georrgia (trang chưa được viết)">Georrgia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>),
mục đích của công trình thí nghiệm là thiết kế một sản phẩm vi tính đầu
thấp. Điều này có nghĩa là IBM không sử dụng các vi xử lý của chính
hãng mà dùng các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi_x%E1%BB%AD_l%C3%BD" title="Vi xử lý">vi xử lý</a> rẻ hơn của hãng khác như: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Intel" title="Intel">Intel</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Motorola" title="Motorola">Motorola</a>, Zilog.<br />
1979-1980: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IBM" title="IBM">IBM</a> cho ra đời máy Datamaster dùng vi xử lý 16 bit <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=8086&action=edit&redlink=1" title="8086 (trang chưa được viết)">8086</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Intel" title="Intel">Intel</a>.<br />
1980: Đưa ra khái niệm: Personal Computer (PC). Chiếc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=IBM-PC&action=edit&redlink=1" title="IBM-PC (trang chưa được viết)">IBM-PC</a> đầu tiên dùng vi xử lý 8bit 8085 của Intel.<br />
1981-1982: Dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Intel" title="Intel">Intel</a>
có vi xử lý 16bit nhưng giá thành còn cao, Để đáp ứng thị trường máy rẻ
tiền, Intel đưa ra vi xử lý 8 bit 8088 mà trong nó là vi mạch 16bit
8086. IBM dùng vi xử lý này để thiết kế PC thế hệ thứ hai: PC-XT
(extended technology) 8088 có 8 bit bus dữ liệu và 20bit bus địa chỉ, có
khả năng quản lý tối đa 1MB bộ nhớ vật lý, chạy với tần số đồng hồ
4,77 MHz. Bên trong nó có 8 khe cắm mở rộng (khe cắm 8bit XT – hay
XT-Slots), khe này có 62 chân. Máy PC-XT trang bị hai đĩa mềm 360KB, 256
KB Ram (cắm trong 1 trong 8 khe cắm trên). PC-XT dùng hệ điều hành CP/M
và chương trình BASIC 80 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft" title="Microsoft">Microsoft</a>.<br />
1984: Khi vi xử lý 16bit đã quen thuộc thị trường, Intel đưa ra vi xử
lý 80286, là vi xử lý 16bit hoàn thiện, có thêm 4bit bus địa chỉ, quản
lý 16MB bộ nhớ. IBM tung ra thị trường máy PC-AT (advanced technllogy)
với bộ vi xử lý 80286, với nó PC hoạt động trong chế độ bảo vệ cho phép
chia bộ nhớ ra nhiều đoạn dài linh động và ưu tiên cho các chương trình
ứng dụng do đó tránh được va chạm khi nhiều chương trình chạy một lúc –
đây là nền tảng của chế độ đa nhiệm trên 80286. PC-AT làm việc với tần
số 6-8 MHz, do phải thêm 8bit bus dữ liệu, 4bit bus địa chỉ, 8bit yêu
cầu ngắt cứng và một số bit điều khiển mới, do vậy PC-AT cần bổ sung
thêm khe cắm. Để đảm bảo tương thích với máy XT, khe cắm XT cũ vẫn giữ
nguyên, thêm một đoạn khe cắm nối dài bổ sung thêm 36 chân, loại khe cắm
mới này được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=ISA&action=edit&redlink=1" title="ISA (trang chưa được viết)">ISA</a> (Industry Standard Architecture) sau khi nó được cải tiến thêm một chút và đã chở thành chuẩn ISA.<br />
1987: Thế hệ PC mới ra đời với vi xử lý 80386. Bắt đầu từ đây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IBM" title="IBM">IBM</a> công khai cấu tạo máy và nội dung chương trình hệ điều hành vào ra cơ sở (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BIOS" title="BIOS">BIOS</a>),
điều này giúp các hãng khác có thể sản xuất các máy tính tương thích và
các bản mạch cắm tương thích khiến cấu truc IBM-PC trở thành một cấu
trúc chuẩn công nghiệp. Điều này khiến cho kiểu thiết kế kín <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=PS/2&action=edit&redlink=1" title="PS/2 (trang chưa được viết)">PS/2</a>
(cùng thời) thất bại trên thị trường máy tính cá nhân trong khi cấu
trúc IBM-PC ngày càng chiếm lĩnh thị trường máy tính cá nhân. Bộ vi xử
lý 80386DX là một vi xử lý <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=32bit&action=edit&redlink=1" title="32bit (trang chưa được viết)">32bit</a> hoàn thiện với 32bit <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_bu%C3%BDt" title="Xe buýt">bus</a>
dữ liệu, 32bit bus địa chỉ với bộ nhớ tối đa 4GB. Để đáp ứng tốc độ của
80386 và yc cao của những bản mạch điều khiển màn hình phân giải cao,
chuẩn khe cắm EISA (extended industry standard architecture) được đưa
ra. Đây chính là chuẩn khe cắm 32 bit với tốc độ truyền là 33Mbit/s.<br />
1990: 80486 ra đời với nhiều chức năng hơn, cụ thể là 8 Kbyte bộ nhớ
đệm mã lệnh (code cache) và một bộ đồng xử lý toán học. Tần số làm việc
đặc trưng của máy vi tính trong thời kỳ này là 66 MHz.<br />
1993: Vi xử lý <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pentium&action=edit&redlink=1" title="Pentium (trang chưa được viết)">Pentium</a>
đầu tiên ra đời mở ra một kỷ nguyên mới với 64bit bus dữ liệu, 32bit
bus địa chỉ, 8KB bộ đệm dữ liệu, 8KB bộ đệm mã lệnh. Bộ đồng xử lý toán
học của Pentium làm việc nhanh gấp 10 lần so với 80486. Khi này các nhà
sản xuất phần cứng lớn thoả thuận một chuẩn khe cắm mới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PCI" title="PCI">PCI</a>-bus
(Peripheral Components Interconnect), và do đó bản mạch chính máy vi
tính cá nhân chỉ còn lại vài vi mạch, tất cả các vi mạch ngoại vi của
cấu trúc IBM-PC cũng như vi mạch điều khiển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PCI" title="PCI">PCI</a> được tích hợp vào một vi mạch duy nhất, có tên là PCI-chipset.<br />
1995: Khả năng đa môi trường (multimedia) của máy vi tính cá nhân
càng ngày càng hoàn thiện khi Pentium MMX, Pentium Pro, Pentium II lần
lượt ra đời. Tần số đồng hồ cao nhất 300 MHz. Một chuẩn giao diện ngoại
vi mới ra đời từ sự thoả thuận từ nhiều hãng lớn là bus tuần tự đa dạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USB" title="USB">USB</a> (Universal Serial Bus).<br />
1999 P!!! Ra đời, chuẩn PC99 xoá bỏ bus <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=ISA&action=edit&redlink=1" title="ISA (trang chưa được viết)">ISA</a>. Bus <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PCI" title="PCI">PCI</a>, giao diện đồ hoạ tiên tiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/AGP" title="AGP">AGP</a>, giao diện ngoại vi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USB" title="USB">USB</a> và IEEE 1934 là những đặc điểm nổi bật.<br />
Từ năm 2000: Một cấu trúc vi xử lý 64bit ra đời. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Intel" title="Intel">Intel</a> cho ra đời nhiều vi mạch tổng hợp thích hợp với vi xử lý của chính hãng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chipset" title="Chipset">Chipset</a>
đảm nhiệm hầu hết các chức năng điều khiển trên máy và có bộ điều khiển
hiển thị cấy ở bên trong. Thị trường máy tính cá nhân cũng như thị
trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi_x%E1%BB%AD_l%C3%BD" title="Vi xử lý">vi xử lý</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi_m%E1%BA%A1ch_t%E1%BB%95ng_h%E1%BB%A3p&action=edit&redlink=1" title="Vi mạch tổng hợp (trang chưa được viết)">vi mạch tổng hợp</a> được chia thành nhiều phần đáp ứng nhu cầu đa dạng trong xã hội.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BA.A7n_c.C6.A1_b.E1.BA.A3n_trong_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Các thành phần cơ bản trong máy tính cá nhân</span></h2>
Máy tính cá nhân được lắp ghép bởi rất nhiều thành phần linh kiện,
thành phần khác nhau. Mục này giúp người đọc hệ thống các thiết bị (được
viết dưới dạng các nhánh) và tiện theo dõi các bài viết của chúng trong
Wiki.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_linh_ki.E1.BB.87n_ph.E1.BA.A7n_c.E1.BB.A9ng_c.E1.BA.A5u_th.C3.A0nh_l.C3.AAn_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Các linh kiện phần cứng cấu thành lên máy tính cá nhân</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CPU" title="CPU">CPU</a> Bộ xử lý của máy tính cá nhân.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bo_m%E1%BA%A1ch_ch%E1%BB%A7" title="Bo mạch chủ">Bo mạch chủ</a> Bo mạch chính kết nối các thiết bị với nhau trong máy tính cá nhân. Một cách hiểu khác: có thể so sánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bo_m%E1%BA%A1ch_ch%E1%BB%A7" title="Bo mạch chủ">bo mạch chủ</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_c%E1%BB%A9ng" title="Phần cứng">phần cứng</a> giống như vai trò của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_%C4%91i%E1%BB%81u_h%C3%A0nh" title="Hệ điều hành">hệ điều hành</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_m%E1%BB%81m" title="Phần mềm">phần mềm</a>.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/RAM" title="RAM">RAM</a> Bộ nhớ tạm của máy tính dùng cho ghi lại các dữ liệu tạm thời trong một phiên làm việc của máy tính.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%94_%C4%91%C4%A9a_c%E1%BB%A9ng" title="Ổ đĩa cứng">Ổ đĩa cứng</a>
Bộ nhớ dữ liệu chính của máy tính cá nhân, các thành quả của một quá
trình làm việc có thể được lưu trữ trên ổ đĩa cứng trước khi có các hành
động sao lưu dự phòng trên các dạng bộ nhớ khác.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%94_%C4%91%C4%A9a_quang" title="Ổ đĩa quang">Ổ đĩa quang</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CD" title="CD">CD</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DVD" title="DVD">DVD</a>)
Bộ nhớ dùng cho xuất, nhập dữ liệu với dung lượng lớn hoặc trao đổi dữ
liệu, phần mềm với những máy tính khác. Sử dụng sao lưu dữ liệu và các
mục đích khác. <i>Đây không phải là thiết bị bắt buộc đối với hệ thống phần cứng máy tính cá nhân.</i></li>
<li>Ổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C4%A9a_m%E1%BB%81m" title="Đĩa mềm">đĩa mềm</a> Bộ nhớ dùng cho xuất nhập dữ liệu với dung lượng thấp (phụ thuộc từng loại đĩa mềm). <i>Đây không phải thiết bị bắt buộc phải có.</i></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bo_m%E1%BA%A1ch_%C4%91%E1%BB%93_h%E1%BB%8Da" title="Bo mạch đồ họa">Bo mạch đồ hoạ</a> Thiết bị có chức năng xuất hình ảnh ra màn hình máy tính. Giúp người sử dụng giao tiếp với máy tính.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bo_m%E1%BA%A1ch_%C3%A2m_thanh" title="Bo mạch âm thanh">Bo mạch âm thanh</a> Thiết bị có chức năng xuất tín hiệu âm thanh ra các thiết bị phát âm thanh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Loa_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Loa máy tính">loa</a>). <i>Đây không phải thiết bị bắt buộc phải có.</i></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A1c_m%E1%BA%A1ng" title="Cạc mạng">Bo mạch mạng</a>: Thiết bị có chức năng kết nối các máy tính với nhau thành một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1ng_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Mạng máy tính">mạng máy tính</a>, giúp máy tính có thể trao đổi thông tin với các máy tính khác trên phạm vi rộng (có thể đến toàn thế giới). <i>Đây không phải thiết bị bắt buộc phải có.</i></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8F_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Vỏ máy tính">Vỏ máy tính</a>: Thiết bị định vị và bảo vệ các thiết bị khác.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngu%E1%BB%93n_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Nguồn máy tính">Nguồn máy tính</a>: Thiết bị cung cấp năng lượng cho các thiết bị khác hoạt động.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A0n_h%C3%ACnh_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Màn hình máy tính">Màn hình máy tính</a>: Thiết bị trợ giúp giao tiếp giữa con người và máy tính.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A0n_ph%C3%ADm_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Bàn phím máy tính">Bàn phím</a>: Thiết bị nhập dữ liệu, giao tiếp con người với máy tính</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu%E1%BB%99t_%28m%C3%A1y_t%C3%ADnh%29" title="Chuột (máy tính)">Chuột</a>: Thiết bị nhập dữ liệu, giao tiếp con người với máy tính.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_thi.E1.BA.BFt_b.E1.BB.8B_ngo.E1.BA.A1i_vi_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_k.E1.BA.BFt_n.E1.BB.91i_v.E1.BB.9Bi_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BA%BFt_b%E1%BB%8B_ngo%E1%BA%A1i_vi" title="Thiết bị ngoại vi">thiết bị ngoại vi</a> thường kết nối với máy tính cá nhân</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Modem" title="Modem">Modem</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Webcam" title="Webcam">Webcam</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Micro_%28thu_%C3%A2m%29&action=edit&redlink=1" title="Micro (thu âm) (trang chưa được viết)">Micro</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Loa_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Loa máy tính">Loa máy tính</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_in" title="Máy in">Máy in</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_qu%C3%A9t" title="Máy quét">Máy quét</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_%E1%BA%A3nh_s%E1%BB%91" title="Máy ảnh số">Máy ảnh số</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_h.E1.BB.87_.C4.91i.E1.BB.81u_h.C3.A0nh_v.C3.A0_ph.E1.BA.A7n_m.E1.BB.81m_th.C3.B4ng_d.E1.BB.A5ng_cho_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Các hệ điều hành và phần mềm thông dụng cho máy tính cá nhân</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_h.E1.BB.87_.C4.91i.E1.BB.81u_h.C3.A0nh_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng">Các hệ điều hành máy tính cá nhân thường sử dụng</span></h3>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Windows" title="Microsoft Windows">Windows</a>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Window_95&action=edit&redlink=1" title="Window 95 (trang chưa được viết)">Window 95</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Window_me&action=edit&redlink=1" title="Window me (trang chưa được viết)">Window me</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Window_98&action=edit&redlink=1" title="Window 98 (trang chưa được viết)">Window 98</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Windows_XP" title="Windows XP">Windows XP</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Windows_Vista" title="Windows Vista">Windows Vista</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Windows_7" title="Windows 7">Windows 7</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Windows_8" title="Windows 8">Windows 8</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Linux" title="Linux">Linux</a>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Debian" title="Debian">Debian GNU/Linux</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/RedHat" title="RedHat">Red Hat</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fedora_Core" title="Fedora Core">Fedora Core</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OpenSUSE" title="OpenSUSE">SuSE</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ubuntu" title="Ubuntu">Ubuntu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mandriva_Linux" title="Mandriva Linux">Mandrake</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mandriva_Linux" title="Mandriva Linux">Mandriva</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gentoo&action=edit&redlink=1" title="Gentoo (trang chưa được viết)">Gentoo</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Slackware&action=edit&redlink=1" title="Slackware (trang chưa được viết)">Slackware</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Arch_Linux" title="Arch Linux">Arch Linux</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ph.E1.BA.A7n_m.E1.BB.81m_th.C6.B0.E1.BB.9Dng_.C4.91.C6.B0.E1.BB.A3c_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng_nhi.E1.BB.81u_tr.C3.AAn_c.C3.A1c_m.C3.A1y_t.C3.ADnh_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Các phần mềm thường được sử dụng nhiều trên các máy tính cá nhân</span></h3>
Nói đến các phần mềm sử dụng trong máy tính cá nhân thì có vô số mà
đến nay không ai có thể ước lượng được, phần mềm mới được phát sinh ra
nhiều đến nỗi có thể trong vài phút thì ở đâu đó trên thế giới đã xuất
hiện thêm một phần mềm mới.<br />
Ở đây chỉ liệt kê các phần mềm thông dụng, được sử dụng nhiều trên các máy tính cá nhân<br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%ACnh_duy%E1%BB%87t_web" title="Trình duyệt web">Phần mềm duyệt web</a>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet_Explorer" title="Internet Explorer">Internet Explorer</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mozilla_Firefox" title="Mozilla Firefox">Mozilla Firefox</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Google_Chrome" title="Google Chrome">Google Chrome</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Opera" title="Opera">Opera</a></li>
</ul>
</li>
<li>Phần mềm văn phòng thông dụng.
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Office" title="Microsoft Office">Microsoft Office</a>: Bộ phần mềm văn phòng của hãng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft" title="Microsoft">Microsoft</a>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Word" title="Microsoft Word">Microsoft Office Word</a>: Soạn thảo văn bản, nằm trong bộ Microsoft Office.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Excel" title="Microsoft Excel">Microsoft Office Excel</a>: Bảng tính, nằm trong bộ Microsoft Office.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Microsoft_Office_Outlook&action=edit&redlink=1" title="Microsoft Office Outlook (trang chưa được viết)">Microsoft Office Outlook</a>: Check mail</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_PowerPoint" title="Microsoft PowerPoint">Microsoft Office PowerPoint</a>: Làm bài <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%ACnh_chi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Trình chiếu (trang chưa được viết)">trình chiếu</a></li>
</ul>
</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OpenOffice.org" title="OpenOffice.org">Open Office</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_m%E1%BB%81m_k%E1%BA%BF_to%C3%A1n" title="Phần mềm kế toán">Phần mềm kế toán</a></li>
</ul>
</li>
<li>Phần mềm xử lý đồ hoạ
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adobe_Photoshop" title="Adobe Photoshop">Adobe Photoshop</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Autodesk_3ds_Max" title="Autodesk 3ds Max">3D Studio Max</a></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A7n_m%E1%BB%81m_l%E1%BA%ADp_tr%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Phần mềm lập trình (trang chưa được viết)">Phần mềm lập trình</a>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%2B%2B" title="C++">C++</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Microsoft_Visual_Studio" title="Microsoft Visual Studio">Microsoft Visual Studio</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eclipse_%28m%C3%B4i_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_t%C3%ADch_h%E1%BB%A3p%29" title="Eclipse (môi trường phát triển tích hợp)">Eclipse</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oracle_Netbean&action=edit&redlink=1" title="Oracle Netbean (trang chưa được viết)">Oracle Netbean</a></li>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pascal_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Pascal (định hướng)">Pascal</a></li>
</ul>
</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ph%E1%BA%A7n_c%E1%BB%A9ng_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Lịch sử phần cứng máy tính">Lịch sử máy tính</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si%C3%AAu_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Siêu máy tính">Siêu máy tính</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_ch%E1%BB%A7" title="Máy chủ">Máy phục vụ</a></li>
</ul>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="commons:Special:Search/Máy tính cá nhân"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Personal_computers?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Máy tính cá nhân trên Wikimedia Commons">Máy tính cá nhân</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="boilerplate metadata plainlinks" id="stub">
<table class="metadata plainlinks stub" role="presentation" style="background: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><i>Bài viết này vẫn còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_s%C6%A1_khai" title="Wikipedia:Bài sơ khai">sơ khai</a>. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n&veaction=edit">mở rộng nội dung</a> để bài được hoàn chỉnh hơn.</i></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<span id="interwiki-ka-fa"></span><br /></div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C6%A1_khai" title="Thể loại:Sơ khai">Sơ khai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%C3%A1y_t%C3%ADnh_c%C3%A1_nh%C3%A2n" title="Thể loại:Máy tính cá nhân">Máy tính cá nhân</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%A1c_lo%E1%BA%A1i_m%C3%A1y_t%C3%ADnh" title="Thể loại:Các loại máy tính">Các loại máy tính</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:D%E1%BB%A5ng_c%E1%BB%A5_v%C4%83n_ph%C3%B2ng" title="Thể loại:Dụng cụ văn phòng">Dụng cụ văn phòng</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Liên Xô tan rã</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox vevent" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: lightgray; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Liên Xô tan rã</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="border-bottom: #aaa solid 1px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1991_coup_attempt1.jpg"><img alt="1991 coup attempt1.jpg" data-file-height="496" data-file-width="750" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/1991_coup_attempt1.jpg/350px-1991_coup_attempt1.jpg" height="231" width="350" /></a>
<br />
<div>
Xe tăng ở Quảng trường Đỏ trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1991" title="Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991">cuộc đảo chính bất thành năm 1991</a></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Địa điểm</th>
<td class="location" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thời gian</th>
<td style="text-align: left;">11 tháng 3, 1985 – 26 tháng 12, 1991<br />
(6 năm, 9 tháng, 2 tuần và 1 ngày)<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceC_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-ReferenceC-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tham gia</th>
<td class="attendee" style="text-align: left;">Người dân Liên Xô<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Liên Xô (trang chưa được viết)">Chính phủ Liên bang</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_c%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Các nước cộng hòa của Liên bang Xô viết">Các nước cộng hòa của Liên bang Xô viết</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Các nước Cộng hoà tự trị của Liên bang Xô Viết">Các nước Cộng hoà tự trị của Liên bang Xô Viết</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hậu quả</th>
<td class="description" style="text-align: left;">Liên Xô giải thể thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_h%E1%BA%ADu_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Các quốc gia hậu Xô viết">các nước cộng hòa độc lập</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 352px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="928" data-file-width="1356" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png/350px-USSR_Republics_Numbered_Alphabetically.png" height="240" width="350" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_h%E1%BA%ADu_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Các quốc gia hậu Xô Viết (trang chưa được viết)">Các quốc gia hậu Xô Viết</a> <span style="font-size: 90%;">(Thứ tự abc)</span>
<br />
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr style="vertical-align: top;">
<td style="white-space: nowrap; width: 10em;"><ul style="list-style: none none; margin: 0px; padding: 0px;">
<li>1. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Armenia" title="Armenia">Armenia</a></li>
<li>2. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan" title="Azerbaijan">Azerbaijan</a></li>
<li>3. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a></li>
<li>4. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a></li>
</ul>
</td>
<td style="width: 1.25em;"><br /></td>
<td style="white-space: nowrap; width: 10em;"><ul style="list-style: none none; margin: 0px; padding: 0px;">
<li>5. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a></li>
<li>6. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a></li>
<li>7. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan">Kyrgyzstan</a></li>
<li>8. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latvia" title="Latvia">Latvia</a></li>
</ul>
</td>
<td style="width: 1.25em;"><br /></td>
<td style="white-space: nowrap; width: 10em;"><ul style="list-style: none none; margin: 0px; padding: 0px;">
<li>9. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a></li>
<li>10. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moldova" title="Moldova">Moldova</a></li>
<li>11. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></li>
<li>12. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tajikistan" title="Tajikistan">Tajikistan</a></li>
</ul>
</td>
<td style="width: 1.25em;"><br /></td>
<td style="white-space: nowrap; width: 12em;"><ul style="list-style: none none; margin: 0px; padding: 0px;">
<li>13. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan" title="Turkmenistan">Turkmenistan</a></li>
<li>14. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a></li>
<li>15. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết</a> (Liên Xô) đã chính thức chấm dứt tồn tại ngày 26 tháng 12 năm 1991 bởi bản tuyên bố số 142-H của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_t%E1%BB%91i_cao_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng tối cao Liên bang Xô Viết (trang chưa được viết)">Hội đồng tối cao Liên bang Xô Viết</a>. Tuyên bố này công nhận nền độc lập của mười hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_c%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Các nước cộng hòa của Liên bang Xô viết">nước cộng hòa của Liên bang Xô viết</a> và thành lập <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/SNG" title="SNG">Cộng đồng các Quốc gia Độc lập</a> (SNG). Một ngày trước đó, 25 tháng 12 năm 1991, tổng thống Liên Xô <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Gorbachev" title="Mikhail Gorbachev">Mikhail Gorbachev</a> đã từ chức và bàn giao <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cheget&action=edit&redlink=1" title="Cheget (trang chưa được viết)">mật mã kích hoạt tên lửa hạt nhân của Xô Viết</a> cho tổng thống Nga <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin" title="Boris Yeltsin">Boris Yeltsin</a>. Vào hồi 7:32 tối cùng ngày, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Quốc kỳ Liên Xô">quốc kỳ Liên Xô</a> đã được hạ xuống từ điện Kremlin và thay thế bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Nga" title="Quốc kỳ Nga">quốc kỳ Nga</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-2">[2]</a></sup>.<br />
Trong những tuần trước, 11 trong số 12 nước cộng hòa Liên Xô đã ký <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%8B_%C4%91%E1%BB%8Bnh_th%C6%B0_Alma-_Ata&action=edit&redlink=1" title="Nghị định thư Alma- Ata (trang chưa được viết)">Nghị định thư Alma- Ata</a> chính thức thành lập CIS và tuyên bố rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> đã không còn tồn tại. Sự sụp đổ của quốc gia cộng sản đầu tiên và lớn nhất trên thế giới đã đánh dấu kết thúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh">chiến tranh Lạnh</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">Những cuộc cách mạng năm 1989</a> và sự tan rã của Liên bang Xô viết đã dẫn đến sự kết thúc hàng thập kỷ đối đầu giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Warszawa" title="Khối Warszawa">Khối Warszawa</a>, vốn đã được xem là đặc trưng của Chiến tranh Lạnh.<br />
Nhiều nước cộng hòa thuộc Liên Xô cũ vẫn giữ quan hệ gần gũi với Nga và hình thành các tổ chức đa phương như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eurasian_Economic_Community&action=edit&redlink=1" title="Eurasian Economic Community (trang chưa được viết)">Cộng đồng kinh tế Á Âu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Union_State&action=edit&redlink=1" title="Union State (trang chưa được viết)">Nhà nước Liên minh Nga Belarus</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eurasian_Economic_Community_customs_union&action=edit&redlink=1" title="Eurasian Economic Community customs union (trang chưa được viết)">Cộng đồng Liên minh thuế quan kinh tế Á Âu</a> Belarus, Kazakhstan, Nga và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eurasian_Union&action=edit&redlink=1" title="Eurasian Union (trang chưa được viết)">Liên minh kinh tế Á Âu</a> nhằm tăng cường hợp tác kinh tế và an ninh.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1985"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Năm 1985</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_V.E1.BB.8B_T.E1.BB.95ng_B.C3.AD_th.C6.B0_m.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Xô viết Trung Ương - Vị Tổng Bí thư mới</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1986"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Năm 1986</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_d.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_tan_b.E1.BA.B1ng"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Xô viết Trung Ương - dấu hiệu tan bằng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_v.C3.B9ng_Baltic"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Các nước vùng Baltic</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Latvia-_Helsinki-86_v.C3.A0_c.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_bi.E1.BB.83u_t.C3.ACnh_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Latvia- Helsinki-86 và các cuộc biểu tình đầu tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_c.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_Trung_.C3.81"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Các nước cộng hòa Trung Á</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1987"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Năm 1987</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_Ch.E1.BA.BF_.C4.91.E1.BB.99_d.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_.C4.91.C6.A1n_.C4.91.E1.BA.A3ng"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Xô Viết Trung Ương - Chế độ dân chủ đơn đảng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#V.C3.B9ng_Baltic_.E2.80.93_cu.E1.BB.99c_bi.E1.BB.83u_t.C3.ACnh_ph.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.91i_hi.E1.BB.87p_.C6.B0.E1.BB.9Bc_Molotov.E2.80.93Ribbentrop_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Vùng Baltic – cuộc biểu tình phản đối hiệp ước Molotov–Ribbentrop đầu tiên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1988"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Năm 1988</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1989"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Năm 1989</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1990"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Năm 1990</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#N.C4.83m_1991"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Năm 1991</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Trung_t.C3.A2m_X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt-_Cu.E1.BB.99c_kh.E1.BB.A7ng_ho.E1.BA.A3ng"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Trung tâm Xô Viết- Cuộc khủng hoảng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Nga_-_T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_Yeltsin"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Nga - Tổng thống Yeltsin</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_v.C3.B9ng_Baltic_2"><span class="tocnumber">7.3</span> <span class="toctext">Các nước vùng Baltic</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Litva"><span class="tocnumber">7.4</span> <span class="toctext">Litva</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1985">Năm 1985</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_V.E1.BB.8B_T.E1.BB.95ng_B.C3.AD_th.C6.B0_m.E1.BB.9Bi">Xô viết Trung Ương - Vị Tổng Bí thư mới</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Sergeyevich Gorbachyov</a> được <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Bộ Chính trị">Bộ Chính trị</a> bầu làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_B%C3%AD_th%C6%B0_%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô">Tổng Bí Thư</a> vào ngày 11 tháng 3 năm 1985, chỉ 3 giờ sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Ustinovich_Chernenko" title="Konstantin Ustinovich Chernenko">Konstantin Ustinovich Chernenko</a>
qua đời. Ở tuổi 54, ông là thành viên trẻ nhất của Bộ Chính trị. Mục
tiêu chính của Gorbachev là vực dậy nền kinh tế của Liên Xô sau thời kì
trì trệ kéo dài do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leonid_Ilyich_Brezhnev" title="Leonid Ilyich Brezhnev">Leonid Ilyich Brezhnev</a>
để lại. Gorbachev sớm nhận ra rằng công việc vực dậy nền kinh tế Liên
Xô sẽ là gần như không thể khả thi nếu không thực hiện cải cách hệ thống
chính trị và xã hội của quốc gia Cộng sản. Những cải cách bắt đầu từ sự
thay đổi nhân sự. Vào ngày 23 tháng 4 năm 1985, Gorbachev đưa 2 nhân
vật thân tín của ông trở thành ủy viên đầy đủ của Bộ Chính trị là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yegor_Ligachev&action=edit&redlink=1" title="Yegor Ligachev (trang chưa được viết)">Yegor Ligachev</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Ryzhkov&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Ryzhkov (trang chưa được viết)">Nikolai Ryzhkov</a>, và để tăng cường quyền lực ông thăng chức giám đốc cơ quan an ninh tình báo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Viktor_Chebrikov&action=edit&redlink=1" title="Viktor Chebrikov (trang chưa được viết)">Viktor Chebrikov</a> từ ứng cử viên trở ủy viên đầy đủ trong Bộ Chính trị, và bổ nhiệm Bộ trưởng Quốc phòng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sergei_Sokolov&action=edit&redlink=1" title="Sergei Sokolov (trang chưa được viết)">Sergei Sokolov</a> thành viên ứng cử viên ủy viên Bộ Chính trị. Nikonov đã được đưa vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Secretariat_of_the_Communist_Party_of_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" title="Secretariat of the Communist Party of the Soviet Union (trang chưa được viết)">Ban Bí Thư Đảng Cộng sản Liên Xô</a><br />
Từ năm 1989 trở đi, sự thay đổi theo hướng tự do hóa dẫn đến sự bùng
phát của phong trào dân tộc và tranh chấp dân tộc trong các nước cộng
hòa khác nhau của Liên Xô vốn đã âm ỉ.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-3">[3]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">Cuộc cách mạng năm 1989</a> đòi lật đổ chế độ Cộng sản mà Liên Xô áp đặt (chủ yếu xảy ra trong hòa bình trừ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Romania&action=edit&redlink=1" title="Cuộc cách mạng Romania (trang chưa được viết)">cuộc cách mạng ở Romania</a>) lên các nước thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Warszawa" title="Khối Warszawa">Hiệp ước Warszawa</a> làm gia tăng áp lực lên Gorbachev phải đưa ra cải cách dân chủ, tự do hóa chính trị (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">Glasnost</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">Perestroika</a>) và nới lỏng quyền tự chủ cho các nước cộng hòa thành viên Liên bang Xô Viết. Dưới sự chủ trì của Gorbachev, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a>
vào năm 1989 đã thực hiện các cuộc bầu cử cạnh tranh quy mô hạn chế
trong một cơ quan lập pháp trung ương mới, Đại hội đại biểu nhân dân, dù
lệnh cấm các đảng phái chính trị hoạt động đến năm 1990 mới được dỡ bỏ
tại quốc gia cộng sản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_%C4%91%C6%A1n_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Hệ thống đơn đảng">đơn đảng</a> này. Một cuộc trưng cầu ngày 17 tháng 3 năm 1991 cho thấy 76,4% công dân Liên Xô bỏ phiếu để giữ lại liên bang. Tuy nhiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Estonia" title="Estonia">Estonia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latvia" title="Latvia">Latvia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moldavia" title="Moldavia">Moldavia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Armenia" title="Armenia">Armenia</a> không tham gia.<br />
Tháng 5 năm 1985 tại thành phố <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leningrad" title="Leningrad">Leningrad</a>,
Gorbachev đã thực hiện một bài phát biểu ủng hộ cải cách rộng rãi. Một
trong những cải cách đầu tiên Gorbachev đưa ra là chiến dịch ngăn ngừa
sản xuất tiêu dùng rượu, bắt đầu tháng 5 năm 1985, do tình trạng nghiện
rượu ngày càng phổ biến ở Liên Xô. Giá vodka, rượu vang, bia và đã được
tăng lên, và doanh số bán hàng bị hạn chế. Đây là một đòn đánh nghiêm
trọng vào ngân sách nhà nước, mất khoảng 100 tỷ rúp (theo chính trị gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Yakovlev&action=edit&redlink=1" title="Alexander Yakovlev (trang chưa được viết)">Alexander Yakovlev</a>), và sản xuất rượu chuyển sang thị trường chợ đen. Mục đích của những cải cách này là để chống đỡ cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_k%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch" title="Kinh tế kế hoạch">nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung</a> (Planned economy), không giống như những cải cách mang tính thị trường định hướng chủ nghĩa xã hội sau đó.<br />
Vào ngày 1 tháng 7 năm 1985, Gorbachev thăng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eduard_Shevardnadze" title="Eduard Shevardnadze">Eduard Shevardnadze</a> Bí thư thứ nhất của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Gruzia&action=edit&redlink=1" title="Đảng Cộng sản Gruzia (trang chưa được viết)">Đảng Cộng sản Gruzia</a> trở thành Ủy viên chính thức của Bộ Chính trị, và ngày hôm sau bổ nhiệm Shevardnadze là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Bộ trưởng">Bộ trưởng</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao" title="Bộ Ngoại giao">Bộ Ngoại giao</a> thay thế <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Andrei_Gromyko" title="Andrei Gromyko">Andrei Gromyko</a>. Cũng trong ngày 01 tháng 7 năm 1985, Gorbachev đã nắm lấy cơ hội để xử lý đối thủ chính của mình, bằng cách loại bỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grigory_Romanov&action=edit&redlink=1" title="Grigory Romanov (trang chưa được viết)">Grigory Romanov</a> khỏi ghế Ủy viên Bộ Chính trị, và đưa <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin" title="Boris Yeltsin">Boris Yeltsin</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lev_Zaikov&action=edit&redlink=1" title="Lev Zaikov (trang chưa được viết)">Lev Zaikov</a> vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Secretariat_of_the_Communist_Party_of_the_Soviet_Union&action=edit&redlink=1" title="Secretariat of the Communist Party of the Soviet Union (trang chưa được viết)">Ban Bí thư Đảng Cộng sản Liên Xô</a>.<br />
Vào mùa thu năm đó Gorbachev tiếp tục chương trình đưa vào những
người trẻ tuổi và năng động hơn vào chính phủ. Ngày 27 tháng 9 năm 1985,
Nikolai Ryzhkov thay thế Nikolai Tikhonov 79 tuổi trở thành Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Hội đồng Bộ trưởng">Hội đồng Bộ trưởng</a>. Ngày 14 tháng 10 năm 1985, Nikolai Talyzin thay thế Nikolai Baibakov trở thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_%E1%BB%A6y_ban_K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Ủy ban Kế hoạch Nhà nước (trang chưa được viết)">Chủ tịch Ủy ban Kế hoạch Nhà nước</a>
(GOSPLAN). Tại cuộc họp Ủy ban Trung ương Đảng Cộng Sản Liên Xô tiếp
theo vào ngày 15 tháng 10 năm 1985 Tikhonov đã rời khỏi Bộ Chính trị và
Nikolai Talyzin trở thành Ủy viên dự khuyết.<br />
Cuối cùng vào ngày 23 Tháng 12 năm 1985, Gorbachev bổ nhiệm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin" title="Boris Yeltsin">Boris Yeltsin</a> là Bí thư thứ nhất Thành ủy Moscow <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Viktor_Grishin&action=edit&redlink=1" title="Viktor Grishin (trang chưa được viết)">Viktor Grishin</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1986">Năm 1986</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_d.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_tan_b.E1.BA.B1ng">Xô viết Trung Ương - dấu hiệu tan bằng</span></h3>
Năm 1986, Gorbachev tiếp tục gây sức ép và tập trung mở rộng tự do hóa dân chủ. Ngày 23 tháng 12 năm 1986, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Andrei_Sakharov" title="Andrei Sakharov">Andrei Sakharov</a> người chống đối chính quyền đã được trở về <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moscow" title="Moscow">Moscow</a> sau gần 7 năm lưu đày nhờ 1 cuộc gọi điện thoại cá nhân từ Gorbachev.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_v.C3.B9ng_Baltic">Các nước vùng Baltic</span></h3>
Các nước vùng Baltic (sát nhập vào Liên Bang Xô Viết từ năm 1940) đã
tuyên bố đòi trả lại độc lập chủ quyền đã có trước đó của họ. Bắt đầu từ
Estonia tháng 11 năm 1988 khi cơ quan lập pháp Estonia thông qua luật
chống sự kiểm soát của chính quyền trung ương.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-5">[5]</a></sup> Ngày 11 tháng 3 năm 1990, Litva là nước đầu tiên trong các nước Baltic tuyên bố khôi phục độc lập của họ<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-6">[6]</a></sup>, trên cơ sở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_k%E1%BA%BF_t%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Nhà nước kế tục (trang chưa được viết)">nhà nước kế tục</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-Elsuwege_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-Elsuwege-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Latvia-_Helsinki-86_v.C3.A0_c.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_bi.E1.BB.83u_t.C3.ACnh_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn">Latvia- Helsinki-86 và các cuộc biểu tình đầu tiên</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Freedom_Monument_Riga_closeup.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3872" data-file-width="2592" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Freedom_Monument_Riga_closeup.jpg/170px-Freedom_Monument_Riga_closeup.jpg" height="254" width="170" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đài tưởng niệm tự do Riga, nơi tập hợp của các cuộc biểu tình đòi độc lập.</div>
</div>
</div>
Nhóm vận động nhân quyền Helsinki-86(tiếng Latvia: Cilvēktiesību
aizstāvības grupa) được thành lập vào tháng 7 năm 1986 tại thành phố
cảng của Latvia Liepāja bởi ba công nhân: Linards Grantiņš, Raimonds
Bitenieks, và Mārtiņš Bariss. Tên của tổ chức được lấy theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Helsinki&action=edit&redlink=1" title="Hiệp định Helsinki (trang chưa được viết)">hiệp định Helsinki</a>
và năm tổ chức thành lập. Helsinki-86 là tổ chức công khai chống Cộng
sản đầu tiên, và tổ chức đầu tiên công khai chống đối mô hình chế độ Xô
Viết của Liên Bang Xô Viết. Tổ chức đã tạo ra 1 hình mẫu cho các phong
trào ủng hộ độc lập dân tộc thiểu số khác. Tại Riga, Latvia, ngày 26
tháng 12 năm 1986, trong những giờ sáng sớm sau một buổi hòa nhạc rock,
khoảng 300 thanh niên thuộc tầng lớp lao động tập trung tại quảng trường
nhà thờ Riga và đổ ra đại lộ Lenin về phía Đài tưởng niệm Tự Do cùng
với những tiếng hò hét: "Cút đi Liên Xô! Trả tự do cho Litva!"("Soviet
Russia out! Free Latvia!"). Lực lượng an ninh chạm trán với người biểu
tình, và một số xe cảnh sát bị lật ngược.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_c.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_Trung_.C3.81">Các nước cộng hòa Trung Á</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 132px;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%E1%BA%A3i_l%C3%AAn&wpDestFile=The_Dawn_of_Liberty_monument_Jeltoqsan86_2.jpg" title="Tập tin:The Dawn of Liberty monument Jeltoqsan86 2.jpg">Tập tin:The Dawn of Liberty monument Jeltoqsan86 2.jpg</a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đài tưởng niệm Bình minh của Tự do ở Almaty (Alma-Ata)</div>
</div>
</div>
Năm 1986, các cuộc bạo loạn "Jeltoqsan" hoặc "December" diễn ra tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alma-_Ata&action=edit&redlink=1" title="Alma- Ata (trang chưa được viết)">Alma- Ata</a>, Kazakhstan đáp ứng yêu cầu của Gorbachev là bãi nhiễm Bí thư thứ nhất Đảng Cộng sản Kazakhstan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinmukhamed_Konayev&action=edit&redlink=1" title="Dinmukhamed Konayev (trang chưa được viết)">Dinmukhamed Konayev</a> (người thuộc dân tộc Kazakh)và bổ nhiệm người kế nhiệm là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gennady_Kolbin&action=edit&redlink=1" title="Gennady Kolbin (trang chưa được viết)">Gennady Kolbin</a>, 1 người ngoài cuộc từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga</a>.
Các cuộc biểu tình bắt đầu vào sáng ngày 17 tháng 12 năm 1986, ban đầu
có khoảng 200-300 sinh viên tụ tập trước tòa nhà Ủy ban Trung ương tại
quảng trường Brezhnev để phản đối quyết định của Đảng Cộng sản Liên Xô
thay thế Kunayev bởi Kolbin. Số lượng biểu tình tăng lên 1000-5000 sinh
viên đến từ các trường đại học và viện nghiên cứu tham gia vào đám đông
trên quảng trường Brezhnev. Phản ứng lại, Ủy ban Trung ương CPK yêu cầu
lực lượng quân đội từ Bộ Nội vụ, druzhiniki (quân tình nguyện), học viên
sĩ quan, cảnh sát, và KGB lập hàng rào ở quảng trường và quay video
những người tham gia. Tình hình leo thang khoảng 5 giờ chiều, khi quân
đội được lệnh giải tán những người biểu tình. Cuộc đụng độ giữa lực
lượng an ninh và những người biểu tình tiếp tục suốt đêm tại quảng
trường và ở các nơi khác nhau của Almaty.<br />
Ngày thứ hai, các cuộc biểu tình biến thành bạo động dân sự như các
cuộc đụng độ trên đường phố, các trường đại học, các khu ngoài ô giữa
quân đội, druzhiniki (quân tình nguyện), các đơn vị dân quân tự vệ với
sinh viên Kazakhstan. Nó trở thành một cuộc đối đầu trên quy mô lớn. Các
cuộc đụng độ chỉ có thể được kiểm soát vào ngày thứ ba. Theo sau sự
kiện Almaty, tiếp tục nổ ra các cuộc biểu tình nhỏ hơn và các cuộc biểu
tình tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Shymkent" title="Shymkent">Shymkent</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pavlodar" title="Pavlodar">Pavlodar</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karaganda&action=edit&redlink=1" title="Karaganda (trang chưa được viết)">Karaganda</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taldykorgan" title="Taldykorgan">Taldykorgan</a>. Theo báo cáo của chính quyền Kazakhstan SSR ước tính rằng các cuộc bạo loạn đã thu hút 3000 người<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-9">[9]</a></sup>.
Các ước tính khác cũng cho biết có khoảng 30.000 đến 40.000 người biểu
tình với 5.000 bị bắt và bị bỏ tù và không rõ thương vong.<sup class="reference" id="cite_ref-MARKED_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-MARKED-10">[10]</a></sup> Lãnh đạo Jeltoqsan nói rằng hơn 6000 người đã tham gia biểu tình.<sup class="reference" id="cite_ref-MARKED_10-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-MARKED-10">[10]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-BLAME_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-BLAME-11">[11]</a></sup>
Theo chính phủ Kazakhstan SSR, có 2 trường hợp tử vong trong các cuộc
bạo loạn, trong đó có một nhân viên cảnh sát tình nguyện và sinh viên.Cả
hai đều đã chết vì cú đánh vào đầu. Khoảng 100 người khác đã bị bắt giữ
và một số người khác bị kết án trong các trại lao động.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-12">[12]</a></sup>
Nguồn được trích dẫn bởi Thư viện Quốc hội cho rằng ít nhất 200 người
đã thiệt mạng hoặc bị hành quyết ngay sau đó. Một số thống kê khác ước
tính thiệt mạng hơn 1000. Nhà văn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mukhtar_Shakhanov&action=edit&redlink=1" title="Mukhtar Shakhanov (trang chưa được viết)">Mukhtar Shakhanov</a>
nói rằng một sĩ quan KGB làm chứng rằng 168 người biểu tình đã thiệt
mạng, nhưng con số này vẫn chưa được xác nhận cũng như hầu hết các tài
liệu về Jeltoksan lưu trữ ở Moscow.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1987">Năm 1987</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt_Trung_.C6.AF.C6.A1ng_-_Ch.E1.BA.BF_.C4.91.E1.BB.99_d.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_.C4.91.C6.A1n_.C4.91.E1.BA.A3ng">Xô Viết Trung Ương - Chế độ dân chủ đơn đảng</span></h3>
Từ ngày 28 đến 30 tháng 1, 1987 Tại phiên họp của Ủy ban Trung Ương, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Gorbachev" title="Mikhail Gorbachev">Mikhail Gorbachev</a> đề nghị một chính sách mới về 'dân chủ' trong xã hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>. Cụ thể ông cho rằng cuộc bầu cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản</a>
trong tương lai nên cung cấp sự lựa chọn giữa nhiều ứng cử viên, bỏ
phiếu kín , tuy nhiên các đại biểu Cộng sản Liên Xô tại Hội nghị đã từ
chối Gorbachev và hướng đi dân chủ trong nội bộ Đảng Cộng sản không bao
giờ được thực hiện. Ngoài ra Gorbachev dầm dầm mở rộng phạm vi của
Glasnost, và tuyên bố tự do báo chí truyền thông, mặc dù vậy tầng lớp
tri thức vẫn rất thận trọng và họ mất gần một năm để bắt đầu hưởng ứng
những lời vận động của Gorbachev. Lần đầu tiên, các nhà lãnh đạo Đảng
Cộng sản, phát biểu tại phiên họp toàn thể của Ủy ban Trung ương, kêu
gọi hỗ trợ của nhân dân để đổi lấy một việc mở rộng các quyền tự do.<br />
Ngày 7 tháng 2 1987 hàng chục tù nhân chính trị được trả tự do, họ là những người đầu tiên được trả tự do ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khrushchev" title="Khrushchev">Khrushchev</a>
từ những năm 1950. Ngày 6 tháng 5 năm 1987 Pamyat, một nhóm Dân tộc chủ
nghĩa Nga, đã tổ chức một cuộc biểu tình trái phép tại Moscow. Ban đầu,
các nhà chức trách đã không ngăn chặn các cuộc biểu tình bằng vũ lực,
nhưng sau đó, cảnh sát giao thông đã chặn con đường của những người biểu
tình khi họ tuần hành đến một cuộc gặp với Boris Yeltsin, người đứng
đầu của Đảng Cộng sản Nga, và là một trong những đồng minh gần gũi nhất
của Gorbachev trong Bộ Chính trị tại thời điểm đó. Ngày 25 tháng 7 1987
một nhóm 300 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tatar_Krym" title="Người Tatar Krym">người Tatar Krym</a>,
nhằm kêu gọi quyền đuợc trở về quê hương Krym nơi họ bị trục xuất năm
1944, đã tổ chức một cuộc biểu tình trong vài giờ gần Kremlin.<br />
Ngày 10 tháng 9 1987, sau khi Yegor Ligachev, một nhân vật theo đường
lối cứng rắn trong Bộ Chính trị, cho phép hai cuộc biểu tình trái phép
trên đường phố Moskva, Boris Yeltsin đã viết đơn từ chức trong khi
Gorbachev đang đi nghỉ trên Biển Đen. Khi Gorbachev nhận được bức thư
ông đã choáng váng - không ai trong lịch sử Liên Xô đã tự nguyện rút lui
khỏi hàng ngũ của Bộ Chính trị. Vào ngày 27 Tháng 10 năm 1987 trong
phiên họp toàn thể của Ủy ban Trung ương Cộng sản Liên Xô, Yeltsin thất
vọng vì Gorbachev đã không giải quyết bất kỳ vấn đề được nêu trong lá
thư từ chức của ông yêu cầu trình bày. Ông bày tỏ sự bất mãn của mình
với tốc độ cải cách chậm chạp trong xã hộ và phe đối lập với ông từ
Ligachev làm cho vị trí của mình không đứng vững, trước khi yêu cầu phải
từ chức từ Bộ Chính trị. Bên cạnh thực tế mà không ai đã từng rút khỏi
Bộ Chính trị, không ai trong đảng đã từng có sự táo bạo để giải quyết
một lãnh đạo của đảng theo cách như vậy ở phía trước của Ủy ban Trung
ương kể từ khi Leon Trotsky trong những năm 1920. Trong cuộc phỏng vấn
của mình , Gorbachev buộc tội Yeltsin về sự "non nớt chính trị" và
"thiếu trách nhiệm tuyệt đối". Không ai trong Ủy ban Trung ương ủng hộ
Yeltsin.<br />
Chỉ trong vài ngày tin tức về hành động của Yeltsin bị rò rỉ và tin
đồn về 'diễn văn bí mật' của ông tại Trung ương lan rộng ra khắp Moskva.
Ngay sau đó chế tạo phiên bản samizdat được công bố. Đây là sự khởi đầu
của việc tái xây dựng hình ảnh của Yeltsin là một kẻ nổi loạn và ông
tiếp tục xuất hiện như một nhân vật chống đối. Bốn năm tiếp theo của
cuộc đấu tranh chính trị giữa Yeltsin và Gorbachev là một trong những
nhân tố chính dẫn đến sự sụp đổ của Liên Xô. Ngày 11 tháng 11 1987
Yeltsin đã bị miễn nhiệm vị trí Bí thư thứ nhất của Đảng Cộng sản
Moscow.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C3.B9ng_Baltic_.E2.80.93_cu.E1.BB.99c_bi.E1.BB.83u_t.C3.ACnh_ph.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.91i_hi.E1.BB.87p_.C6.B0.E1.BB.9Bc_Molotov.E2.80.93Ribbentrop_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn">Vùng Baltic – cuộc biểu tình phản đối hiệp ước Molotov–Ribbentrop đầu tiên</span></h3>
Ngày 23 tháng 8 năm 1987, nhân dịp kỷ niệm 48 năm ngày kí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Hiệp ước Xô-Đức">hiệp ước Xô - Đức</a>
giữa Adolf Hitler và Joseph Stalin qua đó quy định rằng nhường ba nước
Baltic độc lập với Liên Xô vào năm 1940, hàng ngàn người biểu tình ở thủ
đô cả ba bước Baltic nói để hát quốc ca và nghe các bài phát biểu đầy
thách thức vinh danh các nạn nhân của Stalin.<br />
Litva - Nắm quyền làm chủ<br />
Ngày 14 tháng 6 năm 1987, khoảng 5000 người tụ tập ở Đài Tưởng Niệm
Tự do để tưởng niệm sự kiên Stalin trục xuất người Litva năm 1941.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1988">Năm 1988</span></h2>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-notice" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><div style="width: 52px;">
<img alt="Tango style Wikipedia Icon.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tango_style_Wikipedia_Icon.svg/40px-Tango_style_Wikipedia_Icon.svg.png" height="40" width="40" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Xin hãy cùng <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3&action=edit">đóng góp cho bài hoặc đoạn này</a> bằng cách phát triển nó.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Nếu bài viết đã được phát triển, hãy gỡ bản mẫu này.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1989">Năm 1989</span></h2>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-notice" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><div style="width: 52px;">
<img alt="Tango style Wikipedia Icon.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tango_style_Wikipedia_Icon.svg/40px-Tango_style_Wikipedia_Icon.svg.png" height="40" width="40" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Xin hãy cùng <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3&action=edit">đóng góp cho bài hoặc đoạn này</a> bằng cách phát triển nó.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Nếu bài viết đã được phát triển, hãy gỡ bản mẫu này.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1990">Năm 1990</span></h2>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-notice" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><div style="width: 52px;">
<img alt="Tango style Wikipedia Icon.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tango_style_Wikipedia_Icon.svg/40px-Tango_style_Wikipedia_Icon.svg.png" height="40" width="40" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Xin hãy cùng <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3&action=edit">đóng góp cho bài hoặc đoạn này</a> bằng cách phát triển nó.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Nếu bài viết đã được phát triển, hãy gỡ bản mẫu này.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.C4.83m_1991">Năm 1991</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Trung_t.C3.A2m_X.C3.B4_Vi.E1.BA.BFt-_Cu.E1.BB.99c_kh.E1.BB.A7ng_ho.E1.BA.A3ng">Trung tâm Xô Viết- Cuộc khủng hoảng</span></h3>
Ngày 14 tháng 1 năm 1991, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Ryzhkov&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Ryzhkov (trang chưa được viết)">Nikolai Ryzhkov</a> từ chức Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (Thủ tướng liên bang Xô Viết), người kế nhiệm là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Valentin_Pavlov&action=edit&redlink=1" title="Valentin Pavlov (trang chưa được viết)">Valentin Pavlov</a> tại trụ sở mới của thủ tướng chính phủ Liên bang Xô Viết.<br />
Ngày 17 tháng 3 năm 1991, trong một cuộc trưng cầu ý dân rộng khắp
toàn Liên bang 76,4% trong số các cử tri bỏ phiếu đồng ý duy trì Liên
bang Xô Viết với những cải tổ, cải cách mới.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-13">[13]</a></sup><br />
Các nước Baltic, Armenia, Gruzia, Checheno - Ingushetia (một nước
cộng hòa tự trị thuộc Nga muốn giành độc lập và hiện tự xưng là
Ichkeria)<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_note-14">[14]</a></sup>
và Moldova tẩy chay cuộc trưng cầu dân ý. Trong 9 nước cộng hòa khác,
đa số cử tri ủng hộ duy trì của Liên bang Xô Viết với những cải tổ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nga_-_T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_Yeltsin">Nga - Tổng thống Yeltsin</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boris_Yeltsin_21_February_1989-1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="447" data-file-width="500" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Boris_Yeltsin_21_February_1989-1.jpg/220px-Boris_Yeltsin_21_February_1989-1.jpg" height="197" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Boris Yeltsin, tổng thống dân cư đầu tiên của Nga</div>
</div>
</div>
Ngày 12 Tháng 6 năm 1991, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin" title="Boris Yeltsin">Boris Yeltsin</a> giành được 57% số phiếu phổ thông trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_d%C3%A2n_ch%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Bầu cử dân chủ (trang chưa được viết)">bầu cử dân chủ</a>
cho chiếc ghế tổng thống Nga đánh bạo ứng cử viên Gorbachev. Nikolai
Ryzhkov, người đã giành 16% số phiếu bầu bị Yeltsin chỉ trích "tên đầu
sỏ của chế độ độc tài". Yeltsin không đưa ra hướng đi phát triển <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%81n_kinh_t%E1%BA%BF_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nền kinh tế thị trường">nền kinh tế thị trường</a>
mà thay vào đó, ông hứa rằng nếu trường hợp tăng giá xảy ra ông sẽ đặt
đầu mình lên đường ray xe lửa. Yeltsin lên nắm quyền vào ngày 10 tháng
7.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_v.C3.B9ng_Baltic_2">Các nước vùng Baltic</span></h3>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Litva"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a></span></h3>
Ngày 13 tháng 1 năm 1991, quân đội Xô Viết cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a>, lực lượng đặc biệt <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Spetsnaz&action=edit&redlink=1" title="Spetsnaz (trang chưa được viết)">Spetsnaz</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alpha_%28%C4%91%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%B7c_nhi%E1%BB%87m%29" title="Alpha (đội đặc nhiệm)">lực lượng đặc nhiệm Alpha</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99t_chi%E1%BA%BFm_Th%C3%A1p_truy%E1%BB%81n_h%C3%ACnh_Vilnius&action=edit&redlink=1" title="Đột chiếm Tháp truyền hình Vilnius (trang chưa được viết)">đột chiếm Tháp truyền hình Vilnius</a>
ở Litva để ngăn chặn các phương tiện truyền thông quốc gia. Nó đã kết
thúc với cái chết của 14 thường dân không vũ trang và hàng trăm người bị
thương. Vào đêm 31 tháng 7 năm 1991, lực lượng cảnh sát đặc biệt OMOH
từ Riga, lực lượng quân sự của Liên Xô ở vùng Baltic, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_c%C3%A1c_b%E1%BB%91t_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_Litva&action=edit&redlink=1" title="Tấn công các bốt biên giới Litva (trang chưa được viết)">tấn công các bốt biên giới Litva</a>
ở Medininkai và giết chết 7 quân nhân Litva. Sự kiện này tiếp tục suy
yếu vị thế của Liên Xô trên bình diện quốc tế và trong nước.<br />
Cuộc đảo chính (19 - 21.8.1991) của một số người lãnh đạo Đảng và Nhà nước nhằm lật đổ bộ máy nhà nước của tổng thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M._S._Gorbach%D1%91v&action=edit&redlink=1" title="M. S. Gorbachёv (trang chưa được viết)">M. S. Gorbachёv</a>. Cuộc đảo chính xảy ra tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> trong thời gian Gorbachev đi nghỉ mát ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krym" title="Krym">Krym</a>. Phó tổng thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G._I._Janaev&action=edit&redlink=1" title="G. I. Janaev (trang chưa được viết)">G. I. Janaev</a>
đã tuyên bố rằng do tình trạng sức khoẻ của tổng thống nên phó tổng
thống sẽ thực hiện nhiệm vụ của tổng thống trên cơ sở điều 127, mục 7
của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Liên Xô (trang chưa được viết)">Hiến pháp Liên Xô</a>. Đồng thời công bố danh sách "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U%E1%BB%B7_ban_Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%E1%BB%81_T%C3%ACnh_tr%E1%BA%A1ng_Kh%E1%BA%A9n_c%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp (trang chưa được viết)">Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp</a>" gồm 8 người, ra lệnh áp dụng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ACnh_tr%E1%BA%A1ng_Kh%E1%BA%A9n_c%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Tình trạng Khẩn cấp (trang chưa được viết)">Tình trạng Khẩn cấp</a>
ở một số khu vực trong 6 tháng, xe bọc thép chiếm các vị trí quan trọng
của Moscow. Ngày 20.8, năm vạn người tụ tập quanh trụ sở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Nga&action=edit&redlink=1" title="Quốc hội Nga (trang chưa được viết)">Quốc hội Nga</a>, biểu tình, bãi công ở nhiều nơi chống cuộc đảo chính. Các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a>, Kazakhstan, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a>... tuyên bố không áp dụng tình trạng khẩn cấp. Giới chức Nga đòi giải thể "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U%E1%BB%B7_ban_Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%E1%BB%81_T%C3%ACnh_tr%E1%BA%A1ng_Kh%E1%BA%A9n_c%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp (trang chưa được viết)">Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp</a>".
Ngày 21.8, các thành viên "Uỷ ban Nhà nước về Tình trạng Khẩn cấp" bị
bắt. Ngày 22.8, Gorbachev trở về Moscow nắm lại quyền của tổng thống,
tuyên bố từ chức tổng bí thư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a>, yêu cầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ban_Ch%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_Trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ban Chấp hành Trung ương">Ban Chấp hành Trung ương</a>
tự giải tán, Xô Viết Tối cao Liên Xô quyết định đình chỉ hoạt động của
Đảng Cộng sản Liên Xô, chính quyền Nhà nước Liên bang bị giải thể, các
nước cộng hoà tuyên bố độc lập và tách khỏi Liên bang, lúc này <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> chỉ còn lại Nga và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a>. Như vậy, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Liên bang Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô Viết">Liên bang Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô Viết</a> ra đời từ 1917, tồn tại 74 năm, đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a> thì tan rã.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-ReferenceC-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-ReferenceC_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/ru:%D0%94%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%A1%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA_%D0%92%D0%A1_%D0%A1%D0%A1%D0%A1%D0%A0_%D0%BE%D1%82_26.12.1991_%E2%84%96_142-%D0%9D" title="s:ru:Декларация Совета Республик ВС СССР от 26.12.1991 № 142-Н">Declaration № 142-Н</a> of the <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Soviet_of_Nationalities&action=edit&redlink=1" title="Soviet of Nationalities (trang chưa được viết)">Soviet of the Republics of the Supreme Soviet of the Soviet Union</a>, formally establishing the dissolution of the Soviet Union as a state and subject of international law. <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/big/1225.html#article" rel="nofollow">“Gorbachev, Last Soviet Leader, Resigns; U.S. Recognizes Republics' Independence”</a>. Nytimes.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Gorbachev%2C+Last+Soviet+Leader%2C+Resigns%3B+U.S.+Recognizes+Republics%27+Independence&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2Flearning%2Fgeneral%2Fonthisday%2Fbig%2F1225.html%23article&rft.genre=book&rft.pub=Nytimes.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/1987/01/11/world/origins-of-kazakhstan-rioting-are-described.html" rel="nofollow">“Origins Of Kazakhstan Rioting Are Described - New York Times”</a>. Nytimes.com. 11 tháng 1 năm 1987<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Nytimes.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-01-11&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F1987%2F01%2F11%2Fworld%2Forigins-of-kazakhstan-rioting-are-described.html&rft.btitle=Origins+Of+Kazakhstan+Rioting+Are+Described+-+New+York+Times&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/23/newsid_2540000/2540121.stm" rel="nofollow">“BBC ON THIS DAY | 23 | 1986: Sakharov comes in from the cold”</a>. BBC News. 23 tháng 12 năm 1972<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+News&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1972-12-23&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2Fonthisday%2Fhi%2Fdates%2Fstories%2Fdecember%2F23%2Fnewsid_2540000%2F2540121.stm&rft.btitle=BBC+ON+THIS+DAY+%26%23124%3B+23+%26%23124%3B+1986%3A+Sakharov+comes+in+from+the+cold&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/1988/11/28/world/gorbachev-says-ethnic-unrest-could-destroy-restructuring-effort.html" rel="nofollow">“Gorbachev Says Ethnic Unrest Could Destroy Restructuring Effort - New York Times”</a>. Nytimes.com. 28 tháng 11 năm 1988<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Nytimes.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1988-11-28&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F1988%2F11%2F28%2Fworld%2Fgorbachev-says-ethnic-unrest-could-destroy-restructuring-effort.html&rft.btitle=Gorbachev+Says+Ethnic+Unrest+Could+Destroy+Restructuring+Effort+-+New+York+Times&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/1990/03/16/world/upheaval-in-the-east-soviet-congress-rejects-lithuanian-secession-move.html" rel="nofollow">“Upheaval in the East; Soviet Congress Rejects Lithuanian Secession Move - New York Times”</a>. Nytimes.com. 16 tháng 3 năm 1990<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Nytimes.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1990-03-16&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F1990%2F03%2F16%2Fworld%2Fupheaval-in-the-east-soviet-congress-rejects-lithuanian-secession-move.html&rft.btitle=Upheaval+in+the+East%3B+Soviet+Congress+Rejects+Lithuanian+Secession+Move+-+New+York+Times&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-Elsuwege-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-Elsuwege_7-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Van Elsuwege, Peter (2008). <i>From Soviet Republics to Eu Member States: A Legal and Political Assessment of the Baltic States' Accession to the EU</i>. Studies in EU External Relations <b>1</b>. BRILL. tr. xxii. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-90-04-16945-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-90-04-16945-6">978-90-04-16945-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=xxii&rft.series=Studies+in+EU+External+Relations&rft.genre=book&rft.aulast=Van+Elsuwege&rft.aufirst=Peter&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008&rft.isbn=978-90-04-16945-6&rft.pub=BRILL&rft.volume=1&rft.btitle=From+Soviet+Republics+to+Eu+Member+States%3A+A+Legal+and+Political+Assessment+of+the+Baltic+States%27+Accession+to+the+EU&rft.au=Van+Elsuwege%2C+Peter&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Smith, David James (2001). <a class="external text" href="http://books.google.com/?id=lx-UmTnLJv0C&pg=PR20&dq" rel="nofollow"><i>Estonia</i></a>. Routledge. tr. 20. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-415-26728-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-415-26728-5">0-415-26728-5</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=20&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2F%3Fid%3Dlx-UmTnLJv0C%26pg%3DPR20%26dq&rft.genre=book&rft.aufirst=David+James&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Estonia&rft.aulast=Smith&rft.pub=Routledge&rft.isbn=0-415-26728-5&rft.date=2001&rft.au=Smith%2C+David+James&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Liên Xô tan rã"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Soviet Riots Worse Than First Reported San Francisco Chronicle. San Francisco, Calif.: February 19, 1987. pg. 22</span></li>
<li id="cite_note-MARKED-10">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-MARKED_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-MARKED_10-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.rferl.org/featuresarticle/2006/12/1B31A151-3C74-413B-909C-876E8F3020A9.html" rel="nofollow">Kazakhstan: Jeltoqsan Protest Marked 20 Years Later</a> RadioFreeEurope/RadioLiberty</span></li>
<li id="cite_note-BLAME-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-BLAME_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.eurasianet.org/resource/kazakhstan/hypermail/200204/0053.shtml" rel="nofollow">"Jeltoqsan" Movement blames leader of Kazakh Communists.</a> EurasiaNet</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">San Francisco Chronicle. Retrieved March 27, 2010, from ProQuest Newsstand.</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://soviethistory.org/index.php?page=subject&SubjectID=1991march&Year=1991&Theme=4e6174696f6e616c6974696573&navi=byTheme" rel="nofollow">1991: March Referendum</a> SovietHistory.org</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">King, Charles. <i>The Ghost of Freedom: History of the Caucasus</i></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.theatlantic.com/infocus/2011/12/20-years-since-the-fall-of-the-soviet-union/100214/" rel="nofollow">Photographs of the fall of the USSR by photojournalist Alain-Pierre Hovasse, a first-hand witness of these events.</a></li>
<li><a class="external text" href="http://library.gwu.edu/ead/ms2203.xml" rel="nofollow">Guide to the James Hershberg poster collection</a>,
Special Collections Research Center, The Estelle and Melvin Gelman
Library, The George Washington University. This collection contains
posters documenting the changing social and political culture in the
former Soviet Union and Europe (particularly Eastern Europe) during the
collapse of Communism in Eastern Europe and the breakup of the Soviet
Union. A significant portion of the posters in this collection were used
in a 1999 exhibit at Gelman Library titled "Goodbye Comrade: An
Exhibition of Images from the Revolution of '89 and the Collapse of
Communism."</li>
<li><a class="external text" href="http://www.thoughtequity.com/video/clip/5110171AA3013_047.do" rel="nofollow">Lowering of the Soviet flag in December 25, 1991</a></li>
<li><a class="external text" href="http://repository.library.georgetown.edu/handle/10822/552510" rel="nofollow">U.S. Response to the End of the USSR</a> from the <a class="external text" href="http://repository.library.georgetown.edu/handle/10822/552494/browse?type=title" rel="nofollow">Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives</a></li>
</ul>
<div class="boilerplate metadata plainlinks" id="stub">
<table class="metadata plainlinks stub" role="presentation" style="background: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Societe.png"><img alt="Hình tượng sơ khai" data-file-height="64" data-file-width="64" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Societe.png/30px-Societe.png" height="30" width="30" /></a></td>
<td><i>Bài viết về chủ đề <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a> này vẫn còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_s%C6%A1_khai" title="Wikipedia:Bài sơ khai">sơ khai</a>. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3&veaction=edit">mở rộng nội dung</a> để bài được hoàn chỉnh hơn.</i>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C6%A1_khai_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Thể loại:Sơ khai chính trị">Sơ khai chính trị</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1990&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Liên bang Xô viết năm 1990 (trang chưa được viết)">Liên bang Xô viết năm 1990</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1991&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Liên bang Xô viết năm 1991 (trang chưa được viết)">Liên bang Xô viết năm 1991</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_1991" title="Thể loại:Chính trị 1991">Chính trị 1991</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Liên Xô">Liên Xô</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Nga" title="Thể loại:Lịch sử Nga">Lịch sử Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Lịch sử Liên Xô">Lịch sử Liên Xô</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: lightgray; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Động đất Ấn Độ Dương 2004</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:2004-tsunami.jpg"><img alt="" data-file-height="1114" data-file-width="1536" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/2004-tsunami.jpg/272px-2004-tsunami.jpg" height="197" width="272" /></a></div>
<br />
<small>Sóng thần đánh vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ao_Nang&action=edit&redlink=1" title="Ao Nang (trang chưa được viết)">Ao Nang</a>, Thái Lan.</small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_12" title="26 tháng 12">26 tháng 12</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Độ lớn</th>
<td>9.3 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moment_magnitude_scale" title="Moment magnitude scale"><i>M</i><sub>w</sub></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Độ sâu</th>
<td>30 km (19 mi)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tâm chấn</th>
<td><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004&params=3.316_N_95.854_E_type:landmark_scale:50000000" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu của địa điểm này">3.316° B 95.854° Đ</span></a></span></span><span class="plainlinksneverexpand" id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004&params=3.316_N_95.854_E_type:landmark_scale:50000000" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu của địa điểm này">3.316° B 95.854° Đ</span></a></span></span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Loại</th>
<td>Động đất dưới đáy biển (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A1ch_gi%C3%A3n_%C4%91%C3%A1y_%C4%91%E1%BA%A1i_d%C6%B0%C6%A1ng" title="Tách giãn đáy đại dương">Tách giãn đáy đại dương</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Quốc gia và vùng<br />
chịu ảnh hưởng</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> (chủ yếu ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aceh" title="Aceh">Aceh</a>)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Sri Lanka</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> (chủ yếu ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tamil_Nadu" title="Tamil Nadu">Tamil Nadu</a>)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sóng thần</th>
<td>Có</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thương vong</th>
<td>229.866<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-2">[2]</a></sup> Động đất có số thương vong lớn thứ hai trong lịch sử.</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Động đất Ấn Độ Dương năm 2004</b>, được biết đến trong cộng đồng khoa học như là <b>Cơn địa chấn Sumatra-Andaman</b>,<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-3">[3]</a></sup> là trận động đất xảy ra dưới đáy biển lúc 00:58:53 UTC (07:58:53 giờ địa phương) ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_12" title="26 tháng 12">26 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>. Trận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t" title="Động đất">động đất</a> kích hoạt một chuỗi các đợt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n" title="Sóng thần">sóng thần</a> chết người lan tỏa khắp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Ấn Độ Dương">Ấn Độ Dương</a>, những con sóng cao 30 m (100 ft)<sup class="reference" id="cite_ref-Paulson_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-Paulson-4">[4]</a></sup> tàn phá các cộng đồng dân cư sinh sống ven biển ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Sri Lanka</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>
và những nơi khác, cướp sinh mạng 225.000 người thuộc 11 quốc gia. Cho
đến nay, thiên tai này là một trong những thảm họa gây nhiều tử vong
nhất trong lịch sử thế giới hiện đại. Các phương tiện truyền thông quốc
tế và người dân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a> gọi nó là <i>Sóng thần Á châu</i>, trong khi tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Zealand" title="New Zealand">Tân Tây Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> người ta gọi nó là <i>Sóng thần ngày lễ Từ thiện</i> (<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Boxing_Day" title="en:Boxing Day">Boxing Day</a></i>) bởi vì nó xảy ra ngay vào ngày lễ này.<br />
Cường độ của trận động đất lúc đầu đo được 9.0 (trên <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thang_Richter" title="Thang Richter">thang Richter</a>),
nhưng sau tăng lên ở khoảng giữa 9.1 và 9.3. Với cường độ này, đây là
trận động đất lớn thứ hai từng được ghi nhận bởi địa chấn kế, chỉ đứng
sau trận động đất lớn ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile">Chile</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_5" title="22 tháng 5">22 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">1960</a> có cường độ 9.5. Cơn địa chấn Ấn Độ Dương làm rung chuyển mặt đất với cường độ 100 lần mạnh hơn trận động đất <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Loma_Prieta&action=edit&redlink=1" title="Loma Prieta (trang chưa được viết)">Loma Prieta</a> xảy ra năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1989" title="1989">1989</a>.
Nó có thời gian kéo dài lâu nhất mà người ta có thể ghi nhận được, từ
500 đến 600 giây. Cường độ và độ lan tỏa của nó đủ lớn để có thể khiến
tinh cầu của chúng ta dịch chuyển ít nhất là nửa <i>inch</i>, tức là hơn một <i>centimeter</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-5">[5]</a></sup> Nó cũng kích hoạt các trận động đất ở những khu vực khác, đến tận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alaska" title="Alaska">Alaska</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
Cơn địa chấn khủng khiếp này khởi phát ở Ấn Độ Dương ngay phía bắc đảo Simeulue, ngoài khơi bờ biển phía tây của miền bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumatra" title="Sumatra">Sumatra</a>, Indonesia. Những đợt sóng thần sản sinh từ nó đã tàn phá vùng duyên hải Indonesia, Sri Lanka, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Phi" title="Nam Phi">Nam Phi</a>,
Thái Lan và những quốc gia khác với những con sóng cao đến 30 m
(100 ft), gây thiệt hại nghiêm trọng và mang chết chóc đến tận bờ biển
phía đông châu Phi, nơi xa nhất có ghi nhận tử vong do sóng thần là ở
Cảng Elizabeth, Nam Phi, 8000 km (5.000 ml) cách xa tâm chấn. Ngoài ra,
đã có một trận sóng thần rất lớn tại Thái Lan ngày 25 tháng 12 năm 2005.
Độ cao của nó khoảng 20-30 mét, và độ xa của nó khoảng 500-800 mét,
trận sóng thần đó khiến 3000 thiệt mạng, 4.500 ngàn người thương vong và
1,000 ngôi nhà bị cuốn trôi.<br />
Hoàn cảnh nguy ngập của dân chúng tại những quốc gia bị ảnh hưởng đã khiến dấy lên làn sóng trợ giúp nhân đạo trên toàn cầu.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#.C4.90.E1.BA.B7c_.C4.91i.E1.BB.83m_c.E1.BB.A7a_S.C3.B3ng_th.E1.BA.A7n"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Đặc điểm của Sóng thần</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#D.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_c.E1.BA.A3nh_b.C3.A1o"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Dấu hiệu và cảnh báo</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Ch.C6.B0a_quen_v.E1.BB.9Bi_d.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_c.E1.BA.A3nh_b.C3.A1o"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Chưa quen với dấu hiệu cảnh báo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Chu_k.E1.BB.B3_s.C3.B3ng_th.E1.BA.A7n"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Chu kỳ sóng thần</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Thi.E1.BB.87t_h.E1.BA.A1i_v.C3.A0_th.C6.B0.C6.A1ng_vong"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Thiệt hại và thương vong</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Nh.E1.BB.AFng_qu.E1.BB.91c_gia_b.E1.BB.8B_.E1.BA.A3nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Những quốc gia bị ảnh hưởng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Nh.E1.BB.AFng_th.E1.BA.A3m_h.E1.BB.8Da_trong_L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Những thảm họa trong Lịch sử</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Con_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_g.C3.B3p_ph.E1.BA.A7n_v.C3.A0o_Thi.C3.AAn_tai"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Con người góp phần vào Thiên tai</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#.E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng_Nh.C3.A2n_.C4.91.E1.BA.A1o.2C_Kinh_t.E1.BA.BF_v.C3.A0_M.C3.B4i_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Ảnh hưởng Nhân đạo, Kinh tế và Môi trường</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Nh.C3.A2n_.C4.91.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Nhân đạo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#M.C3.B4i_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Môi trường</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Nh.E1.BB.AFng_.E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Những Ảnh hưởng khác</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#T.C6.B0.E1.BB.9Fng_ni.E1.BB.87m"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tưởng niệm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Ngh.E1.BB.87_thu.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Nghệ thuật</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#C.C3.A1c_b.E1.BA.A3n_tin"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Các bản tin</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh_v.C3.A0_video"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Hình ảnh và video</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">9.3</span> <span class="toctext">Khoa học và giáo dục</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.B7c_.C4.91i.E1.BB.83m_c.E1.BB.A7a_S.C3.B3ng_th.E1.BA.A7n">Đặc điểm của Sóng thần</span></h2>
Sự dâng cao đột ngột của đáy biển lên đến vài mét, xảy ra suốt trong
cơn địa chấn, làm dịch chuyển những cột nước khổng lồ, tạo ra những đợt
sóng thần đánh vào bờ biển Ấn Độ Dương. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n" title="Sóng thần">Sóng thần</a> gây thiệt hại ở những khu vực xa nguồn của nó thường được gọi là "sóng thần xa" (<i>teletsunami</i>), hình thành bởi chuyển động thẳng đứng của đáy biển hơn là bởi chuyển động ngang (<i>Earthquakes and tsunamis, Lorca et al.</i>).<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Earthquake_20041226_epicentre.gif"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="496" data-file-width="499" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/Earthquake_20041226_epicentre.gif/220px-Earthquake_20041226_epicentre.gif" height="219" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tâm chấn trận động đất ở phía bắc đảo Simeulue</div>
</div>
</div>
Sóng thần chuyển động trong nước sâu khác với trong vùng cạn. Ở vùng
nước sâu ngoài đại dương, sóng thần chỉ là những đợt sóng nhấp nhô, khó
nhận biết và vô hại, di chuyển với tốc độ rất cao từ 500 đến 1.000 km/h
(310 đến 620 mph); ở vùng nước cạn gần bờ, vận tốc của nó chỉ còn
10 km/h nhưng đó là lúc bắt đầu hình thành những đợt sóng lớn có sức
công phá khủng khiếp. Các nhà khoa học điều tra thiệt hại ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aceh" title="Aceh">Aceh</a>
tìm ra chứng cớ cho thấy sóng thần ở đây lên đến độ cao 24 m (80 ft)
khi đến gần bờ và di chuyển dọc theo những dải đất rộng; tại một vài khu
vực, khi vào đến đất liền độ cao của chúng nâng lên 30 m (100 ft).<br />
Vệ tinh radar đã ghi nhận được chiều cao của sóng thần trong biển
sâu: hai giờ sau cơn địa chấn, độ cao tối đa là 60 cm (2 ft). Đây là
những quan sát đầu tiên được ghi nhận, mặc dù chúng không được dùng để
đưa ra cảnh báo, bởi vì người ta không sử dụng các vệ tinh cho mục đích
cảnh báo và vì những dữ liệu này cần có thời gian để phân tích.<br />
Theo Tad Murty, Phó chủ tịch Hiệp hội Sóng thần, tổng năng lượng của những đợt sóng thần là xấp xỉ 5 megaton TNT (20 <i>petajoule</i>), gấp hai lần năng lượng của toàn bộ chất nổ được sử dụng trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_hai" title="Thế chiến thứ hai">Đệ Nhị Thế chiến</a> (kể cả hai quả <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bom_nguy%C3%AAn_t%E1%BB%AD" title="Bom nguyên tử">bom nguyên tử</a>),
nhưng chỉ là hai bậc trên thang đo lường thấp hơn cường độ năng lượng
phóng ra bởi cơn địa chấn. Tại nhiều nơi, các đợt sóng thần đã tiến sâu
vào đất liền đến 2 km.<br />
Theo những báo cáo ban đầu, cường độ của trận động đất là 9.0. Đến
tháng 1 năm 2005, các nhà khoa học ước tính cường độ lên đến 9.3.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-7">[7]</a></sup> Mặc dù <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_C%E1%BA%A3nh_b%C3%A1o_S%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Trung tâm Cảnh báo Sóng thần Thái Bình Dương (trang chưa được viết)">Trung tâm Cảnh báo Sóng thần Thái Bình Dương</a> chấp nhận ước tính mới này, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_Quan_tr%E1%BA%AFc_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Cục Quan trắc Địa chất Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Cục Quan trắc Địa chất Hoa Kỳ</a> cho đến nay vẫn giữ ước tính cường độ là 9.1. Hầu hết các nghiên cứu gần đây trong năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a> tin rằng cường độ địa chấn là M<sub>w</sub> 9.1 đến 9.3. Tiến sĩ Hiroo Kanamori thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_vi%E1%BB%87n_K%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt_California&action=edit&redlink=1" title="Học viện Kỹ thuật California (trang chưa được viết)">Học viện Kỹ thuật California</a> tin rằng M<sub>w</sub> = 9.2 có thể xem là định lượng tiêu biểu cho tầm cỡ của cơn địa chấn này.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
Tâm chấn của trận động đất chính ở tọa độ <span class="plainlinksneverexpand"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004&params=3_18_58_N">95_51 <span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu của địa điểm này">3° 18 58° N 95</span></a></span>
tại Ấn Độ Dương, khoảng 160 km (100 mi) phía bắc đảo Simeulue, ngoài
khơi bờ biển phía tây của bắc Sumatra, ở độ sâu 30 km dưới mặt nước biển
(báo cáo ban đầu chỉ có 10 km). Người ta có thể cảm nhận được cơn địa
chấn (không tính đến trận sóng thần) tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Singapore" title="Singapore">Singapore</a> và quần đảo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maldive&action=edit&redlink=1" title="Maldive (trang chưa được viết)">Maldive</a>.<br />
Bởi vì có đến 1.200 km (745.6 ml) đường phay bị ảnh hưởng bởi trận
động đất hầu như trải dài theo hướng nam-bắc, nên cường độ lớn nhất của
sóng thần đi theo hướng đông-tây. Do vậy, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a>, ở cuối phía bắc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Bengal" title="Vịnh Bengal">Vịnh Bengal</a>,
ít bị thiệt hại mặc dù xứ sở vùng đất thấp này tương đối gần tâm chấn.
Cũng hưởng lợi nhờ yếu tố này là cơn địa chấn di chuyển chậm hơn trong
vùng gãy phía bắc, làm giảm đáng kể sức tàn phá của nước khi dịch chuyển
trong vùng.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:2004_Indonesia_Tsunami_Complete.gif"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="276" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/47/2004_Indonesia_Tsunami_Complete.gif" height="276" width="300" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Mô phỏng những đợt sóng thần gây ra bởi cơn động đất, cho thấy sóng thần lan tỏa từ đường phay dài 1.600 km.</div>
</div>
</div>
Những bờ biển có các vùng đất rộng chắn giữa chúng và vị trí ban đầu
của sóng thần thường được an toàn; dù vậy, đôi khi sóng thần tìm cách đi
vòng qua vùng đất rộng, điển hình là bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kerala" title="Kerala">Kerala</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>,
dù là vùng duyên hải phía tây Ấn Độ, vẫn bị tấn công bởi những đợt sóng
thần; bờ biển phía tây của Sri Lanka cũng chịu ảnh hưởng tương tự. Ở xa
tâm chấn cũng không đồng nghĩa với an toàn, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Somalia" title="Somalia">Somalia</a> bị tàn phá nặng nề hơn Bangladesh mặc dù ở xa hơn rất nhiều.<br />
Vì phải di chuyển trong một địa bàn rất rộng, sóng thần mất từ 15
phút đến 7 giờ (trường hợp của Somalia) để đến các bờ biển khác nhau.
Sóng thần tiến rất nhanh đến đảo Sumatra, nhưng nó phải mất 90 phút đến
hai giờ đồng hồ để tìm thấy Sri Lanka và bờ biển phía đông Ấn Độ. Trong
khi đó, nó chỉ đến được Thái Lan sau khoảng hai giờ đồng hồ mặc dù đất
nước này ở gần tâm chấn hơn, vì phải di chuyển chậm qua vùng biển cạn
ngoài khơi bờ biển phía tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Andaman" title="Biển Andaman">Biển Andaman</a>.<br />
Sóng thần đến tận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Struisbaai&action=edit&redlink=1" title="Struisbaai (trang chưa được viết)">Struisbaai</a>
thuộc Nam Phi, tức là phải vượt qua khoảng cách 8.500 km (5.300 ml), ở
đây nó mang đến những đợt triều cường cao 1,5 m (5 ft) năm giờ sau cơn
địa chấn. Nó phải tiêu tốn khá nhiều thời gian để đến điểm cực nam này
của châu Phi, có lẽ bởi vì thềm lục địa rộng lớn của Nam Phi và bởi vì
sóng thần phải đi dọc bờ biển Nam Phi từ đông sang tây.<br />
Một phần năng lượng của sóng thần được phân phối vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a>, ở đây nó tạo ra những đợt sóng nhỏ dọc theo bờ tây của Bắc và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a>, trung bình chỉ cao khoảng 20 đến 40 cm (7.9 đến 15.7 in).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="D.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_c.E1.BA.A3nh_b.C3.A1o">Dấu hiệu và cảnh báo</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Sumatra_quakes_tectonics.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1020" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Sumatra_quakes_tectonics.jpg/200px-Sumatra_quakes_tectonics.jpg" height="204" width="200" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Hình ảnh về sóng thần Ấn Độ Dương 2004</div>
</div>
</div>
Mặc dù khoảng cách thời gian giữa lúc khởi phát cơn địa chấn và thời
điểm sóng thần tiếp cận đất liền lên đến vài tiếng đồng hồ, hầu hết nạn
nhân đều hoàn toàn bất ngờ khi đột nhiên thấy mình bị chụp bắt bởi thảm
hoạ; không hề có hệ thống cảnh báo sóng thần nào trên Ấn Độ Dương để
phát hiện sóng thần, hoặc quan trọng không kém, để cảnh báo cư dân đang
sống trên bờ. Không dễ dàng gì để dò tìm sóng thần trong khi chúng đang
còn ở biển sâu, vì vậy cần có một mạng lưới các thiết bị cảm ứng để phát
hiện chúng. Lắp đặt một cấu trúc hạ tầng các thiết bị truyền thông để
có thể đưa ra những cảnh báo kịp thời là một vấn đề còn khó khăn hơn,
nhất là ở những khu vực chưa phát triển của thế giới.<br />
Sóng thần xảy ra còn thường xuyên hơn trong vùng biển Thái Bình Dương
do ảnh hưởng của các cơn địa chấn thuộc "Vành đai lửa", nhưng khu vực
này từ lâu đã được lắp đặt hệ thống cảnh báo sóng thần. Mặc dù mép phía
tây của "Vành đai lửa" kéo dài đến Ấn Độ Dương, không hề có bất cứ hệ
thống cảnh báo sóng thần nào hiện diện tại đây. Khu vực này tương đối ít
có sóng thần, mặc dù động đất vẫn thường xảy ra tại Indonesia. Cơn sóng
thần quan trọng lần cuối cùng được ghi nhận vào năm 1883 khi núi lửa <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krakatoa" title="Krakatoa">Krakatoa</a> thức giấc. Cũng nên biết rằng không phải hễ có động đất là có sóng thần; Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_3" title="28 tháng 3">28 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, một cơn địa chấn 8.7 độ richter đánh vào ngay khu vực này của Ấn Độ Dương nhưng không tạo ra một đợt sóng thần nào.<br />
Sau khi xảy ra thảm họa, người ta bắt đầu quan tâm đến nhu cầu lắp
đặt một hệ thống cảnh báo sóng thần cho vùng biển Ấn Độ Dương. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>
khởi xướng vận động cho hệ thống cảnh báo này và tiến hành những bước
đầu tiên vào cuối năm 2005. Có một số đề nghị thiết lập hệ thống cảnh
báo sóng thần liên kết toàn cầu, bao gồm cả khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại Tây Dương">Đại Tây Dương</a> và vùng biển <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caribbean" title="Caribbean">Caribbean</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C6.B0a_quen_v.E1.BB.9Bi_d.E1.BA.A5u_hi.E1.BB.87u_c.E1.BA.A3nh_b.C3.A1o">Chưa quen với dấu hiệu cảnh báo</span></h3>
Dấu hiệu cảnh báo đầu tiên về sóng thần chính là trận động đất. Dù
vậy, sóng thần có thể đánh vào một khu vực cách xa đó hàng vạn dặm, dù
tại đây chỉ có thể cảm nhận được địa chấn rất yếu hoặc ngay cả không có
gì hết. Tương tự, trong ít phút trước khi sóng thần đánh vào bờ, nước
biển thường rút ra xa. Cư dân ven Thái Bình Dương đã quen với sóng thần
và thường nhận ra hiện tượng này để chạy vội lên các vùng đất cao. Ngược
lại, ở vùng ven Ấn Độ Dương hiện tượng hiếm hoi này đã khiến nhiều
người, kể cả trẻ em, tò mò tìm đến để quan sát và lượm bắt cá bị trôi
dạt vào một bờ biển dài 2,5 km (1,6 ml) mà không biết tai họa chết người
đã gần kề.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KataNoiReceding.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="800" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/36/KataNoiReceding.jpg/220px-KataNoiReceding.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Nước rút tại Bãi tắm Kata Noi, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>, trước khi đợt sóng thần thứ ba, cũng là con sóng mạnh nhất đổ ập vào bờ, 10:25 sáng giờ địa phương.</div>
</div>
</div>
Một trong những vùng duyên hải mà cư dân đã kịp di tản trước khi sóng thần đánh vào là đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Simeulue" title="Simeulue">Simeulue</a> thuộc Indonesia, rất gần với tâm chấn. Những bài dân ca trên đảo đã kể lại câu chuyện động đất và sóng thần xảy ra năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1907" title="1907">1907</a>, và cư dân trên đảo vội chạy lên vùng đồi ngay sau đợt rung chuyển đầu tiên, kịp lúc trước khi sóng thần đánh vào.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-10">[10]</a></sup> Trên bãi tắm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maikhao&action=edit&redlink=1" title="Maikhao (trang chưa được viết)">Maikhao</a> phía bắc <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phuket" title="Phuket">Phuket</a>,
Thái Lan, một bé gái mười tuổi người Anh tên Tilly Smith, vốn đã nghiên
cứu về sóng thần trong lớp địa lý ở trường, nhận ra dấu hiệu bất thường
của biển khi nước đang rút ra xa và sủi bọt. Cô bé cùng cha mẹ cảnh báo
những người đang có mặt tại bãi tắm, tất cả đã tìm được chỗ trú ẩn an
toàn.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-11">[11]</a></sup> John Chroston, một giáo viên sinh học đến từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland">Tô Cách Lan</a>, cũng nhận ra những dấu hiệu của sóng thần tại Vịnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kamala&action=edit&redlink=1" title="Kamala (trang chưa được viết)">Kamala</a>, bắc Phuket, vội lấy một chiếc xe buýt chất đầy du khách và dân địa phương và kịp đưa họ đến nơi an toàn ở nơi cao.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chu_k.E1.BB.B3_s.C3.B3ng_th.E1.BA.A7n">Chu kỳ sóng thần</span></h3>
Sóng thần là một chuỗi các con sóng, xảy ra theo chu kỳ triệt thoái
và dâng cao trong một giai đoạn kéo dài hơn 30 phút giữa hai con sóng
lớn. Con sóng thứ ba là mạnh nhất và cao nhất xảy ra khoảng một giờ rưỡi
sau con sóng thứ nhất, sau đó những đợt sóng thần nhỏ tiếp tục xuất
hiện cho đến hết ngày.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Thi.E1.BB.87t_h.E1.BA.A1i_v.C3.A0_th.C6.B0.C6.A1ng_vong">Thiệt hại và thương vong</span></h2>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_Quan_tr%E1%BA%AFc_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Cục Quan trắc Địa chất Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Cục Quan trắc Địa chất Hoa Kỳ</a>
lúc đầu đưa ra con số tổn thất nhân mạng là 283.100 người, 14.100 người
mất tích và 1.126.900 người phải di tản. Những bản tin ban đầu đưa ra
con số thương vong là hàng trăm, nhưng dần dà con số này tiếp tục gia
tăng trong những tuần lễ kế tiếp. Tuy vậy, số liệu gần đây nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a> cho thấy số người thiệt mạng là 186.983, có 42.883 trường hợp mất tích trong tổng số 229.886 nạn nhân,<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-12">[12]</a></sup> Đó là không kể có từ 400 đến 600 người được cho là đã thiệt mạng ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanmar" title="Myanmar">Myanmar</a>, mặc dù con số thương vong chính thức chính phủ nước này đưa ra chỉ là 61 người.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-13">[13]</a></sup>
Nếu báo cáo không chính thức từ Myanmar là chính xác thì số tử vong của
trận động đất lên đến 230 000 người. Như thế, thảm họa này sẽ được liệt
kê là một trong 10 trận động đất tệ hại nhất mà lịch sử đã ghi lại, và
là cơn sóng thần gây ra số thương vong cao nhất trong lịch sử.<br />
Theo tường trình của các tổ chức cứu trợ, một phần ba số người chết
là trẻ em, một phần là do trẻ em chiếm tỷ trọng cao trong tổng số cư dân
tại những khu vực bị ảnh hưởng, phần khác là do trẻ em là những nạn
nhân không có khả năng tự vệ trước những đợt sóng dữ. Tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oxfam" title="Oxfam">Oxfam</a>
còn thêm rằng, trong một vài khu vực, số phụ nữ thiệt mạng cao gấp bốn
lần số đàn ông, bởi vì lúc ấy họ đang có mặt trên bãi biển, chờ đợi các
ngư phủ trở về và trông chừng con cái trong nhà.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
Ngoài số lượng lớn nạn nhân là cư dân trong vùng, có đến 9.000 du khách (phần lớn đến từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82u_ch%C3%A2u" title="Âu châu">Âu châu</a>, nhất là từ vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scandinavia" title="Scandinavia">Scandinavia</a>) đến nghỉ lễ Tết dương lịch, bị thiệt mạng hoặc mất tích. Quốc gia Âu châu có số nạn nhân cao nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Thụy Điển">Thụy Điển</a> với 428 người chết và 116 người mất tích.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
<div class="thumb infobox" style="margin: 0 3px 0 1em; width: 190px;">
<div class="thumbinner" style="float: right;">
<div class="thumbimage" style="margin: 0; padding: 0;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pictures_from_bus_13.jpg" title="Đổ nát sau thảm họa, Sri Lanka"><img alt="Đổ nát sau thảm họa, Sri Lanka" data-file-height="426" data-file-width="640" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Pictures_from_bus_13.jpg/190px-Pictures_from_bus_13.jpg" height="126" width="190" /></a></div>
<div class="thumbcaption" style="font-size: 0.9em; line-height: 1.1em; margin: -2px 0 2px; padding: 0;">
Đổ nát sau thảm họa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Sri Lanka</a></div>
<div class="thumbimage" style="margin: 0; padding: 0;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chennai_damage_10.jpg" title="Chennai, Ấn Độ"><img alt="Chennai, Ấn Độ" data-file-height="600" data-file-width="800" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Chennai_damage_10.jpg/190px-Chennai_damage_10.jpg" height="143" width="190" /></a></div>
<div class="thumbcaption" style="font-size: 0.9em; line-height: 1.1em; margin: -2px 0 2px; padding: 0;">
Chennai, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a></div>
<div class="thumbimage" style="margin: 0; padding: 0;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Patong_Rubble.jpg" title="Điêu tàn Bãi Patong, Phuket, Thái Lan 27 tháng 12, 2004"><img alt="Điêu tàn Bãi Patong, Phuket, Thái Lan 27 tháng 12, 2004" data-file-height="1200" data-file-width="1600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/86/Patong_Rubble.jpg/190px-Patong_Rubble.jpg" height="143" width="190" /></a></div>
<div class="thumbcaption" style="font-size: 0.9em; line-height: 1.1em; margin: -2px 0 2px; padding: 0;">
Điêu tàn Bãi Patong, Phuket, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_12" title="27 tháng 12">27 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a></div>
</div>
</div>
<table class="prettytable">
<tbody>
<tr style="background: #eee; text-align: center;">
<th rowspan="2">Quốc gia</th>
<th colspan="2">Tử vong</th>
<th rowspan="2">Thương tích</th>
<th rowspan="2">Mất tích</th>
<th rowspan="2">Di tản</th>
</tr>
<tr style="background: #eee; text-align: center;">
<th>Xác định</th>
<th>Ước tính<sup>1</sup></th>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Indonesia&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Indonesia (trang chưa được viết)">Indonesia</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">130.736</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">167.736</a></td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://sify.com/news/fullstory.php?id=13713552" rel="nofollow">37.063</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.irw.org/tsunami/" rel="nofollow">500.000+</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Sri_Lanka&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Sri Lanka (trang chưa được viết)">Sri Lanka</a><sup>2</sup></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/srilanka.asp" rel="nofollow">35.322</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.wsws.org/articles/2005/dec2005/sri2-d29.shtml" rel="nofollow">35.322</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.wsws.org/articles/2005/dec2005/sri2-d29.shtml" rel="nofollow">21.411</a></td>
<td><br /></td>
<td><a class="external text" href="http://www.wsws.org/articles/2005/dec2005/sri2-d29.shtml" rel="nofollow">516.150</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_India&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on India (trang chưa được viết)">India</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/india.asp" rel="nofollow">12.405</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">18.045</a></td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/india.asp" rel="nofollow">5.640</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/india.asp" rel="nofollow">647.599</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Thailand&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Thailand (trang chưa được viết)">Thailand</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamimemorial.or.th/information.htm" rel="nofollow">5.395</a><sup>3</sup></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">8.212</a></td>
<td><a class="external text" href="http://web.archive.org/20050112235916/www.disaster.go.th/news01/12_47/news_after_shock_34.pdf" rel="nofollow">8.457</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamimemorial.or.th/information.htm" rel="nofollow">2.817</a></td>
<td>7.000</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Somalia&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Somalia (trang chưa được viết)">Somalia</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">78</a></td>
<td><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4560246.stm" rel="nofollow">289</a></td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://www.reliefweb.int/w/rwb.nsf/UNID/D39A0A882D6A7E9985256F82006A1158?OpenDocument" rel="nofollow">5.000</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Myanmar&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Myanmar (trang chưa được viết)">Myanmar (Burma)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://sify.com/news/fullstory.php?id=13713552" rel="nofollow">61</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.asianews.it/view.php?l=en&art=2255" rel="nofollow">400–600</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.irrawaddy.org/aviewer.asp?a=4248&z=24" rel="nofollow">45</a></td>
<td><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4145489.stm" rel="nofollow">200</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/126491/1/.html" rel="nofollow">3.200</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_the_Maldives&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on the Maldives (trang chưa được viết)">Maldives</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamimaldives.mv/?action=situationAssesment" rel="nofollow">82</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.mv.undp.org/drtf/presentation.pdf" rel="nofollow">108</a></td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://www.presidencymaldives.gov.mv/v3/pages/media_release_18012005.phtml" rel="nofollow">26</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.unicef.org/emerg/disasterinasia/24615_26110.html" rel="nofollow">15.000+</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Impact_of_the_2004_Indian_Ocean_earthquake_on_Malaysia&action=edit&redlink=1" title="Impact of the 2004 Indian Ocean earthquake on Malaysia (trang chưa được viết)">Malaysia</a></td>
<td><a class="external text" href="http://english.people.com.cn/200501/13/eng20050113_170555.html" rel="nofollow">68</a>– <a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">69</a></td>
<td>75</td>
<td><a class="external text" href="http://archive.is/20120523225957/www.channelnewsasia.com/killerwaves" rel="nofollow">299</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.tsunamispecialenvoy.org/country/humantoll.asp" rel="nofollow">6</a></td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Tanzania</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.abc.net.au/news/newsitems/200501/s1275702.htm" rel="nofollow">10</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.irinnews.org/print.asp?ReportID=44887" rel="nofollow">13</a></td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Seychelles</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.reliefweb.int/rw/RWB.NSF/db900SID/KHII-6KH4KY?OpenDocument" rel="nofollow">3</a></td>
<td>3</td>
<td><a class="external text" href="http://www.reliefweb.int/rw/RWB.NSF/db900SID/KHII-6KH4KY?OpenDocument" rel="nofollow">57</a></td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://www.alnap.org/tec/pdf/TEC_initial_report_20051223_finalversion.pdf" rel="nofollow">200</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Bangladesh</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.channelnewsasia.com/stories/afp_asiapacific/view/126491/1/.html" rel="nofollow">2</a></td>
<td>2</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">South Africa</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.capetimes.co.za/index.php?fSectionId=271&fArticleId=2357542" rel="nofollow">2</a><sup>4</sup></td>
<td>2</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Yemen</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.irinnews.org/report.asp?ReportID=45705&SelectRegion=Middle_East&SelectCountry=YEMEN" rel="nofollow">2</a></td>
<td>2</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Kenya</a></td>
<td><a class="external text" href="http://web.archive.org/20050311110756/www.freewebs.com/asiadisaster/latestnews.htm" rel="nofollow">1</a></td>
<td>1</td>
<td>2</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
</tr>
<tr>
<td align="left"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Countries_affected_by_the_2004_Indian_Ocean_earthquake&action=edit&redlink=1" title="Countries affected by the 2004 Indian Ocean earthquake (trang chưa được viết)">Madagascar</a></td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td>—</td>
<td><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/4129639.stm" rel="nofollow">1.000+</a></td>
</tr>
<tr>
<th align="left">Tổng số thương vong</th>
<td>~184.168</td>
<td>~230.210</td>
<td>~125.000</td>
<td>~45.752</td>
<td>~1.69 triệu</td>
</tr>
<tr>
<td align="right" colspan="6" style="padding: 0 5px 0 5px;"><small class="editlink noprint plainlinksneverexpand"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:2004_Indian_Ocean_earthquake_casualties&action=edit">edit</a></small></td>
</tr>
</tbody></table>
Tình trạng khẩn cấp được công bố tại Sri Lanka, Indonesia, và
Maldives. Liên Hiệp Quốc tuyên bố một chiến dịch cứu trợ lớn nhất chưa
từng có. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_Th%C6%B0_k%C3%BD_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc">Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kofi_Annan" title="Kofi Annan">Kofi Annan</a>
phát biểu rằng công cuộc tái thiết phải mất từ năm đến mười năm. Các
chính phủ và những tổ chức phi chính phủ quan ngại rằng con số tử vong
sau cùng sẽ tăng cao do dịch bệnh, vội vàng thúc đẩy cuộc vận động cứu
trợ qui mô lớn.<br />
Nếu tính theo số người chết, thì đây là một trong mười trận động đất
tồi tệ nhất được ghi nhận trong lịch sử, cũng như là cơn sóng thần duy
nhất gây thiệt hại nặng nề nhất trong lịch sử.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_qu.E1.BB.91c_gia_b.E1.BB.8B_.E1.BA.A3nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng">Những quốc gia bị ảnh hưởng</span></h3>
Trận động đất và sóng thần ảnh hưởng đến nhiều quốc gia trong vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a> và xa hơn nữa, gồm có Indonesia, Sri Lanka, Ấn Độ, Thái Lan, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seychelles" title="Seychelles">Seychelles</a> và các nước khác. Một số nước Âu châu và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a> có nhiều công dân đang du lịch trong vùng vào kỳ nghỉ lễ. Thụy Điển và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> có hơn 500 công dân thiệt mạng trong thảm họa.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_th.E1.BA.A3m_h.E1.BB.8Da_trong_L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Những thảm họa trong Lịch sử</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BB%AFng_qu%E1%BB%91c_gia_b%E1%BB%8B_%E1%BA%A3nh_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004&action=edit&redlink=1" title="Những quốc gia bị ảnh hưởng sóng thần Ấn Độ Dương 2004 (trang chưa được viết)">Những quốc gia bị ảnh hưởng sóng thần Ấn Độ Dương 2004</a></i></div>
</dd></dl>
Đây là trận động đất mạnh thứ tư kể từ năm 1900, con số tử vong được
xác nhận là 229.886 người do sóng thần phát sinh từ cơn địa chấn. Những
trận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t" title="Động đất">động đất</a> gây thiệt hại nhân mạng lớn nhất kể từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1900" title="1900">1900</a> gồm có trận động đất ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tangshan&action=edit&redlink=1" title="Tangshan (trang chưa được viết)">Tangshan</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1976" title="1976">1976</a> giết hại ít nhất 255.000 người, trận động đất năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1927" title="1927">1927</a> ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xinning&action=edit&redlink=1" title="Xinning (trang chưa được viết)">Xinning</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%E1%BA%A3i" title="Thanh Hải">Thanh Hải</a>, Trung Quốc cướp sinh mạng của 200.000 người, trận động đất lớn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kanto" title="Kanto">Kanto</a> đánh vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1923" title="1923">1923</a> (143.000 nhân mạng), và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gansu" title="Gansu">Gansu</a>, Trung Quốc năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1920" title="1920">1920</a> (200.000 người). Trận động đất gây thiệt hại nhân mạng nhiều nhất từng được biết trong lịch sử xảy ra năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1556" title="1556">1556</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thiểm Tây">Thiểm Tây</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> với con số tử vong ước tính là 830.000 người mặc dù sau một thời gian dài những con số như thế có thể không đáng tin cậy.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:2004_Indian_Ocean_earthquake_-_affected_countries.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="655" data-file-width="800" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/2004_Indian_Ocean_earthquake_-_affected_countries.png/250px-2004_Indian_Ocean_earthquake_-_affected_countries.png" height="205" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Những quốc gia bị ảnh hưởng trực tiếp bởi Trận động đất Ấn Độ Dương năm 2004.</div>
</div>
</div>
Riêng đợt sóng thần năm 2004 là thảm họa sóng thần giết hại nhiều
người nhất trong lịch sử. Trước đây, có ghi nhận về đợt sóng thần gây tử
vong cao nhất xảy ra ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a> khi 40.000 người thiệt mạng do sóng thần tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Đông">Biển Đông</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-17">[17]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n" title="Sóng thần">Sóng thần</a> gây ra bởi núi lửa Krakatoa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1883" title="1883">1883</a> được cho là đã cướp mạng sống của 36.000 người. Trong quãng thời gian từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1900" title="1900">1900</a> đến 2004, đợt sóng thần đánh vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Messina" title="Messina">Messina</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a>, trên bờ biển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a>,
cùng với cơn địa chấn cướp sinh mạng của 70.000 người, là sóng thần gây
thiệt hại nhân mạng cao nhất trong quãng thời gian này. Còn cơn sóng
thần có số tử vong cao nhất xảy ra ở vùng biển Đại Tây Dương do trận
động đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lisboa" title="Lisboa">Lisboa</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1755" title="1755">1755</a>, tính luôn số nạn nhân hoả hoạn gây ra bởi động đất, tổng cộng hơn 100.000 nhân mạng.<br />
Như vậy, có thể xem trận động đất và sóng thần năm 2004 là thiên tai gây chết chóc nhiều nhất kể từ cơn địa chấn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tangshan&action=edit&redlink=1" title="Tangshan (trang chưa được viết)">Tangshan</a> hoặc trận bão xoáy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bhola&action=edit&redlink=1" title="Bhola (trang chưa được viết)">Bhola</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1970" title="1970">1970</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Con_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_g.C3.B3p_ph.E1.BA.A7n_v.C3.A0o_Thi.C3.AAn_tai">Con người góp phần vào Thiên tai</span></h2>
Một bài viết trên <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_Wall_Street" title="Tạp chí Wall Street">Tạp chí Wall Street</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a>
năm 2004 cho rằng việc con người huỷ phá các rặng san hô bảo vệ bờ biển
là một nhân tố quan trọng góp phần làm tăng tổn thất nhân mạng và thiệt
hại trong vùng. Bài báo dẫn chứng trường hợp đảo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Surin&action=edit&redlink=1" title="Surin (trang chưa được viết)">Surin</a>
ngoài khơi bờ biển Thái Lan, coi đó là một minh chứng cho tính năng bảo
vệ của rặng san hô khi chưa bị con người tàn phá. Tại những nơi này, số
người tử vong thấp hơn nhiều so với những nơi khác; nhưng cũng cần biết
rằng ở đây dân cư khá thưa thớt. Người ta đã cho nổ tung những khu vực
có đá ngầm bao quanh Ấn Độ Dương vì xem chúng là chướng ngại vật cản trở
tàu bè vận chuyển hàng hoá, vốn là một phần quan trọng của nền kinh tế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-WSJ_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-WSJ-18">[18]</a></sup><br />
Tương tự, việc dọn sạch những rừng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Đước">đước</a>
ven bờ được coi là đã làm tăng sức công phá của sóng thần tại một số
khu vực. Thường mọc dọc theo bờ biển, các rừng đước đã bị phát quang để
làm nơi sinh sống cho cư dân trong vùng. Nếu được bảo vệ đầy đủ, các
cánh rừng này sẽ là tường thành bảo vệ người dân trước sóng thần. Một
nhân tố khác giúp bảo vệ con người trước sự công phá của sóng thần lại
bị con người dời bỏ là những đụn cát ven bờ biển.<sup class="reference" id="cite_ref-WSJ_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-WSJ-18">[18]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng_Nh.C3.A2n_.C4.91.E1.BA.A1o.2C_Kinh_t.E1.BA.BF_v.C3.A0_M.C3.B4i_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng">Ảnh hưởng Nhân đạo, Kinh tế và Môi trường</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A1p_%E1%BB%A9ng_nh%C3%A2n_%C4%91%E1%BA%A1o_d%C3%A0nh_cho_Tr%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_n%C4%83m_2004&action=edit&redlink=1" title="Đáp ứng nhân đạo dành cho Trận động đất Ấn Độ Dương năm 2004 (trang chưa được viết)">Đáp ứng nhân đạo dành cho Trận động đất Ấn Độ Dương năm 2004</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_.C4.91.E1.BA.A1o">Nhân đạo</span></h3>
Cần có một chiến dịch rộng lớn vận động trợ giúp nhân đạo mới có thể
bù đắp những thiệt hại nặng nề về hạ tầng cơ sở, thiếu thốn nước, thực
phẩm và những thiệt hại về kinh tế. Dịch bệnh cũng là một quan ngại đặc
biệt do mật độ dân số cao và khí hậu nhiệt đới tại những vùng bị ảnh
hưởng. Mối quan tâm chính của các tổ chức nhân đạo và các cơ quan chính
phủ là cung cấp các phương tiện vệ sinh và nước sạch để kiểm soát sự lây
lan các loại bệnh như tiêu chảy, bệnh bạch hầu, bệnh lỵ, thương hàn và
viêm gan siêu vi A & B.<br />
Cũng có những quan ngại về việc số tử vong cao sẽ làm lây lan dịch
bệnh cũng như nạn đói. Tuy nhiên, do được xử lý kịp thời, những nguy cơ
này đã được giảm thiểu.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Trong những ngày sau thảm họa, người ta phải làm việc cật lực để chôn cất tử thi hầu tránh bùng nổ dịch bệnh. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_Th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Chương trình Thực phẩm Thế giới (trang chưa được viết)">Chương trình Thực phẩm Thế giới</a> đã trợ giúp cho hơn 1, 3 triệu người là nạn nhân sóng thần.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-20">[20]</a></sup><br />
Các quốc gia trên khắp thế giới cung cấp hơn 3 tỉ USD trợ giúp những
vùng bị thiệt hại; chính phủ Úc hứa hẹn 819, 9 triệu USD (trong đó có
khoản viện trợ trọn gói 760,6 triệu USD cho Indonesia), chính phủ Đức
660 triệu USD, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> 500 triệu USD, chính phủ Canada 425 CAD, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Na_Uy" title="Na Uy">Na Uy</a> 170 triệu USD, chính phủ Mỹ lúc ban đầu là 35 triệu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Ngân hàng Thế giới">Ngân hàng Thế giới</a> 250 triệu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ">Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ</a>
(USAID) cho biết Hoa Kỳ cam kết ngân quỹ bổ sung trong khuôn khổ của
chương trình trợ giúp dài hạn dành cho nạn nhân sóng thần xây dựng lại
cuộc sống. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_2" title="9 tháng 2">9 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">Tổng thống</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_W._Bush" title="George W. Bush">George W. Bush</a> yêu cầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Quốc hội Hoa Kỳ">Quốc hội</a> gia tăng cam kết đóng góp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> lên đến 950 triệu USD. Các viên chức ước tính phải cần đến hàng tỉ USD. Bush yêu cầu thân phụ, cựu tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_H._W._Bush" title="George H. W. Bush">George H. W. Bush</a>, và cựu tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bill_Clinton" title="Bill Clinton">Bill Clinton</a>, dẫn đầu một nỗ lực của Hoa Kỳ cung cấp những trợ giúp tư nhân cho nạn nhân sóng thần.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Đến trung tuần tháng Ba, theo tường trình của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_%C3%81_ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng Phát triển Á châu (trang chưa được viết)">Ngân hàng Phát triển Á châu</a>
(ADB), số tiền hơn 4 tỉ USD mà các chính phủ hứa hẹn bị giải ngân chậm.
Sri Lanka báo cáo rằng họ không nhận được khoản viện trợ nào từ chính
phủ nước ngoài, trong khi những trợ giúp cá nhân từ hải ngoại thì dồi
dào.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-22">[22]</a></sup>
Các tổ chức từ thiện nhận nhiều đóng góp hào phóng từ công chúng chẳng
hạn như ở Anh, số tiền quyên góp của dân chúng lên đến gần 600 triệu
USD, vượt quá mức đóng góp của chính phủ, tính trung bình mỗi người dân
Anh tặng 10 USD, trong số đó có cả người vô gia cư và trẻ em.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h3>
Người ta có thể dễ dàng nhận ra những tác hại trên cộng đồng ngư dân
và những người sống bằng nghề nuôi trồng thuỷ sản, một số được xem là
nghèo nhất vùng, mất kế sinh nhai, mất luôn tàu thuyền và phương tiện
đánh bắt.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-23">[23]</a></sup>
Ở những vùng duyên hải thuộc Sri Lanka, nơi mà nghề đánh bắt thủ công
là nguồn cung cấp chính các loại cá cho chợ búa trong vùng và công
nghiệp thuỷ hải sản là hoạt động kinh tế chính, thu hút nhân công trực
tiếp khoảng 250.000 người. Trong những năm gần đây, công nghiệp này trở
nên khu vực xuất khẩu năng động, tạo ra nguồn thu ngoại thương căn bản
cho đất nước. Song, theo ước tính ban đầu, đến 66% đội tàu đánh bắt hải
sản và cơ sở hạ tầng công nghiệp trong vùng duyên hải đã bị tàn phá bởi
những đợt sóng thần, làm đảo ngược hiệu quả kinh tế của địa phương và
quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-24">[24]</a></sup><br />
Có một số kinh tế gia cho rằng thiệt hại kinh tế của những quốc gia
bị ảnh hưởng là không nghiêm trọng, vì những tổn thất trong ngành du
lịch và đánh bắt hải sản chiếm tỉ trọng tương đối nhỏ trong GDP. Nhưng
có những cảnh báo về thiệt hại cơ sở hạ tầng, xem đó là một nhân tố khó
lường. Trong một số khu vực, đồng ruộng và nguồn cung cấp nước uống bị ô
nhiễm trong nhiều năm do nước biển tràn vào.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-25">[25]</a></sup><br />
Động đất và sóng thần có thể ảnh hưởng đến thuỷ lộ đi qua Eo biển
Malacca vì làm thay đổi độ sâu đáy biển, làm xáo trộn các phao hoa tiêu
và những xác tàu chìm. Thiết lập hải đồ hoa tiêu mới phải mất hàng tháng
hoặc hàng năm.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
Các quốc gia trong vùng nỗ lực kêu gọi du khách trở lại, chỉ ra rằng
hầu hết cơ sở hạ tầng du lịch vẫn còn nguyên vẹn. Dù vậy, du khách không
mặn mà với ý tưởng trở lại những nơi ấy vì những lý do tâm lý. Ngay cả
những khu nghĩ dưỡng ven bờ Thái Bình Dương của Thái Lan, không bị tàn
phá bởi sóng thần, nhưng bị suy sụp vì du khách huỷ bỏ kỳ nghỉ. Tuy
nhiên, một năm sau thảm hoạ sóng thần, ngành du lịch bắt đầu khởi sắc
trở lại, với mong đợi được phục hồi hoàn toàn vào năm 2006.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.C3.B4i_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng">Môi trường</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:US_Navy_050102-N-9593M-040_A_village_near_the_coast_of_Sumatra_lays_in_ruin_after_the_Tsunami_that_struck_South_East_Asia.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1500" data-file-width="2100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/US_Navy_050102-N-9593M-040_A_village_near_the_coast_of_Sumatra_lays_in_ruin_after_the_Tsunami_that_struck_South_East_Asia.jpg/250px-US_Navy_050102-N-9593M-040_A_village_near_the_coast_of_Sumatra_lays_in_ruin_after_the_Tsunami_that_struck_South_East_Asia.jpg" height="179" width="250" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Một ngôi làng ven bờ biển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumatra" title="Sumatra">Sumatra</a> đổ nát sau thảm họa.</div>
</div>
</div>
Còn lớn hơn những tổn thất nhân mạng, cơn địa chấn Ấn Độ Dương gây ra
những thiệt hại khổng lồ về môi trường, ảnh hưởng đến các quốc gia
trong vùng trong nhiều năm tới. Có những bản tường trình về sự thiệt hại
nghiêm trọng tác hại đến các hệ sinh thái như rừng đước, rặng san hô,
rừng cây, vùng đất ngập mặn duyên hải, hệ thực vật, đồi cát, cấu tạo đá,
nguồn nước ngầm và tính đa dạng sinh học động vật và thực vật. Hơn nữa,
sự phát tán chất thải rắn và lỏng cùng các loại hoá chất, tình trạng ô
nhiễm nguồn nước, sự tàn phá hệ thống cống rãnh và những nhà máy xử lý
đang đe doạ môi trường theo hướng khó lường. Cần phải có nhiều thời gian
và nguồn tài nguyên dồi dào mới có thể thẩm định hết những tác hại trên
môi trường.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-27">[27]</a></sup><br />
Theo các chuyên gia, tác hại lớn nhất là ô nhiễm nguồn nước và ô
nhiễm đất do nước mặn từ biển thâm nhập vào đất liền, cấu tạo một lớp
muối trên bề mặt đất trồng trọt. Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maldives" title="Maldives">Maldives</a>, có từ 16 đến 17 đảo san hô vòng (<i>coral reef atoll</i>)
bị tràn ngập bởi sóng biển nên hoàn toàn không còn nước ngọt và được
xem là không thể phục hồi trong vài thập niên tới. Vô số giếng nước phục
vụ các cộng đồng dân cư bị vùi lấp bởi đất, cát và nước biển; những
tầng nước ngầm (<i>aquifer</i>) bị đá tàng ong xâm lấn. Đất bị ngập nước
biển trở nên cằn cỗi, không dễ dàng gì mà lại tốn kém nếu muốn phục hồi
chúng thành đất nông nghiệp. Nước biển làm chết cây cối và huỷ diệt các
loại vi sinh vật rất cần cho đất. Hàng ngàn cánh đồng trồng lúa và nông
trang trồng xoài và chuối ở Sri Lanka bị huỷ hoại hoàn toàn và phải mất
nhiều năm để phục hồi chúng.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_M%C3%B4i_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc">Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc</a>
(UNEP) đang hợp tác với các chính phủ trong vùng xác định độ nghiêm
trọng của những tác hại sinh thái và tìm cách định danh (để xử lý)
chúng.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-28">[28]</a></sup> UNEP đã dành 1 triệu USD cho quỹ khẩn cấp và thành lập một lực lượng đặc nhiệm cho mục đích này.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-29">[29]</a></sup>
Theo yêu cầu của chính phủ Maldives, chính phủ Úc gởi những chuyên gia
sinh thái đến giúp phục hồi môi trường biển và những rặng san hô – là
huyết mạch của công nghiệp du lịch Maldives. Phần lớn kiến thức chuyên
ngành sinh thái được thu thập từ các hoạt động tại rặng san hô <i>Great Barrier</i> thuộc lãnh hải đông bắc Úc.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_.E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng_kh.C3.A1c">Những Ảnh hưởng khác</span></h3>
Nhiều chuyên gia y tế và nhân viên viện trợ báo cáo về những sang
chấn tâm lý sau thảm hoạ sóng thần. Niềm tin lâu đời của cư dân trong
vùng đòi hỏi họ có bổn phận chôn cất tử tế người chết; điều này trở nên
một sự dằn vặt liên lỉ và dần dà hình thành những chấn thương tâm lý.<br />
Aceh, vùng gánh chịu sự tàn phá lớn nhất của thảm hoạ, là một xã hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>
bảo thủ; ở đây không có du lịch, cũng không có sự hiện diện của người
phương Tây trong những năm gần đây vì sự xung đột vũ trang giữa chính
phủ Indonesia và phiến quân ly khai. Nhiều người tin rằng thảm họa sóng
thần là sự trừng phạt vì cớ những người Hồi giáo trốn tránh lễ cầu
nguyện hằng ngày cũng như theo đuổi một cuộc sống chuộng vật chất, trong
khi những người khác tin rằng ấy là do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Allah" title="Allah">Allah</a> nổi cơn thịnh nộ đối với việc người Hồi giáo tàn sát lẫn nhau.<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-30">[30]</a></sup><br />
Chỉ có một điều duy nhất được xem là hệ quả tích cực của sóng thần là
nước đã cuốn trôi cát lưu cữu hàng thế kỷ trên những phế tích của thành
phố cổ 1.200 năm tuổi tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahabalipuram&action=edit&redlink=1" title="Mahabalipuram (trang chưa được viết)">Mahabalipuram</a> ở bờ biển phía nam Ấn Độ. Phế tích này có những kiến trúc quan trọng như tượng sư tử bằng đá <i>granite</i>
chôn nửa thân người, nằm kế cận đền thờ Mahablipuram có từ thế kỷ thứ
bảy, và những tượng đắp nổi hình một con voi, đây là một phần trong điều
mà các nhà khảo cổ tin là một thành phố cảng cổ đại đã bị chìm sâu dưới
đáy biển hàng trăm năm trước.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-31">[31]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C6.B0.E1.BB.9Fng_ni.E1.BB.87m">Tưởng niệm</span></h2>
Ngày 24 tháng 12, 2009, khắp châu Á người dân tưởng niệm trận động
đất. Một ngày cầu nguyện và tưởng nhớ long trọng để đánh dấu một trong
những thiên tai tệ hại nhất của thế giới được tổ chức tại tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aceh" title="Aceh">Aceh</a>
của Indonesia, nơi mất mát khoảng 170.000 người. Những buổi cầu nguyện
được tổ chức tại các giáo đường trên khắp tỉnh phần lớn là người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> này, và cạnh những nấm mồ tập thể gần thủ phủ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Banda_Aceh" title="Banda Aceh">Banda Aceh</a>
của tỉnh. Tại một trong số các ngôi mộ tập thể, nơi chôn cất hơn 14.000
nạn nhân không được xác nhận lý lịch, một bà cụ ngồi trên mặt đất vừa
khóc vừa đọc những lời kinh <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Koran" title="Koran">Koran</a>
cho 40 người trong gia đình cụ đã thiệt mạng. "Không có ai trong gia
đình tôi sống sót trong trận sóng thần. Các con, các cháu, anh chị em
tôi, tất cả đều ra đi bỏ lại tôi một mình ở đây," Siti Aminah, 72 tuổi,
nói với thông tấn xã AFP. "Ðây là ngôi mộ tập thể nằm gần những khu nhà
của chúng tôi. Họ có thể được chôn ở đây hoặc có thể đã bị nước cuốn ra
biển vì chúng tôi sống cạnh bãi biển. Mặc dù tôi không biết chắc nơi họ
được chôn cất, tôi luôn luôn tới đây mỗi năm để cầu nguyện cho họ để họ
được yên nghỉ."<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-33">[33]</a></sup><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B3_T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Indonesia&action=edit&redlink=1" title="Phó Tổng thống Indonesia (trang chưa được viết)">Phó Tổng thống Indonesia</a> Boediono cầm đầu một lễ cầu nguyện cách đó hai kilômét tại hải <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3ng_Ulee_Lheu&action=edit&redlink=1" title="Cảng Ulee Lheu (trang chưa được viết)">cảng Ulee Lheu</a>,
để tưởng niệm những người đã mất. "Năm năm sau, người dân Aceh với sự
trợ giúp của các cộng đồng quốc tế đã tìm cách vươn lên trở lại và khởi
sự tái xây dựng đời sống xã hội, kinh tế và văn hóa của họ trong một
khung cảnh hòa bình," ông nói với khoảng 1.000 cư dân, học sinh và các
viên chức.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-34">[34]</a></sup><br />
Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Sri Lanka</a>, Tổng thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahinda_Rajapakse&action=edit&redlink=1" title="Mahinda Rajapakse (trang chưa được viết)">Mahinda Rajapakse</a>
mở đầu những buổi lễ tưởng niệm bằng hai phút im lặng cho các nạn nhân
sóng thần. Các đài truyền thanh và truyền hình ngưng phát trong hai phút
vào lúc 9 giờ 25 phút sáng giờ địa phương, trùng với giờ mà cơn sóng
thần ập lên những vùng bờ biển phía Nam của hòn đảo. Những buổi lễ tôn
giáo cũng được tổ chức trên khắp hòn đảo để tưởng niệm khoảng 31.000
người thiệt mạng năm năm về trước. Những lễ tưởng niệm ít rầm rộ cũng
được tổ chức tại miền Nam <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C3%90%E1%BB%99" title="Ấn Ðộ">Ấn Ðộ</a>, nơi hứng chịu vụ thiên tai nặng nề nhất trong nước, với khoảng 6.500 người chết. Trên các hòn đảo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andaman&action=edit&redlink=1" title="Andaman (trang chưa được viết)">Andaman</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nicobar&action=edit&redlink=1" title="Nicobar (trang chưa được viết)">Nicobar</a> của Ấn Ðộ, những buổi cầu nguyện chung của nhiều tôn giáo được tổ chức tại thủ phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Port_Blair" title="Port Blair">Port Blair</a> của quần đảo cho khoảng 4.000 người bị sóng thần giết chết trên dãy đảo.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-35">[35]</a></sup><br />
Tại Thái Lan, nơi sóng thần giết chết 5.395 người, theo một con số chính thức, các buổi lễ được tổ chức trên bãi biển ở <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phang_Nga" title="Phang Nga">Phang Nga</a> trên duyên hải phía Tây, là nơi bị thiệt hại nặng nề nhất, và trên địa điểm du lịch <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phuket" title="Phuket">Phuket</a> ở phía Nam. Theo cảnh sát, khoảng 1.000 người Thái và người ngoại quốc tham dự buổi lễ tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ban_Namkhem&action=edit&redlink=1" title="Ban Namkhem (trang chưa được viết)">Ban Namkhem</a> ở Phang Nga sáng ngày 26 tháng 12, 2009, trong khi khoảng 200 người tụ tập trên bãi biển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Patong&action=edit&redlink=1" title="Patong (trang chưa được viết)">Patong</a> ở <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phuket" title="Phuket">Phuket</a> để cầu nguyện và chứng kiến việc đặt các vòng hoa tưởng niệm.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-36">[36]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngh.E1.BB.87_thu.E1.BA.ADt">Nghệ thuật</span></h2>
Thảm họa này được đưa làm nội dung chính bộ phim <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Impossible_%28phim_2012%29&action=edit&redlink=1" title="The Impossible (phim 2012) (trang chưa được viết)">The Impossible</a></i>, sản xuất năm 2012, đạo diễn bởi J.A. Bayona với 2 diễn viên chính là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Naomi_Watts" title="Naomi Watts">Naomi Watts</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ewan_McGregor&action=edit&redlink=1" title="Ewan McGregor (trang chưa được viết)">Ewan McGregor</a><sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_note-37">[37]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">If
the death toll in Myanmar was 400-600 as claimed by dissident groups
there rather just 61 or 90, more than 230.000 people would have perished
in total from the Tsunami.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.asianews.it/view.php?l=en&art=2255" rel="nofollow">Myanmar is withholding true casualties figures, says Thai priest</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Lay,
T., Kanamori, H., Ammon, C., Nettles, M., Ward, S., Aster, R., Beck,
S., Bilek, S., Brudzinski, M., Butler, R., DeShon, H., Ekström, G.,
Satake, K., Sipkin, S., The Great Sumatra-Andaman Earthquake of December
26, 2004, Science, 308, 1127–1133, doi:10.1126/science.1112250, 2005</span></li>
<li id="cite_note-Paulson-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-Paulson_4-0">^</a></b> <span class="reference-text">Paulson, Tom. "<a class="external text" href="http://web.archive.org/20101205010745/www.seattlepi.com/local/211012_tsunamiscience07.html" rel="nofollow">New findings super-size our tsunami threat</a>." <i>Seattlepi.com.</i> February 7, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Walton, Marsha. "<a class="external text" href="http://edition.cnn.com/2005/TECH/science/05/19/sumatra.quake/index.html" rel="nofollow">Scientists: Sumatra quake longest ever recorded</a>." <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CNN" title="CNN">CNN</a>.</i> May 20, 2005</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">West, Michael; Sanches, John J.; McNutt, Stephen R. "<a class="external text" href="http://www.sciencemag.org/cgi/content/abstract/308/5725/1144" rel="nofollow">Periodically Triggered Seismicity at Mount Wrangell, Alaska, After the Sumatra Earthquake</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Science_Magazine&action=edit&redlink=1" title="Science Magazine (trang chưa được viết)">Science</a>.</i> Vol. 308, No. 5725, 1144–1146. May 20, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">McKee, Maggie. "<a class="external text" href="http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6991" rel="nofollow">Power of tsunami earthquake heavily underestimated</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=New_Scientist&action=edit&redlink=1" title="New Scientist (trang chưa được viết)">New Scientist</a>.</i> February 9, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">EERI Publication 2006–06, page 14.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Block, Melissa. "<a class="external text" href="http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=4246573" rel="nofollow">Sri Lankans Seek Lost Relatives After Tsunami</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=All_Things_Considered&action=edit&redlink=1" title="All Things Considered (trang chưa được viết)">All Things Considered</a>/<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Public_Radio&action=edit&redlink=1" title="National Public Radio (trang chưa được viết)">NPR</a>.</i> December 27, 2004.</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Campbell, Matthew; Loveard, Keith; et al. "<a class="external text" href="http://www.timesonline.co.uk/article/0,,18690-1422835,00.html" rel="nofollow">Tsunami disaster: Focus: Nature's timebomb</a>." <i>Times Online.</i> January 2, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2005/01/01/ugeog.xml&sSheet=/portal/2005/01/01/ixportaltop.html" rel="nofollow">Girl, 10, used geography lesson to save lives</a>." <i>news.telegraph.</i> January 1, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/United_Nations" title="United Nations">UN Office of the Envoy for Tsunami Recovery</a>. "The Human Toll".</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">"<a class="external text" href="http://www.asianews.it/view.php?l=en&art=2255" rel="nofollow">Myanmar is withholding true casualties figures, says Thai priest</a>". <i>A
missioner in Ranong, a town on the border between Thailand and Myanmar,
says locals talk about 600 victims. Burmese political dissidents say
the same.</i> AsiaNews.it. January 4, 2005. URL accessed 2006-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=May_7&action=edit&redlink=1" title="May 7 (trang chưa được viết)">05-07</a>.</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/4383573.stm" rel="nofollow">Most tsunami dead female - Oxfam</a>." <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a>.</i> March 26, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7072934.stm" rel="nofollow">“Sweden aide quits over bar furore”</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a>. 1 tháng 11 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+News&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=November+1%2C+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Feurope%2F7072934.stm&rft.btitle=Sweden+aide+quits+over+bar+furore&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://earthquake.usgs.gov/regional/world/most_destructive.php" rel="nofollow">Most Destructive Known Earthquakes on Record in the World (Earthquakes with 50.000 or More Deaths)</a>. <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/United_States_Geological_Survey" title="United States Geological Survey">United States Geological Survey</a>.</i></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nhật)</b>Not Awa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>
1703, alleged 100.000, which is probably a misreading of the 10.000
toll given in Watanabe, H., 1998, "Nihon higai tsunami so_ran, dai
ni-han " (Comprehensive list of destructive tsunamis to hit the Japanese
islands, 2ndedition): Tokyo, University of Tokyo Press, p. 238</span></li>
<li id="cite_note-WSJ-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-WSJ_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-WSJ_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Browne, Andrew (31 tháng 12 năm 2004). “Tsunami's Aftermath: On Asia's Coasts, Progress Destroys Natural Defenses”. <i>Wall Street Journal</i>. tr. A5.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=A5&rft.atitle=Tsunami%27s+Aftermath%3A+On+Asia%27s+Coasts%2C+Progress+Destroys+Natural+Defenses&rft.genre=book&rft.aufirst=Andrew&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=December+31%2C+2004&rft.jtitle=Wall+Street+Journal&rft.aulast=Browne&rft.btitle=Tsunami%27s+Aftermath%3A+On+Asia%27s+Coasts%2C+Progress+Destroys+Natural+Defenses&rft.au=Browne%2C+Andrew&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004"></span></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4157947.stm" rel="nofollow">UN upbeat on tsunami hunger aid</a>." <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a>.</i> January 9, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.wfp.org/english/?ModuleID=137&Key=1858" rel="nofollow">United Nations: World Food Programme: Report on the Tsunami Crisis</a>.</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.cbsnews.com/stories/2005/02/21/earlyshow/main675227.shtml" rel="nofollow">Clinton, Bush: Tsunami Aid Helping</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Early_Show&action=edit&redlink=1" title="The Early Show (trang chưa được viết)">The Early Show</a>/<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=CBS_News&action=edit&redlink=1" title="CBS News (trang chưa được viết)">CBS News</a>.</i> February 21, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4361053.stm" rel="nofollow">Tsunami aid shortfall over $4bn</a>." <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a>.</i> March 18, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.ukabc.org/tsunamis.htm" rel="nofollow">Indian Ocean Tsunamis Devastate Fisherfolk</a>." <i>UK Agricultural Biodiversity Coalition.</i> December 26, 2004.</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "Food Supply and Food Security Situation in Countries Affected by the Asia Tsunami" <i>Food and Agriculture Organization of the United Nations.</i> January 14, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Pearce, Fred. "<a class="external text" href="http://www.newscientist.com/article.ns?id=dn6840" rel="nofollow">Tsunami's salt water may leave islands uninhabitable</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=New_Scientist&action=edit&redlink=1" title="New Scientist (trang chưa được viết)">New Scientist</a>.</i> January 5, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.msnbc.msn.com/id/6791600" rel="nofollow">Tsunami redrew ship channels, ocean floor</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=MSNBC&action=edit&redlink=1" title="MSNBC (trang chưa được viết)">MSNBC</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Associated_Press" title="Associated Press">Associated Press</a>.</i> January 5, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.oceansatlas.org/id/71687" rel="nofollow">Impact of Tsunamis on Ecosystems</a>." <i>UN Atlas of the Oceans.</i> Accessed: March 10, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Falt, Eric. "<a class="external text" href="http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?DocumentID=414&ArticleID=4692&l=en" rel="nofollow">Environmental Issues Emerging from Wreckage of Asian Tsunami</a>." <i>United Nations Environment Programme.</i></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.unep.org/Documents.Multilingual/Default.asp?DocumentID=434&ArticleID=4818&l=en" rel="nofollow">“United Nations Environment Programme; Environment for Development”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 4 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unep.org%2FDocuments.Multilingual%2FDefault.asp%3FDocumentID%3D434%26ArticleID%3D4818%26l%3Den&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=United+Nations+Environment+Programme%3B+Environment+for+Development&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004"></span></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Broadway, Bill. "<a class="external text" href="http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A57758-2005Jan7.html" rel="nofollow">Divining a Reason for Devastation</a>." <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Washington_Post" title="Washington Post">Washington Post</a>.</i> January 8, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://www.newscientist.com/channel/being-human/mg18524883.800" rel="nofollow">Tsunami waves exposed remnants of lost city</a>." <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=New_Scientist&action=edit&redlink=1" title="New Scientist (trang chưa được viết)">New Scientist</a>.</i> February 26, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">Staff Writer. "<a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4302115.stm" rel="nofollow">India finds more 'tsunami gifts'</a>." <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC_News" title="BBC News">BBC News</a>.</i> 27 tháng 2, 2005.</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://gothamist.com/2009/12/26/fifth_anniversary_of_indian_ocean_t.php" rel="nofollow">[1]</a></span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://geology.com/news/2009/tsunami-anniversary.shtml" rel="nofollow">[2]</a></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://www.newsweek.com/id/227856" rel="nofollow">[3]</a></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://nebuchadnezzarwoollyd.blogspot.com/2009/12/indian-ocean-tsunami-fifth-anniversary.html" rel="nofollow">[4]</a></span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imdb.com/title/tt1649419/?ref_=fn_al_tt_1" rel="nofollow">“The Impossible (2012)/"Lo imposible" (original title)”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 12 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imdb.com%2Ftitle%2Ftt1649419%2F%3Fref_%3Dfn_al_tt_1&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=The+Impossible+%282012%29%2F%22Lo+imposible%22+%28original+title%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>2004 Indian Ocean Earthquake</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" height="24" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="wikt:Special:Search/2004 Indian Ocean Earthquake">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" height="25" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="b:Special:Search/2004 Indian Ocean Earthquake">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" height="25" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="voy:2004 Indian Ocean Earthquake">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" height="25" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="q:Special:Search/2004 Indian Ocean Earthquake">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" height="25" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="s:Special:Search/2004 Indian Ocean Earthquake">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" height="25" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="commons:Special:Search/2004 Indian Ocean Earthquake">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" height="14" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" height="23" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/2004_Indian_Ocean_Earthquake">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_b.E1.BA.A3n_tin">Các bản tin</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://abcnews.go.com/Technology/Tsunami/" rel="nofollow">ABC News - Tsunami Wave of Destruction</a></li>
<li><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/in_depth/world/2004/asia_quake_disaster/default.stm" rel="nofollow">BBC News - In-Depth Report: Tsunami Disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://archive.is/20130110183802/www.channelnewsasia.com/tsunami/" rel="nofollow">Channel News Asia - One Year On, Memorial & Updates to the Asian Tsunami Disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://edition.cnn.com/SPECIALS/2004/tsunami.disaster/" rel="nofollow">CNN - Special: Tsunami Disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://edition.cnn.com/SPECIALS/2005/tsunami.oneyear/" rel="nofollow">CNN - Tsunami, One Year After</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/tsunami/" rel="nofollow">Guardian Unlimited - Special Report: Indian Ocean Tsunami Disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/pages/world/worldspecial4/" rel="nofollow">New York Times</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.smh.com.au/specials/tsunami/" rel="nofollow">Sydney Morning Herald - Waves of Devastation</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.tsunamiterror.info/" rel="nofollow">Tsunami: Magnitude of Terror</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh_v.C3.A0_video">Hình ảnh và video</span></h3>
<ul>
<li><a class="external autonumber" href="http://uk.youtube.com/watch?v=xS_ML3dHUIg" rel="nofollow">[5]</a> - YouTube</li>
<li><a class="external autonumber" href="http://uk.youtube.com/watch?v=cTXi3QJlKiY" rel="nofollow">[6]</a> - YouTube</li>
<li><a class="external text" href="http://www.wikipedia-mirror.co.za/tsunami" rel="nofollow">Actual footage of tsunami disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://story.news.yahoo.com/news?p=news&g=events/asiatsunami/122604indonesiaquake&e=1&tmpl=sl&nosum=0&large=0&t=1104378256" rel="nofollow">Yahoo! Slideshows — Asian Tsunami Disaster</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.crisp.nus.edu.sg/tsunami/tsunami.html" rel="nofollow">Satellite images of tsunami-affected areas (National University of Singapore)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.tsunamis.com/tsunami-pictures.html" rel="nofollow">Tsunamis.com - 2004 Asian Tsunami Pictures</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.chrisvalentines.com/projects/tsunami.html" rel="nofollow">"275000"-"and Gaia shuddered" a PSA and memorial video</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Khoa_h.E1.BB.8Dc_v.C3.A0_gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Khoa học và giáo dục</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.regentsearthscience.com/tsunami.htm" rel="nofollow">A Comprehensive Inquiry Based Classroom Exercise for High School Students using the actual seismograms</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.iris.edu/seismon/" rel="nofollow">IRIS Seismic Monitor - USGS Data</a></li>
<li><a class="external text" href="http://rev.seis.sc.edu/earthquakes/2004/12/26/00/58/50" rel="nofollow">Seismograms for this earthquake via REV, the Rapid Earthquake Viewer</a></li>
<li><a class="external text" href="http://fir.seismology.hu/foldrenges/allomasok/psz/PSZ.200412260000.gif" rel="nofollow">Seismic record of the event as measured in Hungary</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.iris.iris.edu/sumatra/" rel="nofollow">Sumatra-Andaman Islands Earthquake - IRIS Special Report</a></li>
<li><a class="external text" href="http://earthquake.usgs.gov/" rel="nofollow">USGS Earthquake Hazards Program</a></li>
</ul>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_v%C3%A0_s%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng_2004" title="commons:Special:Search/Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:2004_Indian_Ocean_tsunami?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004 trên Wikimedia Commons">Động đất và sóng thần Ấn Độ Dương 2004</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-lv-ga"></span><br />
<span id="interwiki-no-fa"></span><br /></div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_2004" title="Thể loại:Động đất 2004">Động đất 2004</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C3%B3ng_th%E1%BA%A7n" title="Thể loại:Sóng thần">Sóng thần</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%A3m_h%E1%BB%8Da" title="Thể loại:Thảm họa">Thảm họa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Ấn Độ Dương">Ấn Độ Dương</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Thể loại:Lịch sử Đông Nam Á">Lịch sử Đông Nam Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Thi%C3%AAn_tai_t%E1%BA%A1i_Indonesia" title="Thể loại:Thiên tai tại Indonesia">Thiên tai tại Indonesia</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: x-small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif; font-size: small;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-88609876654555598502014-12-26T18:16:00.000-08:002014-12-26T18:39:05.714-08:00Chào ngày mới 25 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" title="Charlemagne"><img alt="Louis-Félix Amiel - Charlemagne empereur d'Occident (742-814).jpg" data-file-height="628" data-file-width="482" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Louis-F%C3%A9lix_Amiel_-_Charlemagne_empereur_d%27Occident_%28742-814%29.jpg/77px-Louis-F%C3%A9lix_Amiel_-_Charlemagne_empereur_d%27Occident_%28742-814%29.jpg" height="100" width="77" /></a><br />CNM365. Chào ngày mới 25 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">Lễ Giáng Sinh</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregory" title="Lịch Gregory">lịch Gregory</a>), ngày Kỉ niệm Hiến pháp tại Đài Loan (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">THDQ</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/800" title="800">Năm 800</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne" title="Charlemagne">Charlemagne</a></b> (<i>hình</i>) đăng quang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Hoàng đế La Mã Thần thánh">hoàng đế La Mã thần thánh</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roma" title="Roma">Roma</a> và trở thành Hoàng đế Đức đầu tiên. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1953" title="1953">Năm 1953</a> – Hoa Kỳ trao trả quyền quản trị <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Amami" title="Quần đảo Amami">quần đảo Amami</a></b> cho Nhật Bản sau bảy năm mười tháng chiếm giữ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1989" title="1989">Năm 1989</a> – Nhà lãnh đạo Romania Cộng sản <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nicolae_Ceau%C5%9Fescu" title="Nicolae Ceauşescu">Nicolae Ceauşescu</a></b> cùng phu nhân bị hành hình sau một phiên tòa chiếu lệ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2rgovi%C5%9Fte" title="Târgovişte">Târgovişte</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2000" title="2000">Năm 2000</a> – Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>, đại diện của chính phủ Trung Quốc và Việt Nam ký kết các hiệp định về <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Hiệp định Phân định Vịnh Bắc Bộ">phân định</a></b> và <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_ngh%E1%BB%81_c%C3%A1_%E1%BB%9F_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Hiệp định hợp tác nghề cá ở Vịnh Bắc Bộ">hợp tác nghề cá</a></b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Vịnh Bắc Bộ">vịnh Bắc Bộ</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Lễ Giáng Sinh</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th class="hd" colspan="2" style="background-color: transparent; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Lễ Giáng Sinh</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gerard_van_Honthorst_001.jpg" title="Lễ Giáng Sinh"><img alt="Lễ Giáng Sinh" data-file-height="1614" data-file-width="2024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Gerard_van_Honthorst_001.jpg/250px-Gerard_van_Honthorst_001.jpg" height="199" width="250" /></a>
<br />
<div>
Các mục đồng chiêm bái Chúa Giê-su Hài Đồng, tranh vẽ của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gerard_van_Honthorst&action=edit&redlink=1" title="Gerard van Honthorst (trang chưa được viết)">Gerard van Honthorst</a>, 1622.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên gọi khác</th>
<td>Noel<br />
Christmas<br />
Xmas<br />
Nativity</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Cử hành bởi</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_h%E1%BB%AFu" title="Kitô hữu">Tín hữu đạo Kitô</a><br />
Người không theo đạo Kitô<sup class="reference" id="cite_ref-nonXians_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-nonXians-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kiểu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a>, văn hóa</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ý nghĩa</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_gi%C3%A1ng_sinh_c%E1%BB%A7a_Ch%C3%BAa_Gi%C3%AAsu" title="Sự giáng sinh của Chúa Giêsu">Sự giáng sinh của Chúa Giêsu</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày</th>
<td>25 tháng 12 (hoặc 7 tháng 1) <sup class="reference" id="cite_ref-altdays_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-altdays-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Jan7_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Jan7-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-4Dates_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-4Dates-4">[4]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hoạt động</th>
<td>Cầu nguyện, dự lễ, sum họp gia đình, gặp gỡ, tặng quà, trang trí nhà cửa</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Liên quan đến</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Mùa Giáng Sinh">Mùa Giáng sinh</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_v%E1%BB%8Dng_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Đêm vọng Giáng sinh">Đêm Giáng sinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Truy%E1%BB%81n_Tin" title="Lễ Truyền Tin">Lễ Truyền Tin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Hi%E1%BB%83n_Linh" title="Lễ Hiển Linh">Lễ Hiển Linh</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yule&action=edit&redlink=1" title="Yule (trang chưa được viết)">Yule</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Lễ Giáng Sinh</b>, còn được gọi là <b>lễ Thiên Chúa giáng sinh</b>, <b>Noel</b> hay <b>Christmas</b> là một ngày lễ kỷ niệm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_gi%C3%A1ng_sinh_c%E1%BB%A7a_Ch%C3%BAa_Gi%C3%AA-su" title="Sự giáng sinh của Chúa Giê-su">Chúa Giêsu sinh ra đời</a>, theo phần lớn các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_h%E1%BB%AFu" title="Kitô hữu">tín hữu Kitô giáo</a>. Họ tin là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Chúa Giêsu</a> được sinh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem" title="Bethlehem">Bethlehem</a> (Bêlem) thuộc xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Judea" title="Judea">Judea</a> (Giuđêa) (ngày nay là 1 thành phố của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Palestine" title="Palestine">Palestine</a>), lúc bấy giờ thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">Đế quốc La Mã</a>, khoảng giữa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_TCN" title="7 TCN">7 TCN</a> và năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2" title="2">2</a>.<br />
Ngày lễ được cử hành chính thức vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a> nhưng thường được mừng từ tối ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_12" title="24 tháng 12">24 tháng 12</a> bởi theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Do_Th%C3%A1i" title="Lịch Do Thái">lịch Do Thái</a>,
thời điểm tính bắt đầu một ngày là lúc hoàng hôn chứ không phải nửa
đêm. Lễ chính thức ngày 25 tháng 12 được gọi là "lễ chính ngày", còn lễ
đêm 24 tháng 12 gọi là "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_v%E1%BB%8Dng_L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Đêm vọng Lễ Giáng Sinh">lễ vọng</a>" và thường thu hút nhiều người tham dự hơn. Nhiều giáo hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_%C4%90%C3%B4ng_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Chính thống giáo Đông phương">Chính thống giáo Đông phương</a> như ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a> vẫn sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Julius" title="Lịch Julius">lịch Julius</a> để định ngày này, cho nên lễ Giáng sinh của họ ứng với ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_1" title="7 tháng 1">7 tháng 1</a> theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregorius" title="Lịch Gregorius">lịch Gregorius</a>.<br />
Theo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_ph%E1%BB%A5ng_v%E1%BB%A5_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Lịch phụng vụ Công giáo">lịch phụng vụ Công giáo</a>, trước lễ Giáng Sinh là 4 tuần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a>, và sau lễ Giáng Sinh là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Mùa Giáng sinh">Mùa Giáng sinh</a> ("12 ngày mùa Giáng Sinh").<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tên gọi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Ng.C3.A0y_th.C3.A1ng"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Ngày tháng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng_Gi.C3.A1ng_sinh_v.C3.A0_.C3.BD_ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Biểu tượng Giáng sinh và ý nghĩa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#V.C3.B2ng_l.C3.A1_m.C3.B9a_V.E1.BB.8Dng"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Vòng lá mùa Vọng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Hang_.C4.91.C3.A1"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Hang đá</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#C.C3.A2y_Gi.C3.A1ng_sinh"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Cây Giáng sinh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Thi.E1.BB.87p_Gi.C3.A1ng_sinh"><span class="tocnumber">3.4</span> <span class="toctext">Thiệp Giáng sinh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Qu.C3.A0_Gi.C3.A1ng_sinh"><span class="tocnumber">3.5</span> <span class="toctext">Quà Giáng sinh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Ch.E1.BB.A3_Gi.C3.A1ng_sinh"><span class="tocnumber">3.6</span> <span class="toctext">Chợ Giáng sinh</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Gi.C3.A1ng_Sinh_.E1.BB.9F_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Giáng Sinh ở các nước</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Ch.C3.A2u_.C3.82u"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Châu Âu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#H.C3.A0_Lan"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Hà Lan</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Hoa_K.E1.BB.B3"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Hoa Kỳ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Hungary"><span class="tocnumber">4.4</span> <span class="toctext">Hungary</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Nga"><span class="tocnumber">4.5</span> <span class="toctext">Nga</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">4.6</span> <span class="toctext">Nhật Bản</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">4.7</span> <span class="toctext">Việt Nam</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di">Tên gọi</span></h2>
<b>Noel</b> (phiên âm tiếng Việt: <b>Nô-en</b>), từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a> <i>Noël</i>, dạng cổ hơn là <i>Naël</i>, có gốc từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latinh" title="Latinh">tiếng Latinh</a> <i>nātālis (diēs)</i> có nghĩa là "(ngày) sinh".<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-5">[5]</a></sup> Cũng có ý kiến cho rằng tên gọi <i>Noel</i> xuất phát từ tước hiệu <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Emmanuel&action=edit&redlink=1" title="Emmanuel (trang chưa được viết)">Emmanuel</a></i>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hebrew" title="Tiếng Hebrew">tiếng Hebrew</a> nghĩa là "Thiên Chúa ở cùng chúng ta", như được chép trong sách Phúc âm Matthêu.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>, ngày lễ này được gọi phổ biến là <b>Christmas</b>. Chữ <i>Christ</i> (phiên âm Việt là "Ki-tô" hay "Cơ-đốc", có nghĩa là Đấng được xức dầu) là tước hiệu của Chúa Giêsu; còn chữ <i>Mas</i> nghĩa là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_l%E1%BB%85" title="Thánh lễ">thánh lễ</a>. Do đó <i>Christmas</i> theo nghĩa chiết tự là "(Ngày) lễ của Đức Kitô". Chữ <i>Christ</i> bắt nguồn và được viết trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Tiếng Hy Lạp">tiếng Hy Lạp</a> là "Χριστός" (<i>Khrīstos</i>), mở đầu bằng chữ cái "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_%28ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i%29" title="Chi (chữ cái)">Χ</a>" (Chi) nên <i>Christmas</i> còn được viết tắt là <i>Xmas</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-THCD_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-THCD-6">[6]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:The_visit_of_the_wise-men.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1938" data-file-width="1637" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/The_visit_of_the_wise-men.jpg/180px-The_visit_of_the_wise-men.jpg" height="213" width="180" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Ba nhà chiêm tinh theo ánh sao chỉ đường tới thăm Hài Nhi Giêsu, tranh vẽ</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.A0y_th.C3.A1ng">Ngày tháng</span></h3>
Ngay từ thời kỳ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_s%C6%A1_kh%E1%BB%9Fi&action=edit&redlink=1" title="Kitô giáo sơ khởi (trang chưa được viết)">Kitô giáo sơ khởi</a>,
dù ban đầu Giáo hội chưa cử hành lễ mừng kính sự giáng sinh của Đức
Giêsu nhưng ngày 25 tháng 12 đã được coi là sinh nhật Đức Giêsu bởi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Irenaeus" title="Irenaeus">Irenaeus</a><sup class="reference" id="cite_ref-Anderson_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Anderson-7">[7]</a></sup>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hippolytus_th%C3%A0nh_Roma&action=edit&redlink=1" title="Hippolytus thành Roma (trang chưa được viết)">Hippolytus thành Roma</a><sup class="reference" id="cite_ref-Schmidt_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Schmidt-8">[8]</a></sup> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sextus_Julius_Africanus&action=edit&redlink=1" title="Sextus Julius Africanus (trang chưa được viết)">Sextus Julius Africanus</a><sup class="reference" id="cite_ref-Britannica_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Britannica-9">[9]</a></sup>. Bên cạnh đó có các suy đoán khác, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Clemens_th%C3%A0nh_Alexandria&action=edit&redlink=1" title="Clemens thành Alexandria (trang chưa được viết)">Clemens thành Alexandria</a> đề cập đến một số ngày được người ta đưa ra như 20 tháng 5.<br />
Trong nhiều thế kỷ, những sử gia Kitô giáo chấp nhận ngày 25 tháng 12
này. Tuy nhiên, đến đầu thế kỷ 18, các học giả bắt đầu đề xuất các cách
giải thích khác. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Isaac_Newton" title="Isaac Newton">Isaac Newton</a>
cho rằng lễ Giáng sinh được chọn vào ngày Đông chí - mà theo lịch thời
đó rơi vào ngày 25 tháng 12 - bởi vì với các Kitô hữu, Đức Giêsu chính
là "Mặt trời công chính" đã được tiên tri trong <a class="external text" href="http://www.biblegateway.com/passage/?search=malachi%204:2-4:2&version=BD2011" rel="nofollow">Malachi 4:2</a><sup class="reference" id="cite_ref-Newton_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Newton-10">[10]</a></sup>.
Năm 1743, một người Đức theo Kháng Cách, Paul Ernst Jablonski cho rằng
lễ Giáng sinh được chọn vào ngày 25 tháng 12 là để tương ứng với lễ hội
tôn vinh mặt trời <i>Dies Natalis Solis Invicti</i> của người La Mã, ông xem việc này là một sự "ngoại giáo" hóa đã làm tha hóa Giáo hội đích thực.<sup class="reference" id="cite_ref-SolInvictus_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-SolInvictus-11">[11]</a></sup> Tuy nhiên có quan điểm ngược lại cho rằng chính lễ hội <i>Dies Natalis Solis Invicti</i> được Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aurelianus" title="Aurelianus">Aurelianus</a>
thiết lập vào năm 274 hầu như là một nỗ lực nhằm tạo ra một ngày lễ
ngoại giáo thay thế cho một ngày vốn đã có ý nghĩa với các Kitô hữu ở
Rôma.<sup class="reference" id="cite_ref-touchstone_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-touchstone-12">[12]</a></sup> Năm 1889, học giả Pháp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_Duchesne&action=edit&redlink=1" title="Louis Duchesne (trang chưa được viết)">Louis Duchesne</a> cho rằng ngày được chọn làm lễ Giáng sinh được tính bằng đúng 9 tháng sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Truy%E1%BB%81n_Tin" title="Lễ Truyền Tin">Lễ Truyền Tin</a>, ngày Đức Giêsu được hoài thai;<sup class="reference" id="cite_ref-Roll87_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-Roll87-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-bib-arch.org_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-bib-arch.org-14">[14]</a></sup>
truyền thống có từ rất sớm trong Giáo hội liên kết sự chết và sự nhập
thể của Đức Giêsu với nhau, theo đó hai sự kiện này rơi vào cùng một
ngày trong năm: 25 tháng 3 theo cách tính của phương Tây hoặc 6 tháng 4
theo cách tính của phương Đông. Do vậy, việc ấn định 25 tháng 12 là ngày
Giáng sinh không chịu ảnh hưởng từ ngoại giáo, đến khi Hoàng đế
Aurelianus muốn biến ngày này thành ngoại giáo thì tới lượt các Kitô hữu
tái thích ứng ngày này thành ngày lễ cử hành mừng sinh nhật Đấng Kitô.<sup class="reference" id="cite_ref-touchstone_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-touchstone-12">[12]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng_Gi.C3.A1ng_sinh_v.C3.A0_.C3.BD_ngh.C4.A9a">Biểu tượng Giáng sinh và ý nghĩa</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C3.B2ng_l.C3.A1_m.C3.B9a_V.E1.BB.8Dng">Vòng lá mùa Vọng</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Adventkranz_andrea.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="972" data-file-width="1296" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/30/Adventkranz_andrea.JPG/220px-Adventkranz_andrea.JPG" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Vòng lá mùa Vọng</div>
</div>
</div>
Vòng lá mùa Vọng là vòng tròn kết bằng cành lá xanh thường được đặt
trên bàn hay treo lên cao để mọi người trông thấy, trong 4 tuần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a>. Cây xanh thường được trang hoàng trong các bữa tiệc của dịp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_ch%C3%AD" title="Đông chí">Đông chí</a> - dấu hiệu của mùa đông sắp kết thúc. Trên vòng lá đặt 4 cây nến. Tục lệ này khởi xướng bởi các tín hữu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_Luther" title="Giáo hội Luther">Lutheran</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1839" title="1839">1839</a> với 24 cây nến gồm 20 nến đỏ và 4 nến trắng, cứ mỗi ngày gần Giáng sinh được đốt thêm một cây nến.<sup class="reference" id="cite_ref-adve_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-adve-15">[15]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-mv_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-mv-16">[16]</a></sup><br />
Vòng lá có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%ACnh_tr%C3%B2n" title="Hình tròn">hình tròn</a> nói lên tính cách sự sống vĩnh hằng và tình yêu thương vô tận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa" title="Thiên Chúa">Thiên Chúa</a>. Màu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xanh_l%C3%A1_c%C3%A2y" title="Xanh lá cây">xanh lá</a> nói lên hy vọng rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Đấng Cứu Thế</a> sẽ đến cứu con người. 4 cây nến bao gồm ba cây <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ADm" title="Tím">màu tím</a> - màu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a>, cây thứ 4 là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_%28m%C3%A0u%29" title="Hồng (màu)">màu hồng</a>, là màu của Chúa Nhật thứ Ba mùa Vọng, hay còn gọi là <i>Chúa Nhật Vui mừng</i> (<i>Gaudete Sunday</i>). Hoặc 4 cây nến đỏ, cứ mỗi tuần mùa Vọng đốt 1 cây nến.<sup class="reference" id="cite_ref-mv_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-mv-16">[16]</a></sup><br />
Ngoài ra, tại phương Tây, thường có một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_m%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Lịch mùa Vọng">lịch mùa Vọng</a> là một lịch đặc biệt được sử dụng để đếm hoặc kỷ niệm những ngày chờ đợi đến lễ Giáng sinh.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pres%C3%A9pio_montado_no_interior_da_Igreja_do_Convento_de_Mafra.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2112" data-file-width="2358" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Pres%C3%A9pio_montado_no_interior_da_Igreja_do_Convento_de_Mafra.jpg/220px-Pres%C3%A9pio_montado_no_interior_da_Igreja_do_Convento_de_Mafra.jpg" height="197" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Hang đá và máng cỏ</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hang_.C4.91.C3.A1">Hang đá</span></h3>
Thường là vào mùa Giáng sinh, một máng cỏ được đặt trong hang đá (hay
gỗ) được dựng lên trong nhà hay ngoài trời, với các hình tượng Chúa
Giê-su, Mẹ Maria, thánh cả Thánh Giuse (Joseph), xung quanh là các thiên
sứ, mục đồng cùng các gia súc như bò, lừa để kể lại sự tích Chúa ra đời
trong máng cỏ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A2y_Gi.C3.A1ng_sinh">Cây Giáng sinh</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2y_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Cây Giáng sinh">Cây Giáng sinh</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Cây Giáng Sinh</b> là cây xanh thường là cây thông được trang hoàng để trình bày trong dịp lễ Giáng Sinh theo phong tục của người Kitô giáo.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thi.E1.BB.87p_Gi.C3.A1ng_sinh">Thiệp Giáng sinh</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Greeting_Card_Christmas_1940.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="604" data-file-width="506" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Greeting_Card_Christmas_1940.jpg/180px-Greeting_Card_Christmas_1940.jpg" height="215" width="180" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Thiệp Giáng sinh với hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94ng_gi%C3%A0_Noel" title="Ông già Noel">ông già Noel</a> năm 1940</div>
</div>
</div>
Bắt nguồn từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1843" title="1843">1843</a> khi ông Henry Cole (1808 - 1882), một thương gia giàu có nước Anh, đã nhờ John Callcott Horsley (1817 - 1903), một họa sĩ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a>, thiết kế một tấm thiệp thật đẹp để tặng bạn bè. Vào Noel năm đó, Horsley trình làng tấm thiệp đầu tiên trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Thế giới">thế giới</a>
và sau đó nó đã in ra 1000 bản. Thiệp Giáng sinh nhanh chóng bùng phát
và trở thành mốt thịnh hành ở Anh trong suốt 10 năm kể từ khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Anh&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Anh (trang chưa được viết)">Chính phủ Anh</a> thông qua đạo luật năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1846" title="1846">1846</a> cho phép bất kỳ người dân nào gửi thư đến bất kỳ nơi nào với giá rẻ. Không lâu sau, trào lưu này du nhập sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> và tới 30 năm sau người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> mới chấp nhận nó.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A0_Gi.C3.A1ng_sinh">Quà Giáng sinh</span></h3>
Những món quà biểu lộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ACnh_y%C3%AAu" title="Tình yêu">tình yêu</a> của mọi người với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%91%C3%ACnh" title="Gia đình">gia đình</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A8_b%E1%BA%A1n&action=edit&redlink=1" title="Bè bạn (trang chưa được viết)">bè bạn</a>. Đối với một số người, những <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B3n_qu%C3%A0_Gi%C3%A1ng_sinh_%28truy%E1%BB%87n_ng%E1%BA%AFn%29" title="Món quà Giáng sinh (truyện ngắn)">món quà Giáng Sinh</a> còn có một ý nghĩa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Tín ngưỡng">tín ngưỡng</a> sâu sắc. Đó là lễ kỷ niệm ngày sinh của Chúa Giê-su, món quà mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa" title="Thiên Chúa">Thiên Chúa</a> đã ban tặng cho con người.<br />
Khi Chúa Giê-su cất tiếng khóc chào đời tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem" title="Bethlehem">Bethlehem</a> trong một cái máng cỏ, ba nhà thông thái (hay nhà chiêm tinh, theo truyền thống cũng là ba vị vua) từ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Phương Đông">phương Đông</a> đã đến để bày tỏ sự thành kính của mình. Họ mang đến ba món quà quý giá, đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C5%A9_h%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhũ hương">nhũ hương</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BB%99c_d%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" title="Mộc dược (trang chưa được viết)">mộc dược</a>.
Vàng có ý nói Chúa Giêsu là vua, nhũ hương để tuyên xưng Giêsu là Thiên
Chúa và mộc dược tiên báo cuộc khổ nạn và sự chết của Chúa Giêsu để cứu
chuộc nhân loại.<br />
Ba vị vua rất giàu có nhưng những người dân nghèo hầu như chẳng có
tài sản cũng mang đến bất cứ những gì họ có thể để tỏ lòng thành kính
với <i>Chúa Hài đồng</i>. Những người chăn cừu tặng Giêsu hoa quả và những món đồ chơi nhỏ do chính họ tạo ra.<br />
Theo truyền thuyết xưa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94ng_gi%C3%A0_Noel" title="Ông già Noel">Ông già Noel</a> thường cưỡi xe <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BA%A7n_l%E1%BB%99c" title="Tuần lộc">tuần lộc</a>
trên trời, đến nhà có cây thông Giáng sinh và leo qua ống khói để đem
đến những món quà cho các em nhỏ đang ngủ và thường để quà trong những
chiếc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ADt_t%E1%BA%A5t" title="Bít tất">bít tất</a> (vớ).<br />
Ngoài ra, ngày nay ở Việt Nam thì Giáng sinh cũng là dịp để các bạn
trẻ có cơ hội gửi cho nhau những món quà, những bó hoa tươi và lời chúc
tốt đẹp đến người thân và bạn bè.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BB.A3_Gi.C3.A1ng_sinh">Chợ Giáng sinh</span></h3>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Chợ Giáng sinh">Chợ Giáng sinh</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Chợ Giáng sinh</b> là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3" title="Chợ">chợ</a>
đường phố kiểu truyền thống được tổ chức vào dịp Giáng sinh (thường bắt
đầu khoảng 1 tháng trước Lễ Giáng sinh) có nguồn gốc tại vùng đất ngày
nay là nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> và Đông Bắc nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Bắt đầu xuất hiện từ cuối thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_C%E1%BB%95" title="Trung Cổ">Thời kỳ Trung Cổ</a> (khoảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_14" title="Thế kỷ 14">thế kỷ 14</a>),
cho đến nay chợ Giáng sinh vẫn là nét văn hóa truyền thống đặc sắc của
Đức, Áo và Đông bắc Pháp trong dịp Giáng sinh cũng như được phổ biến đến
nhiều quốc gia khác trên thế giới.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1ng_Sinh_.E1.BB.9F_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc">Giáng Sinh ở các nước</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chant%27tie_d%27Cantiques_d%C3%A9_Nou%C3%A9_D%C3%A9zembre_2009_J%C3%A8rri_a.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2598" data-file-width="3804" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Chant%27tie_d%27Cantiques_d%C3%A9_Nou%C3%A9_D%C3%A9zembre_2009_J%C3%A8rri_a.jpg/220px-Chant%27tie_d%27Cantiques_d%C3%A9_Nou%C3%A9_D%C3%A9zembre_2009_J%C3%A8rri_a.jpg" height="150" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Hát mừng Giáng sinh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jersey" title="Jersey">Jersey</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Aleksi61wb.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="384" data-file-width="700" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Aleksi61wb.jpg/220px-Aleksi61wb.jpg" height="121" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Phố xá ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Helsinki" title="Helsinki">Helsinki</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a>, Lễ Giáng Sinh 2005</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HK_Xmas_%E6%B5%B7%E6%B8%AF%E5%9F%8E_Harbour_City_night_R02_12-2009_%E6%94%9D%E5%BD%B1%E5%8D%80_Photo_Corner.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="1280" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/HK_Xmas_%E6%B5%B7%E6%B8%AF%E5%9F%8E_Harbour_City_night_R02_12-2009_%E6%94%9D%E5%BD%B1%E5%8D%80_Photo_Corner.JPG/220px-HK_Xmas_%E6%B5%B7%E6%B8%AF%E5%9F%8E_Harbour_City_night_R02_12-2009_%E6%94%9D%E5%BD%B1%E5%8D%80_Photo_Corner.JPG" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tiệc mừng Lễ Giáng Sinh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a>, 2009</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.A2u_.C3.82u">Châu Âu</span></h3>
Ở hầu hết các quốc gia châu Âu, ngày lễ Giáng Sinh vào hai ngày 25 và
26 tháng 12 là ngày nghỉ lễ chính thức có trả lương cho tất cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_lao_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Người lao động">người lao động</a>.
Đối với người châu Âu, theo truyền thống Giáng sinh trước hết là một
dịp đoàn tụ gia đình, để mỗi người nói lên tình yêu và tỏ sự quan tâm
tới những người thân trong gia đình, họ hàng và với bạn bè, hàng xóm,<sup class="reference" id="cite_ref-rfi_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-rfi-17">[17]</a></sup> khi những người con đi làm xa về thăm lại gia đình. Sau buổi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_l%E1%BB%85" title="Thánh lễ">thánh lễ</a>
vào chiều ngày 24 tháng 12, thường được nối tiếp là một bữa ăn tối
chung trong gia đình và trao quà vào lúc nửa đêm; từ buổi chiều là ngoài
đường gần như không còn người qua lại. Sáng ngày 25 tháng 12, thường là
cả gia đình cùng đi nhà thờ dự thánh lễ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0_Lan">Hà Lan</span></h3>
Cũng như các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a> khác, tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan">Hà Lan</a> không khí lễ hội bắt đầu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">mùa Vọng</a>, đặc biệt là từ đêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_12" title="6 tháng 12">6 tháng 12</a>, đêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nic%C3%B4la_th%C3%A0nh_Myra" title="Nicôla thành Myra">thánh Nicolas</a>. Món quà của thánh Nicolas tặng cho ba chị em nghèo khổ qua chiếc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%90ng_kh%C3%B3i&action=edit&redlink=1" title="Ống khói (trang chưa được viết)">ống khói</a> và phong tục treo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ADt_t%E1%BA%A5t" title="Bít tất">tất</a> ở ống khói có thể được bắt nguồn từ câu chuyện này. Theo truyền thuyết, mỗi năm vị Thánh bổn mạng ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amsterdam" title="Amsterdam">Amsterdam</a> này đi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BB%81n" title="Thuyền">thuyền</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91" title="Thành phố">thành phố</a> với người cộng sự của mình là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Black_Peter&action=edit&redlink=1" title="Black Peter (trang chưa được viết)">Black Peter</a> ăn mặc như một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moor" title="Moor">người Moor</a>. Họ được đón chào nồng nhiệt. Mọi người trao đổi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Quà (trang chưa được viết)">quà</a> với nhau và họ náo nức chuẩn bị cho mùa Giáng sinh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hoa_K.E1.BB.B3">Hoa Kỳ</span></h3>
Giáng Sinh là ngày lễ lớn nhất ở Hoa Kỳ, tương tự với Tết Nguyên Đán ở
Việt Nam, đều nhấn mạnh đến ý nghĩa sum họp gia đình. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_T%E1%BA%A1_%C6%A1n" title="Lễ Tạ ơn">lễ Tạ ơn</a> vào Thứ Năm cuối cùng của tháng 11, dân chúng lẫn những nơi buôn bán bắt đầu chuẩn bị cho lễ Giáng Sinh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hungary">Hungary</span></h3>
Theo truyền thống, các gia đình Hung vẫn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%82n_chay" title="Ăn chay">ăn chay</a> cho đến hết ngày 24 tháng 12 và bữa chay tối chung ngày 24 tháng 12 của cả gia đình được chuẩn bị chu đáo với các món táo, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1nh_nh%C3%A2n" title="Hạnh nhân">hạnh nhân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_ong" title="Mật ong">mật ong</a> và tỏi, các loại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_c%E1%BB%91c" title="Ngũ cốc">ngũ cốc</a>, kèm xúp đậu nấu với bơ, sau này khi tục lệ ăn chay được nới lỏng, họ có thể thêm món súp cá hoặc bắp cải nhồi thịt.<sup class="reference" id="cite_ref-rfi_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-rfi-17">[17]</a></sup>
Cũng theo phong tục, bà chủ nhà không được rời bàn tiệc trong suốt buổi
ăn và mọi người đứng ăn, và rơm được đặt dưới bàn để tưởng nhớ sự tích
Chúa Giêsu ra đời trong máng cỏ.<sup class="reference" id="cite_ref-rfi_17-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-rfi-17">[17]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nga">Nga</span></h3>
Đối với những người theo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_Nga" title="Chính Thống giáo Nga">Chính thống giáo Nga</a>, nhiều nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a> và ở đất thánh Jerusalem, Giáng sinh rơi vào ngày 7 tháng 1 bởi họ dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Julius" title="Lịch Julius">lịch Julius</a> chứ không dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregorius" title="Lịch Gregorius">lịch Gregorius</a> có từ thế kỷ 16. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94ng_gi%C3%A0_Tuy%E1%BA%BFt" title="Ông già Tuyết">Ông già Tuyết</a>
trong ngày Giáng sinh theo Chính thống giáo Nga có vẻ ngoài tương tự
như "đồng nghiệp" ở phương Tây nhưng mặc áo màu xanh và có một người
cháu đi theo trợ giúp là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_ch%C3%BAa_Tuy%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Công chúa Tuyết (trang chưa được viết)">Công chúa Tuyết</a>.
Công chúa là người trao quà cho trẻ em. Với nhiều người Nga, lý do
chính để ăn mừng Giáng sinh không phải bản thân ngày lễ này, mà đây là
dịp để nghỉ ngơi. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_lao_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Người lao động">Người lao động</a> có tới 10 ngày nghỉ, và với rất nhiều trong số họ thì đây là 10 ngày uống say sưa.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n">Nhật Bản</span></h3>
Nhật Bản không có ngày nghỉ lễ Giáng Sinh chính thức. Giáng Sinh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> không mang nhiều màu sắc tôn giáo. Từ đầu tháng 12, phố xá đã bắt đầu treo đèn trang trí. Các trung tâm lớn ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C5%8Dky%C5%8D" title="Tōkyō">Tokyo</a>
như ga Tokyo, Ikebukuro, Shinjuku, Shibuya, Roppongi, Ginza v.v. đều
treo đèn gọi là illumination rất đẹp. Đặc biệt nổi tiếng có lẽ là hành
lang đèn có tên "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tokyo_Millenario&action=edit&redlink=1" title="Tokyo Millenario (trang chưa được viết)">Tokyo Millenario</a>" do đạo diễn mỹ thuật người Ý tên là Valerio Festi thiết kế chạy dài 800 m tại Marunouchi gần ga Tokyo.<br />
Gần đến ngày Giáng Sinh tại các quảng trường đều có đặt cây thông.
Các siêu thị bán nhiều mặt hàng cho lễ Giáng Sinh như giày ủng đỏ đựng
đầy bánh kẹo bên trong, các vòng lá thông gắn băng lụa đỏ và chuông mạ
vàng, có cả bánh ngọt mùa Giáng Sinh của châu Âu như panettone có xuất
xứ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Italia</a>.
Một số nhân viên bán hàng hóa trang thành ông già Noel khi phục vụ
khách hàng. Các cửa hàng bách hóa lớn (department stores) mở cửa đến 11
giờ đêm, làm việc cả 31 tháng 12 và 1 tháng 1. Trai gái thường lấy mùa
Giáng Sinh để tỏ tình, tặng quà nhau mang ý nghĩa đặc biệt. Vào đêm
Giáng Sinh các gia đình Nhật thường ăn bánh ngọt mùa Giáng Sinh do họ tự
làm hoặc mua ở hiệu.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Vi.E1.BB.87t_Nam">Việt Nam</span></h3>
Ngày nay, ở Việt Nam, dù không phải là ngày nghỉ chính thức nhưng
Giáng sinh dần dần được coi như một ngày lễ chung, thường được tổ chức
vào tối 24 và kéo sang ngày 25 tháng 12. Một số công ty, tổ chức tư nhân
có thể cho nhân viên nghỉ trong ngày Giáng sinh. Trong những ngày này,
cây thông Nô-en được trang trí ở nhiều nơi, có thể là cây nhân tạo làm
bằng nhựa, hoặc cây thật thường là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4ng_ba_l%C3%A1" title="Thông ba lá">thông ba lá</a> hoặc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4ng_%C4%91u%C3%B4i_ng%E1%BB%B1a" title="Thông đuôi ngựa">thông đuôi ngựa</a>, trong khi ở các nước phương tây dùng đa dạng các loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_Th%C3%B4ng" title="Chi Thông">thông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_V%C3%A2n_sam" title="Chi Vân sam">vân sam</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi_L%C3%A3nh_sam" title="Chi Lãnh sam">lãnh sam</a>.
Trên cây, người ta thường treo các đồ trang trí nhiều loại nhưng thường
có những cặp chuông, dây giả tuyết, những chiếc ủng, các gói quà tượng
trưng và đèn trang trí giống như các nước phương Tây.<br />
Lễ Giáng sinh ở Việt Nam là một dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng nhộn
nhịp. Trong đêm Giáng Sinh, những đôi tình nhân âu yếm tặng quà cho
nhau, trẻ em háo hức chờ sự xuất hiện của ông già Noel, gia đình bè bạn
rủ nhau hội hè, yến tiệc, hát karaoke,... và đặc biệt là những người
Công Giáo thì chuẩn bị tham dự thánh lễ tại thánh đường giáo xứ hoặc
giáo họ của mình. Người Việt Nam rất thích thú các ca khúc Giáng sinh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Mùa Giáng Sinh">Mùa Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Chợ Giáng sinh">Chợ Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1nh_kh%C3%BAc_c%C3%A2y" title="Bánh khúc cây">Bánh khúc cây</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%E1%BA%A1c_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Thể loại:Nhạc Giáng sinh">Thể loại:Nhạc Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Thể loại:Phim Giáng sinh">Thể loại:Phim Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B3n_qu%C3%A0_Gi%C3%A1ng_sinh_%28truy%E1%BB%87n_ng%E1%BA%AFn%29" title="Món quà Giáng sinh (truyện ngắn)"><i>Món quà Giáng sinh</i></a>, truyện ngắn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/O._Henry" title="O. Henry">O. Henry</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0u_chi%E1%BA%BFn_%C4%91%C3%AAm_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Hưu chiến đêm Giáng sinh">Hưu chiến đêm Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_They_Know_It%27s_Christmas%3F" title="Do They Know It's Christmas?">Do They Know It's Christmas?</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Ph%E1%BB%A5c_Sinh" title="Lễ Phục Sinh">Lễ Phục Sinh</a>: Một lễ quan trọng khác của người Kitô giáo</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-nonXians-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-nonXians_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://downloads.bbc.co.uk/worldservice/learningenglish/entertainment/scripts/multifaith_christmas.pdf" rel="nofollow">“Christmas as a Multi-faith Festival”</a>. <i>BBC News</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 9 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Christmas+as+a+Multi-faith+Festival&rft_id=http%3A%2F%2Fdownloads.bbc.co.uk%2Fworldservice%2Flearningenglish%2Fentertainment%2Fscripts%2Fmultifaith_christmas.pdf&rft.atitle=Christmas+as+a+Multi-faith+Festival&rft.genre=book&rft.jtitle=BBC+News&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-altdays-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-altdays_2-0">^</a></b> <span class="reference-text">Nhiều giáo hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_%C4%90%C3%B4ng_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Kitô giáo Đông phương">Kitô giáo Đông phương</a> sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Julius" title="Lịch Julius">lịch Julius</a> cũng ấn định ngày lễ Giáng sinh là 25 tháng 12 theo chính lịch đó, tương ứng với ngày 7 tháng 1 trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Gregorius" title="Lịch Gregorius">lịch Gregorius</a> (áp dụng từ năm 1900 tới 2099). Các giáo hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_T%C3%B4ng_truy%E1%BB%81n_Armenia" title="Giáo hội Tông truyền Armenia">Armenia</a>
mừng lễ Giáng sinh vào ngày 6 tháng 1 (gộp chung với lễ Hiển Linh) theo
truyền thống cổ xưa, hầu hết đã chuyển sang sử dụng lịch Gregorius nên
ngày lễ cũng chính là 6 tháng 1, riêng Giáo khu thượng phụ Jerusalem vẫn
duy trì lịch Julius nên ngày lễ rơi vào 19 tháng 1.</span></li>
<li id="cite_note-Jan7-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Jan7_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Ramzy, John. <a class="external text" href="http://www.copticchurch.net/topics/coptic_calendar/nativitydate.html" rel="nofollow">“The Glorious Feast of Nativity: 7 January? 29 Kiahk? 25 December?”</a>. Coptic Orthodox Church Network<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 17 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=John&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Glorious+Feast+of+Nativity%3A+7+January%3F+29+Kiahk%3F+25+December%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.copticchurch.net%2Ftopics%2Fcoptic_calendar%2Fnativitydate.html&rft.aulast=Ramzy&rft.genre=book&rft.pub=Coptic+Orthodox+Church+Network&rft.au=Ramzy%2C+John&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-4Dates-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-4Dates_4-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sacred-destinations.com/israel/bethlehem-christmas" rel="nofollow">“Christmas in Bethlehem”</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sacred-destinations.com%2Fisrael%2Fbethlehem-christmas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Christmas+in+Bethlehem&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.etymonline.com/index.php?term=Noel&allowed_in_frame=0" rel="nofollow">Noel (n.)</a>, Online Etymology Dictionary</span></li>
<li id="cite_note-THCD-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-THCD_6-0">^</a></b> <span class="reference-text">Giải đáp 306 câu hỏi của tín hữu Cơ Đốc, Diệp Dung, Nxb Tôn giáo, 2009</span></li>
<li id="cite_note-Anderson-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Anderson_7-0">^</a></b> <span class="reference-text">Michael Alan Anderson, <i>Symbols of Saints</i> (ProQuest 2008 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780549565512">ISBN 978-0-549-56551-2</a>), pp. 42–46</span></li>
<li id="cite_note-Schmidt-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Schmidt_8-0">^</a></b> <span class="reference-text">T.C. Schmidt, Hippolytus of Rome: Commentary on Daniel (CreateSpace 2010 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1453795634">ISBN 1-4537-9563-4</a>) 4 23.3 and <a class="external text" href="http://www.chronicon.net/chroniconfiles/Hippolytus%20Commentary%20on%20Daniel%20by%20TC%20Schmidt.pdf" rel="nofollow">Hippolytus of Rome: Commentary on Daniel</a> (Chronicron.net 1st Ed. 2010) 4.23.3.</span></li>
<li id="cite_note-Britannica-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Britannica_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Hillerbrand, Hans J. (14 tháng 12 năm 2012). <a class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/115686/Christmas" rel="nofollow">“Christmas”</a>. Encyclopædia Britannica<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 12 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Hillerbrand%2C+Hans+J.&rft.pub=Encyclop%C3%A6dia+Britannica&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=December+14%2C+2012&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2FEBchecked%2Ftopic%2F115686%2FChristmas&rft.btitle=Christmas&rft.genre=book&rft.au=Hillerbrand%2C+Hans+J.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-Newton-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Newton_10-0">^</a></b> <span class="reference-text">Newton, Isaac, <i><a class="external text" href="http://www.gutenberg.org/files/16878/16878-h/16878-h.htm" rel="nofollow">Observations on the Prophecies of Daniel, and the Apocalypse of St. John</a></i>
(1733). Ch. XI. A sun connection is possible because Christians
consider Jesus to be the "Sun of righteousness" prophesied in Malachi
4:2.</span></li>
<li id="cite_note-SolInvictus-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-SolInvictus_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Roll, Susan K. (1995). <a class="external text" href="http://books.google.ca/books?id=6MXPEMbpjoAC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Toward the Origins of Christmas</i></a>. Peeters Publishers. tr. 130.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=130&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.ca%2Fbooks%3Fid%3D6MXPEMbpjoAC%26printsec%3Dfrontcover%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.aufirst=Susan+K.&rft.pub=Peeters+Publishers&rft.date=1995&rft.aulast=Roll&rft.btitle=Toward+the+Origins+of+Christmas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.au=Roll%2C+Susan+K.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-touchstone-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-touchstone_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-touchstone_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://touchstonemag.com/archives/article.php?id=16-10-012-v" rel="nofollow">William J. Tighe, "Calculating Christmas"</a></span></li>
<li id="cite_note-Roll87-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-Roll87_13-0">^</a></b> <span class="reference-text">Roll, pp. 88–90.<br />
Duchesne, Louis, <i>Les Origines du Culte Chrétien,</i> Paris, 1902, 262 ff.</span></li>
<li id="cite_note-bib-arch.org-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-bib-arch.org_14-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">McGowan, Andrew. <a class="external text" href="http://www.bib-arch.org/e-features/christmas.asp" rel="nofollow">“How December 25 Became Christmas, Biblical Archaeology Review, Retrieved 2009-12-13”</a>. Bib-arch.org<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 2 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Andrew&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=How+December+25+Became+Christmas%2C+Biblical+Archaeology+Review%2C+Retrieved+2009-12-13&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bib-arch.org%2Fe-features%2Fchristmas.asp&rft.aulast=McGowan&rft.genre=book&rft.pub=Bib-arch.org&rft.au=McGowan%2C+Andrew&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-adve-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-adve_15-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.newadvent.org/cathen/01165a.htm" rel="nofollow">“Catholic Encyclopedia: Advent”</a>. Newadvent.org. 1 tháng 3 năm 1907<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 12 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Newadvent.org&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1907-03-01&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.newadvent.org%2Fcathen%2F01165a.htm&rft.btitle=Catholic+Encyclopedia%3A+Advent&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Lễ Giáng Sinh"></span></span></li>
<li id="cite_note-mv-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-mv_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-mv_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietcatholic.net/News/Html/94281.htm" rel="nofollow">Các biểu tượng và ý nghĩa thiêng liêng của mùa Vọng</a></span></li>
<li id="cite_note-rfi-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-rfi_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-rfi_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-rfi_17-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.viet.rfi.fr/van-hoa/20121223-truyen-thong-giang-sinh-tai-chau-au" rel="nofollow">Truyền thống Giáng sinh tại châu Âu</a> , RFI, 23/12/2012</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vietbao.vn/The-gioi/Nguoi-Nga-don-Giang-sinh/10941287/159/" rel="nofollow">Người Nga đón Giáng sinh, theo AP, RFE</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nhatban.net/ttnb/a0150.html" rel="nofollow">Ngày lễ Giáng sinh ở Nhật Bản</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="commons:Special:Search/Lễ Giáng Sinh"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Christmas?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Lễ Giáng Sinh trên Wikimedia Commons">Lễ Giáng Sinh</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://conggiao.info/news/1667/12136/ban-biet-gi-ve-le-giang-sinh.aspx" rel="nofollow">Bạn biết gì về lễ Giáng Sinh?</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.viet.rfi.fr/van-hoa/20121223-truyen-thong-giang-sinh-tai-chau-au" rel="nofollow">Truyền thống Giáng sinh tại châu Âu</a> , RFI, 23/12/2012</li>
</ul>
<br clear="all" />
<table align="center" border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" class="toccolours" style="border-collapse: collapse; white-space: nowrap;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" bgcolor="#FFFFDD" width="30%">Ngày hôm trước<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_V%E1%BB%8Dng" title="Mùa Vọng">Mùa Vọng</a></b></td>
<td align="center" bgcolor="#FFFFBB" width="40%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_ph%E1%BB%A5ng_v%E1%BB%A5" title="Năm phụng vụ">Những ngày lễ Công giáo</a><br />
<b>Lễ Giáng Sinh</b><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_the_Papacy_SE.svg"><img alt="Emblem of the Papacy SE.svg" data-file-height="1105" data-file-width="815" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Emblem_of_the_Papacy_SE.svg/30px-Emblem_of_the_Papacy_SE.svg.png" height="41" width="30" /></a></td>
<td align="center" bgcolor="#FFFFDD" width="30%">Ngày hôm sau<br />
<b>Trong Tuần Bát Nhật Giáng Sinh<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_St%C3%AAphan%C3%B4,_t%E1%BB%AD_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Thánh Stêphanô, tử đạo">Thánh Stêphanô, tử đạo</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<div style="background-color: mintcream; border-color: #00115A; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="MCR.svg" data-file-height="140" data-file-width="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/MCR.svg/17px-MCR.svg.png" height="24" width="17" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:C%C6%A1_%C4%90%E1%BB%91c_gi%C3%A1o" title="Chủ đề:Cơ Đốc giáo">Chủ đề Cơ Đốc giáo</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<span id="interwiki-ar-ga"></span> <span id="interwiki-no-ga"></span> <span id="interwiki-az-fa"></span> <span id="interwiki-hr-fa"></span> <span id="interwiki-id-fa"></span> <span id="interwiki-kn-fa"></span> <span id="interwiki-li-fa"></span> <span id="interwiki-ml-fa"></span></div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Gi%C3%A1ng_sinh" title="Thể loại:Giáng sinh">Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_m%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Thể loại:Ngày lễ mùa đông">Ngày lễ mùa đông</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85" title="Thể loại:Ngày lễ">Ngày lễ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_v%C3%A0_Ng%C3%A0y_H%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99ng_trong_th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di_Hai" title="Thể loại:Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai">Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%85_Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Lễ Kitô giáo">Lễ Kitô giáo</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Charlemagne</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="topicon metadata" style="display: none; right: 32px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="94" data-file-width="103" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/18px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" height="16" width="18" /></a></div>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Charlemagne</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">Rex Francorum (<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_vua_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Frank&action=edit&redlink=1" title="Danh sách vua của người Frank (trang chưa được viết)">Vua của người Frank</a></i>)<i><br />
Rex Langobardorum (</i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vua_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Lombard&action=edit&redlink=1" title="Vua của người Lombard (trang chưa được viết)">Vua của người Lombard</a><i>)<br />
Imperator Romanorum (</i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Carolingien&action=edit&redlink=1" title="Đế quốc Carolingien (trang chưa được viết)">Hoàng đế của người La Mã</a><i>) </i></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Charlemagne-by-Durer.jpg"><img alt="Charlemagne-by-Durer.jpg" data-file-height="889" data-file-width="432" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Charlemagne-by-Durer.jpg/175px-Charlemagne-by-Durer.jpg" height="360" width="175" /></a>
<br />
<div>
Hoàng đế Charlemagne qua nét vẽ của hoạ sĩ người Đức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Albrecht_D%C3%BCrer" title="Albrecht Dürer">Dürer</a>.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Carolingien" title="Nhà Carolingien">nhà Carolingien</a></th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trị vì</th>
<td>768 – 814</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đăng quang</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a> năm 800</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pepin_L%C3%B9n" title="Pepin Lùn">Pepin Lùn</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" height="9" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đồng trị vì</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carloman_I" title="Carloman I">Carloman I</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" height="9" width="21" /></a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_I_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Karolingien&action=edit&redlink=1" title="Louis I của đế quốc Karolingien (trang chưa được viết)">Louis I Mộ đạo</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" height="9" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_I_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Karolingien&action=edit&redlink=1" title="Louis I của đế quốc Karolingien (trang chưa được viết)">Louis Mộ đạo</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" height="9" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Phối ngẫu</th>
<td><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" style="font-weight: normal;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#" id="collapseButton0" style="color: black;">hiện</a>]</span>Phối ngẫu</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hậu duệ</th>
<td><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="collapsible collapsed" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" style="font-weight: normal;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#" id="collapseButton1" style="color: black;">hiện</a>]</span>Hậu duệ</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pepin_L%C3%B9n" title="Pepin Lùn">Pepin Lùn</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" height="9" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bertrada_x%E1%BB%A9_Laon&action=edit&redlink=1" title="Bertrada xứ Laon (trang chưa được viết)">Bertrada xứ Laon</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_4" title="2 tháng 4">2 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/742" title="742">742</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%A8ge_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29&action=edit&redlink=1" title="Liège (thành phố) (trang chưa được viết)">Liège</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_1" title="28 tháng 1">28 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/814" title="814">814</a> (71 tuổi)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aachen" title="Aachen">Aachen</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">An táng</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_gi%C3%A1o_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Aachen&action=edit&redlink=1" title="Đại giáo đường Aachen (trang chưa được viết)">Đại giáo đường Aachen</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tôn giáo</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Ki-tô giáo</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Charlemagne</b> của đế quốc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karolinger" title="Karolinger">Karolinger</a> (phiên âm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a>: <i>Saclơmanhơ</i>,<sup class="reference" id="cite_ref-saclo_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-saclo-1">[1]</a></sup> (<small>phát âm tiếng Anh: </small><span class="IPA" title="Phiên âm theo IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/WP:IPAE" title="en:WP:IPAE">/ˈʃɑrlɨmeɪn/</a></span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latinh" title="Latinh">tiếng Latinh</a>: <span lang="la"><i>Carolus Magnus</i> hay <i>Karolus Magnus</i></span>, nghĩa là <i>Đại đế Carolus</i>; sinh 742 hay 747 – mất ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_1" title="28 tháng 1">28 tháng 1</a> năm 814) là vua của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Frank" title="Người Frank">người Frank</a> (768 – 814), trở thành vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> đầu tiên của nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-2">[2]</a></sup> Ông đã chinh phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a> và lấy vương miện sắt của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lombardia" title="Lombardia">Lombardia</a> năm 774, và trong một chuyến viếng thăm thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roma" title="Roma">Roma</a> vào năm 800, được phong "Imperator Augustus" (<i>Hoàng đế vĩ đại</i>) bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_L%C3%AA%C3%B4_III" title="Giáo hoàng Lêô III">Giáo hoàng Lêô III</a> vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">Giáng sinh</a>. Sự kiện này đã tạm thời khiến ông trở thành một đối thủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">đế quốc Đông La Mã</a>. Bằng những chuyến phục chinh và việc củng cố nội bộ, Hoàng đế Karl I góp phần định dạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a> và thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_C%E1%BB%95" title="Trung Cổ">Trung cổ</a>. Ông cho xây trường học, đường xá, cầu cống, cải thiện đời sống nhân dân Frank;<sup class="reference" id="cite_ref-suasanbuar_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-suasanbuar-3">[3]</a></sup> và sự thống trị của ông cũng ảnh hưởng tới thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A5c_H%C6%B0ng" title="Phục Hưng">Phục hưng</a>, sự hồi sinh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt" title="Nghệ thuật">nghệ thuật</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a" title="Văn hóa">văn hóa</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-jjbutt_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-jjbutt-4">[4]</a></sup> Trong danh sách các vua nước Đức, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_v%C3%A0_ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Danh sách vua và hoàng đế Pháp">Pháp</a> và đế quốc La Mã Thần thánh, ông được ghi là <b>Charles I</b> (theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>) hay <b>Karl I</b> (theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tiếng Đức">tiếng Đức</a>).<br />
Là con trưởng của vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pepin_III&action=edit&redlink=1" title="Pepin III (trang chưa được viết)">Pepin III</a> (<i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pepin_L%C3%B9n" title="Pepin Lùn">Pepin Lùn</a></i>) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bertrada_x%E1%BB%A9_Laon&action=edit&redlink=1" title="Bertrada xứ Laon (trang chưa được viết)">Bertrada xứ Laon</a>,
tên thật của ông trong tiếng Frank cổ không được ghi ghép lại, nhưng có
các dạng trong tiếng La Tinh như "Carolus" hay mang nghĩa "thuộc về
Karol". Ông kế nghiệp vua cha và cùng cai trị với em trai là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carloman_I" title="Carloman I">Carloman I</a>,
cho đến khi Carloman chết vào năm 771. Karl I tiếp tục chính sách của
cha ông đối với chế độ Giáo hoàng và trở thành người bảo vệ cho chế độ
đó, tách người dân Lombard ra khỏi chính quyền tại Ý và phát động chiến
tranh với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Saracen&action=edit&redlink=1" title="Người Saracen (trang chưa được viết)">người Saracen</a> đang đe dọa lãnh thổ của ông ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>. Ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roncesvalles" title="Roncesvalles">Roncesvalles</a>
vào năm 778, một trong những chiến dịch đó làm vua Karl I nếm sự thất
bại nhất trong đời ông, nhưng giành chiến thắng sau 20 năm gian khổ
chiến đấu rửa hận.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt86_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt86-5">[5]</a></sup> Ông cũng từng chiến đấu với người đến từ phía đông, đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sachsen" title="Người Sachsen">người Sachsen</a>,
và, sau một cuộc chiến tranh khốc liệt kéo dài, ông đã buộc họ phải
tuân theo sự cai trị của mình. Ông đã biến họ thành những người theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">đạo Cơ đốc</a>, sáp nhập họ vào vương quốc của mình và từ đó dọn đường cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_Otto&action=edit&redlink=1" title="Nhà Otto (trang chưa được viết)">nhà Otto</a> (hay <i>Liudolfing</i>)
sau này. Là một thiên tài quân sự xuất sắc và có những tài năng của một
nhà chính trị vĩ đại; tổng cộng có đến 55 cuộc chinh phạt được phát
động dưới triều vua Charlemagne.<sup class="reference" id="cite_ref-saclo_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-saclo-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-6">[6]</a></sup>
Vương quốc Frank trở nên cực thịnh nhất trong thời kỳ cầm quyền của
ông, lãnh thổ của đế quốc Franhk lúc này bao gồm hầu hết đất đai của đế
quốc La Mã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_M%C3%A3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="La Mã cổ đại">xưa kia</a>, chạy dài từ phía Nam dãy Piarene (Tây Ban Nha) đến sống Enber và Boen (Đức), từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a> cho tới <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_H%E1%BA%A3i_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Bắc Hải (định hướng)">Bắc Hải</a><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
Triều đại rực rỡ của ông trở thành một thời kỳ phục hưng của Giáo hội La Mã.<sup class="reference" id="cite_ref-jjbutt_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-jjbutt-4">[4]</a></sup> Là một vị Hoàng đế La Mã Thần thánh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Triều đại">triều đại</a> huy hoàng của ông kéo dào 14 năm, và phục hưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">Đế quốc La Mã</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%81n_v%C4%83n_minh_La_M%C3%A3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Nền văn minh La Mã cổ đại (trang chưa được viết)">cổ đại</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-9">[9]</a></sup>
Ông là một vị Quốc vương vĩ đại của Vương quốc Frank, trong những vị
Hoàng đế vĩ đại nhất của nước Đức, và lấy thêm được nhiều lãnh thổ trên
đất Đức thông qua những những cuộc chiến tranh của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-suasanbuar_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-suasanbuar-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-10">[10]</a></sup> Ngày nay Hoàng đế Karl I được coi như là vị <i>Cha già Dân tộc</i> của cả hai nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, thậm chí có khi là <i>Người cha của cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a></i> ("pater Europae") hay <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Nguyên thủ quốc gia">Nguyên thủ</a> của cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Thế giới">thế giới</a></i> ("capus orbit").<sup class="reference" id="cite_ref-sTalbott_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-sTalbott-11">[11]</a></sup> Charlemagne là vị vua đầu tiên của một đế quốc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a> sau sự sụp đổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">Đế quốc La Mã</a> phía Tây (476). Trong khi chính trị gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc xã</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Himmler" title="Heinrich Himmler">Heinrich Himmler</a> công khai tố cáo ông là "kẻ giết những người Đức", trùm phát xít <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> xem ông là một trong những vị hoàng đế vĩ đại trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Lịch sử Đức">lịch sử Đức</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF_v.C3.A0_th.E1.BB.9Di_ni.C3.AAn_thi.E1.BA.BFu"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thân thế và thời niên thiếu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#L.C3.AAn_ng.C3.B4i_vua"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lên ngôi vua</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_chinh_ph.E1.BA.A1t"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Các cuộc chinh phạt</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chinh_ph.E1.BB.A5c_Aquintain"><span class="tocnumber">2.1.1</span> <span class="toctext">Chinh phục Aquintain</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#C.C6.B0.E1.BB.9Bp_.C4.91o.E1.BA.A1t_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_Karloman_v.C3.A0_chinh_ph.E1.BB.A5c_v.C6.B0.C6.A1ng_qu.E1.BB.91c_Lombardia"><span class="tocnumber">2.1.2</span> <span class="toctext">Cướp đoạt lãnh thổ của Karloman và chinh phục vương quốc Lombardia</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chinh_ph.E1.BB.A5c_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Sachsen_.28772-804.29"><span class="tocnumber">2.1.3</span> <span class="toctext">Chinh phục người Sachsen (772-804)</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_T.C3.A2y_Ban_Nha_H.E1.BB.93i_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">2.1.4</span> <span class="toctext">Chiến tranh với nước Tây Ban Nha Hồi giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chinh_ph.E1.BA.A1t_x.E1.BB.A9_Bayern"><span class="tocnumber">2.1.5</span> <span class="toctext">Chinh phạt xứ Bayern</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chinh_ph.E1.BB.A5c_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Avar"><span class="tocnumber">2.1.6</span> <span class="toctext">Chinh phục người Avar</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Chinh_ph.E1.BB.A5c_x.E1.BB.A9_Bretagne"><span class="tocnumber">2.1.7</span> <span class="toctext">Chinh phục xứ Bretagne</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_chinh_ph.E1.BA.A1t_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">2.1.8</span> <span class="toctext">Các cuộc chinh phạt khác</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#L.C3.AAn_ng.C3.B4i_Ho.C3.A0ng_.C4.91.E1.BA.BF_La_M.C3.A3_Th.E1.BA.A7n_th.C3.A1nh"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Lên ngôi Hoàng đế La Mã Thần thánh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Quan_h.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Quan hệ đối ngoại</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#.C4.90.E1.BB.91i_n.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Đối nội</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_v.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Chính sách văn hoá</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#C.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Cá nhân</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#T.C3.ADnh_c.C3.A1ch"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Tính cách</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Trang_ph.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Trang phục</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Di_s.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Di sản</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF_v.C3.A0_th.E1.BB.9Di_ni.C3.AAn_thi.E1.BA.BFu">Thân thế và thời niên thiếu</span></h2>
Karl sinh ngày 2 tháng 4 năm 742 Công nguyên, xuất thân trong gia tộc
Arnulf, một gia tộc danh tiếng của vương quốc Frank. Ông là con trai
trưởng của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pipin_L%C3%B9n&action=edit&redlink=1" title="Pipin Lùn (trang chưa được viết)">Pipin Lùn</a>, viên Quản thừa (<i>Maire du palais</i>)
cuối cùng của triều đại Merovingien (741 – 751) và là vua đầu tiên của
triều đại Carolingien của vương quốc Frank. Mẹ ông là Bertrade, con gái
của Bá tước xứ Laon. Theo các sử gia biên niên thời đó, cha mẹ của Karl
chỉ chính thức kết hôn khi cậu được vài tuổi, lúc đó con trai của họ mới
được làm phép rửa tội và đặt tên thánh. Năm Karl 7 tuổi, cậu có một đứa
em tên là Karloman.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-13">[13]</a></sup> Kể từ sau khi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clovis_I" title="Clovis I">Clovis I</a> qua đời, các vị vua Frank đều yếu kém, do đó các viên Quản thừa thâu tóm quyền bính.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup>
Ông cố của Karl I là Heristal, viên Quản thừa đã thống nhất nội bộ của
Vương quốc, dẹp tan các thế lực thù địch. Ông nội của ông là Karl Búa
Sắt (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charles_Martel" title="Charles Martel">Charles Martel</a></i>), viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3n_th%E1%BB%ABa" title="Quản thừa">Quản thừa</a> đã đánh bại quân xâm lược của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Omeyyad" title="Nhà Omeyyad">Đế quốc Ả Rập</a> trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Poitiers_%28732%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Poitiers (732) (trang chưa được viết)">trận Poitiers</a> vào năm 732 Công nguyên.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
Karl sớm tham gia các trò chơi đòi hỏi nhiều về vận động cơ bắp như
săn bắn, cưỡi ngựa và đặc biệt là cậu rất thích bơi lội. Lớn lên một
chút, Karl được dạy võ, dạy đánh kiếm, bắn cung và dạy về việc đánh
trận. Cậu cũng được giáo dục về văn hóa, được các giáo sĩ kể chuyện về
Kinh Thánh, về các Thánh tông đồ, về lịch sử Giáo hội và cả những bài
học đạo đức rút ra từ các câu chuyện đó. Karl cũng được giáo dục về cách
ứng xử và các nghi lễ tôn giáo. Tuy nhiên Karl không được học đọc học
viết, một lỗ hổng kiến thức mà vị vua tương lai sẽ ra sức bù đắp về sau.
Pipin Lùn cũng đã không bỏ qua một cơ hội nào để huấn luyện con trai
mình về phép cai trị đất nước, cách đánh giá các cận thần,...<sup class="reference" id="cite_ref-lvq45_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq45-15">[15]</a></sup>
Từ nhỏ, Karl đã theo Pipin trong các chuyến công cán, mắt thấy tai nghe
mọi việc và còn tham gia phụ giúp cha mình việc chính sự, nhờ đó học
hỏi được nhiều kinh nghiệm về mọi mặt.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C3.AAn_ng.C3.B4i_vua">Lên ngôi vua</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vitrail_Cath%C3%A9drale_de_Moulins_160609_34.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1538" data-file-width="1309" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Vitrail_Cath%C3%A9drale_de_Moulins_160609_34.jpg/180px-Vitrail_Cath%C3%A9drale_de_Moulins_160609_34.jpg" height="211" width="180" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Chân dung vua Karl Đại Đế tại Nhà thờ Chính tòa Moulins, nước Pháp vào <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_XV" title="Thế kỷ XV">thế kỷ XV</a>.</div>
</div>
</div>
Vào ngày 24 tháng 9 năm 769, Pipin Lùn trong khi chinh phạt xứ
Aquintaine đã qua đời tại Saint-Denis, hưởng dương 54 tuổi. Theo truyền
thống của người Frank, trong di chúc của vua Pipin thì vương quốc được
chia đôi cho hai người con trai dưới sự chủ trì của Thái hậu Bertrade.
Karl nhận được Austrasia, phần lớn Nuestria và lãnh thổ nằm giữa sông
Loire và sông Garrone. Em trai ông, Karloman thì cai trị phía Đông
Burgundy, Provence, Alemanini và đông Aquintain. Ngày 9 tháng 10 năm đó,
Karl I và Karloman I cùng nhau làm lễ xưng vương, một ở Noyon, một ở
Soissons.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq45_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq45-15">[15]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt82_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt82-17">[17]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_chinh_ph.E1.BA.A1t">Các cuộc chinh phạt</span></h3>
<i>"Nhờ vào một thanh bảo kiếm và một Thập tự giá"</i>, vua Karl Đại
Đế trở thành vị Bá vương của toàn thể Tây Âu. Là một vị vua - chiến
binh, sau khi trở thành vị Quốc vương duy nhất của Vương quốc Frank vào
năm 771, ông bắt đầu thực hiện những ý định sau của ông:<sup class="reference" id="cite_ref-sGelfrand_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-sGelfrand-18">[18]</a></sup><br />
<ul>
<li>Thống nhất mọi tộc người Đức thành một Vương quốc, điều này có nghĩa
là mở rộng bờ cõi của Vương quốc Frank đến các vùng đất khác.</li>
<li>Đưa toàn bộ Vương quốc của ông trở thành một Vương quốc theo Ki-tô giáo.</li>
</ul>
Do đó, chiến tranh xảy ra trong suốt triều đại của vua Karl Đại Đế.
Ông giành nhiều chiến thắng vang dội cũng là nhờ vào một lực lượng Quân
đội được huấn luyện rất tốt, hùng mạnh và có tinh thần kỷ cương cao do
vua cha và ông nội để lại cho ông.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-19">[19]</a></sup>
Tuy nhiên, ông giành được nhiều chiến thắng trên trận tiền cũng là nhờ
những tài năng của ông: ông là một nhà chinh phạt kiên trì, và ông cũng
là một người chiến binh dũng mãnh, nên thường hạ gục được đối phương.<sup class="reference" id="cite_ref-sGelfrand_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-sGelfrand-18">[18]</a></sup> Và, cũng như vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexandros_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Alexandros Đại đế">Alexandros Đại Đế</a> xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Macedonia" title="Vương quốc Macedonia">Macedonia</a> và vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friedrich_II_c%E1%BB%A7a_Ph%E1%BB%95" title="Friedrich II của Phổ">Friedrich II Đại Đế nước Phổ</a>, ông là một thiên tài quân sự.<sup class="reference" id="cite_ref-magazine_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-magazine-20">[20]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chinh_ph.E1.BB.A5c_Aquintain">Chinh phục Aquintain</span></h4>
Ít lâu sau khi lên nối ngôi, hai vị vua mới của Vương triều
Karolingien nhanh chóng đi vào vết xe đổ của triều đại trước. Sự rạn nứt
trong quan hệ giữa hai anh em đã đến mức mà Thái hậu Betrade không thể
nào hòa giải được. Ví dụ, khi vùng Aquintaine thuộc quyền cai trị của
Karl nổi loạn vào tháng 3 năm 769, vua Karl I đã nhờ đến sự giúp đỡ của
em trai mình và vua em Karloman đã chối từ, lấy lý do là các cận thần
không thích việc binh đao. Điều này đã khiến vua anh Karl I hết sức thất
vọng.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq46_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq46-21">[21]</a></sup><br />
Nhưng vua Karl I không nản lòng. Ông tự mình cầm quân đánh xuống vùng
Aquintaine. Năm 769, Quân đội của vua Karl I tràn vào vùng này. Công
tước Aquintain hoảng sợ, vội vã bỏ chạy sang Công quốc Gascony. Karl
không buông tha, vượt sông Garonne tràn vào Gascony quyết bắt cho kỳ
được viên công tước này. Công tước Lupus của Gascony biết sức mình không
chống nổi với Karl bèn phải giao nộp công tước Aquintain và cắt một
phần lãnh thổ dâng cho Karl. Kết quả của cuộc chinh phạt này đã giúp cho
Karl làm chủ một vùng lãnh thổ rộng lớn và phì nhiêu tại lưu vực sông
Garonne, sông Dordogne cho tới phía Bắc dãy Pyrénées.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt82_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt82-17">[17]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C6.B0.E1.BB.9Bp_.C4.91o.E1.BA.A1t_l.C3.A3nh_th.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_Karloman_v.C3.A0_chinh_ph.E1.BB.A5c_v.C6.B0.C6.A1ng_qu.E1.BB.91c_Lombardia">Cướp đoạt lãnh thổ của Karloman và chinh phục vương quốc Lombardia</span></h4>
Lo lắng Karl sẽ trả thù Karloman vì em trai không chịu đem quân đến
cứu mình, Bertrada đã gọi hai người con đến hòa giải. Bà cũng môi giới
chuyện hôn nhân giữa Karl và con gái của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Desiderius_x%E1%BB%A9_Lombardia&action=edit&redlink=1" title="Desiderius xứ Lombardia (trang chưa được viết)">Desiderius</a>,
vua xứ Lombardia - với hôn lễ được cử hành vào ngày 25 tháng 12 năm 770
- bất chấp việc Giáo hội La Mã ngăn cản vì không muốn cho vương quốc
Frank có quan hệ thân thiết với Vương quốc Lombardia. Ỳ định của người
mẹ là hàn gắn sự rạn nứt giữa hai anh em trai.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq46_21-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq46-21">[21]</a></sup><br />
Nhưng mọi chuyện không kéo dài. Vương quốc Lombardia luôn uất ức về việc bị Pipin Lùn đánh bại và phải trả đất cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Giáo hội La Mã</a>
nên luôn muốn nổi dậy phản kháng. Mùa chay năm 771, lợi dụng sự tranh
chấp ngôi vị Giáo hoàng, vua Desiderius đã kéo quân vào thành La Mã.
Karl ngay lập tức đuổi người vợ Lombardia của mình về nước và cắt đứt
mọi quan hệ với Vương quốc này. Còn Karloman chưa kịp phản ứng gì thì đã
đột ngột qua đời vào ngày 4 tháng 12 năm 771 tại Samoussy, khi mới 22
tuổi, và được an táng tại Reims.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-22">[22]</a></sup>
Ngay lập tức Karl liền xua quân chiếm đoạt lãnh thổ của Karloman. Tức
giận vì bị cướp đoạt quyền thừa kế, góa phụ và hai con trai của Karloman
đã chạy sang lánh nạn tại vương quốc Lombardia, điều này làm Karl càng
giận dữ.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt82_17-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt82-17">[17]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq46_21-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq46-21">[21]</a></sup> Chiến tranh giữa hai nước là không tránh khỏi.<br />
Tháng 3 năm 772, Desiderius đã ép buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_A%C4%91rian%C3%B4_I" title="Giáo hoàng Ađrianô I">Giáo hoàng Ađrianô I</a>
vừa nhậm chức phải làm lễ phong vương cho hai con trai của Karloman
đang tị nạn tại kinh đô Pavia của Lombardia. Vốn đã không tán đồng quan
hệ hôn nhân của hai vương quốc Frank và Lombardia, lại tin vào sự giúp
đỡ của người Frank, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng" title="Giáo hoàng">Giáo hoàng</a>
Ađrianô I đã cự tuyệt. Thế là Desiderius kéo quân chiếm đóng nhiều vùng
đất quanh thành La Mã, buộc Giáo hoàng Ađrianô I phải cầu cứu người
Frank. Tuy nhiên Karl I không vội động binh ngay mà tổ chức những cuộc
đàm phán với Desiderius trong đó những điều kiện Karl đưa ra khiến
Desiderius không thể nào chấp nhận. Bằng cách này Karl muốn đổ mọi trách
nhiệm lên đầu vua Lombardia để mình danh chính ngôn thuận khởi binh.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq48_23-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq48-23">[23]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="414" data-file-width="556" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg/230px-Charlemagne_and_Pope_Adrian_I.jpg" height="171" width="230" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Karl và giáo hoàng Adrianô I</div>
</div>
</div>
Mùa thu năm 773, Karl xua quân qua dãy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anp%C6%A1" title="Anpơ">Anpơ</a>
chinh phạt Lombardia. Vua Karl ngồi trên lưng con chiến mã với tư thế
oai phong lẫm liệt. Ông mặc áo giáp sắt chiếu sáng lập lòe, đầu đội mũ
trụ, tay bọc giáp sắt, tay trái cầm một ngọn giáo sắt, tay phải đặt lên
chuôi chiếc gươm đeo bên hông. Con chiến mã của ông cũng có màu đỏ xám
như sắt. Cả đạo quân của ông cũng trang bị áo giáp sắt, khiến "<i>khắp đồng nội cũng như khắp bầu trời đâu đâu cũng lập lòe ánh sáng của các loại giáp sắt.</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt84_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt84-24">[24]</a></sup>
Karl đã xua dòng lũ bằng sắt thép đó tàn phá miền Lombardia của Ý. Bằng
một cuộc hành quân táo bạo vượt qua hẻm núi giữa ngọn Cenis và ngọn
Saint Bernard, Quân đội Frank đã tập kích vào sau lưng quân Lombardia và
đánh tan tác quân địch. Desiderius tháo chạy về kinh đô Pavia, còn vợ
con của Karloman chạy về Verona. Karl xua quân truy kích, chiếm Verona
và bắt sống vợ con của Karloman, cướp đoạt toàn bộ tài sản của gia đình
họ. Đến tháng 6 năm 774, sau những trận công kích dữ dội Pavia thất thủ
và gia đình Desiderius bị bắt đưa về Liège. Không thấy những sử liệu nào
thời đó nói về số phận của con gái Desiderius, người vợ đã bị Karl
ruồng rẫy.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq48_23-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq48-23">[23]</a></sup>
Karl lấy làm đắc ý, bèn đội chiếc vương miện bằng sắt nổi tiếng của
Lombardia, tự xưng làm vua của cả vương quốc Frank lẫn vương quốc
Lombardia.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt84_24-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt84-24">[24]</a></sup><br />
Cùng năm đó, Karl cũng sang Ý nghỉ ngơi nhân lễ Phục sinh. Trước khi
hạ thành Pavia không lâu, Karl thể theo yêu cầu của Giáo hoàng Ađrianô I
đã xác nhận việc cha mình, Pipin Lùn tặng cho Giáo hội La Mã các miền
Ravenna, Spoleto, Benevento, Venezia và Istria. Trên thực tế, lần tiến
quân này của Karl chỉ nhằm khống chế miền Bắc và miền Trung Ý. Thôn tính
vương quốc Lombardia, thiết lập chế độ bảo hộ đối với La Mã là thành
quả lớn nhất của Karl trong cuộc chinh phạt này.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt84_24-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt84-24">[24]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq49_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq49-25">[25]</a></sup> Với lưỡi gươm bất khả chiến bại của ông, bộ lạc hung dữ Lombardia đã sụp đổ sau hai thế kỷ thống trị bán đảo Ý.<sup class="reference" id="cite_ref-esalmon_26-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-esalmon-26">[26]</a></sup><br />
Đến năm 787, Karl đích thân xua quân xuống miền Nam Ý, tới tận Capua
để uy hiếp Công tước Benevento, buộc ông ta nộp cống và xưng thần.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt86_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt86-5">[5]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chinh_ph.E1.BB.A5c_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Sachsen_.28772-804.29">Chinh phục người Sachsen (772-804)</span></h4>
Cuộc chiến chống lại người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sachsen" title="Sachsen">Sachsen</a> là chiến dịch chinh phục ác liệt và tốn kém nhất của vua Karl I, trước sau kéo dài 32 năm và trải qua 18 chiến dịch lớn.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt90_27-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt90-27">[27]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 292px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Growth_of_Frankish_Power,_481-814_Edit.jpeg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="694" data-file-width="1085" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/64/Growth_of_Frankish_Power%2C_481-814_Edit.jpeg/290px-Growth_of_Frankish_Power%2C_481-814_Edit.jpeg" height="185" width="290" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Sự trỗi dậy của đế quốc Frank (phần màu xanh dương là những vùng đất bị Karl I xâm chiếm).</div>
</div>
</div>
Người Sachsen vốn là một dân tộc định cư trong vùng lãnh thổ giữa
sông Ranh và sông Enbơ của nước Đức. Vào thế kỷ thứ 8, họ vẫn còn trong
giai đoạn cuối của xã hội nguyên thủy, sống thành từng bộ lạc, chưa có
một quốc gia riêng và hoàn toàn xa lạ với nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_minh_La_M%C3%A3_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Văn minh La Mã cổ đại">văn minh La Mã cổ</a> bất chấp mọi nỗ lực truyền đạo của các giáo sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Cơ Đốc giáo</a>.
Họ yêu tự do, bảo lưu tín ngưỡng Bái vật giáo và truyền thống văn hóa
của họ, không chấp nhận sự thống trị từ bên ngoài và cũng không chấp
nhận sự áp đặt văn hóa từ bên ngoài. Sự khác biệt như vậy khiến giữa
người Sachsen và vương quốc Frank láng giềng luôn có xung đột. Người
Sachsen thường xuyên tổ chức các đợt tấn công cướp phá vào lãnh thổ của
vương quốc Frank; đáp lại vương quốc Frank cũng thường xuyên đưa binh
đánh dẹp nhưng không có kết quả. Khi lên ngôi Quốc vương, Karl I đã
quyết tâm phải giải quyết triệt để vấn đề Sachsen.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq49_25-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq49-25">[25]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt90_27-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt90-27">[27]</a></sup><br />
Chiến dịch đầu tiên mở màn vào năm 772 sau một vụ cướp phá của những
người Sachsen. Karl I đích thân chỉ huy quân đội Frank tiến từ miền
Hessen tiến vào phía Nam lãnh thổ Sachsen và chiếm Eresburg. Quân đội
Frank tiếp tục phá vỡ một vòng thành bảo vệ thân cây Irminsul - cây cột
chống trời trong truyền thuyết của người Sachsen - và cướp đoạt toàn bộ
vàng bạc châu báu mà người dân Sachsen đem đến để dâng cúng cho cây trụ
này. Sau đó quân đội Frank tiến đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Weser" title="Weser">sông Weser</a>.
Nhưng người Sachsen vẫn tiếp tục chiến đấu một cách ngoan cường. Họ lợi
dụng việc Karl vướng bận vào chiến sự ở Lombardia, lại nổi dậy chống
lại vương quốc Frank. Họ đánh phá Hessen và chiếm thánh đường Fritzler -
biểu tượng của thắng lợi trong sứ mệnh truyền đạo của các giáo sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a>.
Karl I nhanh chóng trừng phạt hành vi này vào năm 774 và đến năm sau,
năm 775 ông lại điều đại binh mở một cuộc hành quân quy mô lớn, chiếm
pháo đài Sigisburg, tụ điểm dân cư Brunisberg và dừng lại bên bờ sông
Weser.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq50_28-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq50-28">[28]</a></sup>
Trước sức kháng cự mãnh liệt của người dân Sachsen, Karl thay đổi chiến
lược, quân đi đến đâu xây dựng đồn lũy đến đó nhằm dần dần lấn chiếm
lãnh thổ người Sachsen tựa tằm ăn lá dâu.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt91_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt91-29">[29]</a></sup><br />
Cuộc chiến tranh xâm lược của Karl đối với người Sachsen được che đậy
bằng danh nghĩa truyền bá đạo Thiên Chúa cho các tín đồ dị giáo. Karl
đã phái đông đảo giáo sĩ đến các khu vực của người Sachsen và xây dựng
nhà thờ khắp nơi để ép người dân Sachsen theo đạo Thiên chúa. Vào năm
780 Karl ban bố sắc lệnh về khu vực của người Sachsen, trong đó cấm tiệt
mọi tập quán "dị giáo", cấm dùng bạo lực xâm phạm nhà thờ và giáo sĩ,
đồng thời ban hành hình phạt tử hình đối với ai phạm các điều nói trên
hoặc không chịu làm phép rửa tội; đồng thời quy định cư dân địa phương
phải cung cấp tài sản, ruộng đất và phải đi lao dịch cho Giáo hội. Karl
đã dùng biện pháp đàn áp đẫm máu và khủng bố tôn giáo để buộc người
Sachsen theo đạo Cơ Đốc và mở rộng thế lực đến khu vực của người Sachsen
và khu vực Trung Âu.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt91_29-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt91-29">[29]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt92_30-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt92-30">[30]</a></sup><br />
Mùa hè năm 776, vua Karl I lại tổ chức một cuộc chinh phạt mới. Sau
khi giành được thắng lợi, ông đã tổ chức một hội nghị ở Padeborn tại
miền Nam Westphalia, trong đó bắt buộc các thủ lĩnh người Sachsen chiến
bại phải tham dự và phải thề sẽ cải theo đạo Công giáo. Hội nghị
Padeborn là bản tổng kết toàn bộ những thành quả của Karl đạt được ở
Sachsen. Đồng thời, sau hội nghị công cuộc truyền đạo được xúc tiến mạnh
mẽ hơn và có hệ thống hơn: xứ Sachsen bị chia thành các vùng truyền đạo
khác nhau do các Giám mục và Tu viện trưởng cai quản.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq50_28-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq50-28">[28]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq51_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq51-31">[31]</a></sup><br />
Tuy nhiên người Sachsen vẫn tiếp tục nổi dậy và chiến đấu hết sức ngoan cường. Một thủ lĩnh dân Sachsen là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Widukind_%28Sachsen%29&action=edit&redlink=1" title="Widukind (Sachsen) (trang chưa được viết)">Widukind</a>
đã dấy binh khởi nghĩa vào năm 778 nhân lúc Đại đế Karl I bận chinh
chiến ở Tây Ban Nha. Các tu sĩ bị tàn sát và khu vực bờ Đông sông Ranh
bị cướp phá đến tận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Moselle&action=edit&redlink=1" title="Sông Moselle (trang chưa được viết)">sông Moselle</a>.
Vương quốc Frank phản ứng ngay: trong suốt các năm 779 và 780 Quân đội
Frank càn qua quét lại, sục sạo đến tận bờ sông Enbơ - nơi giáp ranh với
khu vực sinh sống của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Slav" title="Người Slav">người Xlavơ</a>.
Quốc vương Karl I buộc người Sachsen trong vùng phải bỏ đạo cũ chuyển
sao đạo Thiên Chúa đồng thời tổ chức luôn một bộ máy hành chính thô sơ
cho miền này.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq51_31-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq51-31">[31]</a></sup>
Tuy nhiên đến năm 782 người Sachsen lại vùng lên đấu tranh. Họ đã đánh
tan tác Quân đội Frank tại bờ sông Weser, giết chết cả viên Nội thị Đại
thần và viên Giám quân Đại thần của Karl cùng 4 Bá tước và 20 quý tộc
khác. Tình hình trở nên nguy cấp cho Quân đội Frank cho đến khi có một
đạo quân tiếp viện do Karl phái đến để vãn hồi tình hình. Đại đế Karl I
đã cho chặt đầu 4500 quân khởi nghĩa tại Verdun gần sông Aare để trả
thù. Không những số người bị giết quá nhiều mà cách hành hình cũng hết
sức tàn bạo: bất cứ ai dù là người lớn hay trẻ con, chỉ cần cao hơn
thanh đại đao đều bị đem là xử trảm.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt92_30-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt92-30">[30]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Charlemagne_742_814_receiving_the_submission_of_Witikind_at_Paderborn_in_785_Ary_Schefferr_1795_1858.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1934" data-file-width="2276" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Charlemagne_742_814_receiving_the_submission_of_Witikind_at_Paderborn_in_785_Ary_Schefferr_1795_1858.jpg/220px-Charlemagne_742_814_receiving_the_submission_of_Witikind_at_Paderborn_in_785_Ary_Schefferr_1795_1858.jpg" height="187" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Witikind&action=edit&redlink=1" title="Witikind (trang chưa được viết)">Witikind</a> đầu hàng vua Karl I tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paderborn" title="Paderborn">Paderborn</a> vào năm 785. Họa phẩm của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ary_Scheffer&action=edit&redlink=1" title="Ary Scheffer (trang chưa được viết)">Ary Scheffer</a> (1795-1858). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Versailles" title="Versailles">Versailles</a>.</div>
</div>
</div>
Những hành động man rợ này chả có tác dụng gì ngoài việc làm bùng
thêm ngọn lửa căm thù của nhân dân Sachsen. Những cuộc khởi nghĩa tiếp
tục nổ ra dưới sự lãnh đạo của Widukind. Đại đế Karl I đã phải tổ chức
ba chiến dịch chinh phạt lớn trong các năm 783 và 784. Thậm chí ông đã ở
lại miền Sachsen trong suốt mùa đông 784-785. Các đạo quân Frank đã chà
xát khắp miền Sachsen trong suốt nhiều năm. Cuối cùng, nhận thấy khó có
thể chống cự, Widukind cùng các chiến hữu đã ra hàng Karl vào mùa hè
năm 785. Ông và các bạn chiến đấu được tha tội chết, nhưng buộc ông phải
làm lễ rửa tội cải sang đạo Thiên chúa. Tuy khoan dung với các thủ
lĩnh, Karl lại muốn nghiêm trị người dân hòng khuất phục người Sachsen
bằng một chính sách khủng bố tàn bạo. Tất cả mọi người Sachsen phải cải
theo Công giáo, trẻ con phải được rửa tội và đặt tên thánh ngay lúc mới
sinh, quy định của Giáo hội phải được tuân thủ nghiêm ngặt và các tập
quán dị giáo bị cấm triệt. Hình phạt đặt ra rất khắt khe, có thể là tử
hình.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq52_32-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq52-32">[32]</a></sup><br />
Kiệt quệ, người Sachsen đành khuất phục. Tuy nhiên phong trào khởi
nghĩa của người Sachsen chưa tắt đi. Năm 792 một cuộc khởi nghĩa quy mô
lớn lại bùng nổ<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt92_30-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt92-30">[30]</a></sup>.
Năm 798 người Sachsen lại tiếp tục khởi nghĩa. Nhà thờ và các giáo sĩ
là mục tiêu đầu tiên, hậu quả của một chính sách Cơ đốc hóa phiến diện.
Còn người Sachsen thì xem việc đấu tranh giành độc lập đồng nghĩa với
việc đấu tranh bảo vệ tín ngưỡng cổ truyền.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq52_32-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq52-32">[32]</a></sup>
Hàng năm Karl phải liên tục phái quân sang Sachsen để khống chế tình
thế. Ông đích thân chỉ huy quá trình trấn áp suốt mấy năm liền với mức
độ khốc liệt và tàn bạo hơn hẳn các cuộc hành binh trước đó. Không chỉ
bị tận diệt một cách có hệ thống mà theo đạo luật năm 795, người Sachsen
còn phải bị lưu đày khỏi quê cha đất tổ và người Frank được đưa tới để
thay thế. Quân đội Frank tràn vào sục sạo các làng mạc, lùa từng đoàn
người Sachsen đến những vùng xa xôi nơi họ bị phân tán với cộng đồng
người Frank bản địa. Vào năm 804, Hoàng đế Karl I mở một cuộc thân chinh
lần cuối cùng, buộc người Sachsen phải rời bỏ vùng Holstein và chấm dứt
mọi sự phản kháng. Bộ tộc Sachsen gần như không còn gì sau cuộc địa
chấn năm 804 với 1 vạn gia đình bị đày đến hai bờ sông Enbơ và bị phân
tán trong khắp xứ Gaule và xứ Germania. Vậy là người Sachsen đã bị khuất
phục sau 32 năm chiến đấu liên tục.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq53_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq53-33">[33]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt93_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt93-34">[34]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_v.E1.BB.9Bi_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_T.C3.A2y_Ban_Nha_H.E1.BB.93i_gi.C3.A1o">Chiến tranh với nước Tây Ban Nha Hồi giáo</span></h4>
Vào giữa thế kỷ thứ 8, triều đại Umayyad bị lật đổ và thay bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Abbas" title="Nhà Abbas">triều Abbas</a> tại Ả Rập. Tuy nhiên, Phó vương Hồi giáo là Abderahman ở Tây Ban Nha vẫn trung thành với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Triều đại">triều đại</a> cũ. Do đó, Abderahman quyết định ly khai, lập một vương quốc đóng đô tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B3rdoba,_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Córdoba, Tây Ban Nha">Córdoba</a>.
Để làm suy yếu Abderahman, triều đình Abbas đã kích động nhiều cuộc bạo
loạn tại Tây Ban Nha. Alarabi, một trong những người chủ mưu cuộc bạo
loạn năm 777 đã chạy sang vương quốc Frank cầu xin sự giúp đỡ và đổi
lại, sau khi giành được ngôi vua Alarabi sẽ thần phục vua Frank.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq57_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq57-35">[35]</a></sup>
Lúc này Karl I vừa giành được các thắng lợi tại dãy Anpơ và bên kia bờ
sông Ranh, ông liền chụp lấy cơ hội này để mở rộng quyền lực và cũng
nhân việc này sẽ thu phục lại miền Tây Ban Nha đang nằm trong tay những
kẻ ngoại đạo, kế tục công việc ủng hộ Giáo hội La Mã như các bậc tiên
liệt đã từng làm.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq58_36-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq58-36">[36]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Rolandfealty.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="333" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Rolandfealty.jpg/220px-Rolandfealty.jpg" height="244" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Quốc vương Karl I trao thanh gươm Duranda cho viên Trưởng quan biên
phòng Roland. Tranh minh họa trong bản thảo của bản "Trường ca các anh
hùng" (tức <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chanson_de_geste&action=edit&redlink=1" title="Chanson de geste (trang chưa được viết)">Chanson de geste</a></i>).</div>
</div>
</div>
Mùa xuân năm 778, Đại đế Karl I thân chinh đánh Tây Ban Nha. Một cánh
quân Frank sẽ vượt qua phía Đông dãy Pyrénées, một cánh sẽ chiếm
Navarre và sau đó sẽ hội quân ở Saragossa vốn đang nằm trong tay
Alarabi. Tuy nhiên trước đó không lâu Alarabi đã bị người của phó vương
Cordoba ám sát và thành Saragossa đã đổi chủ. Và Quân đội Frank không đủ
binh lực để đoạt được ngôi thành này, đồng thời họ lạc lõng giữa một
nơi xa lạ không có người dẫn đường và tình hình của Tây Ban Nha đã ổn
định trở lại. Cuối cùng Đại đế Karl I quyết định lui quân. Trên đường
lui quân, vì cho rằng thành Pamplona thuộc Navarre là thành phố Hồi giáo
nên Quân đội Frank đã san phẳng nó thành bình địa để kẻ thù không dùng
được.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq58_36-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq58-36">[36]</a></sup> Hành động này đã khiến dân tộc Gascon trong vùng tức giận nên vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_8" title="15 tháng 8">15 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/778" title="778">778</a>,
họ đã phục kích đánh tan tác đội hậu quân Frank tại hẻm núi Ronce.
Trong số các tướng lĩnh tử trận của Quân đội Frank có Roland, viên
trưởng quan biên phòng chỉ huy đội hậu quân này. Tương truyền khi bị bao
vây Roland và các binh sĩ đã không cầu cứu quân chủ lực mà đã kiên trì
chống trả cho đến khi người cuối cùng ngã gục dưới làn tên mũi kiếm của
quân thù. Biến cố bi thảm này là cảm hứng cho một tác phẩm thi ca nổi
tiếng mang tên là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ca_Roland&action=edit&redlink=1" title="Trường ca Roland (trang chưa được viết)">Trường ca Roland</a>" (<i>La chanson de Roland</i>), ca ngợi sự anh dũng của người Hiệp sĩ Roland - người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_s%C4%A9" title="Hiệp sĩ">Hiệp sĩ</a> vĩ đại nhất trong tất cả những Hiệp sĩ can trường của Quân đội Frank, đã tử trận trong trận đánh tại hẻm núi Ronce.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt86_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt86-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup><br />
Thế là chấm dứt giấc mơ "giải phóng" Tây Ban Nha khỏi người Hồi giáo.
Tuy nhiên, Đại đế Karl I không cam tâm chịu thua và ông quyết tâm rửa
hận. Sau hơn 20 năm gian khổ chiến đấu, Đại Đế Karl I đã đẩy thế lực của
người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>
xuống phía Nam của dòng sông Ebro và xây dựng vùng biên khu Tây Ban Nha
nằm ở phía Bắc của con sông này. Vào năm 801, Vương quốc Frank cũng
chiếm đóng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Barcelona" title="Barcelona">Barcelona</a> và biến thành phố này thành một cứ điểm quan trọng của vùng biên khu Tây Ban Nha.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt86_5-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt86-5">[5]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chinh_ph.E1.BA.A1t_x.E1.BB.A9_Bayern">Chinh phạt xứ Bayern</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Die_deutschen_Kaiser_Karl_der_Gro%C3%9Fe.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="439" data-file-width="259" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Die_deutschen_Kaiser_Karl_der_Gro%C3%9Fe.jpg/220px-Die_deutschen_Kaiser_Karl_der_Gro%C3%9Fe.jpg" height="373" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tranh vẽ Hoàng đế Karl Đại Đế, nằm trong bộ tranh về các vị Hoàng đế trong lịch sử nước Đức do Max Barack thực hiện.</div>
</div>
</div>
Công quốc Bayern đã thần phục vương quốc Frank từ thời Pipin Lùn, tuy
nhiên nó vẫn giữ được sự độc lập tương đối cho mình. Công tước Tassillo
III đã không ngừng mở rộng lãnh thổ của mình và điều này ông nhận được
sự ủng hộ từ Giáo hoàng vì quốc gia của ông đã cải sang Công giáo từ
lâu. Tuy nhiên trong quan hệ với vua Karl I thì Tassilo lại lập lờ và
không thật lòng: khi ông yêu cầu Tassillo góp quân tham gia chinh phạt
người Sachsen vào năm 778 thì ông ta không tỏ ra sốt sắng. Khi Quân đội
Frank bị người Sachsen đánh tan tác vào năm 782 thì Tassillo đã ra mặt
coi thường vua Karl I và cắt đứt quan hệ với Vương quốc Frank. Điều này
khiến nhà vua Frank hết sức giận dữ nhưng ông vẫn cố nín nhịn vì không
muốn ngay lập tức đẩy Tassillo về phía các quốc gia địch thủ của mình,
đồng thời lúc đó ông vẫn còn đang vướng bận vấn đề của người Sachsen.
Đến năm 785 khi tình hình Sachsen đã tạm yên ổn, Quốc vương Karl I chĩa
mũi nhọn của mình sang Tassillo.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq53_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq53-33">[33]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq54_37-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq54-37">[37]</a></sup><br />
Trước tình hình này, Tassillo quay sang cầu cứu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng" title="Danh sách giáo hoàng">Giáo hoàng La Mã</a>
nhưng vì Giáo hoàng đang nhận sự bảo trợ của vua Karl I nên ông ta đã
khuyên Tassillo phục tùng. Về phía mình, rút kinh nghiệm những lần
trước, nhà vua Frank yêu cầu Tassillo phải phục tùng vô điều kiện và
Giáo hoàng phải chấp nhận mọi biện pháp trừng phạt của nhà vua đối với
Tassillo, đồng thời Tassillo phải ra yết kiến vua Karl I tại Worms vào
mùa hè năm 787. Tassillo thoái thác không đi và thế là công quốc Bayern
trở thành mục tiêu của ba mũi tiến công của Quân đội Frank. Trước áp lực
quân sự lớn như vậy và đồng thời bị đám cận thần bỏ rơi, vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_10" title="3 tháng 10">3 tháng 10</a>
năm 787, Tassillo đến đại bản doanh của vua Karl I gần Ausburg để xin
hàng. Thậm chí ông ta đã trao cho nhà vua Frank cây quyền trượng của
mình cùng 12 con tin - trong đó có Thế tử Theodon, con trai ông. Tuy
nhiên ngay sau đó Tassillo liền trở mặt. Ông bắt tay vào việc vận động
thành lập liên minh với người Avar và với đế quốc Đông La Mã. Tuy nhiên
các cận thần của Tassillo do lo sợ thế lực người Frank lại một lần nữa
phản bội ông ta và tố giác với nhà vua Frank. Thế là vào tháng 6 năm 778
Tassillo bị áp giải về Đại hội các chư hầu ở Ingelheim, bị cáo buộc
nhiều tội trạng và bị tuyên xử tử hình. Tuy nhiên, nhà vua đã ân xá cho
ông ta và chỉ đày ông cùng con trai vào một tu viện.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq54_37-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq54-37">[37]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq55_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq55-38">[38]</a></sup><br />
Rõ ràng vua Karl I đã xử lý vấn đề Bayern một cách thận trọng hơn
nhiều so với vấn đề Sachsen. Nguyên do có thể là vì Bayern là một chư
hầu của vương quốc Frank và đã theo Công giáo từ lâu, và nó vốn lại nằm
trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã xưa kia, tức có nền văn minh khá lâu
đời. Người Bayern lại rất gắn bó với đất nước họ, tức họ đã cố kết thành
một dân tộc hẳn hòi. Vua Karl I tiếp tục duy trò chính sách thận trọng
đó trong suốt thời gian sau. Vào năm 794, ông lại vời Tassillo tới đại
hội các chư hầu tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Frankfurt_am_Main" title="Frankfurt am Main">Frankfurt</a> và buộc ông ta phải từ bỏ mọi quyền lợi đối với công quốc, tạo cơ sở pháp lý cho việc sát nhập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayern" title="Bayern">Bayern</a>
vào lãnh thổ Vương quốc Frank. Tuy nhiên điều này không hề ảnh hưởng
đến cương giới của Bayern, đồng thời Bayern cũng được thống nhất lại
thành một đơn vị giáo phận duy nhất với thủ phủ là Salzburg. Tất cả
những việc này nhằm khiến người Bayern nghĩ rằng chính quyền của vương
quốc Frank là một sự nối tiếp đối với chính quyền Bayern xưa kia.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq55_38-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq55-38">[38]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq56_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq56-39">[39]</a></sup><br />
Sau khi chiếm được vùng đất cao ở miền Nam Đức, Đại Đế Karl I tiến về phía Đông, đánh nhau với người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Slav" title="Người Slav">Xlavơ</a> bên bờ đông sông Enbơ. Ông đã đánh bại và chinh phục được các bộ tộc Xlavơ.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-40">[40]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chinh_ph.E1.BB.A5c_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Avar">Chinh phục người Avar</span></h4>
Việc tiến quân về phía Đông của Quốc vương Karl I tất nhiên phải đụng
độ với người Avar vốn đang quần cư tại vùng trung du sông Donau. Nhà
vua Franl cho rằng người Avar đứng sau các lần trở mặt của công tước
Tassillo. Đồng thời các cuộc tấn công và cướp phá của người Avar khiến
việc ổn định tình hình xứ Bayern trở nên khó khăn. Vào năm 788, người
Avar đã mở một đợt tấn công lớn vào Bayern và Quân đội Frank đã phải rất
vất vả để đẩy họ ra. Năm 790 hai bên đã cùng ngồi lại với nhau để đàm
phán về ranh giới nhưng cũng không thu được kết quả.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq59_41-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq59-41">[41]</a></sup><br />
Karl quyết định đã đến lúc cho người Avar nếm mùi chiến tranh trên
chính lãnh thổ của họ. Mùa hè năm 791 ông thân chinh cầm quân chia làm
hai cánh tiến vào xứ Avar. Mặc dù không gặp phải sự kháng cự quyết liệt
của người Avar nhưng Quân đội Frank cũng không giành được thắng lợi nào
quyết định. Vào năm 795, Quốc vương Karl I lại tiếp tục xua quân tấn
công và lần này Quân đội Frank xâm nhập tới tận Ring - nơi cất giấu các
châu báu mà người Avar cướp bóc được (nay là thành phố Gyor).<sup class="reference" id="cite_ref-lvq59_41-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq59-41">[41]</a></sup>
Tuy nhiên chiến dịch năm 796 mới là quyết định. Lần này nhà vua Frank
ra lệnh cho người con trai thứ là Pipin cử binh chinh phạt người Avar.
Quân đội Frank đã phá vỡ được thứ chiến lũy chín lớp bằng cây sồi, đá
tảng và đất sét nổi tiếng của người Avar, đồng thời cướp đoạt toàn bộ số
của cải mà người Avar cất giấu bấy lâu nay. Quân đội Frank đã phải dùng
15 cỗ xe lớn để chở số của cải này về dâng cho vua Karl I.<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-42">[42]</a></sup>
Trong chiến dịch lần này người Avar đã bị đánh bật khỏi bờ Tây sông
Tisza, số ở lại bị buộc phải cải theo đạo Công giáo. Tuy nhiên, vua Karl
I không sát nhập toàn bộ phần đất mới chiếm được mà chỉ thu nạp phần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carinthia&action=edit&redlink=1" title="Carinthia (trang chưa được viết)">Kärnten</a>, phần còn lại ông lập thành Biên trấn Đông (Ostmark).<sup class="reference" id="cite_ref-lvq60_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq60-43">[43]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chinh_ph.E1.BB.A5c_x.E1.BB.A9_Bretagne">Chinh phục xứ Bretagne</span></h4>
Ngươi Bretagne xưa kia là người Kelt sống trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Anh" title="Đảo Anh">đảo Anh</a>.
Vào thế kỷ thứ 6 trước sức ép của người Angles và Sachsen xâm nhập một
bộ phận người Kelt đã di cư sang bán đảo Armorica (nay là vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bretagne" title="Bretagne">Bretagne</a>
thuộc Tây Bắc nước Pháp). Tại đây họ vẫn duy trì truyền thống Kelt,
không chịu đồng hóa với người Frank và cứ thỉnh thoảng nổi lên chống lại
sự thống trị của người Frank. Vào năm 786, vua Karl I xua quân chinh
phạt vùng Bretagne và bắt cư dân ở đây nộp con tin và xưng thần. Vào năm
799, ông lại ra quân một lần nữa và người Bretagne mới chịu khuất phục
hẳn.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt86_5-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt86-5">[5]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_chinh_ph.E1.BA.A1t_kh.C3.A1c">Các cuộc chinh phạt khác</span></h4>
Ngoài ra, năm 805 người Frank còn hàng phục người Bohemia, năm 806 họ
chinh phục người Wenden (tức người Xlavơ), từ năm 808 đến 810 họ lại
đánh nhau với người Đan Mạch và các đồng minh. Ở Địa Trung Hải Karl đánh
bại người Ả Rập, chiếm lĩnh đảo Corse và Sardegna.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt93_34-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt93-34">[34]</a></sup><br />
Kết quả của các cuộc bành trướng này là một quốc gia bao gồm phần lớn
Tây Âu của đế quốc Tây La Mã xưa và mở rộng sang bên kia bờ sông Ranh
tới tận sông Enbơ. Để bảo vệ cho quốc gia rộng lớn của mình, Karl đã
dựng nên các biên trấn và biên khu, tức các tỉnh được quân sự hóa hoàn
toàn, được xây dựng nhiều công trình phòng thủ quy mô lớn và có một đạo
quân đông đảo trú đóng nhằm ngăn chận các cuộc tấn công của các thế lực
lân bang.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq60_43-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq60-43">[43]</a></sup> Đồng thời, những biên trấn và biên khu này cũng có tác dụng như là một căn cứ địa cho một cuộc tấn công chinh phạt.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt93_34-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt93-34">[34]</a></sup> Có cả thảy là bốn biên trấn:<br />
<ul>
<li>Biên trấn Đông ở miền Đông Nam đế quốc, sau này trở thành nước Áo.</li>
<li>Biên trấn Bretagne nhằm chống lại người Bretagne ở bán đảo Armorica.</li>
<li>Biên trấn Bohemia nhằm chống lại người Xlavơ.</li>
<li>Biên trấn Tây Ban Nha nhằm chống lại nước Tây Ban Nha Hồi giáo.</li>
</ul>
Nhiều biên trấn và biên khu do Quốc vương Karl I lập nên vẫn còn dấu
tích lưu lại trong lịch sử, thậm chí có địa danh cho tới hiện nay vẫn
còn tồn tại. Ví dụ thành phố Hamburg, nước Áo trước đây là các biên trấn
và cứ điểm do ông lập nên, cứ điểm tại bán đảo Jutland trở thành nước
Đan Mạch ngày nay.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt93_34-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt93-34">[34]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C3.AAn_ng.C3.B4i_Ho.C3.A0ng_.C4.91.E1.BA.BF_La_M.C3.A3_Th.E1.BA.A7n_th.C3.A1nh">Lên ngôi Hoàng đế La Mã Thần thánh</span></h3>
Vào tháng 12 năm 795, Giáo hội La Mã có một vị Giáo hoàng mới: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_L%C3%AA%C3%B4_III" title="Giáo hoàng Lêô III">Lêô III</a>.
Giáo hoàng Lêô III là một người xuất thân từ giới giáo sĩ cấp dưới và
đã leo dần lên các chức bậc cao hơn để có ngôi vị Giáo hoàng. Vì vậy,
Giáo hoàng Lêô III hiểu rõ rằng ông ta rất cần có một sự ủng hộ mạnh mẽ
của nhà vua Frank vào sự nghiệp của Giáo hội, nhất là trong tình hình
không thể trông mong gì vào Hoàng đế Đông La Mã. So với vị Giáo hoàng
tiền nhiệm, Giáo hoàng Lêô III tiến xa hơn rất nhiều trong việc ủng hộ
vua Karl I, thậm chí còn thuận trở thành cộng sự ngoan ngoãn của Quốc
vương. Thái độ này còn do quá khứ không lấy gì làm trong sạch của Giáo
hoàng Lêô III vì điều này đã khiến ông có nhiều người chống đối. Phe
chống đối tân Giáo hoàng từng mưu bắt ông là định móc mắt và cắt lưỡi
ông ta. Cũng may nhờ có viên Thị Sát Sứ (<i>Missi Dominici</i>) cứu
thoát nên vị tân Giáo hoàng mới có thể bỏ trốn và chạy đến chỗ Quốc
vương Karl I để tị nạn. Ban đầu ông không tỏ thái độ rõ rệt, nhưng sau
khi cân nhắc ông quyết định ủng hộ vị tân Giáo hoàng Lêô III.<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-44">[44]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-lvq64_45-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq64-45">[45]</a></sup> Ông đã gửi cho Giáo hoàng Lêô III một bức thư như sau:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Trẫm có bổn
phận, với sự giúp đỡ của lòng mộ đạo thiêng liêng, bảo vệ quyền lực của
đấng Ki-tô ở khắp mọi nơi bằng vũ khí, chống lại sự xâm nhập của những
kẻ ngoại đạo từ bên ngoài và sự tàn phá của bọn bội giáo, còn bên trong,
bảo vệ Giáo hội bằng cách phổ biến đức tin Công giáo. Còn về Giáo
hoàng, người có bổn phận giúp vào các thắng lợi quân sự của Trẫm bằng
những lời cầu nguyện hướng về Thượng Đế...</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;"><div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Karl I, <sup class="reference" id="cite_ref-lvq64_45-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq64-45">[45]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Mùa thu năm 800, Quốc vương Karl I lên đường tới kinh thành La Mã.
Đích thân Giáo hoàng Lêô III ra tận Mentana cách La Mã tận 20 cây số để
đón ông. Ngày hôm sau (tức là ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_11" title="24 tháng 11">24 tháng 11</a>),
Giáo hoàng cùng với toàn thể giáo sĩ thành La Mã lại tổ chức đón Karl
rất long trọng tại bậc thềm Nhà thờ Thánh Phêrô. Tiếp đó, Quốc vương
Karl I đã chủ trì các buổi họp minh định tội trạng của Giáo hoàng Lêô
III. Dưới sự ảnh hưởng của nhà vua, Hội nghị đã quyết định không bãi
chức vị Giáo hoàng mà chỉ buộc ông ta tuyên đọc lời thề sám hối vào ngày
23 tháng 12.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq64_45-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq64-45">[45]</a></sup><br />
Hai hôm sau, Quốc vương Karl I đến dự lễ Misa tại Giáo đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_Ph%C3%AAr%C3%B4" title="Thánh Phêrô">Thánh Phêrô</a>. Trong lúc nhà vua đang khấu đầu cầu nguyện, Giáo hoàng Lêô III đã bất ngờ đặt Vương miện lên đầu ông và lớn tiếng tuyên bố:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Thượng đế
gia miện cho Hoàng đế Karl ! Chúc vị Hoàng đế vĩ đại đã mang đến hòa
bình cho người La Mã sống lâu trăm tuổi, vĩnh viễn giành được thắng lợi.</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;"><div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Lêô III, <sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-46">[46]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Mọi người lúc ấy cũng cùng nhau hô to ba lần:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Cầu chúc
cho vua Karl uy nghi, được Thượng đế phong vương, Hoàng đế vĩ đại và
hiếu hòa của nhân dân La Mã, được sống mãi và luôn chiến thắng !</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
Sau đó, Giáo hoàng quỳ xuống trước mặt vị tân Hoàng đế và xưng tụng ông theo một nghi thức có từ thời Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Diocletianus" title="Diocletianus">Gaius Valerius Aurelius Diocletianus</a>. Từ đó, vua Karl I đã trở thành Hoàng đế, trở thành người kế thừa của Đế quốc La Mã khi xưa.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq65_47-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq65-47">[47]</a></sup>
Giờ đây, ước mơ về sự tái lập đế quốc La Mã trong nhiều thế kỷ đã trở
thành hiện thực. Tuy nhiên, đế quốc của vua Karl lại không phải là đế
quốc La Mã, mà lại là "đế quốc La Mã Thần thánh".<sup class="reference" id="cite_ref-foundation_48-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-foundation-48">[48]</a></sup> Cũng từ nay, vua Karl I sẽ được gọi là <b>Carolus Magnus</b>, tức Charlemagne, tức Karl Đại đế.<br />
Về vấn đề vua Karl Đại Đế xưng đế và phục hưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Tây La Mã">Đế quốc Tây La Mã</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-49">[49]</a></sup>
thái độ của Đế quốc Đông La Mã thời đó rất đáng chú ý. Lý do là lâu
nay, Đế quốc Đông La Mã luôn xem mình là người kế thừa trực tiếp của Đế
quốc La Mã và không chịu chia sẻ với ai danh hiệu này. Trong việc tiếp
xúc với Đế quốc Đông La Mã, ông luôn thận trọng và tránh gây va chạm,
xung đột. Vào năm 798, Hoàng đế Karl Đại Đế đặt quan hệ với Đông La Mã
và thậm chí ông còn dự định thiết lập quan hệ hôn nhân với Nữ hoàng
Eirēnē của Đông La Mã để thực hiện thống nhất hai đế quốc; tuy nhiên,
vào năm 802 Nữ hoàng Eirēnē bị truất phế và vua mới Nikephoros I không
chịu thừa nhận danh hiệu Hoàng đế của vua Karl I. Để trả đũa, vào năm
803, Hoàng đế Karl Đại Đế xua quân tấn công các thuộc địa của Đế quốc
Đông La Mã trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Adriatic" title="Biển Adriatic">biển Adriatic</a> như Venezia và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dalmacija&action=edit&redlink=1" title="Dalmacija (trang chưa được viết)">Dalmatia</a>. Về sau, do Hoàng đế Nikephoros I lâm vào cuộc chiền tranh với người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulgaria" title="Bulgaria">Bulgaria</a>
nên bắt đầu giảng hòa với người Frank. Vào năm 810, hai bên đạt được
hiệp nghị qua đó Hoàng đế Nikephoros I thừa nhận danh hiệu Hoàng đế của
vua Karl Đại Đế, còn Hoàng đế Karl Đại Đế buông bỏ việc tấn công các
thuộc địa của Đông La Mã.<sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-50">[50]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i">Quan hệ đối ngoại</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Harun-Charlemagne.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="477" data-file-width="770" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Harun-Charlemagne.jpg/220px-Harun-Charlemagne.jpg" height="136" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Khalip <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harun_Al-Rashid" title="Harun Al-Rashid">Harun al-Rashid</a> tiếp đón phái bộ sứ thần của Hoàng đế Karl Đại Đế tại kinh đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bagdad" title="Bagdad">Bagdad</a>. Họa phẩm của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Julius_K%C3%B6ckert&action=edit&redlink=1" title="Julius Köckert (trang chưa được viết)">Julius Köckert</a>.</div>
</div>
</div>
Tiếng tăm của Đại đế Karl I và Đế quốc của ông vang xa, việc giao hảo
với các nước khác đều rất rộn rịp. Ngoài Đế quốc Đông La Mã, Đế quốc
Karolingien còn giao hảo với Đế quốc Ả Rập và trao đổi quà tặng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khalip" title="Khalip">Khalip</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harun_Al-Rashid" title="Harun Al-Rashid">Harun al-Rashid</a> của nhà Abbas. Quà tặng của Khalip là khỉ, hương liệu, thuốc uống, một con <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi" title="Voi">voi</a> tên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abul-Abbas&action=edit&redlink=1" title="Abul-Abbas (trang chưa được viết)">Abul-Abbas</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-51">[51]</a></sup> một chiếc đồng hồ nước tinh xảo và mấy chìa khóa mộ thánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jerusalem" title="Jerusalem">Jerusalem</a>;
còn quà tặng của Hoàng đế Karl Đại Đế là lừa, ngựa Tây Ban Nha, áo
khoác Frisian và những con chó săn. "Sổ sách thú vật của Hoàng gia
Frank, tức <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Annales_regni_francorum&action=edit&redlink=1" title="Annales regni francorum (trang chưa được viết)">annales regni francorum</a></i>, đã ghi nhận về việc phái bộ Sứ thần Ả Rập chuyển dời con voi Abul-Abbas (801),<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-52">[52]</a></sup> việc họ dâng nó lên cho Hoàng đế Karl Đại Đế (802)<sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-53">[53]</a></sup> và việc nó qua đời (810). Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfonso_II_c%E1%BB%A7a_Asturias&action=edit&redlink=1" title="Alfonso II của Asturias (trang chưa được viết)">Alfonso II</a> của xứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Asturias&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Asturias (trang chưa được viết)">Asturias</a> ở miền Bắc Tây Ban Nha, vua nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90an_M%E1%BA%A1ch" title="Đan Mạch">Đan Mạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> và thủ lĩnh xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland">Tô Cách Lan</a>
đều đua nhau phái sứ thần đến bày tỏ hảo ý với Hoàng đế Karl Đại Đế và
xưng ông làm minh chúa. Bản thân ông cũng từng che chở cho vua xứ Wessex
là Egbert và giữ mối quan hệ tốt đẹp với vị vua này.<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-54">[54]</a></sup>
Trong quan hệ đối ngoại, Đại đế Karl luôn chú trọng chọn lựa những
người có tài hùng biện, bẻm mép và thông minh lanh lợi làm sứ thần.<sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-55">[55]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.91i_n.E1.BB.99i">Đối nội</span></h3>
Trong việc đối nội, ông cũng đạt được những thành công vang dội, không kém những cuộc chinh phạt hiển hách của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup>
Đại đế Karl I đã hoàn thiện mối quan hệ lãnh chúa-chư hầu bằng cách ra
những chiếu chỉ quy định nghĩa vụ của chư hầu đối với nhà vua. Chư hầu
phải tuyên thệ trung thành với nhà vua, phục vụ Thượng Đế và hoàn tất
mọi nghĩa vụ phong kiến đối với lãnh chúa trong một buổi lễ được tổ chức
tại nhà thờ.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq69_56-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq69-56">[56]</a></sup>
Hằng năm các chư hầu phải hội tụ về một địa điểm nhất định để tham gia
"Hiệu trường tháng Năm" do Đại đế Karl I tổ chức để nguyện thề trung
thành với nhà vua, đồng thời đây cũng là dịp để ban thưởng và luận tội
các chư hầu, bàn bạc việc nước và để nhân dân đề đạt ý kiến đối với các
quyết sách của nhà vua.<sup class="reference" id="cite_ref-lvq69_56-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq69-56">[56]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt98_57-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt98-57">[57]</a></sup>
Chư hầu cũng phải thi hành "nghĩa vụ máu" nhằm cung ứng quân lực và tài
lực khi có chiến tranh cùng các loại thuế đất, thuế một phần mười,
chiến lợi phẩm, tiền phạt, thuế hàng chuyến, v.v... phải cung ứng nơi ở
và lương thực cho Triều đình khi Triều đình đến đóng tại nơi của họ, đài
thọ phí tổn liên quan đến việc công cán của các Quan Sát Sứ, v.v...<sup class="reference" id="cite_ref-lvq69_56-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-lvq69-56">[56]</a></sup><br />
Việc cai trị một đế quốc rộng lớn với trình độ phát triển của các
vùng miền không đồng đều và một hệ thống đường sá bị phá hoại nghiêm
trọng do nhiều thế kỷ loạn lạc chiến tranh hoàn toàn không dễ dàng, và
các cơ cấu hành chính rối loạn trước kia hoàn toàn không thể sử dụng
được nữa mà phải cần một hệ thống quản lý mới và các nhân viên mới. Đại
đế Karl I đã chia đế quốc ra làm 98 khu vực, chọn lựa những người tài
năng trong giới quý tộc để làm Bá tước cai trị các địa phương. Về sau
các Bá tước này trở thành chức vị trọn đời và cha truyền con nối. Trợ
giúp cho Bá tước là các Phó Bá tước - tức Tử tước sau này. Tại các vùng
biên trấn thì do Biên tước hay Biên Địa Hầu cai quản, có quyền trưng mộ
một quân đội độc lập để ngăn quân địch bên ngoài. Về sau chức vụ này trở
thành Hầu tước. Những người có nhiệm vụ tại các vùng được nắm cả quyền
hành chính lẫn quyền quân sự, về sau hình thành các Công tước có quyền
lực chỉ kém nhà vua. Chế độ đẳng cấp của đế quốc dưới thời Đại đế Karl I
đã trở nên hoàn thiện.<sup class="reference" id="cite_ref-tdtt98_57-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt98-57">[57]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tdtt99_58-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-tdtt99-58">[58]</a></sup><br />
Một điều thú vị là trong suốt thời kỳ trị vì của Karl I thì thủ đô
của đế quốc được thay đổi nhiều lần - nói cách khác triều đình Frank
không đóng tại một nơi cố định mà thường xuyên phải di chuyển từ nơi này
sang nơi khác. Nguyên nhân của các cuộc dời đô liên miên này là do...
thiếu lương thực: trình độ sản xuất thời bấy giờ không đủ để đáp ứng nhu
cầu của một triều đình với đội ngũ cận thần và thành viên hoàng tộc hết
sức đông đảo. Khi lương thực ở một nơi có nguy cơ cạn kiệt, triều đình
lại được dời đi nơi khác và cứ như thế. Tuy nhiên, cuối cùng thì Karl I
cũng tìm được một nơi định đô lâu dài, đó là địa điểm nằm tại vị trí của
thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aachen" title="Aachen">Aachen</a>
thuộc Đức ngày nay. Aachen là nơi có một dòng suối nước nóng trong
sạch, rất phù hợp với sở thích tắm suối nước nóng của vị Hoàng đế người
Frank.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_v.C4.83n_ho.C3.A1">Chính sách văn hoá</span></h3>
Tổng quan, các nước Tây Âu có nền văn hoá kém phát triển trong vòng
năm thế kỷ đầu tiên của chế độ phong kiến. Tuy nhiên, Đế quốc Frank hùng
mạnh dưới triều vua Karl I lại khác. Ông thu dùng các học giả danh
tiếng (dù bản thân ông không biết chữ), khuyến khích nghệ thuật và học
vấn, thu nạp các giá trị cổ La Mã và Tân Byzantine, dung hòa với văn hóa
German. Ngoài ra, một mục đích khác của chính sách này là để đào tạo
văn công làm cho thần dân cảm phục, giúp ông thu phục nhân dân những xứ
bị Quân đội Frank chiếm đóng. Ông thiết lập trường học ngay tại kinh đô.
Thời đại của ông và những người kế tục được gọi là "Thời đại Phục hưng
Carolingian", ngụ ý sự phục hồi các giá trị La Mã của các vua triều
Carolingian <sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-59">[59]</a></sup><br />
Bản thân Karl I là một người gương mẫu trong việc tiếp thu văn hóa.
Ban đầu Karl là một người mù chữ hoàn toàn, nhưng để nâng cao trình độ
kiến thức của mình, ông đã bắt đầu học đọc và học viết. Ông luôn mang
bên mình một tấm bảng để khi rảnh thì lấy ra tập viết. Chữ của nhà vua
không được đẹp vì học quá muộn, nhưng ngày này qua tháng nọ ông luôn
kiên trì học đọc học viết, vì Karl hiểu rằng một nhà vua có học thức mới
là một nhà trị vì tài giỏi. Karl cũng thường xuyên đến thăm các trường
học và lớp học, ông đã ban thưởng cho những học sinh nghèo học giỏi và
trách phạt các học sinh yếu kém.<br />
Là một Hoàng đế nhưng Karl I không đua đòi theo thói xa hoa của các
vị nguyên thủ đương thời. Ông ăn mặc rất giản dị theo phong tục truyền
thống của người Frank. Bữa ăn chính của ông cũng chỉ gồm bốn món và ông
đặc biệt uống rượu điều độ. Karl rất chán ghét những kẻ suốt ngày rượu
chè be bét. Trong thực đơn hàng ngày có một món ông rất thích đó là món
thịt nướng do các thợ săn mang tới. Khi các ngự y khuyên Karl hạn chế ăn
thịt nướng và nên ăn thịt nấu, vị Hoàng đế gác bỏ lời khuyên của họ
ngoài tai.<br />
Hoàng đế Karl Đại Đế qua đời vào năm 814. Năm đó ông đã 71 tuổi, và đây là năm thứ 47 của triều đại huy hoàng của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-60">[60]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1_nh.C3.A2n">Cá nhân</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ADnh_c.C3.A1ch">Tính cách</span></h3>
Mặc dù không có miêu tả từ cuộc đời của Charlemagne còn tồn tại, tính
cách cá nhân của ông thường được biết đến từ một mô tả của Einhard, tác
giả cuốn tiểu sử <i>Vita Karoli Magni</i>. Einhard nói trong chương hai mươi hai của mình:<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-61">[61]</a></sup><br />
<blockquote>
"<i>Ông là một con người có dáng vó khôi vĩ, vững chắc và có tầm vóc
đáng kể vì chiều cao của ông lên tới bảy foot và ông có một cái đầu
tròn, đôi mắt to và sống động, một cái mũi hơi lớn hơn so với bình
thường, tóc màu trắng nhưng vẫn đẹp, thể hiện một sự tươi sáng và vui vẻ
với cái cổ ngắn và có nhiều mỡ và ông được thừa hưởng một sức khoẻ tốt,
ngoại trừ cơn sốt có ảnh hưởng đến ông ta trong vài năm cuối cùng của
cuộc đời mình. Vào lúc cuối đời ông bị kéo lê một chân, mặc dù vậy ông
vẫn tỏ ra "cứng đầu" bằng cách làm những gì ông muốn và từ chối nghe
theo lời khuyên của các bác sĩ – ông ta rất ghét họ vì họ muốn thuyết
phục ông ngừng ăn thịt nướng và bắt ông phải ăn thịt luộc một kiểu nấu
nướng mà ông không thích.</i>"</blockquote>
Bức chân dung về mặt vật lý được cung cấp bởi Einhard được xác nhận
bởi những mô tả ở thời đương đại về hoàng đế, chẳng hạn như ở trên những
đồng tiền xu và tượng8 inch (20 cm) bằng đồng của ông được giữ trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cung_%C4%91i%E1%BB%87n_Louvre" title="Cung điện Louvre">cung điện Louvre</a>.
Năm 1861, ngôi mộ của Charlemagne đã được mở ra bởi các nhà khoa học để
họ tạo lại bộ xương của ông và người ta ước tính rằng cơ thể của ông
cao khoảng 74,9 in (190 cm).<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-62">[62]</a></sup>
Một nghiên cứu hiện đại dựa trên kích thước xương ống chân và ước tính
chiều cao của ông là khoảng 1,84 m (72 in). Với chiều cao này thì ông
cao hơn 99 % những người đàn ông ở thời kỳ của ông vì chiều cao trung
bình của nam giới ở thời gian của ông là 1,69 m (67 in). Chiều rộng của
xương hông cho thấy ông có dánh bề ngang thanh mảnh và không thực sự có
một cấu tạo cơ thể mạnh mẽ.<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-63">[63]</a></sup><br />
Charlemagne cũng được biết đến với bộ tóc dài trung bình, cao lớn, và
trang nghiêm, với một cái cổ to không tương xứng. Truyền thống vẽ chân
dung cá nhân của La Mã lúc đó thường chọn lúc nửa tối nửa sáng, để làm
biểu tượng hóa những đặc điểm cá nhân của người được vẽ tranh.
Charlemagne lại là một vị vua lý tưởng nên ông đã được miêu tả chân dung
theo một phong cách tương ứng và tất cả các bức chân dung về ông thời
kỳ này đều như vậy. Những bức tranh vẽ Charlemagne đăng quang, trở thành
đại diện của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Thiên Chúa Kitô</a> trên trái đất, chịu nhiều những ảnh hưởng từ chân dung của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Chúa Kitô</a>
hơn là về khuôn mặt thật của ông. Hình ảnh của Charlemagne trong những
bức tranh của người đời sau thường được mô tả với mái tóc vàng chảy, vì
ông đã mắc hiểu nhầm từ quấn sách của Einhard, người mô tả là có <i>Charlemagne canitie Pulchra</i>,
hoặc là "tóc đẹp mầu trắng" và cũng đồng thời do phải thu thập thông
tin từ nhiều bản dịch, thế là ông này kết luận rằng tóc của Charlemagne
có mầu vàng.<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-64">[64]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Trang_ph.E1.BB.A5c">Trang phục</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Charles_Ier_le_Grand_ou_Charlemagne.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="670" data-file-width="469" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Charles_Ier_le_Grand_ou_Charlemagne.jpg/220px-Charles_Ier_le_Grand_ou_Charlemagne.jpg" height="314" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Trong Bibliothèque Nationale de France</div>
</div>
</div>
Charlemagne thường mặc trang phục truyền thống, không dễ thấy và rõ
ràng không phải là trang phục quý tộc của người Frank, Mô tả bởi Einhard
như sau:<sup class="reference" id="cite_ref-VKM_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-VKM-65">[65]</a></sup><br />
<blockquote>
"<i>Ông thường mặc những trang phục kiểu dân tộc đó là trang phục của
người Frank: đó là một chiếc áo vải lanh và quần vải lanh ống túm và
bên ngoài là những chiếc áo dài lụa tua, trong khi ống quần được cài
chặt bởi các băng vải để che đi cái chân bị tật (khi về già của ông) đi
một đôi giày, ông bảo vệ và giữ ấm cho vùng vai và ngực của mình ở mùa
đông bởi một chiếc áo lót bằng da rái cá hoặc Marten.</i>""</blockquote>
Ông mặc một chiếc áo choàng màu xanh và luôn luôn mang theo một thanh
kiếm trong mình. Đó là một thanh kiếm điển hình với một chiếc cán kiếm
vàng hoặc bạc. Ông thường đeo thanh kiếm ưa thích để dự tiệc hoặc đón
tiếp sứ giả nước ngoài. Tuy nhiên:<sup class="reference" id="cite_ref-VKM_65-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-VKM-65">[65]</a></sup><br />
<blockquote>
"<i>Ông không thích các trang phục của nước ngoài tuy rằng chúng là
khá đẹp với ông và không bao giờ tự cho phép mình được mặc các loại quần
áo đó, ngoại trừ hai lần ở Roma, khi ông mặc một chiếc áo Chlamys và
mang dép kiểu La Mã. Đây là lần đầu tiên theo yêu cầu của Giáo hoàng
Ađrianô I và lần thứ hai để làm vừa lòng Giáo hoàng Lêô.</i>"</blockquote>
Ông chỉ mặc những trang phục lộng lẫy này trong những dịp cần thiết.
Vào những ngày lễ lớn, ông mặc áo thêu và đồ trang sức trên quần áo và
giày của mình. Ông có một khóa vàng cho chiếc áo choàng của mình trong
những dịp như vậy và xuất hiện với một chiếc vương miện rất lớn, nhưng
ông cũng không khoái cách trang phục đó, theo Einhard – Charlemagne
thích ăn mặc giống như một người dân thường.<sup class="reference" id="cite_ref-VKM_65-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-VKM-65">[65]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di_s.E1.BA.A3n">Di sản</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Charlemagne_Agostino_Cornacchini_Vatican_2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3255" data-file-width="2530" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Charlemagne_Agostino_Cornacchini_Vatican_2.jpg/170px-Charlemagne_Agostino_Cornacchini_Vatican_2.jpg" height="219" width="170" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tượng Đại đế Karl, tạc bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Agostino_Cornacchini&action=edit&redlink=1" title="Agostino Cornacchini (trang chưa được viết)">Agostino Cornacchini</a> (1725), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_cung_th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A1nh_Ph%C3%AAr%C3%B4" title="Vương cung thánh đường Thánh Phêrô">Vương cung Thánh đường Thánh Phêrô</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vatican" title="Vatican">Vatican</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a>.</div>
</div>
</div>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La Mã Thần thánh">Đế quốc La Mã Thần thánh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Otto_I_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Otto I của đế quốc La Mã Thần thánh">Otto I của đế quốc La Mã Thần thánh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Ông được xem là vị vua vĩ đại nhất của Vương quốc Frank, đồng thời là
vị vua nổi bật cuối cùng của vương quốc này. Thậm chí ông còn có thể là
ông vua kiệt xuất nhất của châu Âu thời kỳ Trung Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-foundation_48-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-foundation-48">[48]</a></sup>
Là vị Quân vương vĩ đại nhất của Tây Âu vào thời đó, ông có thiên tài
quân sự và tài năng trị vì, nên các nhà sử học cũng thường hay gọi ông
là <b>Karl Đại Đế</b>.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup>
Đối với Hoàng đế Karl Đại Đế, cũng như đối với Quốc vương Alexandros
Đại Đế hay Quốc vương Friedrich II Đại Đế, họ được vinh danh là "Đại Đế"
không chỉ vì những chiến công hiển hách của họ, mà còn là vì tài năng
chính trị của họ.<sup class="reference" id="cite_ref-magazine_20-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-magazine-20">[20]</a></sup>
Là ông vua phục hưng Đế quốc La Mã cổ xưa, Hoàng đế Karl Đại Đế đã đạt
được thành tựu rất lớn trong lịch sử châu Âu, để lại những di sản sau
đây:<sup class="reference" id="cite_ref-esalmon_26-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-esalmon-26">[26]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-stephen_66-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-stephen-66">[66]</a></sup><br />
<ul>
<li><b>Sự mở đầu của các quốc gia Đức và Pháp</b>: Với việc bành trướng
Vương quốc Frank thành một đế chế, ông đã tạo tiền đề cho những ý tưởng
về một nước Đức và Pháp độc lập. Sau khi ông mất, những vùng đất này -
dưới sự cai trị của hai người con ông - trở thành các nền quân chủ độc
lập. Đây là bước tiến đầu tiên trên chặn đường thiết lập một nước Đức và
Pháp trong thời kỳ Trung Cổ.</li>
<li><b>Sự truyền bá Thiên Chúa giáo</b>: Những cuộc chinh phạt của đại
đế Karl cũng giúp cho Giáo hội Công giáo phát triển về sức mạnh và ảnh
hưởng. Thế lực của chế độ Giáo hoàng được mở rộng.<sup class="reference" id="cite_ref-stephen_66-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-stephen-66">[66]</a></sup></li>
</ul>
Là một vị vua - chiến binh hùng mạnh, với lực lượng Quân đội Frank
hùng cường có tinh thần kỷ cương tốt, được cung cấp đầy đủ và được trả
tiền đầy đủ, ông đã chinh phạt được nhiều vùng đất thuộc Đức và Ý.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-sTalbott_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-sTalbott-11">[11]</a></sup> Nói tóm lại, theo cuốn <i>Medieval History for Dummies</i> thì Đại đế Karl hoàn toàn là vị vua thiết lập ra thời kỳ Trung Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-stephen_66-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-stephen-66">[66]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-67">[67]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-68">[68]</a></sup>
Tuy nhiên, sau khi ông qua đời, đế quốc La Mã Thần thánh vẫn còn tồn
tại, nhưng nó suy yếu và bị chia cắt. Không có một người con nào của ông
có được thiên tài của vua cha.<sup class="reference" id="cite_ref-gregoriio_8-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-gregoriio-8">[8]</a></sup>
Quan hệ tốt đẹp giữ Hoàng đế với Nhà thờ La Mã cũng trở nên xấu đi, và
thoái hóa thành một cuộc xung đột liên miên. Mãi đến năm 962, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Otto_I_c%E1%BB%A7a_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Otto I của đế quốc La Mã Thần thánh">Otto I</a> lên ngôi Hoàng đế, tự xem mình là người thừa kế của Charlemagne.<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-69">[69]</a></sup> Vào năm 1095, khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Urban%C3%B4_I" title="Giáo hoàng Urbanô I">Giáo hoàng Urbanô I</a> phát động cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Cuộc thập tự chinh thứ nhất">Thập tự chinh thứ nhất</a>, ông đã kêu gọi nhân dân nhớ đến những năm tháng huy hoàng của Hoàng đế Karl Đại Đế. Cũng qua đó, người ta viết nên bản <i>Trường ca Roland</i>, đưa một trong những chiến bại thảm hại nhất của nhà vua thành một trong những chiến công hiển hách của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-jjbutt_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-jjbutt-4">[4]</a></sup> Vốn vô cùng ngưỡng mộ hai vị Hoàng đế Karl Đại Đế và Otto Đại Đế, Hoàng đế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_I_Barbarossa&action=edit&redlink=1" title="Friedrich I Barbarossa (trang chưa được viết)">Friedrich I Barbarossa</a>, cũng quyết định phát triển Đế quốc La Mã Thần thánh huy hoàng.<sup class="reference" id="cite_ref-70"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-70">[70]</a></sup> Nhưng tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a>, nhà triết học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voltaire" title="Voltaire">Voltaire</a> đã châm biếm Đế quốc La Mã Thần thánh: <i>"không phải thần thánh, không phải La Mã, mà cũng không phải là đế quốc"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-foundation_48-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-foundation-48">[48]</a></sup><br />
Trong suốt lịch sử tồn tại của Đế quốc la Mã Thần thánh, các Hoàng đế phải mang thanh bảo kiếm của Charlemagne.<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-71">[71]</a></sup> Vào tháng 2 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1806" title="1806">1806</a>, Hoàng đế Pháp và nhà quân sự nổi tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a> đã thông báo với Giáo hoàng La Mã rằng, ông hoàn toàn là một <i>Charlemagne mới</i>. Napoléon đội vương miện Pháp chắp ghép với vương miện Lombardia.<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-72">[72]</a></sup> Là một người chiến binh vĩ đại, tuy ông sinh ra ở Đức và nói tiếng Đức, nước Pháp xem ông là một vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_h%C3%B9ng_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c" title="Anh hùng dân tộc">anh hùng dân tộc</a>. Nước Đức cũng xem ông là một vị anh hùng dân tộc, trong hàng ngũ của vị Quốc vương vĩ đại của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%E1%BB%95" title="Vương quốc Phổ">nước Phổ</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friedrich_II_c%E1%BB%A7a_Ph%E1%BB%95" title="Friedrich II của Phổ">Friedrich II Đại Đế</a> - ông vua đã đi vào lịch sử như một huyền thoại, cùng với nhà thần học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Martin_Luther" title="Martin Luther">Martin Luther</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-73">[73]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-74">[74]</a></sup><br />
Đối với nhiều thành viên Đảng Quốc xã, Đại đế Karl là một nhân vật
phản diện trong lịch sử nước Đức. Họ không gọi ông là "Karl Đại đế" mà
xem ông là "Karl - tên giết người Sachsen".<sup class="reference" id="cite_ref-holyreich_75-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-holyreich-75">[75]</a></sup>
Heinrich Himmler, con của một giáo sư sử học Trung Cổ, cũng không ưa gì
Charlemagne do ông liên tục đánh thắng người Sachsen. Tuy nhiên, Quốc
trưởng Đức Quốc xã Adolf Hitler lại là một người ngưỡng mộ ông.<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-76">[76]</a></sup> Đối với Hitler, Charlemagne là một vĩ nhân trong lịch sử Đức.<sup class="reference" id="cite_ref-holyreich_75-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-holyreich-75">[75]</a></sup> Hitler cũng xem ông là vị vua đã thống nhất dân tộc Đức và kiến lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đế quốc Đức">Đế chế Đức</a>, đồng thời thông qua Sắc lệnh cấm gọi ông là "Karl - tên giết người Sachsen".<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-77">[77]</a></sup><br />
Mỗi lá bài <i>Già</i> (còn gọi là lá bài "K" hay "King") đều có hình một vị vua trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Lịch sử thế giới">lịch sử thế giới</a>. Chân dung Karl có trên lá bài "Già Cơ".<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_note-78">[78]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/12px-Commons-logo.svg.png" height="16" width="12" /> Phương tiện liên quan tới <a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Carolus_Magnus" title="commons:Category:Carolus Magnus">Carolus Magnus</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikimedia_Commons" title="Wikimedia Commons">Wikimedia Commons</a><br />
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-saclo-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-saclo_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-saclo_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Mục từ <i>Saclơmanhơ</i> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_%C4%91i%E1%BB%83n_b%C3%A1ch_khoa_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Từ điển bách khoa Việt Nam">Từ điển Bách khoa Toàn thư Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Mario Kramp, Verein Aachener Krönungsgeschichte, <i>Krönungen: Könige in Aachen, Geschichte und Mythos</i>, trang 572</span></li>
<li id="cite_note-suasanbuar-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-suasanbuar_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-suasanbuar_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Susan Wise Bauer, <i>The Middle Ages Activity Book: From the Fall of Rome to the Rise of the Renaissance</i>, trang 71</span></li>
<li id="cite_note-jjbutt-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-jjbutt_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-jjbutt_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-jjbutt_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">John J. Butt, <i>Daily life in the age of Charlemagne</i>, trang 194</span></li>
<li id="cite_note-tdtt86-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt86_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt86_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt86_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt86_5-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt86_5-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 86</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">John S. C. Abbott, <i>Italy</i>, trang 429</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Giáo trình lịch sử Nhà nước và Pháp luật thế giới</i>, Trường Đại học Luật Hà Nội, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội, năm 2003, trang 152</span></li>
<li id="cite_note-gregoriio-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-gregoriio_8-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Gregorio F. Zaide, <i>World history</i>, trang 273</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Hutton Webster, <i>Medieval and modern history</i>, trang V</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Emil Ludwig, <i>The Germans: Double History of a Nation</i>, trang 96</span></li>
<li id="cite_note-sTalbott-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-sTalbott_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-sTalbott_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Strobe Talbott, <i>The great experiment: the story of ancient empires, modern states, and the quest for a global nation</i>, trang 69</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Samuel J. Newland, <i>Cossacks in the German army, 1941-1945</i>, trang 184</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 44</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 80-81</span></li>
<li id="cite_note-lvq45-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq45_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq45_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 45</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 81</span></li>
<li id="cite_note-tdtt82-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt82_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt82_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt82_17-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 82</span></li>
<li id="cite_note-sGelfrand-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-sGelfrand_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-sGelfrand_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Dale Evva Gelfand, <i>Charlemagne</i>, trang 52</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Friedrich von Schlegel, Lyndsey Purcell,R. H. Whitelocke, <i>A course of lectures on modern history</i>, trang 67</span></li>
<li id="cite_note-magazine-20">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-magazine_20-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-magazine_20-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><i>The United service magazine</i>, trang 148</span></li>
<li id="cite_note-lvq46-21">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq46_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq46_21-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq46_21-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 46</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Jim Bradbury, <i>Routledge Companion to Medieval Warfare</i>, trang 21</span></li>
<li id="cite_note-lvq48-23">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq48_23-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq48_23-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 48</span></li>
<li id="cite_note-tdtt84-24">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt84_24-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt84_24-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt84_24-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 83-84</span></li>
<li id="cite_note-lvq49-25">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq49_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq49_25-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 49</span></li>
<li id="cite_note-esalmon-26">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-esalmon_26-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-esalmon_26-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Edward Salmon, <i>The British Dominions Year Book 1917, Sách 1917</i>, trang 167</span></li>
<li id="cite_note-tdtt90-27">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt90_27-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt90_27-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 90</span></li>
<li id="cite_note-lvq50-28">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq50_28-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq50_28-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 50</span></li>
<li id="cite_note-tdtt91-29">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt91_29-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt91_29-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 91</span></li>
<li id="cite_note-tdtt92-30">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt92_30-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt92_30-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt92_30-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 92</span></li>
<li id="cite_note-lvq51-31">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq51_31-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq51_31-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 51</span></li>
<li id="cite_note-lvq52-32">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq52_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq52_32-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 52</span></li>
<li id="cite_note-lvq53-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq53_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq53_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 53</span></li>
<li id="cite_note-tdtt93-34">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt93_34-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt93_34-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt93_34-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt93_34-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 93</span></li>
<li id="cite_note-lvq57-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq57_35-0">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 57</span></li>
<li id="cite_note-lvq58-36">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq58_36-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq58_36-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 58</span></li>
<li id="cite_note-lvq54-37">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq54_37-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq54_37-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 54</span></li>
<li id="cite_note-lvq55-38">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq55_38-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq55_38-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 55</span></li>
<li id="cite_note-lvq56-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq56_39-0">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 56</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 87</span></li>
<li id="cite_note-lvq59-41">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq59_41-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq59_41-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 59</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 88</span></li>
<li id="cite_note-lvq60-43">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq60_43-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq60_43-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 60</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 63</span></li>
<li id="cite_note-lvq64-45">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq64_45-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq64_45-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq64_45-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq64_45-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 64</span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 79</span></li>
<li id="cite_note-lvq65-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq65_47-0">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 65</span></li>
<li id="cite_note-foundation-48">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-foundation_48-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-foundation_48-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-foundation_48-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Robert O. D. Min Wahl, Dr Robert Wahl, <i>Foundations of the Faith 101: A Journey Through the Basics of the Christian Faith</i>, tr. 114</span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">Lawrence S. Cunningham, John J. Reich, <i>Culture and Values: A Survey of the Humanities</i>, trang 185</span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 94</span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text">Gene W. Heck <i>When worlds collide: exploring the ideological and political foundations of the clash of civilizations</i> Rowman & Littlefield, 2007 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0742558568">ISBN 0742558568</a>, p. 172 <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=dtAyMXqaozwC&pg=PA172" rel="nofollow">Google Books Search</a></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Monumenta_Germaniae_Historica&action=edit&redlink=1" title="Monumenta Germaniae Historica (trang chưa được viết)">Monumenta Germaniae Historica</a>, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi 6: <i>Annales regni Francorum inde ab a. 741 usque ad a. 829, qui dicuntur Annales Laurissenses maiores et Einhardi.</i> Edited by Friedrich Kurze. Hannover 1895, p. 116 (<a class="external text" href="http://mdz10.bib-bvb.de/%7Edb/bsb00000759/images/index.html?id=00000759&nativeno=116" rel="nofollow">digital version</a>).</span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Monumenta_Germaniae_Historica&action=edit&redlink=1" title="Monumenta Germaniae Historica (trang chưa được viết)">Monumenta Germaniae Historica</a>, Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi 6: <i>Annales regni Francorum inde ab a. 741 usque ad a. 829, qui dicuntur Annales Laurissenses maiores et Einhardi.</i> Edited by Friedrich Kurze. Hannover 1895, p. 117 (<a class="external text" href="http://mdz10.bib-bvb.de/%7Edb/bsb00000759/images/index.html?id=00000759&nativeno=117" rel="nofollow">digital version</a>).</span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 95</span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 96</span></li>
<li id="cite_note-lvq69-56">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq69_56-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq69_56-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-lvq69_56-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Vinh Quốc, Lê Phụng Hoàng, trang 69</span></li>
<li id="cite_note-tdtt98-57">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt98_57-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt98_57-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 98</span></li>
<li id="cite_note-tdtt99-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-tdtt99_58-0">^</a></b> <span class="reference-text">Thẩm Kiên, trang 99</span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Lịch sử văn minh thế giới</i>, Vũ Dương Ninh (chủ biên), trang 259</span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">Samuel Griswold Goodrich, <i>The
second book of history: including the modern history of Europe, Africa,
and Asia...: designed as a sequel to the First book of history</i>, trang 96</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#CITEREFBarbero2004">Barbero 2004</a>, tr. 116.</span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#CITEREFBarbero2004">Barbero 2004</a>, tr. 118.</span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Ruhli, F.J.; Blumich, B.; Henneberg, M. (2010). “Charlemagne was very tall, but not robust”. <i>Economics and Human Biology</i> <b>8</b>: 289–290.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=8&rft.atitle=Charlemagne+was+very+tall%2C+but+not+robust&rft.genre=book&rft.aulast=Ruhli&rft.aufirst=F.J.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Charlemagne+was+very+tall%2C+but+not+robust&rft.jtitle=Economics+and+Human+Biology&rft.pages=289%E2%80%93290&rft.date=2010&rft.au=Ruhli%2C+F.J.&rft.au=Blumich%2C+B.&rft.au=Henneberg%2C+M.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Charlemagne"></span></span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.chemistrydaily.com/chemistry/Charlemagne" rel="nofollow">Charlemagne</a></span></li>
<li id="cite_note-VKM-65">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-VKM_65-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-VKM_65-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-VKM_65-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#CITEREFEinhard1999">Einhard 1999</a>, 23. Dress.</span></li>
<li id="cite_note-stephen-66">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-stephen_66-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-stephen_66-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-stephen_66-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Stephen Batchelor, <i>Medieval History for Dummies</i>, trang 68</span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text">Amelia Ann Blanford Edwards, <i>The history of France; from the conquest of Gaul by the Romans to the peace of 1856</i>, trang 7</span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text">Sir Hew Whitefoord Dalrymple, <i>Memoir
written by... Sir H. Dalrymple...: of his proceedings as connected with
the affairs of Spain, and the commencement of the Peninsula War</i>, trang 253</span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">Marc Bloch, <i>Feudal society</i>, Tập 1, tr. 7</span></li>
<li id="cite_note-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-70">^</a></b> <span class="reference-text">Eamon Duffy, <i>Saints & sinners: a history of the popes</i>, trang 142</span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giles_MacDonogh&action=edit&redlink=1" title="Giles MacDonogh (trang chưa được viết)">Giles MacDonogh</a>, <i>Frederick the Great: A Life in Deed and Letters</i>, trang 145</span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text">Brendan Simms, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=b3dL_j1Mp7wC&pg=PA273&dq=%22new+Charlemagne%22+%2B+%22Napoleon%22&hl=vi&ei=JL1GTL6rBZH6cOWL1Y4B&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CDoQ6AEwBDgK#v=onepage&q=%22new%20Charlemagne%22%20%2B%20%22Napoleon%22&f=false" rel="nofollow">"The Impact of Napoleon: Prussian High Politics, Foreign Policy and the Crisis of the Executive, 1797-1806"</a>, Cambridge University Press, 2002, tr. 273</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text"><i>World and Its Peoples</i>, trang 173</span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text">Edward F. Haas, <i>The age of the Longs: Louisiana, 1928-1960</i>, trang 332</span></li>
<li id="cite_note-holyreich-75">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-holyreich_75-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-holyreich_75-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Richard Steigmann-Gall, <i>The The Holy Reich: Nazi conceptions of Christianity, 1919-1945</i>, tr. 103</span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text">Veronica Ortenberg, "In search of the Holy Grail: the quest for the Middle Ages", trang 114</span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text">Garrett G. Fagan, <i>Archaeological fantasies: how pseudoarchaeology misrepresents the past and misleads the public</i> <i>, Routledge, 2006, tr. 165</i></span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charlemagne#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.snopes.com/history/world/cardking.asp" rel="nofollow">The Four King Truth</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Tài liệu tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Gregorio F. Zaide, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=Kq512SmGMIsC&pg=PA153&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>World history</i></a>, Rex Bookstore, Inc., 1965. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9712314723">ISBN 9712314723</a>.</li>
<li>Samuel J. Newland, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=J8ideJ9KDh0C&pg=PA184&dq=%22Hitler%22+%2B+%22Charlemagne%22&hl=vi&ei=_hhDTOimNseqcZzrtegP&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=6&ved=0CD4Q6AEwBTgK#v=onepage&q=%22Hitler%22%20%2B%20%22Charlemagne%22&f=false" rel="nofollow">"Cossacks in the German army, 1941-1945"</a>, Routledge, 1991. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0714633518">ISBN 0714633518</a>.</li>
<li>Mario Kramp, Verein Aachener Krönungsgeschichte, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=XIzpAAAAMAAJ&q=%22first+German+Emperor+Charlemagne" rel="nofollow"><i>Krönungen: Könige in Aachen, Geschichte und Mythos</i></a>, P. von Zabern, 2000.</li>
<li>John J. Butt, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=bQlJP9O9hKkC&pg=PA194&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Daily life in the age of Charlemagne</i></a>, Greenwood Publishing Group, 2002. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0313316686">ISBN 0313316686</a>.</li>
<li>Jim Bradbury, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=j6y0E6YO-oEC&pg=PA21&dq=%22Carloman#v=onepage&q=%22Carloman&f=false" rel="nofollow"><i>Routledge Companion to Medieval Warfare</i></a>, Routledge, 2004. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0203644662">ISBN 0203644662</a>.</li>
<li>Dale Evva Gelfand, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=hbnY8GTet_kC&pg=PA52&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Charlemagne</i></a>, Infobase Publishing, 2003. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/079107224X">ISBN 079107224X</a>.</li>
<li>Emil Ludwig, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=MiBSe5DtpJMC&pg=PA97&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>The Germans: Double History of a Nation</i></a>, READ BOOKS, 2007. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1406708402">ISBN 1406708402</a>.</li>
<li>Veronica Ortenberg, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=J_BXSRsfw5EC&pg=PA114&dq=%22Charlemagne+%2B+%22Hitler%22&hl=vi&ei=5bpGTIGKG4uycZuuvY4B&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCwQ6AEwAQ#v=onepage&q=%22Charlemagne%20%2B%20%22Hitler%22&f=false" rel="nofollow">"In search of the Holy Grail: the quest for the Middle Ages"</a>, Continuum International Publishing Group, 2006.</li>
<li>Samuel Griswold Goodrich, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=X7kXAAAAYAAJ&pg=PA96&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>The
second book of history: including the modern history of Europe, Africa,
and Asia...: designed as a sequel to the First book of history</i></a>, Jenks, Hickling & Swan, 1852.</li>
<li>Susan Wise Bauer, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=k_Ggr2HS8uwC&pg=PA71&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>The Middle Ages Activity Book: From the Fall of Rome to the Rise of the Renaissance</i></a>, Peace Hill Press, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1933339136">ISBN 1933339136</a>.</li>
<li>John S. C. Abbott, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=MqJ-u0KmOHEC&pg=PA429&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>Italy</i></a>, READ BOOKS, 2007. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1408626691">ISBN 1408626691</a>.</li>
<li>Marshall Cavendish Corporation, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=piNtzXg0qDQC&pg=PA173&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>World and Its Peoples</i></a>, Marshall Cavendish, 2009. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0761478876">ISBN 0761478876</a>.</li>
<li>Edward F. Haas, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=E1MTAAAAYAAJ&q=%22Charlemagne" rel="nofollow"><i>The age of the Longs: Louisiana, 1928-1960</i></a>, Center for Louisiana Studies, University of Louisiana at Lafayette, 2001. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1887366407">ISBN 1887366407</a>.</li>
<li>Edward Salmon, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=O0TclxmAygMC&pg=PA167&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>The British Dominions Year Book 1917</i></a>, Sách 1917, READ BOOKS, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1443705039">ISBN 1443705039</a>.</li>
<li>Hutton Webster, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=lhUMAAAAYAAJ&q=%22Charlemagne" rel="nofollow"><i>Medieval and modern history</i></a>, D.C. Heath & Co., 1919.</li>
<li>Lawrence S. Cunningham, John J. Reich, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=p-WAYTD9hLQC&pg=PA185&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>Culture and Values: A Survey of the Humanities</i></a>, Cengage Learning, 2009. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0495570656">ISBN 0495570656</a>.</li>
<li>Eamon Duffy, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=qiTl-lhM36wC&pg=PA142&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>Saints & sinners: a history of the popes</i></a>, Yale University Press, 2006. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0300115970">ISBN 0300115970</a>.</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=rAocAQAAIAAJ&pg=PA145&dq=%22Charlemagne#v=onepage&q=%22Charlemagne&f=false" rel="nofollow"><i>The United service magazine</i></a>, 1832.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>Charlemagne</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" height="24" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="wikt:Special:Search/Charlemagne">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" height="25" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="b:Special:Search/Charlemagne">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" height="25" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Charlemagne" title="voy:Charlemagne">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" height="25" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="q:Special:Search/Charlemagne">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" height="25" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="s:Special:Search/Charlemagne">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" height="25" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="commons:Special:Search/Charlemagne">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" height="14" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/Charlemagne">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Charlemagne" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" height="23" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Charlemagne">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/charl000.htm" rel="nofollow">Charlemagne's biography</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.fordham.edu/halsall/basis/einhard.html" rel="nofollow"><i>The Life of Charlemagne</i></a> by Einhard. At Medieval Sourcebook</li>
<li><a class="external text" href="http://www.thelatinlibrary.com/ein.html" rel="nofollow"><i>Vita Karoli Magni</i></a> by Einhard. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latinh" title="Latinh">Latin</a> text at <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Latin_Library&action=edit&redlink=1" title="The Latin Library (trang chưa được viết)">The Latin Library</a></li>
<li>A reconstructed <a class="external text" href="http://www.reportret.info/gallery/charlemagne1.html" rel="nofollow">portrait of Charlemagne</a>, based on historical sources, in a contemporary style.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.myarmoury.com/feature_charlemagne.html" rel="nofollow">The Sword of Charlemagne</a> (myArmoury.com article)</li>
<li><a class="external text" href="http://www.historymedren.about.com/od/carolingianempire/ig/Charlemagne-Picture-Gallery/index_t.htm" rel="nofollow">Charlemagne Picture Gallery</a></li>
<li><a class="external text" href="http://lba.hist.uni-marburg.de/lba-cgi/kleioc/00101KlLBA/exec/apply2/width/%226109%22/height/%226109%22/url/%22http:%7B%7C%7D%7B%7C%7D137.248.186.134%7B%7C%7Dlba-cgi-local%7B%7C%7Dpic.sh%7B-%7Djpg%7B%7C%7DE306.jpg%22" rel="nofollow">Charter given by Charlemagne</a> for <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=St._Emmeram%27s_Abbey&action=edit&redlink=1" title="St. Emmeram's Abbey (trang chưa được viết)">St. Emmeram's Abbey</a> showing the Emperor's seal, 22.2.794. Taken from the collections of the <a class="external text" href="http://lba.hist.uni-marburg.de/lba/pages/" rel="nofollow">Lichtbildarchiv älterer Originalurkunden</a> at <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marburg_University&action=edit&redlink=1" title="Marburg University (trang chưa được viết)">Marburg University</a></li>
<li><a class="external text" href="http://worldcat.org/identities/lccn-n79-43619" rel="nofollow">Các công trình liên quan hoặc của Charlemagne</a> trên các thư viện của thư mục (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=WorldCat&action=edit&redlink=1" title="WorldCat (trang chưa được viết)">WorldCat</a>)</li>
<li><a class="external text" href="http://www.history.com/topics/charlemagne" rel="nofollow">Charlemagne</a></li>
</ul>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Normdaten&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Normdaten (trang chưa được viết)">Bản mẫu:Normdaten</a><br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col" style="background: #ffd700;"><div style="font-size: 110%;">
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Hoàng đế La Mã Thần thánh">hoàng đế</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La Mã Thần thánh">đế quốc La Mã Thần thánh</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%"><div style="background-color: whitesmoke; border-color: #808000; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="King of Na gold seal imprint.svg" data-file-height="145" data-file-width="149" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/King_of_Na_gold_seal_imprint.svg/25px-King_of_Na_gold_seal_imprint.svg.png" height="24" width="25" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Chủ đề:Lịch sử">Chủ đề Lịch sử</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%"><div style="background-color: whitesmoke; border-color: #369; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Flag of France.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/36px-Flag_of_France.svg.png" height="24" width="36" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Ph%C3%A1p" title="Chủ đề:Pháp">Chủ đề Pháp</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%"><div style="border-color: #8B4513; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Banner of the Holy Roman Emperor (after 1400).svg" data-file-height="400" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Banner_of_the_Holy_Roman_Emperor_%28after_1400%29.svg/36px-Banner_of_the_Holy_Roman_Emperor_%28after_1400%29.svg.png" height="24" width="36" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Th%C3%A1nh_ch%E1%BA%BF_La_M%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Thánh chế La Mã (trang chưa được viết)">Chủ đề Thánh chế La Mã</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%"><div style="background-color: #fffdd0; border-color: #000000; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="DE-pahyl.svg" data-file-height="784" data-file-width="590" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/DE-pahyl.svg/18px-DE-pahyl.svg.png" height="24" width="18" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chủ đề:Đức">Chủ đề Đức</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ja-ga"></span> <span id="interwiki-es-ga"></span> <span id="interwiki-lt-ga"></span></div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_th%E1%BA%ADp_k%E1%BB%B7_740" title="Thể loại:Sinh thập kỷ 740">Sinh thập kỷ 740</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_814" title="Thể loại:Mất 814">Mất 814</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_Frank" title="Thể loại:Vua Frank">Vua Frank</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_La_M%C3%A3_Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Thể loại:Hoàng đế La Mã Thần thánh">Hoàng đế La Mã Thần thánh</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_Burgundy&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Vua Burgundy (trang chưa được viết)">Vua Burgundy</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_742" title="Thể loại:Sinh 742">Sinh 742</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Karolinger" title="Thể loại:Nhà Karolinger">Nhà Karolinger</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%ADn_h%E1%BB%AFu_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_Ph%C3%A1p" title="Thể loại:Tín hữu Công giáo Pháp">Tín hữu Công giáo Pháp</a></li>
</ul>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Hiệp định Phân định Vịnh Bắc Bộ</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Paklung413.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="888" data-file-width="1361" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Paklung413.jpg/300px-Paklung413.jpg" height="196" width="300" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Bản đồ cổ trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p-Thanh_1887" title="Công ước Pháp-Thanh 1887">Công ước Pháp-Thanh 1887</a> có mũi Bạch Long (Paklung) thuộc Việt Nam. Khi sông Bắc Luân được lấy làm đường biên giới thì vùng đất Bạch Long phải bỏ</div>
</div>
</div>
<b>Hiệp định Phân định Vịnh Bắc Bộ</b> là thoả hiệp ký ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a> năm 2000 giữa chính phủ nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Việt Nam</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> nhằm xác định biên giới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_h%E1%BA%A3i" title="Lãnh hải">lãnh hải</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%81m_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Thềm lục địa">thềm lục địa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%B7c_quy%E1%BB%81n_kinh_t%E1%BA%BF" title="Vùng đặc quyền kinh tế">vùng đặc quyền kinh tế</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Vịnh Bắc Bộ">Vịnh Bắc Bộ</a>. Đây là kết quả sau nhiều đợt đàm phán kể từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1973" title="1973">1973</a>. Hiệp định này thay thế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p-Thanh_1887" title="Công ước Pháp-Thanh 1887">Công ước Pháp-Thanh 1887</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#.C4.90i.E1.BB.83m_ph.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Điểm phân định</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#.C4.90.E1.BB.93ng_thu.E1.BA.ADn_b.E1.BB.95_t.C3.BAc"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Đồng thuận bổ túc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#Ng.C6.B0_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Ngư nghiệp</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#D.C6.B0_lu.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Dư luận</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#Vi.E1.BB.87t_Nam_thua_thi.E1.BB.87t"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Việt Nam thua thiệt</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#Ph.C3.A2n_chia_ch.C3.ADnh_.C4.91.C3.A1ng"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Phân chia chính đáng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Bối cảnh lịch sử</span></h2>
<dl><dd><div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p-Thanh_1887" title="Công ước Pháp-Thanh 1887">Công ước Pháp-Thanh 1887</a></i></div>
</dd></dl>
Việc phân định biên giới vùng Vịnh Bắc Bộ từ cuối thế kỷ 19 đã chiếu theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p-Thanh_1887" title="Công ước Pháp-Thanh 1887">Công ước Pháp-Thanh 1887</a> ký kết giữa Pháp, nhân danh triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3" title="Bắc Kỳ">Bắc Kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>. Mục đích chính là phân định phần địa giới. Công ước đó đúng ra không ấn định lãnh hải mà chỉ đặt ra đường cơ sở (đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_tuy%E1%BA%BFn" title="Kinh tuyến">kinh tuyến</a>
đông 105 độ 43 phút Paris) để quyết định quyền sở hữu các hải đảo ngoài
biển. Tuy nhiên chính phủ Việt Nam coi đường cơ sở đó tương đương với
đường biên giới lãnh hải. Quan điểm này <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">chính quyền Bắc Kinh</a> phản bác, không công nhận.<br />
Năm 1974 Việt Nam thúc đẩy việc phân định. Việc điều đình diễn ra
trong ba đợt: 1974, 1977-8, 1992-2000; hai đợt đầu gặp bế tắc khi quan
hệ Hà Nội - Bắc Kinh ở tình thế xung đột, không giải quyết được. Mãi đến
sau khi bình thường hóa bang giao (1991) mới có đồng thuận chung vào
năm 1993 để tiến tới Hiệp định.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90i.E1.BB.83m_ph.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.8Bnh">Điểm phân định</span></h2>
Hiệp ước có 11 Điều, trong đó Điều II xác định 21 điểm nối tuần tự từ cửa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_Lu%C3%A2n" title="Sông Bắc Luân">sông Bắc Luân</a> ra đến cửa Vịnh chia Vịnh Bắc Bộ ra làm hai<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-2">[2]</a></sup>. Cửa Vịnh lấy đường thẳng từ đảo Cồn Cỏ, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>, Việt Nam đến mũi Oanh Ca, đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Nam" title="Hải Nam">Hải Nam</a>, Trung Hoa.<br />
Điểm số 01: vĩ độ 21°28'12".5 Bắc, kinh độ 108°06'04".3 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_28_12.5_N_108_06_04.3_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°28′12,5″B</span> <span class="longitude">108°06′4,3″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 02: vĩ độ 21°28'01".7 Bắc, kinh độ 108°06'01".6 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_28_01.7_N_108_06_01.6_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°28′1,7″B</span> <span class="longitude">108°06′1,6″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 03: vĩ độ 21°27'50".1 Bắc, kinh độ 108°05'57".7 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_27_50.1_N_108_05_57.7_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°27′50,1″B</span> <span class="longitude">108°05′57,7″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 04: vĩ độ 21°27'39".5 Bắc, kinh độ 108°05'51".5 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_27_39.5_N_108_05_51.5_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°27′39,5″B</span> <span class="longitude">108°05′51,5″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 05: vĩ độ 21°21'28".2 Bắc, kinh độ 108°05'39".9 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_21_28.2_N_108_05_39.9_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°21′28,2″B</span> <span class="longitude">108°05′39,9″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 06: vĩ độ 21°27'23".1 Bắc, kinh độ 108°05'38".8 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_27_23.1_N_108_05_38.8_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°27′23,1″B</span> <span class="longitude">108°05′38,8″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 07: vĩ dộ 21°27'08".2 Bắc, kinh độ 108°05'43".7 Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_27_08.2_N_108_05_43.7_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°27′8,2″B</span> <span class="longitude">108°05′43,7″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 08: vĩ độ 21°16'32" Bắc, kinh độ 108°08'05" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_16_32_N_108_08_05_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°16′32″B</span> <span class="longitude">108°08′5″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 09: vĩ độ 21°12'35" Bắc, kinh độ 108°12'31" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=21_12_35_N_108_12_31_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">21°12′35″B</span> <span class="longitude">108°12′31″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 10: vĩ độ 20°24'05" Bắc, kinh độ 108°22'45" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=20_24_05_N_108_22_45_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">20°24′5″B</span> <span class="longitude">108°22′45″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 11: vĩ độ 19°57'33" Bắc, kinh độ 107°55'47" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_57_33_N_107_05_47_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°57′33″B</span> <span class="longitude">107°05′47″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 12: vĩ độ 19°39'33" Bắc, kinh độ 107°31'40" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_39_33_N_107_31_40_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°39′33″B</span> <span class="longitude">107°31′40″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 13: vĩ độ 19°25'26" Bắc, kinh độ 107°21'00" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_25_26_N_107_21_00_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°25′26″B</span> <span class="longitude">107°21′0″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 14: vĩ độ 19°25'26" Bắc, kinh độ 107°12'43" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_25_26_N_107_12_43_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°25′26″B</span> <span class="longitude">107°12′43″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 15: vĩ độ 19°16'04" Bắc, kinh độ 107°11'23" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_16_04_N_107_11_23_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°16′4″B</span> <span class="longitude">107°11′23″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 16: vĩ độ 19°12'55" Bắc, kinh độ 107°09'34" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=19_12_55_N_107_09_34_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°12′55″B</span> <span class="longitude">107°09′34″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 17: vĩ độ 18°42'52" Bắc, kinh độ 107°09'34" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=18_42_52_N_107_09_34_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">18°42′52″B</span> <span class="longitude">107°09′34″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 18: vĩ độ 18°13'49" Bắc, kinh độ 107°34'00" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=18_13_49_N_107_34_00_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">18°13′49″B</span> <span class="longitude">107°34′0″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 19: vĩ độ 18°07'08" Bắc, kinh độ 107°37'34" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=18_07_08_N_107_37_34_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">18°07′8″B</span> <span class="longitude">107°37′34″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 20: vĩ độ 18°04'13" Bắc, kinh độ 107°39'09" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=18_04_13_N_107_39_09_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">18°04′13″B</span> <span class="longitude">107°39′9″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm số 21: vĩ độ 17°47'00" Bắc, kinh độ 107°58'00" Đông <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&params=17_47_00_N_107_58_00_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">17°47′0″B</span> <span class="longitude">107°58′0″Đ</span></span></span></a></span></span><br />
Điểm 1 đến 9 phân định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_h%E1%BA%A3i" title="Lãnh hải">lãnh hải</a>; điểm 9 đến 21 chia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%B7c_quy%E1%BB%81n_kinh_t%E1%BA%BF" title="Vùng đặc quyền kinh tế">vùng đặc quyền kinh tế</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-uclan.ac.uk_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-uclan.ac.uk-3">[3]</a></sup><br />
Hiệp định được ký bởi đại diện toàn quyền hai nước là Nguyễn Dy Niên
(Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Việt Nam) và Đường Gia Triền (Bộ trưởng Bộ
Ngoại giao Trung Quốc) tại Bắc Kinh vào ngày 25 tháng 12 năm 2000.<br />
Ngày 15 tháng 6 năm 2004, Quốc hội Việt Nam khoá XI thông qua hiệp
định và lễ trao đổi văn kiện thư phê chuẩn Hiệp định phân định Vịnh Bắc
Bộ diễn ra ngày 30 tháng 6 năm 2004.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.93ng_thu.E1.BA.ADn_b.E1.BB.95_t.C3.BAc">Đồng thuận bổ túc</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C6.B0_nghi.E1.BB.87p">Ngư nghiệp</span></h3>
Ngoài việc phân định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_h%E1%BA%A3i" title="Lãnh hải">lãnh hải</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%B7c_quy%E1%BB%81n_kinh_t%E1%BA%BF" title="Vùng đặc quyền kinh tế">vùng đặc quyền kinh tế</a>, chính quyền Bắc Kinh đòi giải quyết vấn đề ngư dân đánh cá trong Vịnh. Kết quả là bản đồng thuận ngư nghiệp (tiếng Anh: <i>Fishery Agreement</i>) đặt ra khu đánh cá chung (<i>Common Fishery Zone</i>) khoảng 30.000 km² trong Vịnh Bắc Bộ. Sự thỏa thuận này có hiệu lực 12 năm lại thêm 3 năm gia hạn.<br />
So sánh hai bản đồng thuận ngư nghiệp Hoa - Nhật ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Hoa_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Hoa Đông">biển Hoa Đông</a> và Đồng thuân ngư nghiệp Việt - Hoa ở Vịnh Bắc Bộ thì khu đánh cá chung ở Vịnh Bắc Bộ lớn hơn nhiều.<sup class="reference" id="cite_ref-uclan.ac.uk_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-uclan.ac.uk-3">[3]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="D.C6.B0_lu.E1.BA.ADn">Dư luận</span></h2>
Tuy Hiệp định được ký từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2000" title="2000">2000</a> nhưng mãi đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>
thì chính phủ Việt Nam mới công bố những toạ độ chính xác. Vì thế trong
dư luận có sự bất bình, không tán thành hiệp định vì cho rằng chính phủ
Việt Nam đã nhượng bộ cho Trung Quốc quá nhiều.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
Trong bài viết "Nhìn lại Hiệp định vịnh Bắc Bộ sau 10 năm",<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-5">[5]</a></sup> Dương Danh Huy (thành viên Quỹ Nghiên cứu Biển Đông) có phân tích 2 quan điểm hiện nay về hiệp ước này:<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Vi.E1.BB.87t_Nam_thua_thi.E1.BB.87t">Việt Nam thua thiệt</span></h3>
Quan điểm thứ nhất cho rằng công ước Pháp - Thanh năm 1887 đã phân
định toàn bộ vịnh Bắc Bộ bằng kinh tuyến 108°3’, hiệp ước phân định lại
ký năm 2000 là sai và gây thiệt hại cho Việt Nam.<br />
<dl><dd>Dương Danh Huy dựa theo 2 chi tiết trong biên bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p-Thanh_1887" title="Công ước Pháp-Thanh 1887">Công ước Pháp-Thanh 1887</a>:
<br />
<dl><dd><ul>
<li><i>Những hòn đảo ở về phía Đông của đường kinh tuyến Paris 105 độ 43
phút kinh độ Đông, có nghĩa là đường thẳng Bắc Nam đi qua đông điểm đảo
Trà Cổ và tạo thành đường biên giới cũng được giao cho Trung Hoa</i></li>
<li><i>Các đảo "Go Tho" (đảo Cô Tô) và những đảo khác ở về phía Tây của đường kinh tuyến này thì giao cho Bắc Kỳ</i></li>
</ul>
</dd></dl>
</dd><dd>Trong bài viết, Dương Danh Huy phân tích rằng bản đồ đính kèm công
ước vẽ ranh giới dọc kinh tuyến 105°43’ Paris, tức là kinh tuyến 108°3’
Greenwich từ cực đông đảo Trà Cổ ra biển và kết thúc cách đảo khoảng 5
hải lý, mới chỉ là phân giới cho một phần rất nhỏ của vịnh Bắc Bộ. Thêm
nữa, Luật lãnh hải của Pháp năm 1888 tuyên bố lãnh hải của Pháp chỉ rộng
3 hải lý trong khi năm 1982 UNCLOS ra đời thì mới hình thành khái niệm
vùng đặc quyền kinh tế 12 hải lý.</dd><dd>Từ đó Dương Danh Huy đưa kết ra kết luận là kinh tuyến 108°3’ trong
công ước 1887 chỉ phân chia đảo và phân chia lãnh hải ven bờ chứ chưa
phân định phần lớn Vịnh Bắc Bộ, vì vậy việc phân định (năm 2000) là cần
thiết.</dd></dl>
Chuyên viên ngoại quốc cũng ghi nhận việc Việt Nam nhượng bộ, nhất là trên phương diện hai đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_Long_V%C4%A9" title="Bạch Long Vĩ">Bạch Long Vĩ</a> và đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%93n_C%E1%BB%8F" title="Cồn Cỏ">Cồn Cỏ</a>. Theo đó thì hai hải đảo này không được coi là có giá trị toàn phần. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_Long_V%C4%A9" title="Bạch Long Vĩ">Bạch Long Vĩ</a> chỉ có giá trị 25% và Cồn Cỏ có giá trị 50% khi đối chiếu với bờ biển đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Nam" title="Hải Nam">Hải Nam</a>.
Nếu hai hải đảo này có giá trị 100% thì biên giới vùng biển sẽ lệch hẳn
về phía đông, có lợi cho Việt Nam nhưng thiệt hại cho Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
Về mặt ngư nghiệp thì khu đánh cá chung phần lớn nằm trong vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-uclan.ac.uk_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-uclan.ac.uk-3">[3]</a></sup>
Theo ước tính thì mỗi năm khu đánh cá chung có thể cung cấp 600.000 tấn
cá nhưng số lượng cá thu hoạch đã vượt một triệu tấn cá, gây nguy cơ
làm kiệt quệ nguồn cá.<sup class="reference" id="cite_ref-uclan.ac.uk_3-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_note-uclan.ac.uk-3">[3]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A2n_chia_ch.C3.ADnh_.C4.91.C3.A1ng">Phân chia chính đáng</span></h3>
<ul>
<li>Quan điểm thứ hai thì cho rằng hiệp định Vịnh Bắc Bộ năm 2000 là công bằng.</li>
</ul>
Tuy vậy khi phân tích đường trung tuyến trong vịnh do Quỹ Nghiên cứu
Biển Đông thực hiện lại cho thấy khi vẽ các đường tròn có tâm là 21 điểm
phân định thì bên Việt Nam bị lấn từ 3 cho đến 27 hải lý ở khu vực các
đảo Vĩnh Thực, đảo Trần, đảo Thanh Lam, đảo Cô Tô tỉnh Quảng Ninh, đảo
Bạch Long Vĩ thuộc Hải Phòng, vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ADa_Ba_L%E1%BA%A1t&action=edit&redlink=1" title="Cửa Ba Lạt (trang chưa được viết)">cửa Ba Lạt</a>, bờ biển Ninh Bình và khu vực nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Hà Tĩnh">Hà Tĩnh</a> đối chiếu với bờ tây và bờ nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_H%E1%BA%A3i_Nam" title="Đảo Hải Nam">đảo Hải Nam</a>
của Trung Quốc. Do đó, Dương Danh Huy kết luận quan điểm cho rằng hiệp
định phân định vịnh Bắc Bộ năm 2000 là công bằng vẫn chưa thuyết phục.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://community.middlebury.edu/%7Escs/docs/zou%20keyuan-sino-vietnam%20boundary%20delimitation.pdf" rel="nofollow">Sino-Vietnam Boundary Delimitation</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Nhân Tuấn Ngô Quốc Dũng. <i>Biên-giới Việt-Trung 1885-2000</i>. Marseille: Dũng Châu, 2005. trang 438-440.</span></li>
<li id="cite_note-uclan.ac.uk-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-uclan.ac.uk_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-uclan.ac.uk_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-uclan.ac.uk_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-uclan.ac.uk_3-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.uclan.ac.uk/ahss/lancashire_law_school/maritime_conflict.php" rel="nofollow">Maritime Conflict and Cooperation in Sino-Vietnamese Relations</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Ngọc Phách. <i>Việt-sử đương-đại qua 200 câu vè bất-hủ</i>. Melbourne: NNP, 2007. trang 246.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/vietnam/2011/01/110122_bacbo_agreement_10years_on.shtml" rel="nofollow">"Nhìn lại Hiệp định Vịnh Bắc Bộ sau 10 năm" đăng trên <i>BBC</i></a></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://community.middlebury.edu/%7Escs/docs/zou%20keyuan-sino-vietnam%20boundary%20delimitation.pdf" rel="nofollow">Sino-Vietnam boundary Delimitation</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="s:Special:Search/Hiệp định Phân định Vịnh Bắc Bộ"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" height="40" width="38" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource tiếng Việt</a> có toàn văn tác phẩm về:
<br />
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_gi%E1%BB%AFa_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Vi%E1%BB%87t_Nam_v%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa_v%E1%BB%81_ph%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%8Bnh_l%C3%A3nh_h%E1%BA%A3i,_v%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%B7c_quy%E1%BB%81n_kinh_t%E1%BA%BF_v%C3%A0_th%E1%BB%81m_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_hai_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_trong_v%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="s:Hiệp định giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa về phân định lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục địa của hai nước trong vịnh Bắc Bộ">Hiệp
định giữa nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và nước Cộng hòa Nhân
dân Trung Hoa về phân định lãnh hải, vùng đặc quyền kinh tế và thềm lục
địa của hai nước trong vịnh Bắc Bộ</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.rfa.org/vietnamese/in_depth/Interview-scholar-truong-nhan-tuan-on-the-sino-vietnamese-issue-part2-nan-11302008144044.html" rel="nofollow">Phân Định Vịnh Bắc Bộ</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.rfa.org/vietnamese/ReadersOpinions/Vietnam-vows-to-protect-territory-BachLongVi-island-DDHuy-04192010100906.html" rel="nofollow">Hiệp định Vịnh Bắc Bộ 2000 và đảo Bạch Long Vĩ</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.rfa.org/vietnamese/binhluan/138885-20040618.html" rel="nofollow">Hiệp Định về lãnh hải trong vịnh Bắc Bộ và hậu quả lâu dài trong tương lai</a></li>
</ul>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Hiệp ước liên quan tới Việt Nam">Hiệp ước liên quan tới Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Thể loại:Vịnh Bắc Bộ">Vịnh Bắc Bộ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Quan_h%E1%BB%87_Vi%E1%BB%87t_Nam-Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Quan hệ Việt Nam-Trung Quốc">Quan hệ Việt Nam-Trung Quốc</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Hiệp ước liên quan tới Trung Quốc (trang chưa được viết)">Hiệp ước liên quan tới Trung Quốc</a></li>
</ul>
<span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><b>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span> </span></div>
</div>
foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-10452018094876396682014-12-26T17:59:00.000-08:002014-12-26T17:59:26.417-08:00Chào ngày mới 24 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libya_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Libya"><img alt="Vị trí của Libya" data-file-height="550" data-file-width="550" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Libya_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Libya_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
</div>
CNM365. Chào ngày mới 24 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày trước lễ Giáng sinh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Kitô giáo Tây phương">Kitô giáo Tây phương</a>); ngày Độc lập tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya" title="Libya">Libya</a> <i>(hình) </i>(1953). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/36" title="36">Năm 36</a> – Quân chủ Thành Gia là <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_T%C3%B4n_Thu%E1%BA%ADt" title="Công Tôn Thuật">Công Tôn Thuật</a></b> tử vong do bị trọng thương trong lúc giao chiến với quân <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%C3%A1n" title="Đông Hán">Đông Hán</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1818" title="1818">Năm 1818</a> – "<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng" title="Đêm thánh vô cùng">Đêm thánh vô cùng</a></b>", bài hát Giáng Sinh của tác giả Josef Mohr và Franz Gruber lần đần tiên được biểu diễn tại một nhà thờ Áo. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1865" title="1865">Năm 1865</a> – Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Nội chiến Hoa Kỳ">Nội chiến Hoa Kỳ</a> kết thúc, <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_KKK" title="Đảng KKK">Đảng KKK</a></b> hình thành tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tennessee" title="Tennessee">Tennessee</a> với chủ trương đề cao thuyết <i>Người da trắng thượng đẳng</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1964" title="1964">Năm 1964</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a> tiến hành <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks" title="Vụ đánh bom cư xá Brinks">đánh bom cư xá Brinks</a></b> tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A0i_G%C3%B2n" title="Sài Gòn">Sài Gòn</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Libya</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Cộng hòa Lybya</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">دولة ليبيا <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Ả Rập)</b><br />
Dawlat Libya <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Ả Rập)</b><br />
ⵍⵉⴱⵢⴰ <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Berber)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Libya.svg"><img alt="Flag of Libya.svg" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="1000" height="63" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Libya.svg/125px-Flag_of_Libya.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Seal_of_the_National_Transitional_Council_%28Libya%29.svg"><img alt="Seal of the National Transitional Council (Libya).svg" data-file-height="242" data-file-width="242" height="85" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8e/Seal_of_the_National_Transitional_Council_%28Libya%29.svg/85px-Seal_of_the_National_Transitional_Council_%28Libya%29.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td>Quốc kỳ</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Chuy%E1%BB%83n_ti%E1%BA%BFp_Qu%E1%BB%91c_gia_Libya" title="Hội đồng Chuyển tiếp Quốc gia Libya">Hội đồng Chuyển tiếp Quốc gia Libya</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libya_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Libya"><img alt="Vị trí của Libya" data-file-height="550" data-file-width="550" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Libya_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Libya_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">الحرية والعدالة والديمقراطية<br />
<i>Tự do, Công bằng, Dân chủ!</i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya,_Libya,_Libya" title="Libya, Libya, Libya">Libya, Libya, Libya</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-1">[1]</a></sup></i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Cộng hòa">Cộng hòa</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_qu%E1%BB%91c_gia_Libya&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Hội đồng quốc gia Libya (trang chưa được viết)">Chủ tịch Hội đồng quốc gia Libya</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Abdul_Jalil" title="Mustafa Abdul Jalil">Mustafa Mohamed Abud Al Jeleil</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abdurrahim_al-Keib&action=edit&redlink=1" title="Abdurrahim al-Keib (trang chưa được viết)">Abdurrahim al-Keib</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">Tiếng Ả Rập</a><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Libya&params=32_54_N_13_11_E_type:country%281.759.540" style="white-space: nowrap;">(UN - 2007)) <span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">32°54′B, 13°11′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>1.759.540 (UN - 2007) km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 17</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td><i>không đáng kể</i> %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Giờ Đông Âu">EET</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+2); <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">mùa hè</a>: UTC+2</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b>Độc lập</b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_2" title="10 tháng 2">10 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">1947</a></th>
<td>Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_12" title="24 tháng 12">24 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1951" title="1951">1951</a></th>
<td>Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_%E1%BB%A6y_tr%E1%BB%8B_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Hội đồng Ủy trị Liên Hiệp Quốc">LHQ ủy trị</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (2009)</th>
<td>6,333,509 (IMF) người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 105</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>3.6 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 218</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2010)</th>
<td>Tổng số: 96,138 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">đô la Mỹ</a><sup class="reference" id="cite_ref-imf2_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-imf2-4">[4]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (danh nghĩa) (2009)</th>
<td>Tổng số: 60,238 triệu dollar Mỹ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2009)</th>
<td>0.799 (2009) cao (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">hạng 53</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinar_Libya&action=edit&redlink=1" title="Dinar Libya (trang chưa được viết)">Dinar Libya</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">LYD</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.ly" title=".ly">.ly</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A1i_xe_b%C3%AAn_ph%E1%BA%A3i_v%C3%A0_b%C3%AAn_tr%C3%A1i" title="Lái xe bên phải và bên trái">Lái xe bên</a></th>
<td>phải</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Libya</b> (phiên âm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a>: <b>Li-bi</b>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_Vi%E1%BB%87t" title="Hán Việt">Hán Việt</a>: <b>Lợi Bỉ Á</b>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a>: <bdi dir="rtl" lang="ar">ليبيا</bdi> <i><span class="Unicode" lang="ar-Latn" style="text-decoration: none; white-space: normal;" title="DIN 31635 Arabic">Lībiyā</span></i>) là một quốc gia tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a> và giáp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a> ở phía bắc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a> ở phía đông, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sudan" title="Sudan">Sudan</a> ở phía đông nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tchad" title="Tchad">Tchad</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Niger" title="Niger">Niger</a> ở phía nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a> ở phía tây. Với diện tích hơi lớn hơn gấp năm lần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>, Libya là nước lớn thứ tư ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">châu Phi</a> và thứ 17 trên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-5">[5]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a> của Libya là thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a>, với 1,7 triệu trong tổng số 5,8 triệu dân cả nước. Ba khu vực truyền thống của quốc gia này là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fezzan" title="Fezzan">Fezzan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a>.<br />
Cái tên "Libya" bắt nguồn từ chữ "Lebu" trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Ai_C%E1%BA%ADp_c%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Ai Cập cổ (trang chưa được viết)">tiếng Ai Cập</a>, để chỉ những người dân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Berber&action=edit&redlink=1" title="Berber (trang chưa được viết)">Berber</a> sống ở phía tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Nin" title="Sông Nin">sông Nil</a>, và được đưa vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Tiếng Hy Lạp">tiếng Hy Lạp</a> để trở thành "Libya". Ở thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Hy Lạp cổ đại">Hy Lạp cổ đại</a>, thuật ngữ "Lybya" có nghĩa rộng hơn, gồm toàn bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a> ở phía tây Ai Cập, và đôi lúc còn bao gồm toàn bộ lục địa châu Phi.<br />
Với một trữ lượng dầu mỏ đã được kiểm chứng thuộc hàng lớn nhất trên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-6">[6]</a></sup>, Libya có mức thu nhập kinh tế quốc dân trên đầu người cao nhất Bắc Phi, cũng như là một trong những nước có mức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> trên đầu người cao ở châu Phi<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-7">[7]</a></sup>. Với tổng diện tích 1,8 triệu kilômét vuông, 90% trong đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoang_m%E1%BA%A1c" title="Hoang mạc">sa mạc</a>.
Với dân số chỉ có 6 triệu người và các khoản thu nhập từ dầu lửa hàng
năm tới 32 tỷ đô la Mỹ trong năm 2010, tiềm năng của Libya là rất lớn,
cung cấp cho người dân một hệ thống an sinh xã hội cao và rộng rãi, đặc
biệt trong lĩnh vực nhà ở và giáo dục<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-8">[8]</a></sup>.
So sánh với các nước láng giềng theo định hướng thị trường, Libya có
mức nghèo tuyệt đối và tương đối khá thấp. Tuy nhiên trong 42 năm cầm
quyền, Gadhafi được cho là đã biển thủ các nguồn tài trợ nhằm thu lợi
cho gia đình và bộ tộc của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-info.vn_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-info.vn-9">[9]</a></sup> và tỉ lệ thất nghiệp tại Libya được ước tính là 30% hoặc nhiều hơn.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chính trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#C.C3.A1c_v.C3.B9ng_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Các vùng hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Quan hệ ngoại giao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Sa_m.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Sa mạc</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Nh.C3.A2n_quy.E1.BB.81n_t.E1.BA.A1i_Libya"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Nhân quyền tại Libya</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#X.E1.BA.BFp_h.E1.BA.A1ng_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Xếp hạng quốc tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7"><span class="tocnumber">13.1</span> <span class="toctext">Chính phủ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#T.E1.BB.95ng_quan"><span class="tocnumber">13.2</span> <span class="toctext">Tổng quan</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Du_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">13.3</span> <span class="toctext">Du lịch</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#Th.C6.B0.C6.A1ng_m.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">13.4</span> <span class="toctext">Thương mại</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Libya&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử Libya (trang chưa được viết)">Lịch sử Libya</a></i></div>
</dd></dl>
Bằng chứng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3o_c%E1%BB%95_h%E1%BB%8Dc" title="Khảo cổ học">khảo cổ học</a> cho thấy ít nhất từ tám nghìn năm trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">Công Nguyên</a>, đồng bằng ven biển Libya đã có những người dân thuộc văn hoá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1" title="Thời đại đồ đá">đồ đá mới</a> biết thuần hóa gia súc và trồng cấy lương thực<sup class="reference" id="cite_ref-locberber_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-locberber-11">[11]</a></sup>.
Nền văn hóa này đã phát triển từ hàng nghìn năm trong vùng, hàng nghìn
năm trước khi các lực lượng từ châu Âu cổ tới đây thống trị, cho tới khi
nó bị thay thế bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Berber" title="Người Berber">người Berber</a>.<br />
Vùng đất trở thành nước Libya hiện đại ngày nay đã từng bị chinh phục ở nhiều mức độ khác nhau từ bên ngoài bởi người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phoenicia" title="Phoenicia">Phoenicia</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Carthage&action=edit&redlink=1" title="Người Carthage (trang chưa được viết)">Carthage</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Người Hy Lạp">Hy Lạp</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_La_M%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Người La Mã (trang chưa được viết)">La Mã</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vandal" title="Người Vandal">Vandal</a>, ngoài ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đế chế Byzantine</a> từng cai trị toàn bộ hay từng phần của Libya. Ngoài một số phế tích tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyrene,_Libya&action=edit&redlink=1" title="Cyrene, Libya (trang chưa được viết)">Cyrene</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leptis_Magna" title="Leptis Magna">Leptis Magna</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sabratha" title="Sabratha">Sabratha</a> của người Hy Lạp và người La Mã, hiện nay có rất ít di vật của hai nền văn hóa cổ đó trên đất Libya.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Theatre_sabratha_libya.jpeg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="826" data-file-width="1551" height="133" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Theatre_sabratha_libya.jpeg/250px-Theatre_sabratha_libya.jpeg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tàn tích của một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_kh%E1%BA%A5u" title="Sân khấu">sân khấu</a> ở thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sabratha" title="Sabratha">Sabratha</a> thời Roma, phía tây Tripoli</div>
</div>
</div>
Người Phoenicia là những người đầu tiên thành lập các cảng thương mại ở Libya khi những thương nhân tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%BDros" title="Týros">Týros</a> (thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a>
ngày nay) phát triển các mối quan hệ thương mại với các bộ lạc người
Berber và thiết lập các hiệp ước với họ nhằm đảm bảo sự hợp tác trong
việc khai thác các nguyên liệu thô<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-12">[12]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-13">[13]</a></sup>. Tới thế kỷ thứ 5 TCN, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carthage" title="Carthage">Carthage</a>, thuộc địa lớn nhất của người Phoenicia đã mở rộng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quy%E1%BB%81n_b%C3%A1_ch%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Quyền bá chủ (trang chưa được viết)">quyền bá chủ</a> của mình ra hầu hết toàn bộ vùng Bắc Phi ngày nay, nơi một nền văn minh riêng biệt, được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punic&action=edit&redlink=1" title="Punic (trang chưa được viết)">Punic</a>, đang hình thành. Những khu định cư của người Punic ở dọc bờ biển Libya gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oea&action=edit&redlink=1" title="Oea (trang chưa được viết)">Oea</a> (Tripoli), Labdah (sau này là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leptis_Magna" title="Leptis Magna">Leptis Magna</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sabratha" title="Sabratha">Sabratha</a>, tại một vùng sẽ được gọi chung là Tripolis, hay "Ba thành phố", và thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a> ngày nay của Libya cũng có tên xuất phát từ đó.<br />
Người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Hy Lạp cổ đại">Hy Lạp cổ đại</a> đã chinh phục Đông Libya, khi theo thông lệ, những người dân từ hòn đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Santorini" title="Santorini">Thera</a> đông đúc theo lời sấm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Delphi" title="Delphi">Delphi</a> đi tìm kiếm một vùng đất mới ở Bắc Phi. Năm 631 trước Công Nguyên họ bắt đầu biết đến thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cyrene,_Libya&action=edit&redlink=1" title="Cyrene, Libya (trang chưa được viết)">Cyrene</a><sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-14">[14]</a></sup>. Trong vòng 200 năm, người Hy Lạp lập bốn thành phố quan trọng khác trong vùng đất Libya là: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barce&action=edit&redlink=1" title="Barce (trang chưa được viết)">Barce</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Marj&action=edit&redlink=1" title="Al Marj (trang chưa được viết)">Al Marj</a>); Euhesperides (sau này là Berenice, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a>) hiện nay; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Teuchira&action=edit&redlink=1" title="Teuchira (trang chưa được viết)">Teuchira</a> (sau này là Arsinoe, Tukrah hiện nay); và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Apollonia,_Cyrenaica&action=edit&redlink=1" title="Apollonia, Cyrenaica (trang chưa được viết)">Apollonia</a> (Susah), cảng Cyrene. Cùng với Cyrene, chúng được gọi là Pentapolis (Năm thành phố).<br />
Người La Mã đã thâu tóm các vùng thuộc Libya, và trong hơn 400 năm, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a> trở thành các tỉnh thịnh vượng của La Mã<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-15">[15]</a></sup>.
Những tàn tích thời La Mã, như những tàn tích ở Leptis Magna, minh
chứng cho sinh khí từng có ở vùng này, khi các thành phố thịnh vượng và
thậm chí là các thị trấn nhỏ hơn đều có chung tình trạng phát triển với
mức sống cao ở đô thị. Các nhà buôn và thợ thủ công từ nhiều vùng của đế
chế Roma đã tới Bắc Phi, nhưng đặc điểm của các thành phố Tripolitania
vẫn mang nhiều nét <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punic&action=edit&redlink=1" title="Punic (trang chưa được viết)">Punic</a> của người Punic và nét <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a> của người Hy Lạp.<br />
Người Ả Rập đã chinh phục Libya vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ thứ 7</a>. Trong những thế kỷ tiếp theo, nhiều người bản địa đã theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">đạo Hồi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a> và văn hoá. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ottoman" title="Đế quốc Ottoman">Đế chế Ottoman</a> Thổ Nhĩ Kỳ đã chinh phục nước này vào giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_16" title="Thế kỷ 16">thế kỷ 16</a>, Libya tiếp tục là một phần của đế chế đó, dù tại nhiều thời điểm hầu như nó đã trở thành một vùng tự trị, cho tới khi bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a> xâm chiếm năm 1911. Sau các cuộc kháng chiến bất thành, Libya bị biến thành một nước thuộc địa<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-16">[16]</a></sup>.<br />
Năm 1934, Ý chấp nhận cái tên "Libya" (đã được người Hy Lạp sử dụng để chỉ cả vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a>, ngoại trừ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a>), làm tên chính thức của thuộc địa này, khi ấy nó gồm các tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fezzan" title="Fezzan">Fezzan</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Idris_I_c%E1%BB%A7a_Libya&action=edit&redlink=1" title="Idris I của Libya (trang chưa được viết)">Vua Idris I</a>,
Emir xứ Cyrenaica, lãnh đạo cuộc kháng chiến của người Libya chống lại
sự chiếm đóng của Ý giữa hai cuộc thế chiến. Từ năm 1943 tới 1951,
Tripolitania và Cyrenaica nằm dưới quyền chiếm đóng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a> trong khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> chiếm đóng Fezzan. Năm 1944, Idris trở về nước từ nơi bị trục xuất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cairo" title="Cairo">Cairo</a>
nhưng không thể cư trú thường xuyên tại Cyrenaica cho tới khi một số
quyền chiếm đóng của nước ngoài bị bãi bỏ năm 1947. Theo các điều khoản
của hiệp ước hòa bình năm 1947 với các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a>, Ý từ bỏ mọi yêu sách đối với Libya<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-17">[17]</a></sup>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 127px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Omar_Mukhtar_13.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="770" data-file-width="508" height="189" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Omar_Mukhtar_13.jpg/125px-Omar_Mukhtar_13.jpg" width="125" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Omar_Mukhtar" title="Omar Mukhtar">Omar Mukhtar</a> (1858 – 1931), nhà lãnh đạo cuộc khởi nghĩa của người Lybia chống lại sự chiếm đóng của Ý</div>
</div>
</div>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_11" title="21 tháng 11">21 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Đại Hội đồng Liên Hiệp Quốc">Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc</a> thông qua một nghị quyết tuyên bố rằng Libya sẽ trở thành một nước độc lập trước ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">1 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1952" title="1952">1952</a>. Idris đại diện cho Libya tại các cuộc đàm phán của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a> sau đó. Khi Libya tuyên bố nền độc lập của mình ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_12" title="24 tháng 12">24 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1951" title="1951">1951</a>, nó trở thành nước đầu tiên giành được độc lập thông qua Liên Hiệp Quốc và một trong những thuộc địa đầu tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">châu Phi</a> giành lại được độc lập<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-18">[18]</a></sup>. Libya tuyên bố trở thành quốc gia theo chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Chế độ quân chủ">quân chủ</a> lập hiến dưới quyền Vua Idris.<br />
Sự phát hiện ra những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_d%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1" title="Giếng dầu (trang chưa được viết)">giếng dầu</a> với trữ lượng lớn năm 1959 và nguồn thu có được sau đó từ bán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u" title="Dầu">dầu</a>
khiến cho nước này từ vị thế một trong những quốc gia nghèo nhất thế
giới trở thành một nước rất giàu có, khi tính theo GDP trên đầu người.
Dù dầu mỏ đã cải thiện một cách đáng kể tình hình tài chính của chính
phủ Libya, sự bất mãn của dân chúng vẫn tồn tại khi tài sản quốc gia
ngày càng bị tập trung vào tay Vua Idris và tầng lớp quý tộc trong nước.
Sự bất bình ngày càng tăng với sự phát triển của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Nasser&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Nasser (trang chưa được viết)">chủ nghĩa Nasser</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_qu%E1%BB%91c_gia_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa quốc gia Ả Rập (trang chưa được viết)">chủ nghĩa quốc gia Ả Rập</a> trên toàn vùng Bắc Phi và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_9" title="1 tháng 9">1 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1969" title="1969">1969</a>, một nhóm nhỏ các sĩ quan quân đội dưới sự chỉ huy của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Muammar_al-Gaddafi" title="Muammar al-Gaddafi">Muammar Abu Minyar al-Gaddafi</a> khi ấy mới 28 tuổi tiến hành một cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh" title="Đảo chính">đảo chính</a> lật đổ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Idris_I_c%E1%BB%A7a_Libya&action=edit&redlink=1" title="Idris I của Libya (trang chưa được viết)">Vua Idris</a>. Ở thời điểm đó, Idris đang phải nằm viện ở Thổ Nhĩ Kỳ. Cháu trai ông, Thái tử <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sayyid_Hasan_ar-Rida_al-Mahdi_as-Sanussi&action=edit&redlink=1" title="Sayyid Hasan ar-Rida al-Mahdi as-Sanussi (trang chưa được viết)">Sayyid Hasan ar-Rida al-Mahdi as-Sanussi</a>,
lên làm vua. Rõ ràng là các sĩ quan cách mạng, những người đã thông báo
sự phế truất Vua Idris không muốn nhượng bộ ông ta về những quyền lợi
đối với một vị vua. Sayyid nhanh chóng nhận ra thực tế rằng khi làm vua
ông lại có ít quyền lực hơn khi làm thái tử. Trước cuối tháng 9, Vua
Sayyid Hasan ar-Rida al-Mahdi as-Sanussi chính thức bị các sĩ quan cách
mạng phế truất và bị quản thúc tại gia. Trong lúc ấy, các sĩ quan cách
mạng xóa bỏ chế độ quân chủ, và tuyên bố một nước Cộng hòa Libya Ả Rập
mới. Gaddafi đã là "Lãnh tụ Anh cả và là Người hướng dẫn Cách mạng" theo
cách gọi chính thức của chính phủ và trên báo chí<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-19">[19]</a></sup>.<br />
Năm 2011, một cuộc nổi dậy nổ ra và biến thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Libya" title="Nội chiến Libya">nội chiến</a>, chấm dứt 42 năm cầm quyền của Gaddafi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính trị</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="-moz-border-radius: 4px; background: #F5F5F5; padding: 2px;">Bài chính về chính trị và chính quyền của Libya có thể tìm đọc tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Libya&action=edit&redlink=1" title="Chính trị của Libya (trang chưa được viết)">Loạt bài về chính trị và chính quyền của Libya</a>.</i></div>
</dd></dl>
Libya có hệ thống chính phủ kép. "Ban cách mạng" gồm Lãnh tụ Cách
mạng Gaddafi, Ủy ban cách mạng và các thành viên còn lại của mười hai
người trong Hội đồng Chỉ huy Cách mạng, được thành lập từ năm 1969.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-20">[20]</a></sup>
Ban lãnh đạo cách mạng từ trước không được bầu ra và cũng không thể bị
khai trừ, bởi vì họ nắm quyền lực nhờ vào công lao đã đóng góp trong
cuộc cách mạng. Ban cách mạng kiểm soát quyền đưa ra quyết định của ban
kia, "Ban <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jamahiriya" title="Jamahiriya">Jamahiriya</a>".<br />
Là nhánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_l%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p" title="Cơ quan lập pháp">lập pháp</a>
của chính phủ, ban này gồm các Đại hội Nhân dân Địa phương tại mỗi
1.500 khu vực đô thị, 32 Sha’biyat Đại hội Nhân dân cho các vùng, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" title="Đại hội (trang chưa được viết)">Đại hội</a> Nhân dân Quốc gia. Các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1_ch%E1%BA%BF_l%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Cơ chế lập pháp (trang chưa được viết)">cơ chế lập pháp</a> này được đại diện bởi các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0nh_ph%C3%A1p_%28ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7%29&action=edit&redlink=1" title="Hành pháp (chính phủ) (trang chưa được viết)">cơ chế hành pháp</a> tương đương (Ủy ban Nhân dân Địa phương, Ủy ban Nhân dân Sha'biyat và Ủy ban Đại hội Nhân dân Quốc gia).<br />
Bốn năm một lần các thành viên của Đại hội Nhân dân Địa phương bầu ra lãnh đạo của mình và các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_th%C6%B0_k%C3%BD&action=edit&redlink=1" title="Tổng thư ký (trang chưa được viết)">thư ký</a>
cho các Ủy ban Nhân dân, bằng cách giơ tay biểu quyết, thỉnh thoảng có
thể là sau nhiều cuộc tranh luận và một cuộc bỏ phiếu khá gắt gao. Lãnh
đạo các Ủy ban Nhân dân Địa phương đại diện cho khu vực của mình tại Đại
hội Nhân dân cấp trên và là sự ủy thác bắt buộc. Các thành viên của Đại
hội Nhân dân Quốc gia bầu ra các thành viên của Ủy ban Nhân dân Quốc
gia(Chính phủ libya1977 – 2011) bằng cách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C6%A1_tay_bi%E1%BB%83u_quy%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Giơ tay biểu quyết (trang chưa được viết)">giơ tay biểu quyết</a> tại kỳ họp hàng năm của mình. Cuộc họp gần đây nhất diễn ra tại <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sirte_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Sirte (định hướng)">Sirte</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_1" title="8 tháng 1">8 tháng 1</a>–<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_1" title="12 tháng 1">12 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, là kỳ họp hàng năm lần thứ 29.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Trong khi vẫn có những cuộc tranh luận về người sẽ cạnh tranh vào các
chức vụ hành pháp, trên thực tế chỉ những người được ban lãnh đạo cách
mạng đồng ý mới trúng cử. Chính phủ hành chính chỉ hoạt động hiệu quả
khi nó thực hiện đúng các mệnh lệnh lãnh đạo do ban lãnh đạo cách mạng
đưa ra. Ban lãnh đạo cách mạng có quyền phủ quyết tối cao bất kể tới
quyền lực hiến pháp của chế độ dân chủ nhân dân và cái gọi là quyền lực
của nhân dân. Chính phủ kiểm soát cả truyền thông nhà nước và tư nhân,
và bất kỳ một bài viết nào chỉ trích các chính sách hiện thời đều đã
được chỉ đạo có mục đích từ trước của chính ban lãnh đạo cách mạng, để
làm ví dụ về các biện pháp cải cách. Trong những trường hợp khác, sự chỉ
trích như vậy của các tờ báo tư nhân, như tờ The Tripoli Post, đã bị
kiểm duyệt.<sup class="reference" id="cite_ref-mediacont_22-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-mediacont-22">[22]</a></sup><br />
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_ph%C3%A1i_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Đảng phái chính trị">Đảng chính trị</a> đã bị cấm hoạt động theo Đạo luật về việc cấm các Đảng Chính trị số 71 năm 1972.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-23">[23]</a></sup>
Theo Đạo luật bổ sung năm 1971 cho phép thành lập các tổ chức phi chính
phủ (NGOs). Bởi vì chúng phải thích hợp với những mục tiêu của cách
mạng, tuy nhiên, có quá ít các tổ chức như vậy khi so sánh với các nước
xung quanh. Các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Liên đoàn Thương mại (trang chưa được viết)">Liên đoàn Thương mại</a> cũng không hề tồn tại,<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-24">[24]</a></sup>
nhưng nhiều hiệp hội nghề nghiệp được đưa vào trong các cơ cấu của
chính phủ trở thành một trụ cột thứ ba, cùng với các Đại hội Nhân dân và
các Ủy ban. Các hiệp hội đó không có quyền bãi công. Các hiệp hội nghề
nghiệp cử các đại biểu tới các Đại hội nhân dân Quốc gia, và họ có tư
cách đại diện.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_v.C3.B9ng_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Các vùng hành chính</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_v%C3%B9ng_th%C3%A0nh_th%E1%BB%8B_t%E1%BA%A1i_Libya&action=edit&redlink=1" title="Các vùng thành thị tại Libya (trang chưa được viết)">Các vùng thành thị tại Libya</a></i></div>
</dd></dl>
Ban đầu chỉ được tổ chức thành từ hai tới bốn tỉnh, sau này Libya được chia thành nhiều vùng thủ hiến (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Muhafazah" title="Muhafazah">muhafazat</a></i>), 25 khu đô thị (<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baladiyat&action=edit&redlink=1" title="Baladiyat (trang chưa được viết)">baladiyat</a></i>)<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-25">[25]</a></sup> và gần đây là 32 <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sha%27biyah&action=edit&redlink=1" title="Sha'biyah (trang chưa được viết)">sha'biyah</a></i><sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-26">[26]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-27">[27]</a></sup>.<br />
<table>
<tbody>
<tr>
<td>
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ajdabiya" title="Ajdabiya">Ajdabiya</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Butnan&action=edit&redlink=1" title="Al Butnan (trang chưa được viết)">Al Butnan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Hizam_Al_Akhdar&action=edit&redlink=1" title="Al Hizam Al Akhdar (trang chưa được viết)">Al Hizam Al Akhdar</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Jabal_al_Akhdar&action=edit&redlink=1" title="Al Jabal al Akhdar (trang chưa được viết)">Al Jabal al Akhdar</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Jfara&action=edit&redlink=1" title="Al Jfara (trang chưa được viết)">Al Jfara</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Jufrah&action=edit&redlink=1" title="Al Jufrah (trang chưa được viết)">Al Jufrah</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Kufrah&action=edit&redlink=1" title="Al Kufrah (trang chưa được viết)">Al Kufrah</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Marj&action=edit&redlink=1" title="Al Marj (trang chưa được viết)">Al Marj</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Murgub&action=edit&redlink=1" title="Al Murgub (trang chưa được viết)">Al Murgub</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=An_Nuqat_al_Khams&action=edit&redlink=1" title="An Nuqat al Khams (trang chưa được viết)">An Nuqat al Khams</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Qubah&action=edit&redlink=1" title="Al Qubah (trang chưa được viết)">Al Qubah</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Wahat&action=edit&redlink=1" title="Al Wahat (trang chưa được viết)">Al Wahat</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Az_Zawiyah&action=edit&redlink=1" title="Khu đô thị Az Zawiyah (trang chưa được viết)">Az Zawiyah</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bani_Walid" title="Bani Walid">Bani Walid</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Darnah&action=edit&redlink=1" title="Khu đô thị Darnah (trang chưa được viết)">Darnah</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<ol start="17">
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ghat_Municipality&action=edit&redlink=1" title="Ghat Municipality (trang chưa được viết)">Ghat</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ghadames" title="Ghadames">Ghadamis</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gharyan" title="Gharyan">Gharyan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Murzuq&action=edit&redlink=1" title="Murzuq (trang chưa được viết)">Murzuq</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mizdah&action=edit&redlink=1" title="Mizdah (trang chưa được viết)">Mizdah</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Misratah&action=edit&redlink=1" title="Misratah (trang chưa được viết)">Misratah</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Nalut&action=edit&redlink=1" title="Khu đô thị Nalut (trang chưa được viết)">Nalut</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tajura_Wa_Al_Nawahi_AlArba%27&action=edit&redlink=1" title="Tajura Wa Al Nawahi AlArba' (trang chưa được viết)">Tajura Wa Al Nawahi AlArba'</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tarhuna_Wa_Msalata&action=edit&redlink=1" title="Tarhuna Wa Msalata (trang chưa được viết)">Tarhuna Wa Msalata</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tarabulus&action=edit&redlink=1" title="Tarabulus (trang chưa được viết)">Tarabulus</a> (Tripoli)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sabha&action=edit&redlink=1" title="Sabha (trang chưa được viết)">Sabha</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sirt" title="Sirt">Surt</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sabratha_Wa_Surman&action=edit&redlink=1" title="Sabratha Wa Surman (trang chưa được viết)">Sabratha Wa Surman</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wadi_Al_Hayaa&action=edit&redlink=1" title="Wadi Al Hayaa (trang chưa được viết)">Wadi Al Hayaa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wadi_Al_Shatii&action=edit&redlink=1" title="Wadi Al Shatii (trang chưa được viết)">Wadi Al Shatii</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yafran" title="Yafran">Yafran</a></li>
</ol>
</td>
<td>
<div class="floatright">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libya_New_Municipalities.png"><img alt="Libya New Municipalities.png" data-file-height="2105" data-file-width="2062" height="357" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Libya_New_Municipalities.png/350px-Libya_New_Municipalities.png" width="350" /></a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao">Quan hệ ngoại giao</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_ngo%E1%BA%A1i_giao_c%E1%BB%A7a_Libya&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ ngoại giao của Libya (trang chưa được viết)">Quan hệ ngoại giao của Libya</a></i></div>
</dd></dl>
Chính sách đối ngoại của Libya đã có nhiều thay đổi lớn từ khi nước này tuyên bố thành lập vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%AAm_Noel&action=edit&redlink=1" title="Đêm Noel (trang chưa được viết)">Đêm Noel</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1951" title="1951">1951</a>.
Khi còn là một quốc gia quân chủ, Libya theo đuổi lập trường ủng hộ
phương Tây, tuy thế nó vẫn là một nước được cho là thuộc số quốc gia bảo
thủ trong việc giữ gìn truyền thống bên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Liên đoàn Ả Rập">Liên đoàn Ả Rập</a>, mà họ là một thành viên từ năm 1953<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-28">[28]</a></sup>. Chính phủ nước này là một đồng minh thân cận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>; cả hai nước này đều giữ quyền đặt căn cứ quân sự tại Libya. Libya cũng có quan hệ thân thiện với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Thổ Nhĩ Kỳ">Thổ Nhĩ Kỳ</a>, và đã thiết lập quan hệ ngoại giao đầy đủ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a> năm 1955.<br />
Dù chính phủ ủng hộ những cuộc đấu tranh chính nghĩa Ả Rập, gồm các phong trào đòi độc lập ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>, họ không tham gia tích cực vào cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tranh_ch%E1%BA%A5p_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp-Israel&action=edit&redlink=1" title="Tranh chấp Ả Rập-Israel (trang chưa được viết)">tranh chấp Ả Rập-Israel</a>, các đề tài chính trị ồn ào bên trong cộng đồng Ả Rập trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1950" title="Thập niên 1950">thập kỷ 1950</a> và đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1960" title="Thập niên 1960">thập kỷ 1960</a>. Vương quốc này được biết đến với sự hợp tác chặt chẽ với phương Tây, trong khi lại tỏ ra bảo thủ với các vấn đề trong nước<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-29">[29]</a></sup>.<br />
Sau vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh" title="Đảo chính">đảo chính</a> năm 1969, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Muammar_al-Gaddafi" title="Muammar al-Gaddafi">Gaddafi</a> đóng cửa các căn cứ của Anh, Mỹ và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%AFu_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Quốc hữu hoá (trang chưa được viết)">quốc hữu hoá</a> một phần các công ty dầu mỏ và thương mại nước ngoài tại Libya. Ông cũng đóng vai trò quan trọng trong việc vận động sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A5m_v%E1%BA%ADn" title="Cấm vận">cấm vận</a>
dầu lửa như một vũ khí để thách thức phương Tây, hy vọng rằng khi giá
dầu tăng cao cùng với cuộc cấm vận năm 1973, phương Tây, đặc biệt là Hoa
Kỳ, sẽ phải cân nhắc trong việc ủng hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a>. Gaddafi không chấp nhận cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a> của Sô viết và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%C6%B0_b%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa tư bản">chủ nghĩa tư bản</a> của phương Tây, tuyên bố rằng mình đang lập ra một con đường trung dung riêng cho đất nước<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-30">[30]</a></sup>. Tháng 10 năm 1978, Gaddafi đã bị chỉ trích nặng nề khi ủng hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Idi_Amin_Dada" title="Idi Amin Dada">Idi Amin</a> trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Uganda-Tanzania&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Uganda-Tanzania (trang chưa được viết)">Chiến tranh Uganda-Tanzania</a>. Quân đội Libya được Gaddafi gửi đến giúp đỡ Idi Amin trong tham vọng sát nhập tỉnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_Kagera&action=edit&redlink=1" title="Vùng Kagera (trang chưa được viết)">Kagera</a> phía bắc Tanzania của ông ta. Amin thua trận và sau này phải chạy trốn sang Libya và sống ở đó gần một năm<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-31">[31]</a></sup>.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1980" title="Thập niên 1980">thập kỷ 1980</a>,
Libya ngày càng xa lánh phương Tây, và bị buộc tội thực hiện nhiều hành
động của một quốc gia ủng hộ chủ nghĩa khủng bố. Khi bằng chứng về sự
dính líu của Libya vào vụ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A1nh_bom_kh%E1%BB%A7ng_b%E1%BB%91_v%C3%A0o_v%C5%A9_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_t%E1%BA%A1i_Berlin_n%C4%83m_1986&action=edit&redlink=1" title="Đánh bom khủng bố vào vũ trường tại Berlin năm 1986 (trang chưa được viết)">đánh bom khủng bố vào vũ trường tại Berlin năm 1986</a> làm thiệt mạng hai người Mỹ bị khám phá, Hoa Kỳ trả đũa bằng cách tung ra một chiến dịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_El_Dorado_Canyon&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch El Dorado Canyon (trang chưa được viết)">ném bom</a> vào các mục tiêu gần Tripoli và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a> vào tháng 4 năm 1986<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-32">[32]</a></sup>.<br />
Năm 1991, hai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_vi%C3%AAn_t%C3%ACnh_b%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Nhân viên tình báo (trang chưa được viết)">nhân viên tình báo</a> Libya bị các công tố viên liên bang truy tố tại Hoa Kỳ và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland">Scotland</a> vì sự liên quan của họ tới vụ đánh bom <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BA%BFn_bay_103_c%E1%BB%A7a_Pan_Am" title="Chuyến bay 103 của Pan Am">chuyến bay 103 của Pan Am</a> vào tháng 12 năm 1988. Sáu người Libya khác cũng bị xét xử vắng mặt về vụ đánh bom <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chuy%E1%BA%BFn_bay_772_c%E1%BB%A7a_UTA&action=edit&redlink=1" title="Chuyến bay 772 của UTA (trang chưa được viết)">chuyến bay 772 của UTA</a> năm 1989. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_B%E1%BA%A3o_an_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc">Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc</a>
đã yêu cầu Libya dẫn độ các nghi can, hợp tác với những nhà điều tra vụ
Pan Am 103 và UTA 772, chi trả bồi thường cho gia đình các nạn nhân và
ngừng mọi hành động ủng hộ chủ nghĩa khủng bố. Libya từ chối hợp tác dẫn
tới việc Hội đồng Bảo an thông qua Nghị quyết 748 vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_3" title="31 tháng 3">31 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1992" title="1992">1992</a>, áp đặt các biện pháp trừng phạt nước này cho tới khi các nghị quyết trước đó được tuân thủ. Libya tiếp tục bất hợp tác và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a> lại đưa ra các biện pháp trừng phạt năng nề hơn chống lại Libya vào tháng 11 năm 1993<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-33">[33]</a></sup>.<br />
Năm 2003, hơn một thập kỷ sau khi các biện pháp trừng phạt được áp
dụng, Libya bắt đầu có những thay đổi đầy bất ngờ trong chính sách của
họ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Thế giới phương Tây">thế giới phương Tây</a> thể hiện rõ ràng mong muốn theo đuổi chính sách giảm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C4%83ng_th%E1%BA%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Căng thẳng (trang chưa được viết)">căng thẳng</a> giữa Libya và phương Tây. Chính phủ Libya đã thông báo quyết định từ bỏ các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_v%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Chương trình vũ khí hạt nhân (trang chưa được viết)">chương trình vũ khí hạt nhân</a> của mình và chi gần 3 tỷ đôla Mỹ cho các gia đình nạn nhân chuyến bay 103 của Pan Am và chuyến bay 772 của UTA<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-34">[34]</a></sup>.
Nhiều nước phương Tây đã hoan nghênh quyết định này của Libya và coi đó
là một bước tiến quan trọng của Libya trong việc tái gia nhập cộng đồng
quốc tế<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-35">[35]</a></sup>. Từ năm 2003 nước này đã bình thường hóa quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Liên minh châu Âu">Liên minh châu Âu</a>
và hoa Kỳ và thậm chí đã trở thành một trường hợp điển hình với câu nói
thông dụng "kiểu Libya", một ví dụ cho cộng đồng quốc tế thấy rằng mọi
việc đều có thể được giải quyết thông qua đàm phán chứ không phải bằng
vũ lực khi có thiện chí từ cả hai phía<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-36">[36]</a></sup>.<br />
Việt nam là một trong ít nước có quan hệ ngoại giao khá bền chặt và
lâu dài với Lybia. Hai nước ký kết quan hệ ngoại giao từ 1975. Chi tiết
xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quan_h%E1%BB%87_ngo%E1%BA%A1i_giao_Vi%E1%BB%87t_Nam_-_Libya" title="Quan hệ ngoại giao Việt Nam - Libya">Quan hệ ngoại giao Việt Nam - Libya</a><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_Libya&action=edit&redlink=1" title="Địa lý Libya (trang chưa được viết)">Địa lý Libya</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ly-map.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="350" data-file-width="326" height="215" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Ly-map.png/200px-Ly-map.png" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Libya</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jabal_Al_Akdhar.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="454" data-file-width="605" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Jabal_Al_Akdhar.jpg/200px-Jabal_Al_Akdhar.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jebel_Akhdar_%28Libya%29&action=edit&redlink=1" title="Jebel Akhdar (Libya) (trang chưa được viết)">Jabal Al Akdhar</a> gần Benghazi là vùng ẩm ướt nhất tại Libya. Lượng mưa trung bình hàng năm từ 400 đến 600 millimét.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-37">[37]</a></sup></div>
</div>
</div>
Libya rộng 1.759.540 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">kilômét vuông</a> (679.182 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng_Anh" title="Dặm vuông Anh">dặm vuông</a>), là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các nước và vùng lãnh thổ theo diện tích (trang chưa được viết)">nước rộng thứ 17 trên thế giới</a>. phía bắc Libya được bao bọc bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a>, phía tây giáp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>, phía tây nam với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Niger" title="Niger">Niger</a>, phía nam với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tchad" title="Tchad">Tchad</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sudan" title="Sudan">Sudan</a>, và phía đông giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a>. Với một đường bờ biển dài 1770 kilômét (1100 dặm), Libya là quốc gia có đường bờ biển dài nhất ở Địa Trung Hải<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-38">[38]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-39">[39]</a></sup>. Khí hậu đa phần là khô và kiểu sa mạc. Tuy nhiên, các vùng phía bắc có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Khí hậu Địa Trung Hải">khí hậu Địa Trung Hải</a> ôn hòa hơn.<br />
Các vùng địa lý theo lịch sử là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fezzan" title="Fezzan">Fezzan</a>. Hai thành phố quan trọng nhất là thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a> ở phía tây bắc Libya và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a>, nằm ở phía đông. Các thành phố lớn khác gồm Misratah, Sirte và Sabha<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-40">[40]</a></sup>.<br />
Các thiên tai gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%B3_n%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Gió nóng (trang chưa được viết)">gió nóng</a>, khô mang theo nhiều bụi (tại Libya thường được gọi là <i>gibli</i>). Đây là gió ở phía nam xuất hiện trong thời gian từ một đến bốn ngày vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n" title="Mùa xuân">mùa xuân</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_thu" title="Mùa thu">mùa thu</a>. Ngoài ra còn có các trận <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A3o_b%E1%BB%A5i" title="Bão bụi">bão bụi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A3o_c%C3%A1t" title="Bão cát">bão cát</a>. Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%90c_%C4%91%E1%BA%A3o" title="Ốc đảo">ốc đảo</a> có rải rác trên khắp lãnh thổ, các ốc đảo lớn nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ghadames" title="Ghadames">Ghadames</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kufra" title="Kufra">Kufra</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Sa_m.E1.BA.A1c">Sa mạc</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 192px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libyan_Mountains.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1280" data-file-width="960" height="253" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Libyan_Mountains.jpg/190px-Libyan_Mountains.jpg" width="190" /></a>
<div class="thumbcaption">
Những ngọn núi bị bào mòn tuyệt đẹp ở phía nam đất nước</div>
</div>
</div>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sa_m%E1%BA%A1c_Libya&action=edit&redlink=1" title="Sa mạc Libya (trang chưa được viết)">Sa mạc Libya</a>
bao phủ hầu như toàn bộ vùng đông Libya, là một trong những địa điểm
khô cằn nhất trên thế giới. Tại nhiều vị trí, trong thời gian hàng thập
kỷ không có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C6%B0a" title="Mưa">mưa</a>, và thậm chí tại những vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_nguy%C3%AAn" title="Cao nguyên">cao nguyên</a> mưa rất hiếm khi xảy ra, chỉ một lần trong khoảng 5-10 năm. Tại Uweinat, trận mưa cuối cùng xảy ra vào tháng 9 năm 1998<sup class="reference" id="cite_ref-Libdesert_41-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libdesert-41">[41]</a></sup>. Có một vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A5t_tr%C5%A9ng_%28%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD%29&action=edit&redlink=1" title="Đất trũng (địa lý) (trang chưa được viết)">đất trũng</a> rất rộng được đặt tên là vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A5t_tr%C5%A9ng_Qattara&action=edit&redlink=1" title="Đất trũng Qattara (trang chưa được viết)">Đất trũng Qattara</a>,
ở ngay phía nam dãy núi cực bắc, cùng với ốc đảo Siwa ở cực tây. Vùng
này dốc nghiêng về phía tây, chạy tới hai ốc đảo Jaghbub và Jalo.<br />
Tương tự như vậy, khí hậu ở sa mạc Libya có thể rất khắc nghiệt; năm 1922, thị trấn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/El_Azizia" title="El Azizia">Al 'Aziziyah</a>, nằm ở phía tây Tripoli, có nhiệt độ lên tới 57.8°<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99_Celsius" title="Độ Celsius">C</a> (136.0°<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99_Fahrenheit" title="Độ Fahrenheit">F</a>), thường được coi là mức nhiệt độ không khí cao nhất từng ghi nhận được trên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-42">[42]</a></sup>.<br />
Có một số ốc đảo không người ở nằm rải rác, thường liên kết với các vùng trũng lớn, nơi có thể tìm thấy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Nước">nước</a> khi đào sâu xuống đất vài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">feet</a>.
Ở phía tây, có một số nhóm ốc đảo nằm phân tán và không liên kết với
các vùng đất trũng, nhóm Kufra, gồm Tazerbo, Rebiana và Kufra<sup class="reference" id="cite_ref-Libdesert_41-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libdesert-41">[41]</a></sup>.<br />
Ngoài các vách núi, địa hình bằng phẳng ở đây chỉ bị ngắt quãng bởi
một loạt các cao nguyên và các khối núi ở gần trung tâm Sa mạc Libya,
xung quanh điểm giao cắt biên giới Ai Cập - Sudan - Libya.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 192px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libyan_Dessert.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="1280" height="143" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/Libyan_Dessert.jpg/190px-Libyan_Dessert.jpg" width="190" /></a>
<div class="thumbcaption">
Phong cảnh sa mạc phía nam Libya; 90% lãnh thổ nước này là sa mạc</div>
</div>
</div>
Hơi xa hơn về phía nam là các khối núi Arkenu, Uweinat và Kissu. Những ngọn núi đá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_hoa_c%C6%B0%C6%A1ng" title="Đá hoa cương">granite</a>
này rất cổ, đã được hình thành từ lâu trước những viên đá sa thạch xung
quanh chúng. Arkenu và Tây Uweinat là những vòng phức hợp rất giống với
các vòng tại dãy núi Air. Đông Uweinat (điểm cao nhất ở Sa mạc Libya)
là một cao nguyên đá sa thạch kề sát phần đá granite ở phía tây<sup class="reference" id="cite_ref-Libdesert_41-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libdesert-41">[41]</a></sup>. Đồng bằng ở phía bắc Uweinat mang một số đặc điểm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_l%E1%BB%ADa" title="Núi lửa">núi lửa</a> đã bị ăn mòn.<br />
Năm 1996 bộ phim <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_English_Patient_%28phim%29&action=edit&redlink=1" title="The English Patient (phim) (trang chưa được viết)">Bệnh nhân người Anh</a></i> khiến mọi người quan tâm hơn tới sa mạc Libya giống như tác phẩm văn học nguyên mẫu của bộ phim này đã gây ra năm 1992<sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-43">[43]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_Libya&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế Libya (trang chưa được viết)">Kinh tế Libya</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tripoli_CBD.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2013" data-file-width="2743" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Tripoli_CBD.JPG/200px-Tripoli_CBD.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thủ đô Tripoli của Libya với sự thịnh vượng nhờ phát triển dầu khí</div>
</div>
</div>
Kinh tế Libya phụ thuộc chủ yếu vào các nguồn thu từ lĩnh vực dầu khí, trên thực tế chiếm toàn bộ nguồn thu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A9u" title="Xuất khẩu">xuất khẩu</a> và khoảng một phần tư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a>.
Các nguồn thu từ dầu khí đó cộng với số lượng dân chúng nhỏ khiến Libya
trở thành một trong những quốc gia có GDP trên đầu người cao nhất châu
Phi và cho phép nước này cung cấp cho người dân một hệ thống an sinh xã
hội cao và rộng rãi đáng kinh ngạc, đặc biệt trong lĩnh vực nhà ở và
giáo dục<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-44">[44]</a></sup>.
So sánh với các nước láng giềng theo định hướng thị trường, Libya có
mức nghèo tuyệt đối và tương đối khá thấp. Trong ba thập kỷ qua, các nhà
lãnh đạo Libya đã có những nỗ lực thực hiện quá trình cải cách kinh tế
như một phần của chiến dịch rộng lớn hơn nhằm tái hòa nhập cộng đồng
quốc tế<sup class="reference" id="cite_ref-spooks_45-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-spooks-45">[45]</a></sup>. Nỗ lực này càng gia tăng sau khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%ABng_ph%E1%BA%A1t_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Trừng phạt quốc tế (trang chưa được viết)">những biện pháp trừng phạt của Liên Hiệp Quốc</a>
được dỡ bỏ vào tháng 9 năm 2003, và khi Libya thông báo vào tháng 12
năm 2003 rằng họ sẽ từ bỏ các chương trình sản xuất vũ khí giết người
hàng loạt<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-46">[46]</a></sup>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tripoli_Medina.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="768" height="240" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Tripoli_Medina.jpg/180px-Tripoli_Medina.jpg" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thành phố cổ ở Tripoli - (El-Madina El-Kadima) - nằm giữa trung tâm
thành phố, là một trong những địa điểm cổ điển của Địa Trung Hải</div>
</div>
</div>
Libya đã bắt đầu chấp nhận đáp ứng các sức ép kinh tế, chính trị quốc
tế để tiến hành cải cách theo phương hướng thị trường và đã tự do hóa
nền kinh tế mang phương hướng xã hội của mình. Những bước đi đầu tiên —
gồm xin gia nhập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Tổ chức Thương mại Thế giới">WTO</a>, giảm một số khoản <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%A3_c%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Trợ cấp (trang chưa được viết)">trợ cấp</a> và thông báo các kế hoạch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%B0_nh%C3%A2n_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Tư nhân hoá (trang chưa được viết)">tư nhân hoá</a> — đang tạo nền tảng cho một quá trình chuyển tiếp tới một nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_d%E1%BB%B1a_tr%C3%AAn_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế dựa trên thị trường (trang chưa được viết)">kinh tế dựa trên thị trường</a><sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-47">[47]</a></sup>. Các lĩnh vực sản xuất phi dầu khí và xây dựng, vốn chiếm khoảng 20% GDP, đã được mở rộng thêm nhiều mặt hàng mới như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B3a_d%E1%BA%A7u" title="Hóa dầu">hóa dầu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%AFt" title="Sắt">sắt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A9p" title="Thép">thép</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%B4m" title="Nhôm">nhôm</a>
thay vì đơn thuần là chế biến các sản phẩm nông nghiệp như trước kia.
Các điều kiện khí hậu và đất đai bạc màu hạn chế rất nhiều năng suất
nông nghiệp, và Libya phải nhập khẩu khoảng 75% lương thực<sup class="reference" id="cite_ref-spooks_45-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-spooks-45">[45]</a></sup>.<br />
Nền kinh tế Libya được coi là đã chín muồi để thực hiện hiện đại hóa và cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A7u_t%C6%B0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ngo%C3%A0i&action=edit&redlink=1" title="Đầu tư nước ngoài (trang chưa được viết)">đầu tư nước ngoài</a><sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-48">[48]</a></sup>. Dưới thời thủ tướng trước, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shukri_Ghanem&action=edit&redlink=1" title="Shukri Ghanem (trang chưa được viết)">Shukri Ghanem</a> và thủ tướng hiện nay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baghdadi_Mahmudi&action=edit&redlink=1" title="Baghdadi Mahmudi (trang chưa được viết)">Baghdadi Mahmudi</a>,
nước này trải qua một giai đoạn bùng nổ thương mại. Nhiều ngành công
nghiệp do chính phủ quản lý thời trước đang được tư nhân hoá. Đa số các
biện pháp trừng phạt của Hoa Kỳ đã được dỡ bỏ; tới tháng 5 năm 2006,
những biện pháp cuối cùng còn lại cũng đã được xếp đặt kế hoạch đưa ra
trước lưỡng viện Hoa Kỳ để được thông qua. Continental Airlines hiện
đang chào các tour du lịch tới Libya. Nhiều công ty dầu lửa quốc tế đã
quay lại nước này, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Royal_Dutch_Shell" title="Royal Dutch Shell">Shell</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ExxonMobil" title="ExxonMobil">ExxonMobil</a><sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-49">[49]</a></sup>. Du lịch cũng đang phát triển, khiến lượng nhu cầu về phòng khách sạn và khả năng vận chuyển của các sân bay như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Tripoli" title="Sân bay quốc tế Tripoli">Sân bay quốc tế Tripoli</a>
tăng lên. Chương trình hiện đại hóa các sân bay ở Libya trị giá nhiều
triệu đôla gần đây đã được chính phủ thông qua nhằm đáp ứng các yêu cầu
đó<sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-50">[50]</a></sup>.<br />
Và cũng dưới chế dộ của Ghadafi, tỷ lệ biết chữ đã tăng từ 10% lên
90% tuổi thọ trung bình tăng từ 57 lên 77 tuổi quyền bình đẳng được bảo
vệ cho phụ nữ và người da đen, cơ hội việc làm được nâng cao cho các
công nhân nhập cư và hệ thống phúc lợi đã được đầu tư cho phép người dân
tiếp cận với giáo dục và chăm sóc y tế miễn phí cũng như hỗ trợ về nhà ở<sup class="reference" id="cite_ref-dailynews_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-dailynews-51">[51]</a></sup>. Dòng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Nh%C3%A2n_T%E1%BA%A1o" title="Sông Nhân Tạo">sông Nhân Tạo</a> là dự án tưới tiêu lớn nhất thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-52">[52]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-53">[53]</a></sup> cũng được đào để cung cấp nước ngọt cho Libya<sup class="reference" id="cite_ref-dailynews_51-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-dailynews-51">[51]</a></sup>. Ngoài ra, việc hỗ trợ tài chính cũng được cấp cho các đại học để trao học bổng và chương trình phát triển việc làm<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-54">[54]</a></sup>. Do vậy, Chỉ số phát triển con người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a>) của Libya được xếp vào mức cao trên thế giới, thứ hạng 58/177 nước năm 2005<sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-55">[55]</a></sup>. Và Libya không hề có nợ nước ngoài dưới chế độ của Gaddafi<sup class="reference" id="cite_ref-allafrica_56-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-allafrica-56">[56]</a></sup>.<br />
Tuy vậy, tỷ lệ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A5t_nghi%E1%BB%87p" title="Thất nghiệp">thất nghiệp</a> tại Libya được ước tính là 30% hoặc nhiều hơn<sup class="reference" id="cite_ref-bbc.co.uk_57-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-bbc.co.uk-57">[57]</a></sup>.
Hình thức chủ nghĩa xã hội đặc biệt của Libya cung cấp miễn phí giáo
dục, y tế và trợ cấp nhà ở và giao thông vận tải được bao cấp.<br />
Tuy nhiên theo báo BBC Anh quốc, mức lương tại Libya rất thấp và sự
giàu có của nhà nước và lợi nhuận từ đầu tư nước ngoài chỉ đem lại lợi
lộc cho một tầng lớp thượng lưu nhỏ.<sup class="reference" id="cite_ref-bbc.co.uk_57-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-bbc.co.uk-57">[57]</a></sup> Theo tờ báo Hoa Kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Los_Angeles_Times" title="Los Angeles Times">Los Angeles Times</a>, các quan chức cao cấp của chính quyền mới ở Libya cáo buộc Đại tá Moammar Gadhafi đã bí mật tẩu tán hơn 200 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B7" title="Tỷ">tỷ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">USD</a> trong các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n_%28k%E1%BA%BF_to%C3%A1n%29" title="Tài khoản (kế toán)">tài khoản</a> ngân hàng, địa ốc và các khoản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A7u_t%C6%B0" title="Đầu tư">đầu tư</a> khắp thế giới trước khi ông ta chết. Các quan chức này cho rằng, trong 42 năm cầm quyền, Gadhafi đã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83n_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Biển thủ (trang chưa được viết)">biển thủ</a> các nguồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_tr%E1%BB%A3" title="Tài trợ">tài trợ</a> nhằm thu lợi cho gia đình và bộ tộc của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-info.vn_9-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-info.vn-9">[9]</a></sup> Theo tờ báo Anh quốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daily_Mail&action=edit&redlink=1" title="Daily Mail (trang chưa được viết)">Daily Mail</a>, Ông Gaddafi được cho là có khoảng 170 tỷ USD tài sản ở nước ngoài, phần lớn trong số đó đã bị phong tỏa kể từ đầu năm 2011.<sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-58">[58]</a></sup><br />
Tuy nhiên các con số trên chưa được chứng minh là sự thật.<sup class="reference" id="cite_ref-info.vn_9-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-info.vn-9">[9]</a></sup> Thực tế, con số 200 tỷ USD được gán cho Gaddafi thực chất là số tiền thuộc sở hữu hợp pháp của các tổ chức nhà nước như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_Libya&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng Trung ương Libya (trang chưa được viết)">Ngân hàng Trung ương Libya</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1_quan_%C4%90%E1%BA%A7u_t%C6%B0_Libya&action=edit&redlink=1" title="Cơ quan Đầu tư Libya (trang chưa được viết)">Cơ quan Đầu tư Libya</a>,
quỹ tài sản có chủ quyền của Libya. Do đó, các quỹ của Libya dưới thời
Gaddafi cũng tương tư như các quỹ tài sản có chủ quyền của các nước
khác. Liên minh châu Âu cũng thông báo ít nhất 30 tỷ USD các khoản đầu
tư của Libya đã bị phong tỏa trên khắp lục địa và cùng đồng thuận rằng
hàng tỷ tiền đầu tư của chính phủ Libya ở nước ngoài không phải là tài
sản cá nhân của Gaddafi.<sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-59">[59]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_Libya&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu Libya (trang chưa được viết)">Nhân khẩu Libya</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Libya_ethnic.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="685" data-file-width="673" height="254" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Libya_ethnic.svg/250px-Libya_ethnic.svg.png" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ thể hiện thành phần dân tộc ở Libya</div>
</div>
</div>
Libya có dân số ít sống trong một lãnh thổ rộng lớn, với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Mật độ dân số">mật độ dân số</a> khoảng 3 người trên kilômét vuông (8,5/mi²) ở hai vùng phía bắc là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a>,
và chưa tới một người trên kilômét vuông (1,6/mi²) tại những nơi khác.
Vì vậy, Lybia là một trong những quốc gia có số dân trên diện tích thấp
nhất trên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-60">[60]</a></sup>.
90% dân số sống trên một vùng chiếm chưa tới 10% lãnh thổ, đa số dọc
theo bờ biển. Hơn nửa triệu người sống tại đô thị, và tập trung đông
nhất ở hai thành phố lớn là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a><sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-61">[61]</a></sup>. Người Lybia bản địa chủ yếu gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Người Ả Rập">người Ả Rập</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Berber" title="Người Berber">người Berber</a>.<br />
Có một số lương nhỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tuareg" title="Người Tuareg">người Tuareg</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tebu&action=edit&redlink=1" title="Người Tebu (trang chưa được viết)">Tebu</a> sống tập trung ở phía nam, sống theo kiểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_m%E1%BB%A5c" title="Du mục">du mục</a>
hay bán du mục. Trong số người nước ngoài sống tại Lybia, nhóm đông
nhất là các công dân từ các quốc gia châu Phi gồm Bắc Phi (chủ yếu là
người Ai Cập và Tunisia), Tây Phi và người Phi vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A1_Sahara&action=edit&redlink=1" title="Hạ Sahara (trang chưa được viết)">Hạ Sahara</a><sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-62">[62]</a></sup>. Người Berber ở Lybia và người Ả Rập chiếm 97% dân số, 3% còn lại là người Phi da đen, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Người Hy Lạp">người Hy Lạp</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Maltese&action=edit&redlink=1" title="Người Maltese (trang chưa được viết)">Maltese</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C3%9D" title="Người Ý">Ý</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vg%C6%B0%E1%BB%9Di_Ai_C%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Vgười Ai Cập (trang chưa được viết)">Ai Cập</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Pakistan&action=edit&redlink=1" title="Người Pakistan (trang chưa được viết)">Pakistan</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Th%E1%BB%95" title="Người Thổ">Thổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Người Ấn Độ">Ấn Độ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tunisia&action=edit&redlink=1" title="Người Tunisia (trang chưa được viết)">Tunisia</a><sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-63">[63]</a></sup>.<br />
Ngôn ngữ được sử dụng nhiều nhất ở Libya là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a>, và đây cũng là ngôn ngữ chính thức. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Tamazight&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Tamazight (trang chưa được viết)">Tiếng Tamazight</a>, tuy không phải là ngôn ngữ chính thức nhưng được người Berber ở Libya sử dụng<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-64">[64]</a></sup>. Ngoài ra, người Tuareg nói <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Tamahaq&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Tamahaq (trang chưa được viết)">tiếng Tamahaq</a>, thứ ngôn ngữ thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Tuareg&action=edit&redlink=1" title="Nhóm ngôn ngữ Tuareg (trang chưa được viết)">nhóm ngôn ngữ Tamasheq</a> duy nhất được biết đến ở vùng phía bắc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C3%9D" title="Tiếng Ý">Tiếng Ý</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> thỉnh thoảng được sử dụng tại các thành phố lớn, dù những người nói tiếng Ý chủ yếu đều đã có tuổi.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Benghazi_University.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="438" data-file-width="584" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Benghazi_University.jpg/250px-Benghazi_University.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Khu trường lớp Benghazi của trường Đại học cũ ở Libya (Al-Jami'a al-Libiya), Đại học đầu tiên của Libya</div>
</div>
</div>
Dân số Libya xấp xỉ 5,8 triệu người trong đó có 1,7 triệu học sinh và sinh viên, hơn 270.000 người đang theo học tại các trường <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Đại học">đại học</a><sup class="reference" id="cite_ref-Libedu_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libedu-65">[65]</a></sup>. Giáo dục ở Libya được miễn phí cho mọi người<sup class="reference" id="cite_ref-66"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-66">[66]</a></sup>, và là bắt buộc cho đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A5p_hai&action=edit&redlink=1" title="Cấp hai (trang chưa được viết)">cấp hai</a>. Tỷ lệ biết chữ của nước này cao nhất Bắc Phi; 82,6% dân số biết đọc và viết<sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-67">[67]</a></sup>. Sau khi Libya tuyên bố độc lập năm 1951, trường đại học đầu tiên của họ từng là "Đại học Libya", được thành lập ở Benghazi<sup class="reference" id="cite_ref-Libedu2_68-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libedu2-68">[68]</a></sup>.
Trong niên khoá 1975/76 số lượng sinh viên đại học được ước tính là
13.418 người. Tới năm 2004, con số này đã tăng lên hơn 200.000, với
khoảng 70.000 người khác đang theo học các trường kỹ thuật và đào tạo
nghề<sup class="reference" id="cite_ref-Libedu_65-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libedu-65">[65]</a></sup>.
Sự tăng trưởng nhanh chóng số lượng sinh viên trong khu vực đào tạo cao
học được phản ánh ở sự tăng nhanh số lượng các viện đào tạo cao học. Từ
năm 1975 số lượng các trường đại học đã tăng từ hai lên tới con số chín
và sau khi bắt đầu xuất hiện từ năm 1980, số các trường kỹ thuật và đào
tạo nghề hiện đã là 84<sup class="reference" id="cite_ref-Libedu_65-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libedu-65">[65]</a></sup>.
Giáo dục cao học ở Libya được trợ cấp từ ngân sách nhà nước. Năm 1998,
số tiền dành cho giáo dục chiếm 38,2% ngân sách quốc gia<sup class="reference" id="cite_ref-Libedu2_68-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-Libedu2-68">[68]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1o_H%E1%BB%93i_Libya&action=edit&redlink=1" title="Đạo Hồi Libya (trang chưa được viết)">Đạo Hồi Libya</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ghadames_Mosque.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="800" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Ghadames_Mosque.jpg/250px-Ghadames_Mosque.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà thờ Hồi giáo tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ghadames" title="Ghadames">Ghadames</a>, gần biên giới Tunisia và Algérie; 97% dân số Libya là các tín đồ Hồi giáo</div>
</div>
</div>
Tôn giáo thống trị ở Libya là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> với 97% dân số theo tín ngưỡng này<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-69">[69]</a></sup>. Hầu như toàn bộ người Hồi giáo Libya đều thuộc dòng Hồi giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Sunni" title="Hồi giáo Sunni">Sunni</a>, nó có ảnh hưởng lớn cả trên tinh thần cá nhân và các chính sách của chính phủ.<br />
Trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1930" title="Thập niên 1930">thập kỷ 1930</a>, Phong trào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanusi&action=edit&redlink=1" title="Sanusi (trang chưa được viết)">Sanusi</a>
là phong trào Hồi giáo lớn nhất ở Libya. Đây là một phong trào hướng
tới sự phục hưng tôn giáo đã được thay đổi nhằm tương thích với cuộc
sống sa mạc. Các <i>zawaayaa</i> (chi nhánh) của nó đã được tìm thấy tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripolitania" title="Tripolitania">Tripolitania</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fezzan" title="Fezzan">Fezzan</a>, nhưng ảnh hưởng lớn nhất của Sanusi nằm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrenaica" title="Cyrenaica">Cyrenaica</a>.
Nhằm cứu nguy tôn giáo khỏi sự bất ổn và tình trạng hỗn loạn, phong
trào Sanusi đã mang lại cho những người dân bộ lạc Cyrenaican một sự gắn
bó tôn giáo và những tình cảm thống nhất<sup class="reference" id="cite_ref-sanusi_70-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-sanusi-70">[70]</a></sup>. Phong trào Hồi giáo này, cuối cùng bị tiêu diệt bởi cả <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C3%9D-Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Ý-Thổ Nhĩ Kỳ (trang chưa được viết)">cuộc xâm lược của Ý</a> và sau đó là bởi chính phủ Gaddafi<sup class="reference" id="cite_ref-sanusi_70-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-sanusi-70">[70]</a></sup>,
phong trào này mang nhiều tính bảo thủ và dù sao cũng có khác biệt so
với Hồi giáo hiện nay ở Libya. Gaddafi quả quyết rằng ông là một tín đồ
Hồi giáo cuồng nhiệt và chính phủ của ông đang giữ vai trò ủng hộ các
viện Hồi giáo trên khắp thế giới thu hút thêm các tín đồ theo đạo Hồi<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-71">[71]</a></sup>.
Tuy nhiên, Hồi giáo Libya luôn được coi là theo truyền thống, nhưng
không thô bạo so với Hồi giáo tại các nước khác. Hình thức Hồi giáo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sufism" title="Sufism">Sufism</a> của Libya rất phổ biến trên toàn quốc<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-72">[72]</a></sup>.<br />
Ngoài đa số tuyệt đối tín đồ Hồi giáo Sunni, có một cộng đồng thiểu số rất nhỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Cơ đốc giáo</a>, gồm hầu hết là người nước ngoài. Cũng có một cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_gi%C3%A1o" title="Anh giáo">Anh giáo</a> nhỏ, gồm phần lớn là công nhân nhập cư châu Phi tại Tripoli; nó là một phần của Giáo khu Ai Cập<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-73">[73]</a></sup>. Cũng có khoảng 40.000 tín đồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo La Mã</a> tại Libya với hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1m_m%E1%BB%A5c" title="Giám mục">giám mục</a>, một tại Tripoli (phục vụ cộng đồng Ý) và một tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a> (dành cho cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malta" title="Malta">Malta</a>).<br />
Tới thời gian gần đây Libya vẫn là nơi có một trong những cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Do_Th%C3%A1i" title="Người Do Thái">người Do Thái</a> lớn nhất thế giới và đã từng tồn tại ít nhất từ năm 300 TCN<sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-74">[74]</a></sup>. Một loạt các cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Holocaust" title="Holocaust">tàn sát người Do Thái</a> bắt đầu từ tháng 11 năm 1945 và kéo dài gần ba năm đã làm suy giảm đáng kể số lượng người Do Thái ở Libya.<sup class="reference" id="cite_ref-harris_75-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-harris-75">[75]</a></sup> Năm 1948, khoảng 38.000 người Do Thái còn sống tại nước này.<br />
Từ khi Libya tuyên bố độc lập năm 1951, đa số cộng đồng Do Thái đã di
cư khỏi đất nước. Một loạt các cuộc tàn sát người Do Thái khác diễn ra
sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_K%C3%AAnh_%C4%91%C3%A0o_Suez" title="Khủng hoảng Kênh đào Suez">Khủng hoảng Suez</a>
năm 1956, buộc khoảng 100 người Do Thái phải bỏ chạy. Khi Gaddafi lên
nắm quyền lực, số người Do Thái còn lại bị tịch thu gia sản và những
khoản nợ của người khác đối với họ bị xóa bỏ. Tuy nhiên, gần đây Gaddafi
đã thông báo rằng những khoản bồi thường thích hợp sẽ được chi trả cho
những người Do Thái Libya đã bỏ đất nước ra đi.<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-76">[76]</a></sup> Dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Hội đường Do Thái giáo">Giáo đường Do Thái</a> chính ở Tripoli đã được tu bổ lại năm 1999, nó vẫn chưa được mở cửa cho công chúng.<br />
<dl><dd>
<div class="rellink">
<i>Xem thêm tại [[<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Do_Th%C3%A1i_r%E1%BB%9Di_b%E1%BB%8F_c%C3%A1c_v%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_%E1%BA%A2_r%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Sự kiện người Do Thái rời bỏ các vùng đất Ả rập (trang chưa được viết)">Người Do Thái rời bỏ Libya</a>]]</i></div>
</dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ho%C3%A1_Libya&action=edit&redlink=1" title="Văn hoá Libya (trang chưa được viết)">Văn hoá Libya</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Benghazi_coast.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="438" data-file-width="584" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Benghazi_coast.jpg/250px-Benghazi_coast.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bờ biển Benghazi, thành phố lớn thứ hai ở Libya. Với bờ biển Địa Trung
Hải dài nhất so với các nước khác trong vùng, những bãi biển còn mang
nhiều vẻ hoang sơ của Libya luôn có đông du khách.</div>
</div>
</div>
Văn hóa Libya tương đồng với các quốc gia <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Ả Rập">Ả rập</a> xung quanh. Trong khi ngôn ngữ hàng đầu của đất nước là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Libya_%E1%BA%A2_r%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Libya Ả rập (trang chưa được viết)">hình thức thông tục địa phương của tiếng Ả rập</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-77">[77]</a></sup> người dân Libya coi họ là một phần của thế giới Ả rập to lớn. Dường như có một sự phân biệt về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%95_ng%E1%BB%AF&action=edit&redlink=1" title="Thổ ngữ (trang chưa được viết)">thổ ngữ</a> và một số thổ ngữ bộ lạc và làng khác. Người Libya Ả rập có một di sản truyền thống của bộ lạc du mục <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bedouin&action=edit&redlink=1" title="Bedouin (trang chưa được viết)">Bedouin</a> và thường coi mình là một phần của bộ lạc Bedouin.<br />
Cuộc sống gia đình là điều quan trọng đối với các gia đình Libya, đa số họ sống tại các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_nh%C3%A0_chung_c%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Tòa nhà chung cư (trang chưa được viết)">tòa nhà chung cư</a>
và các ngôi nhà riêng, kiểu ngôi nhà phụ thuộc vào thu nhập và sự giàu
có của từng hộ. Dù người Libya Ả rập theo truyền thống sống du mục trong
các lều trại, hiện họ đã định cư tại nhiều thị trấn và thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-78">[78]</a></sup>
Vì thế, phong cách sống cũ của họ dần phai nhạt. Một số lượng nhỏ người
Libya vẫn sống trong sa mạc như cha ông họ đã từng sống trong hàng thế
kỷ trước kia. Đa phần dân cư làm việc trong các ngành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Công nghiệp">công nghiệp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BB%8Bch_v%E1%BB%A5" title="Dịch vụ">dịch vụ</a>, chỉ một số nhỏ làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>.<br />
Như một số nước Ả rập khác trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_%E1%BA%A2_r%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Thế giới Ả rập (trang chưa được viết)">thế giới Ả rập</a>, Libya có ít nhà hát và các gallery. Giải trí công cộng hầu như không tồn tại, thậm chí trong các thành phố lớn.<sup class="reference" id="cite_ref-79"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-79">[79]</a></sup>
Gần đây nghệ thuật tại Libya đã bắt đầu phục hưng, đặc biệt là hội hoạ;
các gallery tư nhân bắt đầu phát triển tạo cơ hội thể hiện cho các tài
năng trẻ.<sup class="reference" id="cite_ref-80"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-80">[80]</a></sup>
Trái lại, trong nhiều năm nước này không hề có những nhà hát công cộng,
và chỉ vài rạp chiếu phim có trình chiếu các bộ phim nước ngoài. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_d%C3%A2n_gian" title="Văn hóa dân gian">Văn hóa dân gian</a>
vẫn tồn tại và phát triển, với một số nhóm nhạc và nhảy múa tại các dịp
lễ hội, cả tại Libya và nước ngoài. Các chương trình phát thanh chính ở
Libya đều phát các loại nhạc truyền thống. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Tuareg&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Tuareg (trang chưa được viết)">Âm nhạc Tuareg</a> và nhảy múa rất phổ biến tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ghadames" title="Ghadames">Ghadames</a>
ở phía nam. Các chương trình truyền hình đa số phát bằng tiếng Ả rập
với chỉ 30 phút mỗi ngày cho các bản tin tiếng Anh và tiếng Pháp mỗi
buổi chiều. Chính phủ vẫn quản lý chặt chẽ các cơ sở phát thanh, truyền
hình; Một phân tích mới do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%A6y_ban_b%E1%BA%A3o_v%E1%BB%87_c%C3%A1c_nh%C3%A0_b%C3%A1o" title="Ủy ban bảo vệ các nhà báo">Ủy ban bảo vệ các nhà báo</a> đưa ra cho rằng truyền thông ở Libya là một trong những nơi bị quản lý chặt chẽ nhất trong thế giới Ả rập.<sup class="reference" id="cite_ref-mediacont_22-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-mediacont-22">[22]</a></sup>
Để khắc phục điều này, chính phủ đã có nhiều kế hoạch nhằm phát triển
truyền hình tư nhân, một sáng kiến được đưa ra nhằm phục hưng ngành
truyền thông của đất nước.<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-81">[81]</a></sup><br />
Người Libya thường đi nghỉ tại các bãi biển trong nước. Họ cũng có cơ
hội tham quan tại các địa điểm khảo cổ học được gìn giữ trong tình
trạng tốt, đặc biệt ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leptis_Magna" title="Leptis Magna">Leptis Magna</a>, nơi đây được nhiều người coi là một trong những di sản khảo cổ học Rôma được gìn giữ tốt nhất trên thế giới.<sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-82">[82]</a></sup><br />
Thủ đô đất nước, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tripoli" title="Tripoli">Tripoli</a>,
có rất nhiều bảo tàng đẹp và văn khố phong phú; gồm Thư viện chính phủ,
Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Khảo cổ học, Lưu trữ Quốc gia, Bảo tàng
Văn khắc và Bảo tàng Hồi giáo. Bảo tàng Jamahiriya được xây dựng sau các
cuộc thảo luận với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a>, có lẽ là bảo tàng nổi tiếng nhất nước này; nó trưng bày những bộ sưu tập đẹp nhất về nghệ thuật cổ điển Địa Trung Hải.<sup class="reference" id="cite_ref-83"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_note-83">[83]</a></sup><br />
<dl><dd><i>Xem thêm thông tin: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Libya&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Libya (trang chưa được viết)">Âm nhạc Libya</a></i></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_quy.E1.BB.81n_t.E1.BA.A1i_Libya">Nhân quyền tại Libya</span></h2>
Xem chi tiết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n_t%E1%BA%A1i_Libya" title="Nhân quyền tại Libya">Nhân quyền tại Libya</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<table align="center" class="toccolours" style="clear: both; font-size: 90%; margin: 0.5em auto; text-align: left;">
<tbody>
<tr style="background-color: #ccccff;">
<th colspan="2" style="font-size: 110%; text-align: center;">
<div style="float: right; font-weight: normal; margin-right: 1ex;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tnavbar-mini&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Tnavbar-mini (trang chưa được viết)">Bản mẫu:Tnavbar-mini</a></div>
Các chủ đề về Libya</th>
</tr>
<tr>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Libya&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử Libya (trang chưa được viết)">Lịch sử</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C3%9D-Th%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Ý-Thổ (trang chưa được viết)">Chiến tranh Ý-Thổ</a></td>
</tr>
<tr>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_Libya&action=edit&redlink=1" title="Địa lý Libya (trang chưa được viết)">Địa lý</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_v%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Libya&action=edit&redlink=1" title="Các vùng đô thị Libya (trang chưa được viết)">Các vùng đô thị</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Libya" title="Danh sách đô thị Libya">Thành phố</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a></td>
</tr>
<tr>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Libya&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Libya (trang chưa được viết)">Chính trị</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baghdadi_Mahmudi&action=edit&redlink=1" title="Baghdadi Mahmudi (trang chưa được viết)">Thủ tướng</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Libya&action=edit&redlink=1" title="Quốc hội nhân dân Libya (trang chưa được viết)">Quốc hội nhân dân</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3nh_%C4%91%E1%BA%A1o_ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Libya&action=edit&redlink=1" title="Lãnh đạo chính phủ Libya (trang chưa được viết)">Lãnh đạo chính phủ</a></td>
</tr>
<tr>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_Libya&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế Libya (trang chưa được viết)">Kinh tế</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADn_t%E1%BA%A3i_Libya&action=edit&redlink=1" title="Vận tải Libya (trang chưa được viết)">Vận tải</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng_Libya&action=edit&redlink=1" title="Truyền thông Libya (trang chưa được viết)">Truyền thông</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_Libya&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu Libya (trang chưa được viết)">Nhân khẩu</a> |
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%A1c_c%C3%B4ng_ty_Libya&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Các công ty Libya (trang chưa được viết)">Các công ty</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Nh%C3%A2n_T%E1%BA%A1o" title="Sông Nhân Tạo">Sông nhân tạo</a><br />
</td>
</tr>
<tr>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_h%C3%B3a_Libya&action=edit&redlink=1" title="Văn hóa Libya (trang chưa được viết)">Văn hóa</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%94ng_%C4%91%E1%BB%93ng&action=edit&redlink=1" title="Ông đồng (trang chưa được viết)">Tôn giáo bản địa</a> | <b>Ngôn ngữ:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">Tiếng Ả Rập</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Tamahaq&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Tamahaq (trang chưa được viết)">Tiếng Tamahaq</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C3%9D" title="Tiếng Ý">Tiếng Ý</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%83_thao_Libya&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Thể thao Libya (trang chưa được viết)">Thể thao</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Libya&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Libya (trang chưa được viết)">Âm nhạc</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0%E1%BB%9Bng_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Hướng đạo">Hướng đạo sinh</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Liñh vực khác</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_di_c%C6%B0_Do_Th%C3%A1i_t%E1%BB%AB_c%C3%A1c_v%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Cuộc di cư Do Thái từ các vùng đất Ả Rập (trang chưa được viết)">Người Do Thái ở Libya</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99i_tuy%E1%BB%83n_b%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1_qu%E1%BB%91c_gia_Libya" title="Đội tuyển bóng đá quốc gia Libya">Đội tuyển bóng đá Libya</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="X.E1.BA.BFp_h.E1.BA.A1ng_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF">Xếp hạng quốc tế</span></h2>
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th>Tổ chức</th>
<th>Nghiên cứu</th>
<th>Xếp hạng</th>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%B9_Di_s%E1%BA%A3n_%28HF%29&action=edit&redlink=1" title="Quỹ Di sản (HF) (trang chưa được viết)">Quỹ Di sản (HF)</a>/<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADt_b%C3%A1o_Ph%E1%BB%91_U-%C3%B4n_%28WSJ%29&action=edit&redlink=1" title="Nhật báo Phố U-ôn (WSJ) (trang chưa được viết)">Nhật báo Phố U-ôn (WSJ)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.heritage.org/index/Ranking" rel="nofollow">Chỉ số Tự do Kinh tế</a></td>
<td>173 trong số 179</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_Nh%C3%A0_kinh_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Tạp chí Nhà kinh tế (trang chưa được viết)">Tạp chí Nhà kinh tế</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.economist.com/media/pdf/QUALITY_OF_LIFE.pdf" rel="nofollow">Thế giới năm 2005 - Chỉ số chất lượng cuộc sống, 2005</a></td>
<td>70 trong số 111</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_Th%C3%B4ng_tin_N%C4%83ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_Hoa_K%E1%BB%B3_%28EIA%29&action=edit&redlink=1" title="Trung tâm Thông tin Năng lượng Hoa Kỳ (EIA) (trang chưa được viết)">Trung tâm Thông tin Năng lượng Hoa Kỳ (EIA)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.eia.doe.gov/countries/index.cfm?topL=exp" rel="nofollow">Các quốc gia xuất khẩu dầu mỏ lớn nhất</a></td>
<td>12 trong số 15</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_b%C3%A1o_kh%C3%B4ng_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_%28RWB%29&action=edit&redlink=1" title="Nhà báo không biên giới (RWB) (trang chưa được viết)">Nhà báo không biên giới (RWB)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://en.rsf.org/press-freedom-index-2010,1034.html" rel="nofollow">Chỉ số tự do báo chí (2010)</a></td>
<td>162 trong số 167</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Minh_b%E1%BA%A1ch_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_%28TI%29&action=edit&redlink=1" title="Minh bạch quốc tế (TI) (trang chưa được viết)">Minh bạch quốc tế (TI)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results" rel="nofollow">Chỉ số nhận thức tham nhũng 2010</a></td>
<td>117 trong số 158</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_qu%E1%BB%91c_%28UNDP%29&action=edit&redlink=1" title="Chương trình Phát triển của Liên hiệp quốc (UNDP) (trang chưa được viết)">Chương trình Phát triển của Liên hiệp quốc (UNDP)</a></td>
<td><a class="external text" href="http://hdr.undp.org/reports/global/2005/" rel="nofollow">Chỉ số phát triển con người 2005</a></td>
<td>58 trong số 177</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation" id="CITEREF"><a class="external text" href="http://www.ntclibya.com/InnerPage.aspx?SSID=26&ParentID=20&LangID=1" rel="nofollow"><i>About Libya: Libyan National Anthem</i></a>, Trang thông tin <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Chuy%E1%BB%83n_ti%E1%BA%BFp_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Chuyển tiếp Quốc gia (trang chưa được viết)">Hội đồng Chuyển tiếp Quốc gia</a> của Libya<span class="reference-accessdate">, truy cập 23 tháng 8, 2011</span></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Libya%3A+Libyan+National+Anthem&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ntclibya.com%2FInnerPage.aspx%3FSSID%3D26%26ParentID%3D20%26LangID%3D1&rft.genre=book&rft.pub=Trang+th%C3%B4ng+tin+H%E1%BB%99i+%C4%91%E1%BB%93ng+Chuy%E1%BB%83n+ti%E1%BA%BFp+Qu%E1%BB%91c+gia+c%E1%BB%A7a+Libya&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Libya" title="Tiếng Ả Rập Libya">Tiếng Ả Rập Libya</a> và các phương ngữ khác là các ngôn ngữ nói, trong khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_chu%E1%BA%A9n&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Ả Rập chuẩn (trang chưa được viết)">tiếng Ả Rập chuẩn</a> là ngôn ngữ viết chính thức.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Tuy cả hai chính phủ đang tranh chấp Libya đồng ý rằng Tripoli là thủ đô, nhưng chính phủ Cộng hòa Libya hiện đóng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Benghazi" title="Benghazi">Benghazi</a>.</span></li>
<li id="cite_note-imf2-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-imf2_4-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weorept.aspx?sy=2007&ey=2010&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=672&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a=&pr.x=55&pr.y=5" rel="nofollow">“Libya”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Quỹ Tiền tệ Quốc tế">Quỹ tiền tệ quốc tế</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Libya&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imf.org%2Fexternal%2Fpubs%2Fft%2Fweo%2F2010%2F01%2Fweodata%2Fweorept.aspx%3Fsy%3D2007%26ey%3D2010%26scsm%3D1%26ssd%3D1%26sort%3Dcountry%26ds%3D.%26br%3D1%26c%3D672%26s%3DNGDPD%252CNGDPDPC%252CPPPGDP%252CPPPPC%252CLP%26grp%3D0%26a%3D%26pr.x%3D55%26pr.y%3D5&rft.genre=book&rft.pub=Qu%E1%BB%B9+ti%E1%BB%81n+t%E1%BB%87+qu%E1%BB%91c+t%E1%BA%BF&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">U.N. Demographic Yearbook, (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2003" title="2003">2003</a>), <a class="external text" href="http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2003/Table03.pdf" rel="nofollow"><u>"Demographic Yearbook (3) Pop., Rate of Pop. Increase, Surface Area & Density"</u></a>, <i>United Nations Statistics Division</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Annual Statistical Bulletin, (2004), <a class="external text" href="http://www.opec.org/library/Annual%20Statistical%20Bulletin/interactive/2004/FileZ/XL/T33.HTM" rel="nofollow"><u>"World proven crude oil reserves by country, 1980-2004"</u></a>, <i>O.P.E.C.</i>, Truy cập July 20 2006</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">World Economic Outlook Database, (April, 2006), <a class="external text" href="http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2006/01/data/dbcoutm.cfm?SD=2005&ED=2005&R1=1&R2=1&CS=3&SS=2&OS=C&DD=0&OUT=1&C=512-941-914-446-612-666-614-672-311-946-213-137-911-962-193-674-122-676-912-548-313-556-419-678-513-181-316-682-913-684-124-273-339-921-638-948-514-686-218-688-963-518-616-728-223-558-516-138-918-353-748-196-618-278-522-692-622-694-156-142-624-449-626-564-628-283-228-853-924-288-233-293-632-566-636-964-634-182-238-453-662-968-960-922-423-714-935-862-128-716-611-456-321-722-243-965-248-718-469-724-253-576-642-936-643-961-939-813-644-199-819-184-172-524-132-361-646-362-648-364-915-732-134-366-652-734-174-144-328-146-258-463-656-528-654-923-336-738-263-578-268-537-532-742-944-866-176-369-534-744-536-186-429-925-178-746-436-926-136-466-343-112-158-111-439-298-916-927-664-846-826-299-542-582-443-474-917-754-544-698&S=NGDPDPC&CMP=0&x=14&y=10" rel="nofollow"><u>"Report for Selected Countries and Subjects"</u></a>, <i>International Monetary Fund</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">United Nations Economic & Social Council, (16 tháng 2, 1996), <a class="external text" href="http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/%28Symbol%29/E.1990.5.Add.26.En?OpenDocument" rel="nofollow"><u>"Libyan Arab Jamahiriya Report"</u></a>, <i>Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-info.vn-9">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-info.vn_9-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-info.vn_9-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-info.vn_9-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://www.info.vn/the-gioi/tin-cap-nhat/134937-libya-dieu-tra-200-ty-usd-bi-mat-cua-gadhafi.html" rel="nofollow">[1]</a></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/world/2011/10/111020_gaddafi_rule_background.shtml" rel="nofollow">Những năm tháng cai trị của Gaddafi</a></span></li>
<li id="cite_note-locberber-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-locberber_11-0">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20120922002708/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0013%29" rel="nofollow"><u>"Early History of Libya"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 11 2006</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Herodotus, (kh. 430 TCN), <a class="external text" href="http://www.fordham.edu/halsall/ancient/herod-libya1.html" rel="nofollow"><u>"'The Histories', Book IV.42-43"</u></a> <i>Fordham University, New York</i>, Truy cập July 18 2006</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20120922002706/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0014%29" rel="nofollow"><u>"Tripolitania and the Phoenicians"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 11 2006</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20120922002705/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0015%29" rel="nofollow"><u>"Cyrenaica and the Greeks"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 11 2006</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Heuser, Stephen, (24 tháng 7, 2005), <a class="external text" href="http://www.boston.com/travel/articles/2005/07/24/when_romans_lived_in_libya/?rss_id=Boston+Globe+--+Travel+News" rel="nofollow"><u>"When Romans lived in Libya"</u></a>, <i>The Boston Globe</i> Truy cập July 18 2006</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Country Profiles, (16 tháng 5, 2006), <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/country_profiles/1398437.stm" rel="nofollow"><u>"Timeline: Libya, a chronology of key events"</u></a> <i>BBC News</i>, Truy cập July 18 2006</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Hagos, Tecola W., (20 tháng 11, 2004), <a class="external text" href="http://www.tecolahagos.com/part4.htm" rel="nofollow"><u>"Treaty Of Peace With Italy (1947), Evaluation And Conclusion"</u></a>, <i>Ethiopia Tecola Hagos</i>, Truy cập July 18 2006</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/wgbh/globalconnections/mideast/timeline/text/links/event_360.html" rel="nofollow"><u>"24 tháng 12, 1951: Libya declares its independence under King Idris"</u></a>, Global Connections - The Middle East, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">US Department of State's Background Notes, (Nov, 2005) <a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5425.htm" rel="nofollow"><u>"Libya - History"</u></a>, <i>U.S. Dept. of State</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20121212034246/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0009%29" rel="nofollow"><u>"Government and Politics of Libya"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Middle East and N. Africa, Amnesty International, Public Statement, (13 tháng 1, 2005), <a class="external text" href="http://www.amnestyusa.org/regions/middleeast/document.do?id=80256DD400782B8480256F8800682A75" rel="nofollow"><u>"Libya: Abolition of People's Court is an important step"</u></a>, Amnesty International USA, Truy cập July 17 2006</span></li>
<li id="cite_note-mediacont-22">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-mediacont_22-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-mediacont_22-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Special Report 2006, (2 tháng 5, 2006), <a class="external text" href="http://www.cpj.org/censored/" rel="nofollow"><u>"North Korea Tops CPJ list of '10 Most Censored Countries'"</u></a>, <i>Committee to Protect Journalists</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Case Study: Libya, (2001), <a class="external text" href="http://poli.vub.ac.be/cbw/cbw/003020100.html" rel="nofollow"><u>"Political Culture"</u></a>, <i>Educational Module on Chemical & Biological Weapons Nonproliferation</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">Hodder, Kathryn, (2000), <a class="external text" href="http://www.socialwatch.org/en/informesTematicos/20.html" rel="nofollow"><u>"Violations of Trade Union Rights"</u></a>, <i>Social Watch Africa</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Lahmeyer, Jan, (26 tháng 11, 2004), <a class="external text" href="http://www.library.uu.nl/wesp/populstat/Africa/libyap.htm" rel="nofollow"><u>"Historical demographical data of the administrative division"</u></a>, <i>Universiteit Utrecht</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Jamahiriya News Agency, (19 tháng 7, 2004), <a class="external text" href="http://mathaba.net/related.shtml?x=60889" rel="nofollow"><u>"Masses of the Basic People's Congresses select their Secretariats and People's Committees"</u></a> <i>Mathaba News</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.gpc.gov.ly/online_alshabyat/index.php" rel="nofollow"><u>"Municipalities of Libya"</u></a>, <i>Website of the General People's Committee of Libya</i> Truy cập 19 tháng 7, 2006</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20120922002614/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0036%29" rel="nofollow"><u>"Independant Libya"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">Abadi, Jacob (2000), <a class="external text" href="http://www.lib.unb.ca/Texts/JCS/bin/get7.cgi?directory=Fall00/&filename=Abadi.htm" rel="nofollow"><u>"Pragmatism and Rhetoric in Libya's Policy Toward Israel"</u></a>, <i>The Journal of Conflict Studies: Volume XX Number 1 Fall 2000, University of New Brunswick</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition, (2001 - 2005), <a class="external text" href="http://www.bartleby.com/65/qa/Qaddafi.html" rel="nofollow"><u>"Qaddafi, Muammar al-"</u></a>, <i>Bartleby Books</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Biography, <a class="external text" href="http://www.cbv.ns.ca/dictator/Amin.html" rel="nofollow"><u>"Idi Amin"</u></a>, <i>Cape Breton-Victoria Regional School Board</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">Boyne, Walter J., (March, 1999), <a class="external text" href="http://www.afa.org/magazine/march1999/0399canyon.asp" rel="nofollow"><u>"El Dorado Canyon"</u></a>, <i>Air Force Association Journal, Vol. 82, No. 3</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">(2003), <a class="external text" href="http://www.globalpolicy.org/security/sanction/libya/indxirlb.htm" rel="nofollow"><u>"Libya"</u></a>, Global Policy Forum, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">Marcus, Jonathan, (15 tháng 5, 2006), <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4774305.stm" rel="nofollow"><u>"Washington's Libyan fairy tale"</u></a>, <i>BBC News</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text">U.K. Politics, (25 tháng 3, 2004), <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/3566545.stm" rel="nofollow"><u>"Blair hails new Libyan relations"</u></a>, <i>BBC news</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Hirsh, Michael, (11 tháng 5, 2006), <a class="external text" href="http://www.informationclearinghouse.info/article13086.htm" rel="nofollow"><u>"The Real Libya Model"</u></a>, <i>Newsweek</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20121213101715/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0046%29" rel="nofollow"><u>"Climate & Hydrology of Libya"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 15 2006</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">(2005), <a class="external text" href="http://www.educationlibya.org/country_profile.htm" rel="nofollow"><u>"Demographics of Libya"</u></a>, <i>Education Libya</i>, Truy cập June 29 2006</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">(20 tháng 7, 2006), <a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/fields/2060.html" rel="nofollow"><u>"Field Listings - Coastlines"</u></a>, <i>CIA World Factbook</i>, Truy cập July 23 2006</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">The national authority for information and authentication, Libya, (2004), <a class="external text" href="http://en.ljbc.net/lypop2004.htm" rel="nofollow"><u>"Census of Libya, 2004"</u></a>, <i>Libyan Jamahiriya Broadcasting Corporation</i>, Truy cập July 17 2006</span></li>
<li id="cite_note-Libdesert-41">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libdesert_41-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libdesert_41-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libdesert_41-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Zboray, András, <a class="external text" href="http://www.fjexpeditions.com/frameset/florafauna.htm" rel="nofollow"><u>"Flora and Fauna of the Libyan Desert"</u></a>, <i>Fliegel Jezerniczky Expeditions</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Hottest Place, <a class="external text" href="http://www.extremescience.com/hottest.htm" rel="nofollow"><u>"El Azizia Libya, 'How Hot is Hot?'"</u></a>, <i>Extreme Science</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text">Fledderus, Bill, (1997), <a class="external text" href="http://www.lib.unb.ca/Texts/SCL/Vol22_1/fledderu.html" rel="nofollow">"The English Patient Reposed in His Bed Like a (Fisher?) King", Elements of Grail Romance in Ondaatje's The English Patient</a>, <i>University of New Brunswick Libraries</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">United Nations Economic & Social Council, (16 tháng 2, 1996), <a class="external text" href="http://www.unhchr.ch/tbs/doc.nsf/%28Symbol%29/E.1990.5.Add.26.En?OpenDocument" rel="nofollow"><u>"Libyan Arab Jamahiriya Report"</u></a>, <i>Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-spooks-45">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-spooks_45-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-spooks_45-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">The World Factbook, (2006), <a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ly.html" rel="nofollow"><u>"Economy - Libya"</u></a>, <i>CIA World Factbook</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">W.M.D., (2003), <a class="external text" href="http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/libya/index03.html" rel="nofollow"><u>"Libya Special Weapons News"</u></a>, <i>Global Security Report</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text">Reuters, (28 tháng 7, 2004), <a class="external text" href="http://www.tralac.org/scripts/content.php?id=2788" rel="nofollow"><u>"Libya to start WTO membership talks"</u></a>, <i>Trade Law Centre for Southern Africa</i>, Truy cập July 16 2006</span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text">(2003), <a class="external text" href="http://www.exporteastofengland.org.uk/compdetails.asp?id=2759&from=" rel="nofollow"><u>"Libyan Trade Links with the UK"</u></a>, <i>U.K. Trade and Investment</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">Volume: 23, No. 27, (2006), <a class="external text" href="http://www.oilandgasnewsworldwide.com/News.asp?Article=16404" rel="nofollow"><u>"Shell returns to Libya with gas exploration pact"</u></a>, <i>Oil & Gas Worldwide News</i>, Truy cập July 14 2006</span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text">Jawad, Rana, (31 tháng 5, 2006), <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/5030998.stm" rel="nofollow"><u>"Libyan aviation ready for take-off"</u></a> <i>BBC News</i>, Truy cập July 22 2006</span></li>
<li id="cite_note-dailynews-51">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-dailynews_51-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-dailynews_51-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Azad, Sher (22 tháng 10 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.dailynews.lk/2011/10/22/fea02.asp" rel="nofollow">“Gaddafi and the media”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daily_News_%28Sri_Lanka%29&action=edit&redlink=1" title="Daily News (Sri Lanka) (trang chưa được viết)">Daily News</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 10 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dailynews.lk%2F2011%2F10%2F22%2Ffea02.asp&rft.atitle=Gaddafi+and+the+media&rft.genre=book&rft.aufirst=Sher&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2011-10-22&rft.jtitle=Daily+News&rft.aulast=Azad&rft.btitle=Gaddafi+and+the+media&rft.au=Azad%2C+Sher&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Craig Glenday (2009). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=aHYt0RNSDfgC&pg=PA255&lpg=PA255&dq=largest+irrigation+project+guinness&source=bl&ots=mLuzMsQp7E&sig=PG07gaoXcfTpiU32M6VwPcLLNC0&hl=en&ei=nGV2TurcAvPWiALav8SdDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&sqi=2&ved=0CDUQ6AEwAw#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Guinness Book of World Records, 2009</i></a>. Random House. tr. 255.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Craig+Glenday&rft.btitle=Guinness+Book+of+World+Records%2C+2009&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=255&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DaHYt0RNSDfgC%26pg%3DPA255%26lpg%3DPA255%26dq%3Dlargest%2Birrigation%2Bproject%2Bguinness%26source%3Dbl%26ots%3DmLuzMsQp7E%26sig%3DPG07gaoXcfTpiU32M6VwPcLLNC0%26hl%3Den%26ei%3DnGV2TurcAvPWiALav8SdDw%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D4%26sqi%3D2%26ved%3D0CDUQ6AEwAw%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.pub=Random+House&rft.genre=book&rft.date=2009&rft.au=Craig+Glenday&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Sarah A. Topol, (23 tháng 8 năm 2010). <a class="external text" href="http://www.csmonitor.com/World/Africa/2010/0823/Libya-s-Qaddafi-taps-fossil-water-to-irrigate-desert-farms" rel="nofollow">“Libya's Qaddafi taps 'fossil water' to irrigate desert farms”</a>. Christian Science Monitor<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 9 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Sarah+A.+Topol%2C&rft.pub=Christian+Science+Monitor&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2010-08-23&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.csmonitor.com%2FWorld%2FAfrica%2F2010%2F0823%2FLibya-s-Qaddafi-taps-fossil-water-to-irrigate-desert-farms&rft.btitle=Libya%27s+Qaddafi+taps+%27fossil+water%27+to+irrigate+desert+farms&rft.genre=book&rft.au=Sarah+A.+Topol%2C&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Shimatsu, Yoichi (21 tháng 10 năm 2011). <a class="external text" href="http://newamericamedia.org/2011/10/villain-or-hero-desert-lion-perishes-leaving-the-west-explosive-legacy.php" rel="nofollow">“Villain or Hero? Desert Lion Perishes, Leaving West Explosive Legacy”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=New_America_Media&action=edit&redlink=1" title="New America Media (trang chưa được viết)">New America Media</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 10 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Shimatsu&rft.aufirst=Yoichi&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Villain+or+Hero%3F+Desert+Lion+Perishes%2C+Leaving+West+Explosive+Legacy&rft_id=http%3A%2F%2Fnewamericamedia.org%2F2011%2F10%2Fvillain-or-hero-desert-lion-perishes-leaving-the-west-explosive-legacy.php&rft.pub=New+America+Media&rft.genre=book&rft.date=October+21%2C+2011&rft.au=Shimatsu%2C+Yoichi&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2005/" rel="nofollow">http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2005/</a></span></li>
<li id="cite_note-allafrica-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-allafrica_56-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://allafrica.com/stories/201107210928.html" rel="nofollow">“Zimbabwe: Reason Wafavarova - Reverence for Hatred of Democracy”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=AllAfrica.com&action=edit&redlink=1" title="AllAfrica.com (trang chưa được viết)">AllAfrica.com</a>. 21 tháng 7 năm 2011<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 10 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=AllAfrica.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=21+July+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fallafrica.com%2Fstories%2F201107210928.html&rft.btitle=Zimbabwe%3A+Reason+Wafavarova+-+Reverence+for+Hatred+of+Democracy&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Libya"></span></span></li>
<li id="cite_note-bbc.co.uk-57">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-bbc.co.uk_57-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-bbc.co.uk_57-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/world/2011/10/111020_gaddafi_rule_background.shtml" rel="nofollow">[2]</a></span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://laodong.com.vn/Tin-Tuc/Dieu-gi-se-xay-ra-voi-gan-200-ty-USD-cua-Gaddafi/63581" rel="nofollow">[3]</a></span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://laodong.com.vn/Tin-Tuc/Co-200-ty-USD-vi-sao-Gaddafi-khong-giau-nhat-the-gioi/64011" rel="nofollow">http://laodong.com.vn/Tin-Tuc/Co-200-ty-USD-vi-sao-Gaddafi-khong-giau-nhat-the-gioi/64011</a></span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">Earth Trends, Environmental Information, (2004), <a class="external text" href="http://earthtrends.wri.org/searchable_db/index.php?theme=4&variable_ID=431&action=select_countries" rel="nofollow"><u>"Population: Population density"</u></a>, <i>World Resources Institute</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text">Al-Amari, Mailud, (Nov, 2004), <a class="external text" href="http://apha.confex.com/apha/132am/techprogram/paper_91322.htm" rel="nofollow"><u>"Population Dynamics and Fertility Trends in Libya"</u></a>, <i>American Public Health Association</i>, Truy cập July 17 2006</span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">Libya Demographics and Geograhy, (2005), <a class="external text" href="http://www.columbiagazetteer.org/public/Libya.html" rel="nofollow"><u>"Libya - Population"</u></a> <i>The Columbia Gazetteer of the World</i>, Truy cập July 17 2006</span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text">The World Factbook, (2006), <a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/ly.html" rel="nofollow"><u>"People - Libya"</u></a>, <i>CIA World Factbook</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text">Anderson, Lisa, (2006), <a class="external text" href="http://encarta.msn.com/text_761570705__1/Libya.html" rel="nofollow"><u>"'Libya', III. People, B. Religion & Language"</u></a>, <i>MSN Encarta</i>, Truy cập July 17 2006</span></li>
<li id="cite_note-Libedu-65">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libedu_65-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libedu_65-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libedu_65-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Clark, Nick, (July, 2004), <a class="external text" href="http://www.wes.org/eWENR/04July/Practical.htm" rel="nofollow"><u>"Education in Libya"</u></a>, <i>World Education News and Reviews, Volume 17, Issue 4</i>, Truy cập July 22 2006</span></li>
<li id="cite_note-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1987), <a class="external text" href="https://archive.is/20120921235353/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0070%29" rel="nofollow"><u>"Education of Libya"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập July 22 2006</span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text">(July, 2006) <a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/fields/2103.html" rel="nofollow"><u>"Field Listing - Literacy"</u></a>, <i>CIA World Factobook</i>, Truy cập July 22 2006</span></li>
<li id="cite_note-Libedu2-68">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libedu2_68-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-Libedu2_68-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">El-Hawat, Ali, (2000), <a class="external text" href="http://www.bc.edu/bc_org/avp/soe/cihe/inhea/profiles/Libya.htm" rel="nofollow"><u>"Country Higher Education Profiles - Libya"</u></a>, <i>International Network for Higher Education in Africa", Truy cập July 22 2006</i></span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">Religious adherents by location, <a class="external text" href="http://www.adherents.com/adhloc/Wh_185.html" rel="nofollow"><u>"'42.000 religious geography and religion statistics', Libya"</u></a> <i>Adherents.com</i>, Truy cập 15 tháng 7, 2006</span></li>
<li id="cite_note-sanusi-70">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-sanusi_70-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-sanusi_70-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1989), <a class="external text" href="https://archive.is/20120921235348/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0065%29" rel="nofollow"><u>"The Sanusis"</u></a>, <i>U.S. Library of Congress</i>, Truy cập 22 tháng 7, 2006</span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text">Federal Research Division of the Library of Congress, (1989), <a class="external text" href="https://archive.is/20120921235348/lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field%28DOCID+ly0066%29" rel="nofollow"><u>"Islam in Revolutionary Libya"</u></a>, <i>US Library of Congress</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text">Libya - Religion, (8 tháng 7, 2006), <a class="external text" href="http://www.arabicnews.com/ansub/Daily/Day/060608/2006060813.html" rel="nofollow"><u>"Sufi Movement to be involved in Libya"</u></a> <i>Arabic News</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text">(2004), <a class="external text" href="https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/anti-semitism/rellibya04.html" rel="nofollow"><u>"International Religious Freedom Report: Libya"</u></a> <i>Jewish Virtual Library</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text">The World Jewish Congress, <a class="external text" href="http://sunsite.berkeley.edu/JewsofLibya/LibyanJews/thejews.html" rel="nofollow"><u>"History of the Jewish Community in Libya"</u></a>, <i>University of California at Berkeley</i>, Truy cập July 16 2006</span></li>
<li id="cite_note-harris-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-harris_75-0">^</a></b> <span class="reference-text">Harris, David A. (2001), <u>"In the Trenches: Selected Speeches and Writings of an American Jewish Activist"</u>, 1979-1999, pp. 149-150</span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text">World News, (1 tháng 9, 2004), <a class="external text" href="http://www.nzherald.co.nz/section/story.cfm?c_id=2&objectid=3588475" rel="nofollow"><u>"Gaddafi to compensate Libyan Jews for lost homes"</u></a>, <i>New Zealand Herald</i>, Truy cập July 20 2006</span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text">Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005), <a class="external text" href="http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ayl" rel="nofollow"><u>"Arabic Libyan"</u></a>, <i>Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition</i>, Truy cập 17 tháng 7, 2006</span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text">Al-Hawaat, Dr. Ali, (1994), <a class="external text" href="http://www.ncrss.com/report3.doc" rel="nofollow"><u>"The Family and the work of women, A study in the Libyan Society"</u></a> <i>National Center for Research and Scientific Studiesof Libya</i>, Truy cập 19 tháng 7, 2006</span></li>
<li id="cite_note-79"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-79">^</a></b> <span class="reference-text">News and Trends: Africa, (17 tháng 9, 1999), <a class="external text" href="http://www.gasandoil.com/goc/news/nta94862.htm" rel="nofollow"><u>"Libya looking at economic diversification"</u></a> <i>Alexander's Gas & Oil Connections</i>, Truy cập July 19 2006.</span></li>
<li id="cite_note-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-80">^</a></b> <span class="reference-text">About Libya, <a class="external text" href="http://www.discoverlibyatravel.com/" rel="nofollow"><u>"Libya Today"</u></a>, <i>Discover Libya Travel</i>, Truy cập July 14 2006.</span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text">(30 tháng 1, 2006), <a class="external text" href="http://www.metimes.com/articles/normal.php?StoryID=20060130-105426-2462r" rel="nofollow"><u>"Libya to allow independent media"</u></a>, <i>Middle East Times</i>, Truy cập July 21 2006</span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text">Donkin, Mike, (23 tháng 7, 2005), <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/4708179.stm" rel="nofollow"><u>"Libya's tourist treasures"</u></a>, <i>BBC News</i>, Truy cập July 19 2006</span></li>
<li id="cite_note-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Libya#cite_ref-83">^</a></b> <span class="reference-text">Bouchenaki, Mounir, (1989), <a class="external text" href="http://unesdoc.unesco.org/images/0008/000857/085703eo.pdf#85688" rel="nofollow"><u>"The Libyan Arab Jamahiriya Museum: a first in the Arab world"</u></a>, <i>UNESCO, Museum Architecture: beyond the <<temple>> and... beyond</i>, Truy cập 19 tháng 7, 2006</span></li>
</ol>
</div>
<ul>
<li><i>Libya</i>, Anthony Ham, Lonely Planet Publications, 2002, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0864426992">ISBN 0-86442-699-2</a></li>
<li><i>Libya Handbook</i>, Jamez Azema, Footprint Handbooks, 2001, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1900949776">ISBN 1-900949-77-6</a></li>
<li>Harris, David A. (2001). <i>In the Trenches: Selected Speeches and Writings of an American Jewish Activist, 1979-1999</i>. KTAV Publishing House, Inc. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0881256935">ISBN 0-88125-693-5</a></li>
<li>Wright, John L. <i>Nations of the Modern World: Libya</i>, Ernest Benn Ltd, 1969</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:CIAfb&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:CIAfb (trang chưa được viết)">Bản mẫu:CIAfb</a></li>
<li><img alt="" data-file-height="196" data-file-width="196" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/PD-icon.svg/15px-PD-icon.svg.png" width="15" /> <i>Bài viết này kết hợp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_quy%E1%BB%81n_thu%E1%BB%99c_v%E1%BB%81_ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_bang_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Bản quyền thuộc về chính phủ Liên bang Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">các tài liệu thuộc phạm vi công cộng</a> từ website hay thư mục thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ">Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ</a></i> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%81n_t%E1%BA%A3ng_l%C6%B0u_%C3%BD&action=edit&redlink=1" title="Nền tảng lưu ý (trang chưa được viết)">Nền tảng lưu ý</a>).</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>Libya</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Libya" title="wikt:Special:Search/Libya">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Libya" title="b:Special:Search/Libya">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Libya" title="voy:Libya">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Libya" title="q:Special:Search/Libya">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Libya" title="s:Special:Search/Libya">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/category:Libya" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/category:Libya" title="commons:Special:Search/category:Libya">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/Libya">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Libya" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" height="23" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Libya">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://vnexpress.net/gl/topic/6384/libya/" rel="nofollow">Nội chiến & căng thẳng chính trị Libya 2011</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7">Chính phủ</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.gpc.gov.ly/home.php" rel="nofollow">General People's Committee (The Cabinet)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.foreign.gov.ly/index.php" rel="nofollow">The People's Committee of Foreign Affairs</a></li>
<li><a class="external text" href="http://libyanbureau-dc.org/home.htm" rel="nofollow">Libyan Liaison Office, Washington D.C.</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.libya-canada.org/index-eng.html" rel="nofollow">Libyan People's Bureau (Libyan Embassy), Ottawa</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.culturecorner.org.uk/" rel="nofollow">Libyan Cultural Affairs, London.</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95ng_quan">Tổng quan</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/middle_east/country_profiles/819291.stm" rel="nofollow">BBC News Country Profile — <i>Libya</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.britannica.com/nations/Libya" rel="nofollow">Encyclopaedia Britannica, <i>Libya</i> - Country Page</a></li>
<li><a class="external text" href="http://dmoz.org/Regional/Africa/Libya" rel="nofollow">Open Directory Project - <i>Libya</i></a> directory category</li>
<li><a class="external text" href="http://digital.library.unt.edu/govdocs/crs/search.tkl?q=libya&search_crit=fulltext&search=Search&date1=Anytime&date2=Anytime&type=form" rel="nofollow">US Congressional Research Service (CRS) Reports - <i>Libya</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20020223065947/http://www.state.gov/p/nea/ci/c2415.htm" rel="nofollow">US State Department — <i>Libya</i></a> includes Background Notes, Country Study and major reports</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Du_l.E1.BB.8Bch">Du lịch</span></h3>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Special:Search/Libya" title="voy:Special:Search/Libya"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/40px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikivoyage" title="Wikivoyage">Wikivoyage</a> có chỉ dẫn du lịch về <b><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Libya" title="voy:Libya">Libya</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.ln.aero/" rel="nofollow">Libyan Arab Airlines</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.libyaconnected.com/" rel="nofollow">Libya Connected</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.tolibya.com/" rel="nofollow">Libya Tourism Forums</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.tourlibya.orgfree.com/" rel="nofollow">Libya travel</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0.C6.A1ng_m.E1.BA.A1i">Thương mại</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.libyanamericancc.org/" rel="nofollow">Libyan American Chamber of Commerce</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><span class="collapseButton"></span>
<div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_%E1%BB%9F_Ch%C3%A2u_Phi" title="Danh sách các quốc gia và lãnh thổ ở Châu Phi">Các quốc gia và lãnh thổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">Châu Phi</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span>
<div style="font-size: 110%;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_tr%C3%AAn_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Các nước trên thế giới">Các nước</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<span id="interwiki-no-ga"></span> <span id="interwiki-sv-ga"></span><br />
<span id="interwiki-af-fa"></span> <span id="interwiki-hr-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_Phi" title="Thể loại:Liên minh châu Phi">Liên minh châu Phi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Thể loại:Liên đoàn Ả Rập">Liên đoàn Ả Rập</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Libya" title="Thể loại:Libya">Libya</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_h%C3%B2a_b%C3%ACnh_v%C3%A0_an_ninh&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Hội đồng hòa bình và an ninh (trang chưa được viết)">Hội đồng hòa bình và an ninh</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%99c_t%C3%A0i_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Chế độ độc tài quân sự (trang chưa được viết)">Chế độ độc tài quân sự</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_th%C3%A0nh_vi%C3%AAn_Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Thể loại:Quốc gia thành viên Liên đoàn Ả Rập">Quốc gia thành viên Liên đoàn Ả Rập</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Đêm thánh vô cùng</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 244px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Stille_nacht.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="644" data-file-width="901" height="173" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Stille_nacht.jpg/242px-Stille_nacht.jpg" width="242" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản viết tay của Gruber</div>
</div>
</div>
"<b>Đêm Thánh vô cùng</b>" hoặc "<b>Đêm yên lặng</b>" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tiếng Đức">tiếng Đức</a>: "Stille Nacht"; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: "Silent Night") là một trong những ca khúc Giáng sinh nổi tiếng, với phần lời gốc do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Linh_m%E1%BB%A5c" title="Linh mục">linh mục</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Josef_Mohr&action=edit&redlink=1" title="Josef Mohr (trang chưa được viết)">Josef Mohr</a> viết bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tiếng Đức">tiếng Đức</a> và phần giai điệu do nghệ sĩ organ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Franz_Xaver_Gruber&action=edit&redlink=1" title="Franz Xaver Gruber (trang chưa được viết)">Franz Xaver Gruber</a> sáng tác năm 1818, cả hai đều là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C3%81o" title="Người Áo">người Áo</a>. Phiên bản đang được sử dụng rộng rãi ngày nay có đôi chút khác biệt với nguyên bản của Gruber. Ca khúc này đã được <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UNESCO" title="UNESCO">UNESCO</a> công nhận là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BB%87t_t%C3%A1c_truy%E1%BB%81n_kh%E1%BA%A9u_v%C3%A0_phi_v%E1%BA%ADt_th%E1%BB%83_nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại">kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại</a> vào tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Stille_Nacht_Jubilaeumskarte.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="941" data-file-width="600" height="345" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Stille_Nacht_Jubilaeumskarte.jpg/220px-Stille_Nacht_Jubilaeumskarte.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Joseph Mohr và Franz Gruber</div>
</div>
</div>
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#Chuy.E1.BB.83n_ng.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chuyển ngữ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#Ph.C6.B0.C6.A1ng_ti.E1.BB.87n"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Phương tiện</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
Ca khúc được sáng tác hoàn tất vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_12" title="25 tháng 12">25 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1818" title="1818">1818</a> và được trình diễn lần đầu tại Nhà thờ Thánh Nicôla (<i>Nicola-Kirche</i>) ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Obendorf&action=edit&redlink=1" title="Obendorf (trang chưa được viết)">Obendorf</a> thuộc nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>. Linh mục Mohr viết lời cho bài hát từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1816" title="1816">1816</a>, nhưng mãi đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_v%E1%BB%8Dng_L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Đêm vọng Lễ Giáng Sinh">đêm vọng Lễ Giáng Sinh</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1818" title="1818">1818</a> mới tìm gặp nghệ sĩ Gruber để nhờ soạn phần giai điệu cũng như phần phối âm cho đàn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ghita" title="Ghita">ghita</a>. Có lẽ linh mục Mohr muốn có một ca khúc Giáng Sinh mới dành cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_l%E1%BB%85" title="Thánh lễ">Thánh lễ</a>
nửa đêm Giáng Sinh, nhưng đàn phong cầm của nhà thờ đã bị hỏng. Lúc
đầu, Gruber không đồng ý với đề nghị của Mohr vì e rằng giáo dân đến dự
lễ sẽ không thích loại âm nhạc được trình bày với đàn ghita, bởi lẽ lúc
đó quy chế về nhạc cụ trình diễn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_ca" title="Thánh ca">thánh ca</a>
phải là phong cầm. Nhưng vì không còn sự lựa chọn nào khác, Gruber phải
chấp nhận và bắt tay vào việc. Chỉ trong vài giờ đồng hồ, phần nhạc của
ca khúc được hoàn tất. Lúc đầu, người dự lễ tỏ ra kinh ngạc khi nghe ca
khúc được trình bày với đàn ghita, nhưng chẳng bao lâu mọi người bị mê
hoặc bởi giai điệu ngọt ngào của bài hát.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 282px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Silentnight1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="640" height="210" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Silentnight1.jpg/280px-Silentnight1.jpg" width="280" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bảo Tàng <i>Đêm Yên lặng</i> và Nhà nguyện Kỷ niệm tại Oberndorf</div>
</div>
</div>
Từ đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1900" title="Thập niên 1900">thập niên 1900</a>,
Nhà thờ Thánh Nicôla bị lũ lụt tàn phá, thị trấn được dời lên một nơi
an toàn hơn ở thượng nguồn dòng sông, một ngôi nhà thờ mới được xây dựng
bên cạnh một chiếc cầu. Một nhà nguyện nhỏ gọi là <i>Stille-Nacht-Gedächtniskapelle</i>
(Nhà nguyện Tưởng nhớ Ca khúc Đêm Yên Lặng) được dựng lên ngay tại địa
điểm của ngôi nhà thờ cũ bị phá hủy, và ngôi nhà kế cận được biến thành
nhà bảo tàng, quanh năm thu hút du khách đến từ khắp nơi trên thế giới,
nhưng đông nhất vẫn là trong tháng 12.<br />
Mặc dù bản gốc của ca khúc đã bị thất lạc, một bản viết tay của Mohr đã được tìm thấy vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1995" title="1995">1995</a>, các nhà nghiên cứu xác định nó thuộc vào khoảng năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1820" title="1820">1820</a>. Điều này cho thấy linh mục Mohr đã viết lời bài hát vào năm 1816 khi ông được phân công đến một nhà thờ hành hương ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mariapfarr&action=edit&redlink=1" title="Mariapfarr (trang chưa được viết)">Mariapfarr</a> (Áo), và phần nhạc được sáng tác bởi Gruber vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1818" title="1818">1818</a>.
Đây là bản cổ nhất, cũng là bản viết tay duy nhất của Mohr. Giai điệu
được sáng tác bởi Gruber chịu ảnh hưởng của âm nhạc truyền thống tại các
vùng nông thôn, phảng phất những nét đặc trưng của dân ca Áo.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chuy.E1.BB.83n_ng.E1.BB.AF">Chuyển ngữ</span></h2>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1859" title="1859">1859</a>, John Freeman Young (Giám mục Giáo phận Florida, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>) cho ra đời bản dịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> của ca khúc, và nó trở thành bản được nhiều người biết đến nhất hiện nay.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_note-2">[2]</a></sup> Nói chung, các phiên bản hiện nay có giai điệu được sử dụng thường là chậm, theo lối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1t_ru" title="Hát ru">hát ru</a>,
có một chút khác biệt so với bản nguyên gốc của Gruber (đặc biệt là ở
các dòng cuối cùng) có tiết tấu linh hoạt, gần như nhạc khiêu vũ. Ngày
nay, lời và giai điệu ca khúc đã được đưa vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_vi_c%C3%B4ng_c%E1%BB%99ng" title="Phạm vi công cộng">phạm vi công cộng</a> của điều luật tác quyền.<br />
Ca khúc vẫn thường được trình diễn không cần nhạc đệm theo lối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/A_cappella" title="A cappella">a cappella</a>. Mặc dù được sáng tác bởi hai tín hữu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a>, bài hát này cũng có một vị trí đặc biệt trong các nhà thờ thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_Luther" title="Giáo hội Luther">Giáo hội Luther</a>. Người ta tin rằng ca khúc Giáng Sinh này đã được dịch ra hơn 140 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Ngôn ngữ">ngôn ngữ</a> trên khắp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Thế giới">thế giới</a>, và là một trong những bài hát được yêu thích nhất mọi thời đại.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_note-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_note-4">[4]</a></sup> Phần chuyển ngữ và đặt tựa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a> của nhạc sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B9ng_L%C3%A2n" title="Hùng Lân">Hùng Lân</a>.<br />
Ca khúc này cũng từng được hát cùng một lúc bằng tiếng Pháp, tiếng Anh và tiếng Đức trong ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0u_chi%E1%BA%BFn_%C4%91%C3%AAm_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Hưu chiến đêm Giáng sinh">hưu chiến đêm Giáng sinh</a> <sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_note-5">[5]</a></sup> năm 1914 trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_I" title="Chiến tranh thế giới thứ I">Chiến tranh thế giới thứ I</a>, vì đây là một thánh ca mà các binh sĩ của cả hai bên của cuộc chiến đều biết.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ca_Messiah" title="Trường ca Messiah">Trường ca Messiah</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_cho_Nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Phước cho Nhân loại">Phước cho Nhân loại</a> (Joy to the World)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82n_%C4%91i%E1%BB%83n_di%E1%BB%87u_k%E1%BB%B3" title="Ân điển diệu kỳ">Ân điển diệu kỳ</a> (Amazing Grace)</li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hang_B%C3%AA_Lem" title="Hang Bê Lem">Hang Bê Lem</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_ca_C%C6%A1_%C4%90%E1%BB%91c" title="Thánh ca Cơ Đốc">Thánh ca Cơ Đốc</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_C%C6%A1_%C4%90%E1%BB%91c" title="Âm nhạc Cơ Đốc">Âm nhạc Cơ Đốc</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.C6.B0.C6.A1ng_ti.E1.BB.87n">Phương tiện</span></h2>
<table align="right">
<tbody>
<tr>
<td valign="top">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Franz_Xaver_Gruber.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="913" data-file-width="746" height="184" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e4/Franz_Xaver_Gruber.jpg/150px-Franz_Xaver_Gruber.jpg" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Franz Xaver Gruber, vẽ bởi Sebastian Stief (1846)</div>
</div>
</div>
</td>
<td>
<table class="metadata mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<img alt="" data-file-height="160" data-file-width="160" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Gnome-mime-audio-openclipart.svg/50px-Gnome-mime-audio-openclipart.svg.png" width="50" /></div>
</div>
</td>
<td class="mbox-text" style="line-height: 1.1em;">
<div class="haudio">
<div class="fn" style="padding: 2px 0;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HWW_Silent_Night.ogg" title="Tập tin:HWW Silent Night.ogg">"Đêm Thánh vô cùng"</a></div>
<div>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_0">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="miêu tả" style="padding: 0;">
Hòa tấu sáo, guitar</div>
</div>
<hr />
<div class="haudio">
<div class="fn" style="padding: 2px 0;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Silent_Night_%28choral%29.ogg" title="Tập tin:Silent Night (choral).ogg">"Silent Night"</a></div>
<div>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_1">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="miêu tả" style="padding: 0;">
Hợp xướng a cappella bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=United_States_Army_Band&action=edit&redlink=1" title="United States Army Band (trang chưa được viết)">United States Army Chorus</a></div>
</div>
<hr />
<div class="haudio">
<div class="fn" style="padding: 2px 0;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gruber_-_Schumann-Heink_-_Stille_Nacht.ogg" title="Tập tin:Gruber - Schumann-Heink - Stille Nacht.ogg">"Stille Nacht, heilige Nacht"</a></div>
<div>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_2">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="miêu tả" style="padding: 0;">
với giọng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Soprano" title="Soprano">Soprano</a> trình bày bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernestine_Schumann-Heink&action=edit&redlink=1" title="Ernestine Schumann-Heink (trang chưa được viết)">Ernestine Schumann-Heink</a></div>
</div>
<hr />
<div class="haudio">
<div class="fn" style="padding: 2px 0;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Festliches_Konzert_-_Bekannte_Weihnachtslieder_Stille_Nacht.ogg" title="Tập tin:Festliches Konzert - Bekannte Weihnachtslieder Stille Nacht.ogg">"Stille Nacht, heilige Nacht"</a></div>
<div>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_3">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
<div class="miêu tả" style="padding: 0;">
Hợp ca bởi Chorakademie Dortmund</div>
</div>
<hr />
</td>
</tr>
<tr>
<td class="mbox-text" colspan="2" style="line-height: 1.1em;"><span style="font-size: smaller;"><i>Trục trặc khi nghe những tập tin âm thanh này? Xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">hướng dẫn</a>.</i></span></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
<td>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Stille_Nacht1.svg"><img alt="Stille Nacht1.svg" class="thumbimage" data-file-height="350" data-file-width="750" height="187" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Stille_Nacht1.svg/400px-Stille_Nacht1.svg.png" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://immaterielleskulturerbe.unesco.at/cgi-bin/unesco/element.pl?eid=68&lang=en" rel="nofollow">“Österreichische UNESCO-Kommission - Nationalagentur für das Immaterielle Kulturerbe - Austrian Inventory”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 12 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fimmaterielleskulturerbe.unesco.at%2Fcgi-bin%2Funesco%2Felement.pl%3Feid%3D68%26lang%3Den&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C3%96sterreichische+UNESCO-Kommission+-+Nationalagentur+f%C3%BCr+das+Immaterielle+Kulturerbe+-+Austrian+Inventory&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đêm thánh vô cùng"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Underwood, Byron Edward, "Bishop John Freeman Young, Translator of '<span lang="de">Stille Nacht</span>'", <i>The Hymn</i>, v. 8, no. 4, October 1957, pp. 123–132.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Ronald M. Clancy, William E Studwell. <i>Best-Loved Christmas Carols</i>. Christmas Classics Ltd, 2000.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://silentnight.web.za/index.htm" rel="nofollow">“Silent Night”</a>. Silent Night Web.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Silent+Night&rft_id=http%3A%2F%2Fsilentnight.web.za%2Findex.htm&rft.genre=book&rft.pub=Silent+Night+Web&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đêm thánh vô cùng"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Stanley Weintraub, <i>Silent Night: The Remarkable Christmas Truce of 1914</i>. New York: Free Press, 2001.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng" title="commons:Special:Search/Đêm thánh vô cùng"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Stille_Nacht?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Đêm thánh vô cùng trên Wikimedia Commons">Đêm thánh vô cùng</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/%C4%90%C3%AAm_th%C3%A1nh_v%C3%B4_c%C3%B9ng" title="s:Special:Search/Đêm thánh vô cùng"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" width="38" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource tiếng Việt</a> có toàn văn tác phẩm về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_Th%C3%A1nh_V%C3%B4_C%C3%B9ng" title="s:Đêm Thánh Vô Cùng">Đêm Thánh Vô Cùng</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.stillenacht.at/" rel="nofollow">Stille-Nacht-Association, Salzburg</a></li>
<li><a class="external text" href="http://silentnight.web.za/" rel="nofollow">Silent Night Web</a>: translations (227 versions in 142 languages - 227 phiên bản trong 142 ngôn ngữ), notation, and history.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.orgelbau.at/german/orgeln/orgeldetail_external.php?id=1&lang=de" rel="nofollow">Joseph Mohr Memorial Organ, Wagrain, Austria</a></li>
</ul>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: mintcream; border-color: #00115A; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="MCR.svg" data-file-height="140" data-file-width="100" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/MCR.svg/17px-MCR.svg.png" width="17" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:C%C6%A1_%C4%90%E1%BB%91c_gi%C3%A1o" title="Chủ đề:Cơ Đốc giáo">Chủ đề Cơ Đốc giáo</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: mintcream; border-color: #00115A; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Audio-x-generic.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Audio-x-generic.svg/24px-Audio-x-generic.svg.png" width="24" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:%C3%82m_nh%E1%BA%A1c" title="Chủ đề:Âm nhạc">Chủ đề Âm nhạc</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ca_kh%C3%BAc_Gi%C3%A1ng_sinh" title="Thể loại:Ca khúc Giáng sinh">Ca khúc Giáng sinh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ca_kh%C3%BAc_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ngo%C3%A0i_c%C3%B3_l%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Thể loại:Ca khúc nước ngoài có lời Việt">Ca khúc nước ngoài có lời Việt</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_h%C3%A1t_%C3%81o" title="Thể loại:Bài hát Áo">Bài hát Áo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_h%C3%A1t_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thể loại:Bài hát thế kỷ 19">Bài hát thế kỷ 19</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Di_s%E1%BA%A3n_v%C4%83n_h%C3%B3a_phi_v%E1%BA%ADt_th%E1%BB%83_c%E1%BB%A7a_nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i" title="Thể loại:Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại">Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Vụ đánh bom cư xá Brinks</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vietcong_bombing,_1964.gif"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="463" data-file-width="600" height="154" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Vietcong_bombing%2C_1964.gif/200px-Vietcong_bombing%2C_1964.gif" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quang cảnh cư xá Brinks sau vụ đánh bom.</div>
</div>
</div>
<b>Vụ đánh bom cư xá Brinks</b> (hay khách sạn Brinks) là một vụ tấn công diễn ra vào ngày 24 tháng 12 năm 1964 do lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%99ng_S%C3%A0i_G%C3%B2n" title="Biệt động Sài Gòn">biệt động Sài Gòn</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Mặt trận Dân tộc Giải phóng Miền Nam Việt Nam</a> tiến hành. Hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%87t_k%C3%ADch" title="Biệt kích">biệt động</a> của Mặt trận đã đưa một xe <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_t%C3%B4" title="Ô tô">ô tô</a> có chứa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BB%91c_n%E1%BB%95" title="Thuốc nổ">thuốc nổ</a> vào tầng hầm (tầng để xe) của cư xá Brinks - nơi có nhiều nhân viên quân lực của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> cư trú - và gây nổ làm chết 2 người và bị thương hàng chục người khác.<br />
Cư xá Brinks cao 6 tầng có 168 phòng nằm ở số 103 đường Hai Bà Trưng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">thành phố Hồ Chí Minh</a> hiện nay.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-1">[1]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_Ch%E1%BB%89_huy_Vi%E1%BB%87n_tr%E1%BB%A3_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_M%E1%BB%B9_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Bộ Chỉ huy Viện trợ quân sự Mỹ tại Việt Nam (trang chưa được viết)">Bộ Chỉ huy Viện trợ quân sự Mỹ tại Việt Nam</a> thuê cư xá Brinks làm nơi trọ cho nhiều sĩ quan cao cấp của mình.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%AAm_v%E1%BB%8Dng_L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Đêm vọng Lễ Giáng Sinh">Đêm vọng Lễ Giáng Sinh</a> năm 1964, Bảy Bê (tên thật là Nguyễn Thanh Xuân) và Tư Mập (tên thật là Nguyễn Văn Hòa) là hai binh sĩ thuộc đội 5, F100, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%99ng_S%C3%A0i_G%C3%B2n" title="Biệt động Sài Gòn">biệt động Sài Gòn</a> đã giả trang làm các sĩ quan Việt Nam Cộng hòa đến gặp một sĩ quan Hoa Kỳ ở cư xá.<sup class="reference" id="cite_ref-BT_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-BT-2">[2]</a></sup>
Trên chiếc xe do hai thành viên Mặt trận này lái vào tầng hầm cư xá có
chứa khoảng 90–100 kg thuốc nổ. Khối thuốc nổ được hẹn giờ kích hoạt vào
khoảng 18 giờ là giờ có nhiều sĩ quan Hoa Kỳ nghỉ ngơi và vui chơi.<br />
Vụ đánh bom đã làm 2 sĩ quan Hoa Kỳ thiệt mạng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_t%C3%A1" title="Trung tá">Trung tá</a>
James Robert Hagen chết tại chỗ; đây là sĩ quan cao cấp nhất bị giết
tại Việt Nam Cộng hòa cho tới thời điểm đó. Trung sĩ Benjamin Beltra
Castaneda bị thương nặng và chết sau đó.<sup class="reference" id="cite_ref-BT_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-BT-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-KS_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-KS-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-L_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-L-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-M_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-M-5">[5]</a></sup> Số người bị thương không được công bố không thống nhất; dao động từ khoảng 58 đến trên 100 người gồm người Mỹ, Việt Nam, và Úc.<sup class="reference" id="cite_ref-BT_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-BT-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-KS_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-KS-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-L_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-L-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-M_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-M-5">[5]</a></sup>
4 tầng dưới của cư xá Brinks bị vụ nổ làm hư hại nghiêm trọng. Cư xá
Brinks sau đó được sửa lại và các sĩ quan Hoa Kỳ vẫn tiếp tục ở đó cho
đến khi Chiến tranh Việt Nam kết thúc.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 192px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Park_Hyatt_hotel_and_the_bombing_memorial_today.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3648" data-file-width="2736" height="253" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Park_Hyatt_hotel_and_the_bombing_memorial_today.jpg/190px-Park_Hyatt_hotel_and_the_bombing_memorial_today.jpg" width="190" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bia ghi nhớ trước khách sạn Park Hyatt (ngày nay): BIA CHIẾN CÔNG · TRẬN
ĐÁNH CƯ XÁ BRINK · Ngày 24/12/1964 · của Lực lượng Biệt động Sài Gòn</div>
</div>
</div>
Vụ đánh bom làm làm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Chính phủ Hoa Kỳ">chính phủ</a> và công chúng Hoa Kỳ bất ngờ và bàng hoàng. Trước đó, họ được chính quyền Việt Nam Cộng hòa khẳng định rằng "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Việt Cộng</a> chỉ hoạt động được ở các vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_qu%C3%AA" title="Đồng quê">nông thôn</a>", còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a> do chính quyền Việt Nam Cộng hòa kiểm soát hoàn toàn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_s%E1%BB%A9" title="Đại sứ">Đại sứ</a> Hoa Kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maxwell_D._Taylor" title="Maxwell D. Taylor">Maxwell Taylor</a>, dưới sức ép từ Hoa Kỳ, đã cố gắng thuyết phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Kh%C3%A1nh" title="Nguyễn Khánh">Nguyễn Khánh</a> từ chức, nhưng thất bại. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">Tổng thống Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lyndon_B._Johnson" title="Lyndon B. Johnson">Lyndon Baines Johnson</a> sau khi tham khảo ý kiến của các quan chức quốc phòng Hoa Kỳ đã không cho rằng một cuộc ném bom quy mô lớn xuống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Bắc (Việt Nam)">miền Bắc Việt Nam</a> để trả đũa có thể đem lại hiệu quả như ý.<sup class="reference" id="cite_ref-KS_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-KS-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-L_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-L-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-M_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_note-M-5">[5]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external autonumber" href="http://www.quanuy1hcm.org.vn/ttvh_dtls_detail.asp?catid=ttvh_dtls&idDMDiaDanh=3&idDiaDanh=35" rel="nofollow">[1]</a></span></li>
<li id="cite_note-BT-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-BT_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-BT_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-BT_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://binhthuan.org.vn/index.php?SoTNMTBinhThuan=News&ndt-bt_in=viewst&sid=772" rel="nofollow">Chuyện đời ông Bảy Bê "Biệt động Sài Gòn"</a></span></li>
<li id="cite_note-KS-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-KS_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-KS_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-KS_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Karnow, Stanley (1997). Vietnam: A history. New York City, New York: Penguin Books. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0670842184">ISBN 0-670-84218-4</a>.</span></li>
<li id="cite_note-L-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-L_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-L_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-L_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Langguth, A. J. (2000). Our Vietnam. New York City, New York: Simon and Schuster. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0684812029">ISBN 0-684-81202-9</a>.</span></li>
<li id="cite_note-M-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-M_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-M_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_c%C6%B0_x%C3%A1_Brinks#cite_ref-M_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Moyar, Mark (2006). Triumph Forsaken: The Vietnam War, 1954–1965. New York City, New York: Cambridge University Press. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0521869110">ISBN 0-521-86911-0</a>.</span></li>
</ol>
</div>
<span id="interwiki-en-fa"></span> <span id="interwiki-tr-fa"></span> <span id="interwiki-pt-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Lịch sử miền Nam Việt Nam">Lịch sử miền Nam Việt Nam</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><strong>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><strong>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-68488795486770682572014-12-26T08:16:00.001-08:002014-12-26T08:16:41.448-08:00Chào ngày mới 23 tháng 12
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Federal_Reserve.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Federal Reserve.jpg" data-file-height="768" data-file-width="1024" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Federal_Reserve.jpg/100px-Federal_Reserve.jpg" width="100" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 23 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Akihito" title="Akihito">Thiên hoàng đản sinh</a> tại Nhật Bản. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1404" title="1404">Năm 1404</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Th%C3%A0nh_T%E1%BB%95" title="Minh Thành Tổ">Minh Thành Tổ</a> Chu Lệ ban danh "<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Thiên Tân">Thiên Tân</a></b>", cho xây dựng nên Thiên Tân vệ, được xem là mốc hình thành thành phố. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1913" title="1913">Năm 1913</a> – Tổng thống Hoa Kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Woodrow_Wilson" title="Woodrow Wilson">Woodrow Wilson</a> ký thành luật Đạo luật Dự trữ Liên bang, hình thành nên <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cục Dự trữ Liên bang (Hoa Kỳ)">Cục Dự trữ Liên bang</a></b> <i>(hình)</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1943" title="1943">Năm 1943</a> – Chiến tranh thế giới thứ hai: <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr" title="Trận sông Dniepr">Trận sông Dniepr</a></b> tại Ukraina kết thúc với thắng lợi của Liên Xô. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">Năm 1972</a> – 16 người sống sót sau <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BA%BFn_bay_s%E1%BB%91_571_c%E1%BB%A7a_Kh%C3%B4ng_qu%C3%A2n_Uruguay" title="Chuyến bay số 571 của Không quân Uruguay">Chuyến bay số 571 của Không quân Uruguay</a></b> được cứu thoát sau 73 ngày, họ sống sót do ăn thịt đồng loại.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Thiên Tân</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&params=39_10_00_N_117_10_00_E_region:GB_type:city" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">39°10′0″B</span> <span class="longitude">117°10′0″Đ</span></span></span></a></span></span></span></span><br />
<table class="infobox geography vcard" style="text-align: left; width: 23em;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="font-size: 1.25em; white-space: nowrap; width: 100%;"><b><span class="fn org"><span style="bottom: 0.2em; position: relative;">Thiên Tân</span></span><br />
<span class="nickname"><span style="position: relative; top: 0.1em;"><span style="font-weight: normal;"><span lang="zh">天津</span></span></span></span></b></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2" style="background: #cddeff; text-align: center;">— <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_tr%E1%BB%B1c_thu%E1%BB%99c_trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Thành phố trực thuộc trung ương (Trung Quốc)">Trực hạt thị</a></b> —</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2" style="text-align: center;"><b>Thành phố</b>
<div style="font-size: 110%; line-height: 1.2em; padding: 0.1em 0;">
<b><span style="font-weight: normal;"><span lang="zh-cn">天津市</span></span></b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0.7em 0.8em 0.7em 0.8em; text-align: center;">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tianjin_montage.jpg" title="Theo chiều kim đồng hồ từ phía trên: quảng trường Tân Loan cùng Trung tâm tài chính Hoàn cầu Thiên Tân và Hải Hà, nhà thờ Tây Khai, toàn cảnh khu trung tâm Thiên Tân, ga Thiên Tân, Mắt Thiên Tân"><img alt="Theo chiều kim đồng hồ từ phía trên: quảng trường Tân Loan cùng Trung tâm tài chính Hoàn cầu Thiên Tân và Hải Hà, nhà thờ Tây Khai, toàn cảnh khu trung tâm Thiên Tân, ga Thiên Tân, Mắt Thiên Tân" data-file-height="907" data-file-width="605" height="450" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Tianjin_montage.jpg/300px-Tianjin_montage.jpg" width="300" /></a></div>
<small>Theo chiều kim đồng hồ từ phía trên: quảng trường Tân Loan cùng
Trung tâm tài chính Hoàn cầu Thiên Tân và Hải Hà, nhà thờ Tây Khai, toàn
cảnh khu trung tâm Thiên Tân, ga Thiên Tân, Mắt Thiên Tân</small></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tianjin_in_China_%28special_marker%29_%28%2Ball_claims_hatched%29.svg" title="Vị trí Thiên Tân (đỏ) tại Trung Quốc"><img alt="Vị trí Thiên Tân (đỏ) tại Trung Quốc" data-file-height="940" data-file-width="1181" height="239" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/Tianjin_in_China_%28special_marker%29_%28%2Ball_claims_hatched%29.svg/300px-Tianjin_in_China_%28special_marker%29_%28%2Ball_claims_hatched%29.svg.png" width="300" /></a></div>
<small>Vị trí Thiên Tân (đỏ) tại Trung Quốc</small></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<th colspan="2" style="font-size: smaller; padding-bottom: 0.7em; text-align: center;">Tọa độ: <span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&params=39_08_N_117_11_E_type:city%2812938224%29_region:CN" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">39°08′B</span> <span class="longitude">117°11′Đ</span></span></span></a></span></span></span></th>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Quốc gia</th>
<th class="adr"><span class="country-name"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa"><img alt="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a></span></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Định cư</th>
<td>khoảng 340 TCN</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Chính quyền</b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Kiểu</th>
<td>Trực hạt thị</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Bí thư thị ủy</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4n_Xu%C3%A2n_Lan&action=edit&redlink=1" title="Tôn Xuân Lan (trang chưa được viết)">Tôn Xuân Lan</a> (孙春兰)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thị trưởng</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_H%C6%B0ng_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Hoàng Hưng Quốc (trang chưa được viết)">Hoàng Hưng Quốc</a> (黄兴国)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Diện tích">Diện tích</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_tr%E1%BB%B1c_thu%E1%BB%99c_trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Thành phố trực thuộc trung ương (Trung Quốc)">Trực hạt thị</a></th>
<td>11.760 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki-l%C3%B4-m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Ki-lô-mét vuông">km²</a> (4.540,6 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng" title="Dặm vuông">mi²</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Đô thị</th>
<td>174,9 km² (67,5 mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Vùng đô thị</th>
<td>5.606,9 km² (2.164,8 mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Dân số</b> (2010)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_tr%E1%BB%B1c_thu%E1%BB%99c_trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Thành phố trực thuộc trung ương (Trung Quốc)">Trực hạt thị</a></th>
<td>12.938.224</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Mật độ dân số">Mật độ</a></th>
<td>1.100,2/km² (2.849,5/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Đô thị">Đô thị</a></th>
<td>4.342.770</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Mật độ đô thị</th>
<td>24.830/km² (64.309,4/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Vùng đô thị">Vùng đô thị</a></th>
<td>10.290.987</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Mật độ vùng đô thị</th>
<td>1.835,4/km² (4.753,7/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D" title="Múi giờ">Múi giờ</a></th>
<td>Giờ tiêu chuẩn Trung Quốc (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC%2B8" title="UTC+8">UTC+8</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Mã bưu chính</th>
<td class="adr"><span class="postal-code"><b>3000</b>00 – <b>3019</b>00</span></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_%C4%91i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Mã điện thoại (trang chưa được viết)">Mã điện thoại</a></th>
<td>22</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_k%E1%BA%BFt_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các thành phố kết nghĩa (trang chưa được viết)">Thành phố kết nghĩa</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Bình Nhưỡng">Bình Nhưỡng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA" title="Łódź">Łódź</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Abidjan" title="Abidjan">Abidjan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mykolaiv" title="Mykolaiv">Mykolaiv</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mar_del_Plata" title="Mar del Plata">Mar del Plata</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiba_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Chiba (thành phố)">Chiba (thành phố)</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fitchburg,_Massachusetts" title="Fitchburg, Massachusetts">Fitchburg, Massachusetts</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Bangkok</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarajevo" title="Sarajevo">Sarajevo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dallas" title="Dallas">Dallas</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thessaloniki" title="Thessaloniki">Thessaloniki</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hakodate" title="Hakodate">Hakodate</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kharkiv" title="Kharkiv">Kharkiv</a>, <a class="extiw" href="http://www.wikidata.org/wiki/Q171882" title="d:Q171882">Q171882</a><small><abbr title="Wiki này chưa có bài về thực thể này">[?]</abbr></small>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kutaisi" title="Kutaisi">Kutaisi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rishon_LeZion" title="Rishon LeZion">Rishon LeZion</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philadelphia" title="Philadelphia">Philadelphia</a> <span class="noprint"><a href="http://www.wikidata.org/wiki/Q11736#P190" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="sửa dữ liệu" data-file-height="600" data-file-width="600" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/16px-Blue_pencil.svg.png" style="vertical-align: middle;" width="16" /></a></span></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Tổng GDP (2011)</th>
<td>1.119 tỉ NDT<br />
177,6 tỷ USD</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>GDP bình quân (2011)</th>
<td>84.337 NDT<br />
13.058 USD</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2008)</th>
<td>0,875</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Biển số xe</th>
<td>津A, B, C, D, F, G, H, J, K, L, M<br />
津E (taxi)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Hoa biểu tượng</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Trung_Hoa" title="Hồng Trung Hoa">Nguyệt quý</a> (<i>Rosa chinensis</i>)</td>
</tr>
<tr>
<td class="mergedtoprow" colspan="2" style="text-align: center;"><b>Website:</b> <span class="url"><a class="external text" href="http://www.tj.gov.cn/" rel="nofollow">www.tj.gov.cn</a></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Thiên Tân</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">天津</span>; <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ADnh_%C3%A2m" title="Bính âm">bính âm</a>: <i>Tiānjīn</i>; <small>Phát âm tiếng Trung: </small><span class="IPA" title="Phát âm trong IPA">[tʰjɛ́ntɕín]</span>), giản xưng <b>Tân</b> (津); là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_tr%E1%BB%B1c_thu%E1%BB%99c_trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Thành phố trực thuộc trung ương (Trung Quốc)">trực hạt thị</a>, đồng thời là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_th%E1%BB%8B_trung_t%C3%A2m_qu%E1%BB%91c_gia" title="Thành thị trung tâm quốc gia">thành thị trung tâm quốc gia</a> và thành thị mở cửa ven biển lớn nhất phía bắc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Trung Quốc</a>. Thiên Tân nằm trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_nguy%C3%AAn_Hoa_B%E1%BA%AFc" title="Bình nguyên Hoa Bắc">bình nguyên Hoa Bắc</a>, là nơi các chi lưu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_H%C3%A0_%28s%C3%B4ng%29" title="Hải Hà (sông)">Hải Hà</a> hợp lưu với nhau, giáp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i_%28bi%E1%BB%83n%29" title="Bột Hải (biển)">Bột Hải</a> ở phía đông và dựa vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_S%C6%A1n_%28n%C3%BAi%29" title="Yên Sơn (núi)">Yên Sơn</a>
ở phía bắc. Hải Hà chảy uốn lượn qua trung tâm đô thị của thành phố,
các cây cầu bắc qua Hoài Hà hình thành nên cảnh tượng "nhất kiều nhất
cảnh" cho Thiên Tân.<br />
Từ thời cổ, Thiên Tân đã trở nên hưng thịnh nhờ vào vận tải đường
thủy. Ngày 23 tháng 12 năm 1402, thành Thiên Tân chính thức được xây
dựng, là thành thị duy nhất có thời gian xây thành chính xác vào thời cổ
tại Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.BB.BA.E5.9F.8E.E8.AE.B0.E5.BD.95_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.BB.BA.E5.9F.8E.E8.AE.B0.E5.BD.95-1">[1]</a></sup>
Kể từ năm 1860, sau khi Thiên Tân trở thành một cảng thông thương với
ngoại quốc, nhiều nước phương Tây đã lập tô giới tại Thiên Tân. Bên cạnh
đó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_V%E1%BB%A5_ph%C3%A1i&action=edit&redlink=1" title="Dương Vụ phái (trang chưa được viết)">Dương Vụ phái</a>
(洋务派) cũng lập ra các thể chế kinh tế tại Thiên Tân, khiến Thiên Tân
trở thành tiền tuyến mở cửa ở phương Bắc Trung Quốc và là căn cứ của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_V%E1%BB%A5_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Dương Vụ vận động (trang chưa được viết)">Dương Vụ vận động</a>
(洋务运动) vào thời cận đại ở Trung Quốc. Với vị thế là nơi tiên phong,
Thiên Tân vào thời cận đại có nền công nghiệp, thương nghiệp, tài chính
phát triển nhanh chóng. Khi đó, Thiên Tân là nơi tiến hành "hiện đại
hóa" quân sự, và là một trong những nơi đầu tiên tại Trung Quốc có đường
sắt, điện báo, điện thoại, bưu chính, khai mỏ, giáo dục và tư pháp cận
đại. Đương thời, Thiên Tân trở thành thành thị công thương nghiệp lớn
thứ hai và trung tâm tài chính lớn nhất tại phía bắc Trung Quốc<sup class="reference" id="cite_ref-history_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-history-2">[2]</a></sup><br />
Ngày 22 tháng 3 năm 2006, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_v%E1%BB%A5_vi%E1%BB%87n_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Quốc vụ viện Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Quốc vụ viện Trung Quốc</a>
đã phê duyệt "Quy hoạch tổng thể thành phố Thiên Tân", theo đó Thiên
Tân sẽ trở thành một thành phố cảng quốc tế, một trung tâm kinh tế
phương Bắc và một thành phố sinh thái.<sup class="reference" id="cite_ref-ndx_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-ndx-3">[3]</a></sup> Ngoài ra, còn đưa sự phát triển và mở cửa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_H%E1%BA%A3i,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Tân Hải, Thiên Tân">tân khu Tân Hải</a> vào trong chiến lược phát triển quốc gia của Trung Quốc, biến Thiên Tân thành cực tăng trưởng thứ ba của kinh tế Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-d3j_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-d3j-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated12_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-autogenerated12-5">[5]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#C.E1.BB.95_.C4.91.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Cổ đại</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#M.E1.BB.9F_c.E1.BB.ADa_th.C3.B4ng_th.C6.B0.C6.A1ng_cu.E1.BB.91i_th.E1.BB.9Di_Thanh"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Mở cửa thông thương cuối thời Thanh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_D.C3.A2n_Qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Thời kỳ Dân Quốc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#.C4.90.C6.B0.C6.A1ng_.C4.91.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Đương đại</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#V.E1.BB.8B_tr.C3.AD"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Vị trí</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#.C4.90.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Địa mạo, địa chất</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#Th.E1.BB.A7y_v.C4.83n"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Thủy văn</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Khí hậu</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#C.C3.A1c_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng_.C4.91.E1.BA.A1i_h.E1.BB.8Dc"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Các trường đại học</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.91i_t.C3.A1c"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Thành phố kết nghĩa và đối tác</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.95_.C4.91.E1.BA.A1i">Cổ đại</span></h3>
Thiên Tân nằm trên vùng đồng bằng phù sa do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a>
bồi đắp vào thời Cổ đại, trước khi sông chuyển dòng về phía nam như
ngày nay. Vào thời cổ, Hoàng Hà từng ba lần đổi dòng để đổ ra biển tại
phụ cận Thiên Tân: đổ ra biển ở phụ cận huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_H%C3%A0" title="Ninh Hà">Ninh Hà</a> vào 3000 năm trước, đổ ra biển tại phụ cận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Hoa_%28th%E1%BB%8B_x%C3%A3%29" title="Hoàng Hoa (thị xã)">Hoàng Hoa</a> vào thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">Tây Hán</a>, đổ ra biển tại nam thành Thiên Tân vào thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Bắc Tống</a>. Đến thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">nhà Kim</a>, Hoàng Hà đổi dòng về phía nam, bờ biển Thiên Tân ổn định. Muộn nhất là trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_Qu%E1%BB%91c" title="Chiến Quốc">Chiến Quốc</a>, ở khu vực Thiên Tân đã có các cư dân lao động và sinh sống đầu tiên.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup> Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">Tây Hán</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_V%C5%A9_%C4%90%E1%BA%BF" title="Hán Vũ Đế">Hán Vũ Đế</a> đã thiết lập diêm quan tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_Thanh" title="Vũ Thanh">Vũ Thanh</a>. Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">nhà Tùy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0" title="Đại Vận Hà">Đại Vận Hà</a> khai thông, khiến cho nơi giao nhau giữa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFc_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Bắc Vận Hà (trang chưa được viết)">Bắc Vận Hà</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nam_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Nam Vận Hà (trang chưa được viết)">Nam Vận Hà</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_X%C3%B3a_H%C3%A0_Kh%E1%BA%A9u&action=edit&redlink=1" title="Tam Xóa Hà Khẩu (trang chưa được viết)">Tam Xóa Hà Khẩu</a> (三岔河口), trở thành nơi phát sinh sớm nhất của Thiên Tân.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup> Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>, đã mở ruộng muối tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%B4_%C4%90%C3%A0i,_Ninh_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Lô Đài, Ninh Hà (trang chưa được viết)">Lô Đài</a>, lập kho muối tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_Tr%C3%AC" title="Bảo Trì">Bảo Trì</a>.
Từ sau thời Trung Đường, Thiên Tân trở thành bến tiếp nhận các vật tư
như lương thực và tơ lụa từ phương Nam vận chuyển lên phương Bắc. Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Tống</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Liêu</a>,
Hải Hà từng là sông ranh giới, phía bắc sông là đất Liêu, phía nam sông
là đất Tống. Thời Tống, ở phía nam Hải Hà, triều Tống cho thiết lập rất
nhiều cứ điểm quân sự, như: Nam Hà, Sa Qua, Độc Lưu để đề phòng quân
Liêu tiến xuống phía nam.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup> Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">nhà Kim</a>, triều đình đã cho thiết lập trọng trấn "Trực Cô trại" tại Tam Xóa Khẩu, đương thời khu vực phụ cận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_h%E1%BA%ADu_cung_%28Thi%C3%AAn_T%C3%A2n%29&action=edit&redlink=1" title="Thiên hậu cung (Thiên Tân) (trang chưa được viết)">Thiên hậu cung</a> đã hình thành đường phố.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup> Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>,
vận chuyển đường biển được khai thông, Trực Cô trở thành trung tâm vận
chuyển đường thủy, có tiếp vận thính và kho lương, Thiên Hậu cung cũng
được xây dựng. Năm Diên Hựu thứ 3 (1316), tại Trực Cô đã thiết lập "Hải
Tân trấn", là trọng trấn quân sự và trung tâm vận chuyển đường thủy
đương thời.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup> Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>, khi Yên vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Th%C3%A0nh_T%E1%BB%95" title="Minh Thành Tổ">Chu Lệ</a> tranh đoạt ngôi vị với người cháu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Hu%E1%BB%87_%C4%90%E1%BA%BF" title="Minh Huệ Đế">Minh Huệ Đế</a>,
đã vượt sông tại khu vực Thiên Tân để tiến về phía nam. Năm Vĩnh Lạc
thứ hai (1404), Minh Thành Tổ Chu Lệ đã ban tên gọi "Thiên Tân", có ý là
Thiên tử vượt bến sông, xây thành thiết lập Thiên Tân vệ.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup>
Cùng với việc nhân khẩu gia tăng và thương nghiệp phát triển, triều
đình nhà Minh liên tiếp thiết lập quan nha, xây trường học, đưa các vùng
đất bên ngoài vào phạm vi thuộc thẩm quyền của Thiên Tân. Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>, Thiên Tân được đổi từ vệ thành châu, rồi được thăng từ châu thành phủ. Cuối thời Thanh, Thiên Tân là trú địa của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%B1c_L%E1%BB%87_t%E1%BB%95ng_%C4%91%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Trực Lệ tổng đốc (trang chưa được viết)">Trực Lệ tổng đốc</a>, trở thành căn cứ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_H%E1%BB%93ng_Ch%C6%B0%C6%A1ng" title="Lý Hồng Chương">Lý Hồng Chương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn_Th%E1%BA%BF_Kh%E1%BA%A3i" title="Viên Thế Khải">Viên Thế Khải</a> trong việc thiết lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_V%E1%BB%A5_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Dương Vụ vận động (trang chưa được viết)">Dương Vụ vận động</a> và phát triển thế lực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFc_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Bắc Dương (trang chưa được viết)">Bắc Dương</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.E1.BB.9F_c.E1.BB.ADa_th.C3.B4ng_th.C6.B0.C6.A1ng_cu.E1.BB.91i_th.E1.BB.9Di_Thanh">Mở cửa thông thương cuối thời Thanh</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tianjin_20051107_concessions_coloured.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1450" data-file-width="1448" height="220" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/90/Tianjin_20051107_concessions_coloured.jpg/220px-Tianjin_20051107_concessions_coloured.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #6c9e9f; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_%C3%81o_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Áo tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Áo tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #678f5a; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_%C3%9D_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Ý tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Ý tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #976f63; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_Nga_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Nga tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Nga tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #4c418d; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_B%E1%BB%89_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Bỉ tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Bỉ tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #adadd1; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_Nh%E1%BA%ADt_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Nhật tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Nhật tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #c47894; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_Ph%C3%A1p_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Pháp tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Pháp tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #6c7d6a; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_Anh_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Anh tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Anh tại Thiên Tân</a></div>
<div class="legend">
<span class="legend-color" style="background-color: #ba5857; border: 1px solid black; color: black; display: inline-block; font-size: 100%; height: 1.5em; margin: 1px 0; text-align: center; width: 1.5em;"> </span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_%C4%90%E1%BB%A9c_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Đức tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">Tô giới Đức tại Thiên Tân</a></div>
</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Karte_der_Konzessionsgebiete_in_Tientsin.jpg"><img alt="Karte der Konzessionsgebiete in Tientsin.jpg" class="thumbimage" data-file-height="6081" data-file-width="4117" height="325" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Karte_der_Konzessionsgebiete_in_Tientsin.jpg/220px-Karte_der_Konzessionsgebiete_in_Tientsin.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
</div>
</div>
</div>
Từ trước khi mở cửa thông thương với ngoại quốc, đặc biệt là trong thời gian xảy ra <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Nha_phi%E1%BA%BFn_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_hai&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Nha phiến lần thứ hai (trang chưa được viết)">Chiến tranh Nha phiến lần thứ hai</a>,
các cường quốc phương Tây đã từng nhiều lần phát động chiến tranh nhằm
chiếm đóng Đại Cô Khẩu- cửa sông của Hải Hà. Ngày 20 tháng 5 năm 1858,
liên quân Anh-Pháp đổ bộ vào mặt bên của pháo đài, quân Thanh bắn pháo
phản kích, sát thương gần một trăm binh sĩ liên quân. Tuy nhiên, do Trực
Lệ tổng đốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0m_%C4%90%C3%ACnh_T%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Đàm Đình Tương (trang chưa được viết)">Đàm Đình Tương</a> (谭廷襄) từ bỏ chạy trốn, khiến cho pháo đài nam bắc liên tiếp bị công chiếm. Triều đình nhà Thanh bí bách, đã phân biệt ký vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81u_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Điều ước Thiên Tân (trang chưa được viết)">Điều ước Thiên Tân</a> với bốn nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>.
Ngày 20 tháng 6 năm 1859, công sứ ba nước Anh-Pháp-Mỹ đến ngoài Đại Cô
Khẩu, được triều đình Thanh yêu cầu vào bờ tại Bắc Đường, rồi được quân
Thanh bảo vệ đến Bắc Kinh hoán ước. Liên quân Anh-Pháp cự tuyệt, tấn
công Đại Cô Khẩu, mở đầu cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%E1%BA%A1i_C%C3%B4_Kh%E1%BA%A9u_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_hai&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Đại Cô Khẩu lần thứ hai (trang chưa được viết)">chiến tranh Đại Cô Khẩu lần thứ hai</a>,
quân Thanh bắn pháo phản kích, đánh chìm 4 chiếc quân hạm của liên quân
Anh-Pháp, quân Anh-Pháp bị tổn thất nặng nề và phải triệt thoái. Đây là
một chiến thẳng hiếm hoi trước ngoại bang của quân Thanh vào mạt kỳ của
triều đại này. Ngày 1 tháng 8 năm 1860, liên quân Anh-Pháp huy động hơn
30 quân hạm với đội quân lục chiến gồm 5.000 người đổ bộ thuận lợi vào
vùng phụ cận Bắc Đường, mở đầu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%E1%BA%A1i_C%C3%B4_Kh%E1%BA%A9u_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_ba&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Đại Cô Khẩu lần thứ ba (trang chưa được viết)">chiến tranh Đại Cô Khẩu lần thứ ba</a>, liên tục công hạ các pháo đài Tân Hà, Đường Cô và Đại Cô Khẩu Bắc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Phong" title="Hàm Phong">Hàm Phong hoàng đế</a> hạ lệnh bỏ pháo đài Nam, đám quân Thanh còn lại triệt thoái về thành Thiên Tân, Đại Cô Khẩu thất thủ.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
Ngày 24 tháng 10 năm 1860, triều đình nhà Thanh cùng Anh-Pháp đã ký kết <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81u_%C6%B0%E1%BB%9Bc_B%E1%BA%AFc_Kinh&action=edit&redlink=1" title="Điều ước Bắc Kinh (trang chưa được viết)">điều ước Bắc Kinh</a>. Chín cường quốc gồm Anh, Mỹ, Pháp, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật</a>, Nga, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%89" title="Bỉ">Bỉ</a>
trước sau đã thiết lập tô giới tại Thiên Tân, tiến hành cải tạo đất
trong các tô giới, nạo vét Hải Hà, cải thiện hoàn cảnh đầu tư của Thiên
Tân. Thiên Tân dần dần trở thành tiền tuyến mở cửa ở phương Bắc Trung
Quốc và là căn cứ của Dương Vụ vận động (洋务运动) vào thời cận đại ở Trung
Quốc. Khi đó, Thiên Tân là nơi tiến hành "hiện đại hóa" quân sự, và là
một trong những nơi đầu tiên tại Trung Quốc có đường sắt, điện báo, điện
thoại, bưu chính, khai mỏ, giáo dục và tư pháp cận đại.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-8">[8]</a></sup> Ngày 5 tháng 7 năm 1900, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_qu%C3%A2n_t%C3%A1m_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Liên quân tám nước">liên quân tám nước</a>
công chiếm Thiên Tân, sau đó tiến hành hai năm thống trị thực dân tại
Thiên Tân, và đến năm 1901 thì họ đã ra lệnh phá bỏ tường thành Thiên
Tân. Năm Quang Tự thứ 29 (1903), Trực Lệ tổng đốc kiêm Bắc Dương thông
thương đại thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn_Th%E1%BA%BF_Kh%E1%BA%A3i" title="Viên Thế Khải">Viên Thế Khải</a> đã bắt đầu cho phát triển các khu đô thị mới tại bờ bắc Hải Hà ở Thiên Tân, tức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0_B%E1%BA%AFc_t%C3%A2n_khu&action=edit&redlink=1" title="Hà Bắc tân khu (trang chưa được viết)">Hà Bắc tân khu</a>, áp dụng cách quy hoạch thành thị hiện đại phương Tây, còn được gọi là "Bắc Dương tân thành".<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_D.C3.A2n_Qu.E1.BB.91c">Thời kỳ Dân Quốc</span></h3>
Tháng 3 năm 1912, Viên Thế Khải nhậm chức đại tổng thống của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_B%E1%BA%AFc_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Bắc Dương (trang chưa được viết)">chính phủ Bắc Dương</a>
được thành lập. Ngày 1 tháng 7 cùng năm, Thiên Tân huyện thự bị bãi bỏ,
các cơ cấu trực thuộc được đưa sang cho Thiên Tân phủ tiếp quản. Tháng 4
năm 1913, khôi phục Thiên Tân huyện, bãi bỏ Thiên Tân phủ. Huyện thự
được thiết lập tại phủ thự trước đó, sau đổi tên thành Thiên Tân huyện
hành chính công thự. Ngày 20 tháng 10 năm 1916, Pháp công khai bắt bớ
cảnh sát Trung Quốc, mưu tính chiếm Lão Tây Khai. Người dân Thiên Tân
hợp thành "Duy trì quốc quyền quốc thổ hội", vài nghìn người tiến hành
thị uy. Sau này, do thỏa hiệp của chính phủ Bắc Dương, Lão Tây Khai trở
thành nơi Trung-Pháp cùng quản lý, lịch sử gọi là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_L%C3%A3o_T%C3%A2y_Khai&action=edit&redlink=1" title="Sự kiện Lão Tây Khai (trang chưa được viết)">sự kiện Lão Tây Khai</a>". Ngày 14 tháng 3 năm 1914, chính phủ Trung Quốc tuyên chiến với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đế quốc Đức">Đế quốc Đức</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o-Hung" title="Đế quốc Áo-Hung">Đế quốc Áo-Hung</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">chiến tranh Thế giới lần thứ nhất</a>, quân đội và cảnh sát Trung Quốc tiến vào thu phục tô giới Đức và tô giới Áo tại Thiên Tân. Tháng 6 năm 1923, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Nguy%C3%AAn_H%E1%BB%93ng" title="Lê Nguyên Hồng">Lê Nguyên Hồng</a> từng tuyên bố di dời <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Quốc dân (trang chưa được viết)">chính phủ Quốc dân</a> đến Thiên Tân, thực tế là tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_gi%E1%BB%9Bi_Anh_t%E1%BA%A1i_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Tô giới Anh tại Thiên Tân (trang chưa được viết)">tô giới Anh tại Thiên Tân</a>,
thiết lập nơi chiêu đãi nghị viên, khiến cho tô giới Anh tại Thiên Tân
trong một thời gian đã trở thành nơi trú chân của đại tổng thống Dân
Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
Tháng 6 năm 1928, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_qu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Quốc dân Cách mạng quân (trang chưa được viết)">Quốc dân Cách mạng quân</a>
chiếm lĩnh Thiên Tân, chính phủ Quốc dân Nam Kinh thiết lập thành phố
đặc biệt Thiên Tân và thành lập chính phủ thành phố đặc biệt Thiên Tân.
Tháng 6 năm 1930, thành phố đặc biệt Thiên Tân chuyển sang thuộc quyền
quản lý trực tiếp của Hành chính viện thuộc Chính phủ Quốc dân Nam Kinh.
Tháng 11 cùng năm, do thủ phủ của tỉnh Hà Bắc được chuyển từ Bắc Bình
đến Thiên Tân, Thiên Tân lại trở thành một thành phố thuộc tỉnh; tháng 6
năm 1935, thủ phủ Hà Bắc được chuyển đến Bảo Định, Thiên Tân được khôi
phục là một thành phố trực thuộc chính phủ Trung ương.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1939%E5%B9%B4%E5%A4%A7%E6%B0%B4%E4%B8%AD%E7%9A%84%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%97%A5%E6%9C%AC%E5%85%AC%E4%BC%9A%E5%A0%82.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="459" data-file-width="633" height="160" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/1939%E5%B9%B4%E5%A4%A7%E6%B0%B4%E4%B8%AD%E7%9A%84%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%97%A5%E6%9C%AC%E5%85%AC%E4%BC%9A%E5%A0%82.jpg/220px-1939%E5%B9%B4%E5%A4%A7%E6%B0%B4%E4%B8%AD%E7%9A%84%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%97%A5%E6%9C%AC%E5%85%AC%E4%BC%9A%E5%A0%82.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ngập lụt ở tô giới Nhật tại Thiên Tân vào năm 1939</div>
</div>
</div>
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_L%C6%B0_C%C3%A2u_Ki%E1%BB%81u" title="Sự kiện Lư Câu Kiều">sự kiện Lư Câu Kiều</a>
vào ngày 7 tháng 7 năm 1937, Thiên Tân ngay lập tức chìm trong ngọn lửa
chiến tranh. Ngày 29 tháng 7, quân Nhật Bản đã phái phi cơ đến oanh tạc
Thiên Tân. Ngày 30 tháng 7, quân Nhật Bản chiếm lĩnh Thiên Tân, thành
lập "Hội duy trì trị an thành phố Thiên Tân", bổ nhiệm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_L%C4%83ng_%C3%9Ay" title="Cao Lăng Úy">Cao Lăng Úy</a>
làm ủy viên trưởng. Ngày 17 tháng 12 cùng năm, đổi thành "công thự đặc
biệt thành phố Thiên Tân". Ngày 9 tháng 4 năm 1939, giám đốc hải quan
Thiên Tân mới nhậm chức là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%ACnh_T%C3%ADch_Canh&action=edit&redlink=1" title="Trình Tích Canh (trang chưa được viết)">Trình Tích Canh</a>
(程锡庚) thuộc phái thân Nhật đã bị những người kháng Nhật ám sát tại tô
giới Anh ở Thiên Tân, dẫn đến tranh chấp ngoại giao giữa Anh Quốc và
Nhật Bản. Từ ngày 14 tháng 6 cùng năm, quân Nhật Bản tiến hành phong tỏa
vũ trang tô giới Anh và tô giới Pháp tại Thiên Tân trong suốt một năm.
Sau khi bùng phát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Thái Bình Dương">chiến tranh Thái Bình Dương</a>,
quân Nhật Bản tiến chiếm tô giới Anh tại Thiên Tân. Tháng 8 đến tháng
10 cùng năm, Thiên Tân xảy ra lụt lội, khiến cho 80% diện tích khu vực
đô thị của thành phố bị ngập. Ngày 14 tháng 8 năm 1945, Nhật Bản đầu
hàng vô điều kiện, chính phủ Trung Hoa Dân Quốc thu phục Thiên Tân cùng
tô giới các nước tại Thiên Tân. Ngày 30 tháng 9, đội hải quân lục chiến
Hoa Kỳ gồm hơn 20.000 lính đã đổ bộ tại khu vực Đường Cô, đến ngày 8
tháng 10, tại quảng trường trước cửa bộ Tư lệnh quân Mỹ trú tại Thiên
Tân, đã cử hành nghi thức quân Nhật ký vào bản đầu hàng. Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nội chiến Trung Quốc">nội chiến Quốc-Cộng</a> bùng phát, vào ngày 29 tháng 11 năm 1948, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_B%C3%ACnh_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Bình Tân (trang chưa được viết)">chiến dịch Bình Tân</a>
bắt đầu. Từ ngày 2 tháng 1 năm 1949, 340.000 quân Cộng sản tham dự
chiến dịch Bình Tân đã tập kết quanh Thiên Tân, sang ngày 14 tháng 1 thì
tiến hành tổng công kích, trải qua 29 giờ chiến đấu đã đánh bại Quốc
quân Trung Hoa Dân Quốc, nắm giữ toàn bộ Thiên Tân.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C6.B0.C6.A1ng_.C4.91.E1.BA.A1i">Đương đại</span></h3>
Trong khoảng thời gian từ năm 1949 đến tháng 2 năm 1958, Thiên Tân là
một thành phố trực thuộc Trung ương. Ngày 11 tháng 2 năm 1958, do "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_nh%E1%BA%A3y_v%E1%BB%8Dt" title="Đại nhảy vọt">Đại nhảy vọt</a>"
và các cơ sở công nghiệp hùng hậu tại Thiên Tân, thành phố được sáp
nhập vào tỉnh Hà Bắc, Tỉnh lị Hà Bắc được đặt tại Thiên Tân trong vòng 8
năm, trong thời gian này một lượng lớn công xưởng và học hiệu được di
chuyển ra các nơi khác tại Hà Bắc, điều này có ảnh hưởng bất lợi đến sự
phát triển kinh tế của thành phố. Ngày 2 tháng 1 năm 1967, do "bị chiến,
bị hoang" và lo ngại rằng Thiên Tân sẽ trở thành chiến trường, tỉnh Hà
Bắc đã dời tỉnh lị về Bảo Định, Thiên Tân khôi phục vị thế là một thành
phố trực thuộc Trung ương, duy trì cho đến nay.<br />
Ngày 28 tháng 7 năm 1976, đã xảy ra trận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n_1976" title="Động đất Đường Sơn 1976">động đất Đường Sơn</a>
có cường độ 7,8 độ richter, Thiên Tân phải hứng chịu các sóng địa chấn
gây ra thiệt hại. Trận động đất đã khiến 24.345 cư dân thành phố tử
vong, 21.497 cư dân thành phố trọng thương. Trên 60% công trình kiến
trúc toàn thành phố chịu sự phá hoại của động đất, gần 700.000 người mất
nhà cửa. Trận động đất khiến nền công nghiệp Thiên Tân chịu tổn thất
nghiêm trọng, trên 30% xí nghiệp bị phá hoại ở mức độ nghiêm trọng. Đồng
thời, hồ chứa Bắc Đại Cảng và hồ chứa Vu Kiều cũng bị động đất phá hoại
nghiêm trọng.<sup class="reference" id="cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">[6]</a></sup>
Năm 1981, hồ chứa Mật Vân đã được xây dựng trên thượng du Hải Hà thuộc
Bắc Kinh nhằm cung cấp nước cho thủ đô, con sông không còn là nguồn cung
cấp nước cho Hà Bắc và Thiên Tân nữa, khiên hai địa phương này gặp phải
khó khăn.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-11">[11]</a></sup> Cùng năm, Quốc vụ viện Trung Quốc quyết định cho xây dựng công trình "dẫn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Loan" title="Sông Loan">Loan</a> nhập Tân", vấn đề cung cấp nước cho Thiên Tân cuối cùng đã được giải quyết.<br />
Năm 1984, vào đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_kinh_t%E1%BA%BF_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Cải cách kinh tế Trung Quốc">cải cách mở cửa</a>,
Thiên Tân được Quốc vụ viện xác định là một trong 14 thành phố mở cửa
ven biển của Trung Quốc, kinh tế bắt đầu phát triển nhanh chóng. Năm
1994, Thiên Tân bắt đầu chiến lược di chuyển về phía đông đối với ngành
công nghiệp, xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_H%E1%BA%A3i,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Tân Hải, Thiên Tân">tân khu Tân Hải</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-12">[12]</a></sup>
Tháng 10 năm 2005, một hội nghị của Đảng Cộng sản Trung Quốc đã quyết
định đưa sự phát triển mở cửa của tân khu Tân Hải vào trong quy hoạch 5
năm lần thứ 11 và chiến lược phát triển quốc gia. Ngày 22 tháng 3 năm
2006, hội nghị Thường vụ Quốc vụ viện đã xác định vị thế của Thiên Tân
là thành phố cảng quốc tế, trung tâm kinh tế phương Bắc, thành phố sinh
thái.<sup class="reference" id="cite_ref-ndx_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-ndx-3">[3]</a></sup> Do đó việc cạnh tranh vị thế trung tâm kinh tế phương bắc giữa Bắc Kinh và Thiên Tân cuối cùng đã kết thúc.<sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated3_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-autogenerated3-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.8B_tr.C3.AD">Vị trí</span></h3>
Thiên Tân có tọa độ giới hạn trong 116°43′-118°04' độ kinh Đông,
38°34′-40°15′ độ vĩ Bắc, cách Bắc Kinh 120 km về phía bắc-tây bắc, giáp
với các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_c%E1%BA%A5p_th%E1%BB%8B" title="Địa cấp thị">địa cấp thị</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Đường Sơn">Đường Sơn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%ABa_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thừa Đức">Thừa Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lang_Ph%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Lang Phường">Lang Phường</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_Ch%C3%A2u" title="Thương Châu">Thương Châu</a> của tỉnh Hà Bắc. Tổng diện tích của thành phố là 11.860,63 km².<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-15">[15]</a></sup>, với 153 km đường bờ biển, 1137,48 km đường ranh giới trên đất liền<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t">Địa mạo, địa chất</span></h3>
Thiên Tân có địa thế chủ yếu là đồng bằng và đất trũng, vùng đồng
bằng bồi tích có diện tích 11.192,7 km², ước tính chiếm 93% tổng diện
tích của thành phố<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-17">[17]</a></sup> Bắc bộ Thiên Tân là có các núi thấp và gò đồi, thấp dần từ bắc xuống nam, thuộc khu vực quá độ từ dãy núi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_S%C6%A1n_%28n%C3%BAi%29" title="Yên Sơn (núi)">Yên Sơn</a> xuống bình nguyên Tân Hải. Đông nam Thiên Tân là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BB%99t_H%E1%BA%A3i" title="Vịnh Bột Hải">vịnh Bột Hải</a>,
độ cao trung bình là 3,5 mét so với mực nước biển, là vùng thấp nhất
tại bình nguyên Hoa Bắc, cũng là thành thị ven biển có cao độ so với mực
nước biển thấp nhất tại Trung Quốc. Điểm cao nhất của Thiên Tân là Cửu
Đính Sơn thuộc huyện Kế với cao độ 1078,5 mét so với mực nước biển. Thảm
thực vật của Thiên Tân bao gồm: rừng lá kim, rừng hỗn giao lá rộng và
lá kim, rừng lá rộng rụng lá, đám cây bụi, đồng cỏ, thực vật diêm sinh,
thực vật đầm lầy, thực vật thủy sinh, thực vật sa sinh, rừng trồng và
các loại cây trồng. Ở khu vực đô thị của Thiên Tân, bạch mao dương từng
là cây xanh chủ đạo, vì thế vào cuối xuân đầu hè xảy ra hiện tượng bông
từ của hoa loài cây này bay lơ lửng. Lịch sử địa chất Thiên Tân đã có
trên 3 tỷ năm, phát triển từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_%C4%91%E1%BA%A1i_Th%C3%A1i_c%E1%BB%95" title="Liên đại Thái cổ">liên đại Thái cổ</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_%C4%90%E1%BB%87_t%E1%BB%A9" title="Kỷ Đệ tứ">kỷ Đệ tứ</a> thì hình thành địa mạo ngày nay, với ba giai đoạn.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-18">[18]</a></sup>
Đặc biệt, môi trường cổ địa lý ở huyện Kế có các đặc điểm dộc đáo, có
nhiều loại hình di tích địa chất trên vùng núi bắc bộ, phân bố rộng, có
giá trị lớn. Công viên địa chất quốc gia đầu tiên của Trung Quốc là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_vi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_qu%E1%BB%91c_gia_huy%E1%BB%87n_K%E1%BA%BF_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Công viện địa chất quốc gia huyện Kế Thiên Tân (trang chưa được viết)">công viện địa chất quốc gia huyện Kế Thiên Tân</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.A7y_v.C4.83n">Thủy văn</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%86%AC%E5%AD%A3%E7%9A%84%E6%B5%B7%E6%B2%B3%E5%86%B0%E4%B8%8A%E5%9E%82%E9%92%93.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2848" data-file-width="4272" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%86%AC%E5%AD%A3%E7%9A%84%E6%B5%B7%E6%B2%B3%E5%86%B0%E4%B8%8A%E5%9E%82%E9%92%93.jpg/220px-%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%86%AC%E5%AD%A3%E7%9A%84%E6%B5%B7%E6%B2%B3%E5%86%B0%E4%B8%8A%E5%9E%82%E9%92%93.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Câu cá trên mặt sông đóng băng của Hải Hà vào mùa đông, tháng 12 năm 2010 tại Thiên Tân</div>
</div>
</div>
Thiên Tân nằm ở hạ du lưu vực Hải Hà, là nơi năm chi lưu lớn: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nam_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Nam Vận Hà (trang chưa được viết)">Nam Vận Hà</a> (南运河), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFc_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Bắc Vận Hà (trang chưa được viết)">Bắc Vận Hà</a> (北运河), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%AD_Nha_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Tử Nha Hà (trang chưa được viết)">Tử Nha Hà</a> (子牙河), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_Thanh_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Đại Thanh Hà (trang chưa được viết)">Đại Thanh Hà</a> (大清河), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_V%C4%A9nh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Sông Vĩnh Định">Vĩnh Định Hà</a>
(永定河) hợp lưu rồi đổ ra biển. Dòng chính của Hải Hà chảy qua trung bộ
Thiên Tân, chiều dài từ Tam Xóa Hà đến cửa sông là 73 km, Hài Hà được
xem là "sông mẹ" của Thiên Tân.<br />
Thiên Tân nằm ở phía tây vùng biển Bột Hải, bờ biển dài 153 km. Tài
nguyên hải dương của Thiên Tân bao phủ một khu vực có diện tích hơn
370 km², có tài nguyên đất bùn ven biển, có nhiều tài nguyên sinh vật
phù du, sinh vật trôi, sinh vật đáy, sinh vật bãi triều. Ngoài ra, lợi
dụng tài nguyên nước biển, Thiên Tân đã trở thành vùng sản xuất muối nổi
tiếng từ xưa đến nay, có diêm trường lớn nhất Trung Quốc là diêm trường
Trường Lô (长芦盐场), chiếm một phần tư tổng sản lượng muối biển của Trung
Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-19">[19]</a></sup>
Trong những năm gần đây, công trình ngọt hóa nước biển đã giúp giải
quyết vấn đề thiếu nước ngọt của đô thị Thiên Tân. Tài nguyên dầu khí
hải dương của Thiên Tân phong phú, hiện đã phát hiện 45 cấu tạo có chứa
dầu, trữ lượng rất khả quan.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-20">[20]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Khí hậu</span></h3>
Thiên Tân có vĩ độ trung trên đường bờ biển phía đông của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C3%81-%C3%82u" title="Lục địa Á-Âu">đại lục Á-Âu</a>,
thuộc đới khí hậu ôn đới gió mùa, chủ yếu chịu ảnh hưởng của hoàn lưu
gió mùa, bốn mùa phân biệt rõ rệt. Vào mùa hạ, Thiên Tân chịu ảnh hưởng
của khối khí áp cao phó nhiệt đới Tây Thái Bình Dương, gió chủ yếu là
gió nam; vào mùa đông thì thành phố này chịu sự khống chế của khối khí
áp cao lạnh Mông Cổ, thường là gió bắc, vào đầu mùa xuân chịu ảnh hưởng
của hiện tượng cát bay. Nhiệt độ trung bình tháng 1 là từ -5,4°C đến
-3.0°C; nhiệt độ trung bình tháng 7 là từ 25,9°C đến 26,7°C, nhiệt độ
trung bình năm là 12,3°C, lượng mưa trung bình hàng năm là 544,3 mm,
bình quân mỗi năm có 196~246 ngày không có sương giá.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-21">[21]</a></sup>
Vấn đề ô nhiễm không khí của Thiên Tân khá nghiêm trọng, song căn cứ
các nghiên cứu thì trong gần 10 năm nay, về mặt tổng thể thì mức độ ô
nhiễm không khí đã ổn định.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_note-22">[22]</a></sup><br />
<center style="border: 1px solid #000000; clear: both; margin-top: 15px; padding: 4px;">
<table cellpadding="0" cellspacing="1" style="background: #EFEFEF; border: 5px solid #EFEFEF; font-size: 86%; width: 90%;">
<caption><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nuvola_apps_kweather.svg"><img alt="Nuvola apps kweather.svg" data-file-height="419" data-file-width="419" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Nuvola_apps_kweather.svg/20px-Nuvola_apps_kweather.svg.png" width="20" /></a> <b>Khí hậu Thiên Tân (1971-2000)</b></caption>
<tbody>
<tr>
<th height="17" style="background: #EFEFEF; color: black;">Tháng</th>
<th abbr="January" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">1</th>
<th abbr="February" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">2</th>
<th abbr="March" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">3</th>
<th abbr="April" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">4</th>
<th abbr="May" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">5</th>
<th abbr="June" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">6</th>
<th abbr="July" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">7</th>
<th abbr="August" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">8</th>
<th abbr="September" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">9</th>
<th abbr="October" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">10</th>
<th abbr="November" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">11</th>
<th abbr="December" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">12</th>
<th style="background: #EFEFEF; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black;" width="8%">Năm</th>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Trung bình tối cao <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #FFFFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">1.8 (35)</td>
<td style="background: #FFFFCC; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">5.0 (41)</td>
<td style="background: #FFCC66; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">11.7 (53)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">20.5 (69)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">26.1 (79)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.1 (86)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">31.0 (88)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.2 (86)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">26.3 (79)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">19.7 (67)</td>
<td style="background: #FFCC66; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">10.6 (51)</td>
<td style="background: #FFFFCC; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">3.9 (39)</td>
<td style="background: #FF8C00; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">18,1 (65)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Trung bình tối thấp <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #508CFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">−7.5 (19)</td>
<td style="background: #A0C8F0; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">−4.9 (23)</td>
<td style="background: #FFFFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">1.3 (34)</td>
<td style="background: #FFFF99; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">8.9 (48)</td>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">14.6 (58)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">19.7 (67)</td>
<td style="background: #FF6400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">22.7 (73)</td>
<td style="background: #FF6400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">21.9 (71)</td>
<td style="background: #FF9900; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">16.4 (62)</td>
<td style="background: #FFCC66; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">9.3 (49)</td>
<td style="background: #FFFFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">1.3 (34)</td>
<td style="background: #A0C8F0; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">−4.9 (23)</td>
<td style="background: #FFFF99; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">8,2 (47)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Lượng mưa <span style="font-weight: normal;">mm (inch)</span></th>
<td style="background: #F0FFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">3.3 (0.1)</td>
<td style="background: #F0FFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">4.0 (0.2)</td>
<td style="background: #F0FFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">7.7 (0.3)</td>
<td style="background: #C8DCFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">20.9 (0.8)</td>
<td style="background: #B4C8FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">37.7 (1.5)</td>
<td style="background: #6478FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">71.1 (2.8)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">170.6 (6.7)</td>
<td style="background: #00008C; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">145.7 (5.7)</td>
<td style="background: #A0B4FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">46.1 (1.8)</td>
<td style="background: #C8DCFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">22.7 (0.9)</td>
<td style="background: #DCF0FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">10.4 (0.4)</td>
<td style="background: #F0FFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">4.1 (0.2)</td>
<td style="background: #A0B4FF; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">544,3 (21,4)</td>
</tr>
</tbody></table>
<center style="font-size: 86%;">
<b>Nguồn</b>: <a class="external text" href="http://cdc.cma.gov.cn/shuju/index3.jsp?tpcat=SURF&dsid=SURF_CLI_CHN_MUL_MMON_19712000_CES&pageid=3" rel="nofollow">Cục khí tượng Trung Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_3" title="17 tháng 3">17 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>.</center>
</center>
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Hành chính</span></h2>
<div style="font-size: 85%; position: relative;">
<img alt="ColorTianjinMap1.png" data-file-height="657" data-file-width="450" height="657" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/ColorTianjinMap1.png" width="450" /><br />
<div style="left: 54px; position: absolute; top: 92px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_B%C3%ACnh,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Hòa Bình, Thiên Tân">Hòa Bình</a></div>
<div style="left: 74px; position: absolute; top: 122px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C3%A2y,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Hà Tây, Thiên Tân">Hà Tây</a></div>
<div style="left: 64px; position: absolute; top: 52px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Hà Bắc, Thiên Tân">Hà Bắc</a></div>
<div style="left: 14px; position: absolute; top: 102px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Khai" title="Nam Khai">Nam Khai</a></div>
<div style="left: 94px; position: absolute; top: 77px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Hà Đông, Thiên Tân">Hà Đông</a></div>
<div style="left: 9px; position: absolute; top: 42px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Ki%E1%BB%81u" title="Hồng Kiều">Hồng Kiều</a></div>
<div style="left: 167px; position: absolute; top: 414px;">
Trung tâm<br />
thành phố</div>
<div style="left: 244px; position: absolute; top: 72px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BF_%28huy%E1%BB%87n%29" title="Kế (huyện)">Kế</a></div>
<div style="left: 234px; position: absolute; top: 242px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_Tr%C3%AC" title="Bảo Trì">Bảo Trì</a></div>
<div style="left: 294px; position: absolute; top: 347px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_H%C3%A0" title="Ninh Hà">Ninh Hà</a></div>
<div style="left: 304px; position: absolute; top: 472px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_H%E1%BA%A3i,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Tân Hải, Thiên Tân">Tân Hải</a></div>
<div style="left: 234px; position: absolute; top: 422px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_L%E1%BB%87" title="Đông Lệ">Đông Lệ</a></div>
<div style="left: 234px; position: absolute; top: 492px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_Nam,_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Tân Nam, Thiên Tân">Tân Nam</a></div>
<div style="left: 174px; position: absolute; top: 472px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Thanh" title="Tây Thanh">Tây Thanh</a></div>
<div style="left: 174px; position: absolute; top: 377px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Th%E1%BA%A7n" title="Bắc Thần">Bắc Thần</a></div>
<div style="left: 124px; position: absolute; top: 292px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_Thanh" title="Vũ Thanh">Vũ Thanh</a></div>
<div style="left: 104px; position: absolute; top: 522px;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%A9nh_H%E1%BA%A3i" title="Tĩnh Hải">Tĩnh Hải</a></div>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng_.C4.91.E1.BA.A1i_h.E1.BB.8Dc">Các trường đại học</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%B8%88%E8%8C%83%E5%A4%A7%E5%AD%A6%E4%B8%BB%E6%A0%A1%E5%8C%BA.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="664" data-file-width="1024" height="143" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%B8%88%E8%8C%83%E5%A4%A7%E5%AD%A6%E4%B8%BB%E6%A0%A1%E5%8C%BA.jpg/220px-%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%B8%88%E8%8C%83%E5%A4%A7%E5%AD%A6%E4%B8%BB%E6%A0%A1%E5%8C%BA.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_S%C6%B0_ph%E1%BA%A1m_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Sư phạm Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Sư phạm Thiên Tân</a></div>
</div>
</div>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Nam_Khai&action=edit&redlink=1" title="Đại học Nam Khai (trang chưa được viết)">Đại học Nam Khai</a> (南开大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Thiên Tân</a> (天津大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Y_khoa_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Y khoa Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Y khoa Thiên Tân</a> (天津医科大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_S%C6%B0_ph%E1%BA%A1m_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Sư phạm Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Sư phạm Thiên Tân</a> (天津师范大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Công nghiệp Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Công nghiệp Thiên Tân</a> (天津工业大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_T%C3%A0i_Kinh_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Tài Kinh Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Tài chính - Kinh tế Thiên Tân</a> (天津财经大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Khoa_K%E1%BB%B9_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Khoa Kỹ Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Khoa học - Kỹ thuật Thiên Tân</a> (天津科技大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Khoa_C%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Khoa Công nghệ Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Khoa học - Công nghệ Thiên Tân</a> (天津理工大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Th%C6%B0%C6%A1ng_nghi%E1%BB%87p_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Thương nghiệp Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Thương nghiệp Thiên Tân</a> (天津商业大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_X%C3%A2y_d%E1%BB%B1ng_%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%8B_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Xây dựng Đô thị Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Xây dựng Đô thị Thiên Tân</a> (天津城建大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Ngo%E1%BA%A1i_ng%E1%BB%AF_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Ngoại ngữ Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Ngoại ngữ Thiên Tân</a> (天津外国语大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_H%E1%BB%8Dc_Trung_Y-D%C6%B0%E1%BB%A3c_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại Học Trung Y-Dược Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại Học Trung Y-Dược Thiên Tân</a> (天津中医药大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_S%C6%B0_ph%E1%BA%A1m_v%C3%A0_K%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại học Sư phạm và Kỹ thuật Thiên Tân (trang chưa được viết)">Đại học Sư phạm - Kỹ thuật Thiên Tân</a> (天津职业技术师范大学)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_vi%E1%BB%87n_%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Học viện Âm nhạc Thiên Tân (trang chưa được viết)">Học viện Âm nhạc Thiên Tân</a> (天津音乐学院)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_vi%E1%BB%87n_Th%E1%BB%83_d%E1%BB%A5c_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Học viện Thể dục Thiên Tân (trang chưa được viết)">Học viện Thể dục Thiên Tân</a> (天津体育学院)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_vi%E1%BB%87n_N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Học viện Nông nghiệp Thiên Tân (trang chưa được viết)">Học viện Nông nghiệp Thiên Tân</a> (天津农学院)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_vi%E1%BB%87n_M%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt_Thi%C3%AAn_T%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Học viện Mỹ thuật Thiên Tân (trang chưa được viết)">Học viện Mỹ thuật Thiên Tân</a> (天津美术学院)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_H%C3%A0ng_kh%C3%B4ng_D%C3%A2n_d%E1%BB%A5ng_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Đại học Hàng không Dân dụng Trung Quốc (trang chưa được viết)">Đại học Hàng không Dân dụng Trung Quốc</a> (中国民航大学)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.91i_t.C3.A1c">Thành phố kết nghĩa và đối tác</span></h2>
<table class="wikitable" style="font-size: 85%; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" bgcolor="#E3E3E3" colspan="3"><b>Thành phố hữu nghị của Thiên Tân</b></td>
</tr>
<tr>
<td>
Tính đến năm 2009<br />
<div class="div-col columns column-count column-count-4" style="-moz-column-count: 4; -webkit-column-count: 4; column-count: 4;">
<ul>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/22px-Flag_of_Japan.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kobe" title="Kobe">Kobe</a>(1973)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fitchburg,_Massachusetts" title="Fitchburg, Massachusetts">Fitchburg, Massachusetts</a>(1980)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philadelphia" title="Philadelphia">Philadelphia</a>(1980)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Greenville,_Nam_Carolina&action=edit&redlink=1" title="Greenville, Nam Carolina (trang chưa được viết)">Greenville</a>(1980)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="480" data-file-width="660" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Flag_of_Israel.svg/22px-Flag_of_Israel.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rishon_LeZion" title="Rishon LeZion">Rishon LeZion</a>(1980)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="640" data-file-width="1280" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Flag_of_Australia.svg/22px-Flag_of_Australia.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Melbourne" title="Melbourne">Melbourne</a>(1980)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/22px-Flag_of_Japan.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yokkaichi" title="Yokkaichi">Yokkaichi</a>(1980)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="800" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg/22px-Flag_of_Bosnia_and_Herzegovina.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bosna_v%C3%A0_Hercegovina" title="Bosna và Hercegovina">Bosna và Hercegovina</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarajevo" title="Sarajevo">Sarajevo</a>(1981)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/22px-Flag_of_France.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nord-Pas-de-Calais" title="Nord-Pas-de-Calais">Nord-Pas-de-Calais</a>(1984)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Italy.svg"><img alt="Flag of Italy.svg" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/22px-Flag_of_Italy.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Milano" title="Milano">Milano</a>(1985)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_the_Netherlands.svg/22px-Flag_of_the_Netherlands.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan">Hà Lan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Groningen_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Groningen (thành phố)">Groningen</a>(1985)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/22px-Flag_of_Japan.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chiba_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Chiba (thành phố)">Chiba</a>(1986)</li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia"><img alt="Gruzia" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_Georgia_%28bordered%29.svg/23px-Flag_of_Georgia_%28bordered%29.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gruzia" title="Gruzia">Gruzia</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kutaisi" title="Kutaisi">Kutaisi</a>(1987)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Bulgaria.svg/22px-Flag_of_Bulgaria.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulgaria" title="Bulgaria">Bungary</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Plovdiv_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Plovdiv (tỉnh)">Plovdiv (tỉnh)</a>(1989)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/22px-Flag_of_Turkey.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Thổ Nhĩ Kỳ">Thổ Nhĩ Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%B0zmir" title="İzmir">İzmir</a>(1991)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg/22px-Flag_of_C%C3%B4te_d%27Ivoire.svg.png" width="22" /> </span><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4te_d%27Ivoire" title="Côte d'Ivoire">Bờ Biển Ngà</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Abidjan" title="Abidjan">Abidjan</a>(1992)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Mongolia.svg"><img alt="Flag of Mongolia.svg" data-file-height="2400" data-file-width="4800" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_Mongolia.svg/22px-Flag_of_Mongolia.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>(1992)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/22px-Flag_of_Ukraine.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kharkiv" title="Kharkiv">Kharkiv</a>(1993)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/49/Flag_of_Ukraine.svg/22px-Flag_of_Ukraine.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kiev" title="Kiev">Kiev</a> (1993)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Sweden.svg"><img alt="Flag of Sweden.svg" data-file-height="1000" data-file-width="1600" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_Sweden.svg/22px-Flag_of_Sweden.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Thụy Điển">Thụy Điển</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/J%C3%B6nk%C3%B6ping" title="Jönköping">Jönköping</a>(1993)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/22px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Incheon" title="Incheon">Incheon</a>(1993)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1280" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/22px-Flag_of_Poland.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA" title="Łódź">Łódź</a>(1994)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Brazil.svg"><img alt="Flag of Brazil.svg" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rio_de_Janeiro_%28bang%29" title="Rio de Janeiro (bang)">Rio de Janeiro</a>(1995)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Brazil.svg"><img alt="Flag of Brazil.svg" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amazonas_%28bang_Brasil%29" title="Amazonas (bang Brasil)">Amazonas</a>(1997)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dallas,_Texas" title="Dallas, Texas">Dallas, Texas</a>(1995)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Clarence,_New_York&action=edit&redlink=1" title="Clarence, New York (trang chưa được viết)">Clarence</a>(1997)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Vietnam.svg/22px-Flag_of_Vietnam.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng" title="Hải Phòng">Hải Phòng</a>(1999)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Finland_%28bordered%29.svg"><img alt="Flag of Finland (bordered).svg" data-file-height="11000" data-file-width="18000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Flag_of_Finland_%28bordered%29.svg/22px-Flag_of_Finland_%28bordered%29.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Turku" title="Turku">Turku</a>(2000)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Greece.svg"><img alt="Flag of Greece.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/22px-Flag_of_Greece.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thessaloniki" title="Thessaloniki">Thessaloniki</a>(2002)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1600" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/22px-Flag_of_North_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">CHDCND Triều Tiên</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nampho" title="Nampho">Nampho</a>(2002)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hawaii" title="Hawaii">Hawaii</a>(2002)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9f/Flag_of_Indonesia.svg/22px-Flag_of_Indonesia.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Java" title="Đông Java">Đông Java</a> (2003)</li>
<li><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chicago" title="Chicago">Chicago</a>(2008)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="625" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/83/Flag_of_Cambodia.svg/22px-Flag_of_Cambodia.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phn%C3%B4m_P%C3%AAnh" title="Phnôm Pênh">Phnôm Pênh</a>(2008)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/22px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Busan" title="Busan">Busan</a>(2009)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/22px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>(2009)</li>
<li><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Flag_of_New_Zealand.svg/22px-Flag_of_New_Zealand.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Zealand" title="New Zealand">New Zealand</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wellington" title="Wellington">Wellington</a>(2011)</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-.E5.BB.BA.E5.9F.8E.E8.AE.B0.E5.BD.95-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.BB.BA.E5.9F.8E.E8.AE.B0.E5.BD.95_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">“天津:沉淀着厚重的历史”. 《工人日报》. 18 tháng 11 năm 2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-11-18&rft.btitle=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%EF%BC%9A%E6%B2%89%E6%B7%80%E7%9D%80%E5%8E%9A%E9%87%8D%E7%9A%84%E5%8E%86%E5%8F%B2&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span> </span></li>
<li id="cite_note-history-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-history_2-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tj.gov.cn/zjtj/lsyg/lsyg/200712/t20071218_37097.htm" rel="nofollow">“历史沿革”</a> (bằng tiếng Trung). 天津政务网. 4 tháng 12 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập 2010-8-24日</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%94%BF%E5%8A%A1%E7%BD%91&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2009-12-04&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tj.gov.cn%2Fzjtj%2Flsyg%2Flsyg%2F200712%2Ft20071218_37097.htm&rft.btitle=%E5%8E%86%E5%8F%B2%E6%B2%BF%E9%9D%A9&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-ndx-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-ndx_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-ndx_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://politics.people.com.cn/GB/1026/4679686.html" rel="nofollow">天津总体规划获国务院批复 定位为北方经济中心</a>, 人民网, 2010-8-7</span></li>
<li id="cite_note-d3j-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-d3j_4-0">^</a></b> <span class="reference-text">同项参考</span></li>
<li id="cite_note-autogenerated12-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-autogenerated12_5-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.enorth.com.cn/system/2010/02/08/004489869.shtml" rel="nofollow">津京沪穗渝入围国家中心城市 区域发展战略调整</a>, 北方网, 2010-8-7查阅</span></li>
<li id="cite_note-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-.E5.A4.A9.E6.B4.A5.E9.80.9A.E5.BF.97.E5.A4.A7.E4.BA.8B.E8.AE.B0_6-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i>《天津地方志》《天津通志:大事记》</i>. 天津: 天津市地方志编修委员会办公室. 2007年.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%B8%82%E5%9C%B0%E6%96%B9%E5%BF%97%E7%BC%96%E4%BF%AE%E5%A7%94%E5%91%98%E4%BC%9A%E5%8A%9E%E5%85%AC%E5%AE%A4&rft.btitle=%E3%80%8A%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%9C%B0%E6%96%B9%E5%BF%97%E3%80%8B%E3%80%8A%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E9%80%9A%E5%BF%97%EF%BC%9A%E5%A4%A7%E4%BA%8B%E8%AE%B0%E3%80%8B&rft.place=%E5%A4%A9%E6%B4%A5&rft.date=2007%E5%B9%B4&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://agzy.youth.cn/xzzh/qhwar/200912/t20091223_1119221.htm" rel="nofollow">“第二次鸦片战争之北塘之战”</a>. 中国青年网. 23 tháng 12 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 1 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E9%9D%92%E5%B9%B4%E7%BD%91&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2009-12-23&rft_id=http%3A%2F%2Fagzy.youth.cn%2Fxzzh%2Fqhwar%2F200912%2Ft20091223_1119221.htm&rft.btitle=%E7%AC%AC%E4%BA%8C%E6%AC%A1%E9%B8%A6%E7%89%87%E6%88%98%E4%BA%89%E4%B9%8B%E5%8C%97%E5%A1%98%E4%B9%8B%E6%88%98&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tj.gov.cn/zjtj/lsyg/lsyg/200712/t20071218_37097.htm" rel="nofollow">“天津政务网:历史沿革”</a>. 天津政务网. 18 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 1 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%94%BF%E5%8A%A1%E7%BD%91&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-12-18&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tj.gov.cn%2Fzjtj%2Flsyg%2Flsyg%2F200712%2Ft20071218_37097.htm&rft.btitle=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%94%BF%E5%8A%A1%E7%BD%91%EF%BC%9A%E5%8E%86%E5%8F%B2%E6%B2%BF%E9%9D%A9&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">王健 (2009). “繁荣、失落与回归——从海河的变迁剖析天津城市空间形态的变迁”. <i>城市规划</i> <b>增刊</b>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%E7%8E%8B%E5%81%A5&rft.date=2009&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.volume=%E5%A2%9E%E5%88%8A&rft.jtitle=%E5%9F%8E%E5%B8%82%E8%A7%84%E5%88%92&rft.atitle=%E7%B9%81%E8%8D%A3%E3%80%81%E5%A4%B1%E8%90%BD%E4%B8%8E%E5%9B%9E%E5%BD%92%E2%80%94%E2%80%94%E4%BB%8E%E6%B5%B7%E6%B2%B3%E7%9A%84%E5%8F%98%E8%BF%81%E5%89%96%E6%9E%90%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%9F%8E%E5%B8%82%E7%A9%BA%E9%97%B4%E5%BD%A2%E6%80%81%E7%9A%84%E5%8F%98%E8%BF%81&rft.genre=book&rft.btitle=%E7%B9%81%E8%8D%A3%E3%80%81%E5%A4%B1%E8%90%BD%E4%B8%8E%E5%9B%9E%E5%BD%92%E2%80%94%E2%80%94%E4%BB%8E%E6%B5%B7%E6%B2%B3%E7%9A%84%E5%8F%98%E8%BF%81%E5%89%96%E6%9E%90%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%9F%8E%E5%B8%82%E7%A9%BA%E9%97%B4%E5%BD%A2%E6%80%81%E7%9A%84%E5%8F%98%E8%BF%81&rft.au=%E7%8E%8B%E5%81%A5&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">费成康 (1992年). <i>中国租界史</i>. 上海: 上海社会科学院出版社. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/7-80515649-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/7-80515649-2">7-80515649-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%E8%B4%B9%E6%88%90%E5%BA%B7&rft.pub=%E4%B8%8A%E6%B5%B7%E7%A4%BE%E4%BC%9A%E7%A7%91%E5%AD%A6%E9%99%A2%E5%87%BA%E7%89%88%E7%A4%BE&rft.place=%E4%B8%8A%E6%B5%B7&rft.btitle=%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E7%A7%9F%E7%95%8C%E5%8F%B2&rft.isbn=7-80515649-2&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.date=1992%E5%B9%B4&rft.au=%E8%B4%B9%E6%88%90%E5%BA%B7&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bjqx.org.cn/qxweb/n24112c215.aspx" rel="nofollow">密云水库今天五十岁</a>,北青网,2010-9-23</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bh.gov.cn/bhyx/system/2009/09/24/010034556.shtml" rel="nofollow">1994年滨海新区大事记</a>,滨海新区网,2010-8-5</span></li>
<li id="cite_note-autogenerated3-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-autogenerated3_13-0">^</a></b> <span class="reference-text">《新京报》:《天津定位为北方经济中心 北京谋求宜居城市》,郭少峰,2006-8-8发表</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">《北京晚报》:《环渤海区:津定位为经济中心 京着力建宜居城市》</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">《天津市统计年鉴2010年》</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://cn.chinagate.cn/ECONOMIC/2007-11/30/content_9328447.htm" rel="nofollow">天津地理位置、行政区划、人口民族概况</a>,中国发展门户网]</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tjbcgt.gov.cn/Lists/List75/DispForm.aspx?ID=3" rel="nofollow">天津市地形地貌</a>,天津市国土房管局北辰区国土资源分局网站</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tjsqgt.gov.cn/Lists/List122/DispForm.aspx?ID=7" rel="nofollow">天津地质发展简史</a>,天津市市区国土资源分局网站</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tjhgyc.cn/athena/companyprofile/hanhuayg.html" rel="nofollow">天津长芦汉沽盐场有限责任公司</a>,天津长芦汉沽盐场公司网站</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tj.gov.cn/zjtj/zrdl/zrdl/" rel="nofollow">天津地理位置</a>,天津政务网</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.china.com.cn/aboutchina/zhuanti/09dfgl/2009-04/17/content_17626362.htm" rel="nofollow">“天津地理气候”</a>. 中国网<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 7 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E5%9C%B0%E7%90%86%E6%B0%94%E5%80%99&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.china.com.cn%2Faboutchina%2Fzhuanti%2F09dfgl%2F2009-04%2F17%2Fcontent_17626362.htm&rft.genre=book&rft.pub=%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E7%BD%91&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">王莉莉、王跃思等 (tháng 7 năm 2011). “天津滨海新区秋冬季大气污染特征分析”. <i>环境污染及其防治</i> <b>7</b>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%E7%8E%8B%E8%8E%89%E8%8E%89%E3%80%81%E7%8E%8B%E8%B7%83%E6%80%9D%E7%AD%89&rft.date=2011&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.volume=7&rft.jtitle=%E7%8E%AF%E5%A2%83%E6%B1%A1%E6%9F%93%E5%8F%8A%E5%85%B6%E9%98%B2%E6%B2%BB&rft.atitle=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%BB%A8%E6%B5%B7%E6%96%B0%E5%8C%BA%E7%A7%8B%E5%86%AC%E5%AD%A3%E5%A4%A7%E6%B0%94%E6%B1%A1%E6%9F%93%E7%89%B9%E5%BE%81%E5%88%86%E6%9E%90&rft.genre=book&rft.btitle=%E5%A4%A9%E6%B4%A5%E6%BB%A8%E6%B5%B7%E6%96%B0%E5%8C%BA%E7%A7%8B%E5%86%AC%E5%AD%A3%E5%A4%A7%E6%B0%94%E6%B1%A1%E6%9F%93%E7%89%B9%E5%BE%81%E5%88%86%E6%9E%90&rft.au=%E7%8E%8B%E8%8E%89%E8%8E%89%E3%80%81%E7%8E%8B%E8%B7%83%E6%80%9D%E7%AD%89&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thiên Tân"></span></span></li>
</ol>
</div>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="commons:Special:Search/Thiên Tân"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Tianjin?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Thiên Tân trên Wikimedia Commons">Thiên Tân</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Thành thị đặc biệt lớn của Trung Quốc</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa#C.E1.BA.A5p_t.E1.BB.89nh" title="Phân cấp hành chính Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Các tỉnh</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Danh sách đô thị đông dân nhất thế giới</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-eo-ga"></span><br />
<span id="interwiki-zh-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Thi%C3%AAn_T%C3%A2n" title="Thể loại:Thiên Tân">Thiên Tân</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Cục Dự trữ Liên bang (Hoa Kỳ)</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
<i>"FRB" và "FED" đổi hướng đến đây. Để xem các cách sử dụng khác, xem <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/FRB_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="FRB (định hướng)">FRB (định hướng)</a> và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/FED_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="FED (định hướng)">FED (định hướng)</a></i>.</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Federal_Reserve.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="768" data-file-width="1024" height="225" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Federal_Reserve.jpg/300px-Federal_Reserve.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trụ sở Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Washington,_D.C." title="Washington, D.C.">Washington, D.C.</a></div>
</div>
</div>
<b>Cục dự trữ liên bang</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: Federal Reserve System – <b>Fed</b>) hay <b>Ngân hàng Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ</b> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>. Bắt đầu hoạt động năm 1915 theo "Đạo luật Dự trữ Liên bang" của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Quốc hội Hoa Kỳ">Quốc hội Hoa Kỳ</a> thông qua cuối năm 1913.<br />
Cục dự trữ liên bang (viết tắt là Fed) bề ngoài là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng" title="Ngân hàng">ngân hàng</a> của chính phủ, bao gồm <i>Hội đồng thống đốc</i> đóng tại thủ đô Washington được chỉ định bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">Tổng thống Hoa Kỳ</a>, <i>Ủy ban thị trường</i>, <i>12 Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực</i> và các <i>ngân hàng thành viên</i> có sở hữu một phần ở các ngân hàng dự trữ liên bang khu vực. Chủ tịch Hội đồng thống đốc của Fed hiện nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Janet_Yellen" title="Janet Yellen">Janet Yellen</a><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_ra_.C4.91.E1.BB.9Di_v.C3.A0_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử ra đời và hình thành</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#T.C3.ADnh_ph.C3.A1p_l.C3.BD_v.C3.A0_v.E1.BB.8B_tr.C3.AD_trong_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Tính pháp lý và vị trí trong chính quyền</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Vai_tr.C3.B2_v.C3.A0_nhi.E1.BB.87m_v.E1.BB.A5"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Vai trò và nhiệm vụ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tổ chức</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Ki.E1.BB.83m_so.C3.A1t_cung_.E1.BB.A9ng_ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Kiểm soát cung ứng tiền tệ</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Th.E1.BB.8Fa_thu.E1.BA.ADn_mua_l.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Thỏa thuận mua lại</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Giao_d.E1.BB.8Bch_mua_.C4.91.E1.BB.A9t"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Giao dịch mua đứt</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Th.E1.BB.B1c_hi.E1.BB.87n_ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Thực hiện chính sách tiền tệ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#T.E1.BB.B7_l.E1.BB.87_chi.E1.BA.BFt_kh.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Tỷ lệ chiết khấu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#C.C3.A1c_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF_li.C3.AAn_bang_khu_v.E1.BB.B1c_v.C3.A0_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_th.C3.A0nh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Các ngân hàng dự trữ liên bang khu vực và ngân hàng thành viên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#C.C3.A1c_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF_li.C3.AAn_bang_khu_v.E1.BB.B1c_khu_v.E1.BB.B1c"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Các ngân hàng dự trữ liên bang khu vực khu vực</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#Quy_.C4.91.E1.BB.8Bnh_v.E1.BB.81_t.E1.BB.B7_l.E1.BB.87_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Quy định về tỷ lệ dự trữ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29#C.C3.A1c_ch.E1.BB.89_tr.C3.ADch"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Các chỉ trích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_ra_.C4.91.E1.BB.9Di_v.C3.A0_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh">Lịch sử ra đời và hình thành</span></h2>
Trong khoảng thời gian từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1862" title="1862">1862</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1913" title="1913">1913</a>, hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> của Hoa Kỳ được hình thành theo <i>Đạo luật Ngân hàng quốc gia 1863</i>. Một loạt các biến động trong lĩnh vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng" title="Ngân hàng">ngân hàng</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> vào các năm 1873, 1893 và 1907 cho thấy một hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> là cần thiết để điều phối thị trường.<br />
Sau cuộc khủng hoảng trong hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng" title="Ngân hàng">ngân hàng</a> năm 1907, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Quốc hội Hoa Kỳ">Quốc hội Hoa Kỳ</a>
thành lập "Ủy ban tiền tệ quốc gia" với nhiệm vụ xây dựng kế hoạch cải
cách hệ thống ngân hàng. Nelson Aldrich – người đứng đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Cộng hòa (Hoa Kỳ)">đảng Cộng hòa</a> ở quốc hội đồng thời là chuyên gia tài chính, được chỉ định là Chủ tịch Ủy ban. Ông chỉ đạo một cuộc khảo sát tường tận các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a> và nhận thấy rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> là hai nước có các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> ưu việt hơn hẳn. Năm 1910, Nelson Aldrich tìm kiếm sự giúp đỡ từ các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng" title="Ngân hàng">ngân hàng</a> hàng đầu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> với mong muốn dự thảo một kế hoạch hoàn chỉnh, xây dựng cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> một hệ thống tài chính tiên tiến như của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>. Ông cùng các chuyên viên đại diện của các định chế tài chính lớn khi đó là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J.P._Morgan&action=edit&redlink=1" title="J.P. Morgan (trang chưa được viết)">J.P. Morgan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/John_D._Rockefeller" title="John D. Rockefeller">Rockefeller</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuhn,_Loeb_v%C3%A0_C%C3%B4ng_ty&action=edit&redlink=1" title="Kuhn, Loeb và Công ty (trang chưa được viết)">Kuhn, Loeb và Công ty</a>, dành riêng một tuần thảo luận tại đảo Jekyll (ngoài khơi bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgia,_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Georgia, Hoa Kỳ">Georgia</a>). Đại diện của Kuhn, Loeb và Công ty là Paul Warburg (chuyên gia tài chính gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Người Đức">Đức</a>)
chủ trì việc xác lập những ý cơ bản của Đạo luật Dự trữ liên bang.
Aldrich sau đó giới thiệu kế hoạch của ông về ngân hàng trung ương với
tên "dự luật Aldrich", đề xuất thành lập "Tổ chức Dự trữ liên bang"
(Federal Reserve Association). Dự luật này trở thành một phần trong
chính sách của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Cộng hòa (Hoa Kỳ)">đảng Cộng hòa</a> ở Quốc hội nhưng không được phê chuẩn năm 1911 khi đa số quốc hội thuộc về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Dân chủ (Hoa Kỳ)">đảng Dân chủ</a>.<br />
Năm 1913, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">Tổng thống</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Dân chủ (Hoa Kỳ)">đảng Dân chủ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Woodrow_Wilson" title="Woodrow Wilson">Woodrow Wilson</a> phải tác động để kế hoạch của Aldrich được thông qua dưới sự đỡ đầu của thế lực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Dân chủ (Hoa Kỳ)">đảng Dân chủ</a>
với tên mới là "Đạo luật Dự trữ liên bang". Frank Vanderlip, người đã
tham gia hội nghị ở đảo Jekyll và là chủ tịch National City Bank viết
trong tự truyện của mình rằng "<i>mặc dù kế hoạch về Quỹ dự trữ liên
bang của Aldrich đã không được thông qua với cái tên của chính ông,
nhưng những điểm cơ bản của nó đều nằm trong dự luật sau này được thông
qua</i>". <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">Tổng thống</a>
Wilson đã giành ưu thế trước William Jennings Bryan, người đứng đầu phe
ủng hộ nông nghiệp trong đảng. Những người thuộc phe này muốn có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Ngân hàng trung ương">ngân hàng trung ương</a> của chính phủ mang đặc quyền in ấn và phát hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_gi%E1%BA%A5y" title="Tiền giấy">giấy bạc</a>
mỗi khi Quốc hội cần. Woodrow Wilson thuyết phục rằng giấy bạc của Cục
dự trữ liên bang chính là nghĩa vụ của chính phủ, do đó chương trình này
phù hợp mong muốn của họ. Những nghị sỹ đại diện miền nam và miền tây
được tổng thống thuyết phục rằng hệ thống mới ra đời sẽ phân tán ở 12
vùng và sẽ giảm quyền lực của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a>,
tăng quyền lực cho các vùng nội địa. (Trên thực tế, Ngân hàng dự trữ
liên bang chi nhánh New York trở thành "số một" trong các Ngân hàng dự
trữ liên bang. Ví dụ, nó có đặc quyền tiến hành các hoạt động trên thị
trường (phát hành trái phiếu, v.v..) dưới sự chỉ đạo của Ủy ban thị
trường của Fed). Carter Glass, nghị sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Dân chủ (Hoa Kỳ)">đảng Dân chủ</a> ủng hộ nhiệt liệt dự luật và mang về cho Richmond, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Virginia" title="Virginia">Virginia</a> quê ông một Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực. Bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Missouri" title="Missouri">Missouri</a> có tới hai Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực nhờ James A. Reed (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Đảng Dân chủ (Hoa Kỳ)">đảng Dân chủ</a>).<br />
Quốc hội thông qua "Đạo luật Dự trữ liên bang" cuối năm 1913. Paul
Warburg và các chuyên gia xuất sắc khác được chỉ định điều hành hệ thống
non trẻ. <b>Fed</b> đi vào hoạt động năm 1915 và đóng vai trò chủ chốt tài trợ các nỗ lực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> và phe liên minh trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a>.<br />
Tháng 07 năm 1979, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Paul_Volcker&action=edit&redlink=1" title="Paul Volcker (trang chưa được viết)">Paul Volcker</a> được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">tổng thống</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jimmy_Carter" title="Jimmy Carter">Jimmy Carter</a> chỉ định là Chủ tịch Hội đồng thống đốc của Cục dự trữ liên bang khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a> đang gia tăng trầm trọng. Dưới sự lãnh đạo của Paul Volcker, các biện pháp kiểm soát lạm phát đã có hiệu quả và tỷ lệ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a> đã giảm nhanh chóng trước năm 1986.<br />
Tháng 01 năm 1987, khi chỉ số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a> hàng tiêu dùng chỉ là 1%, Fed tuyên bố không còn sử dụng tổng cung tiền tệ M2 làm định hướng kiểm soát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a> nữa mặc dù phương pháp này đã rất thành công từ 1979. Trước 1980, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t" title="Lãi suất">lãi suất</a> được sử dụng làm định hướng và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a>
khi đó rất cao. Việc sử dụng chỉ số tổng cung tiền tệ M2 thay thế lãi
suất làm định hướng rất thành công, nhưng Paul Volcker cho rằng nó dễ
gây nhầm lẫn.<br />
Tháng 08 năm 1987, 07 tháng sau khi thay đổi chính sách tổng cung tiền tệ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alan_Greenspan" title="Alan Greenspan">Alan Greenspan</a>
thay thế Volcker trên cương vị Chủ tịch Hội đồng thống đốc. Và rồi sau
19 năm lãnh đạo Fed rất thành công, huyền thoại của ngành tài chính thế
giới, Alan Greenspan nghỉ hưu và chỉ định người kế tục mình, Ben
Bernanke.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ADnh_ph.C3.A1p_l.C3.BD_v.C3.A0_v.E1.BB.8B_tr.C3.AD_trong_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n">Tính pháp lý và vị trí trong chính quyền</span></h2>
Các bộ phận của Cục dự trữ liên bang (Fed) có tư cách pháp lý khác nhau.<br />
<b>Hội đồng Thống đốc</b> của Fed là cơ quan độc lập của chính phủ
liên bang. Hội đồng không nhận tài trợ của Quốc hội và bảy thành viên
của Hội đồng theo cơ chế dân chủ. Thành viên của Hội đồng là độc lập và
không phải chấp hành yêu cầu của hệ thống lập pháp cũng như hành pháp.
Tuy nhiên, Hội đồng phải gửi báo cáo tới Quốc hội theo định kỳ. Theo
luật, thành viên của Hội đồng này chỉ rời chức vụ khi mãn hạn. Hội đồng
Thống đốc chịu trách nhiệm việc hình thành và cụ thể hóa chính sách tiền
tệ. Nó cũng giám sát và quy định hoạt động của 12 Ngân hàng dự trữ liên
bang khu vực và hệ thống ngân hàng Hoa Kỳ nói chung.<br />
Các <b>Ngân hàng dự trữ liên bang</b> (Federal Reserve Banks) về danh
nghĩa sở hữu bởi các ngân hàng thành viên (mỗi ngân hàng thành viên giữ
cổ phần không có khả năng chuyển nhượng). Theo Tòa án tối cao Mỹ, các
Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực không phải là công cụ của Chính phủ
liên bang, chúng là các ngân hàng độc lập, sở hữu tư nhân và hoạt động
theo luật pháp ở địa phương. Phán quyết trên cũng cho rằng, các Ngân
hàng dự trữ liên bang khu vực có thể được coi là công cụ của Chính phủ
liên bang theo một số mục đích nhất định. Trong một phán quyết khác ở
tòa án cấp bang, sự khác biệt giữa Hội đồng thống đốc và các Ngân hàng
được quy định rõ ràng.<br />
Các ngân hàng sở hữu Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực là của tư
nhân và rất nhiều trong số đó có cổ phiếu phát hành trên thị trường.<br />
Giấy bạc do Fed phát hành là nguồn cung tiền tệ và chúng được đưa vào lưu thông qua các Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Vai_tr.C3.B2_v.C3.A0_nhi.E1.BB.87m_v.E1.BB.A5">Vai trò và nhiệm vụ</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ben_Bernanke.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1743" data-file-width="1400" height="249" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8b/Ben_Bernanke.jpg/200px-Ben_Bernanke.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ben Bernanke - Chủ tịch thứ 14 của Hội đồng thống đốc Cục Dự trữ Liên bang Hoa Kỳ từ 01/01/2006</div>
</div>
</div>
Theo <i>Hội đồng thống đốc</i>, <b>Fed</b> có các nhiệm vụ sau:<br />
<ol>
<li>Thực thi chính sách tiền tệ quốc gia bằng cách tác động các điều
kiện tiền tệ và tín dụng với mục đích tối đa việc làm, ổn định giá cả và
điều hòa lãi suất dài hạn</li>
<li>Giám sát và quy định các tổ chức ngân hàng đảm bảo hệ thống tài
chính và ngân hàng quốc gia an toàn, vững vàng và bảo đảm quyền tín dụng
của người tiêu dùng</li>
<li>Duy trì sự ổn định của nền kinh tế và kiềm chế các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%E1%BB%A7i_ro_h%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng&action=edit&redlink=1" title="Rủi ro hệ thống (trang chưa được viết)">rủi ro hệ thống</a> có thể phát sinh trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_t%C3%A0i_ch%C3%ADnh" title="Thị trường tài chính">thị trường tài chính</a></li>
<li>Cung cấp các dịch vụ tài chính cho các tổ chức quản lý tài sản có
giá trị, các tổ chức chính thức nước ngoài, và chính phủ Hoa Kỳ, đóng
vai trò chủ chốt trong vận hành hệ thống chi trả quốc gia.</li>
</ol>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c">Tổ chức</span></h2>
Cấu trúc cơ bản gồm<br />
<ul>
<li>Hội đồng thống đốc</li>
<li>Ủy ban thị trường</li>
<li>Các Ngân hàng của Fed</li>
<li>Các ngân hàng thành viên (có cổ phần tại các chi nhánh)</li>
</ul>
Mỗi ngân hàng Fed khu vực và ngân hàng thành viên của Cục dự trữ liên
bang tuân thủ sự giám sát của Hội đồng thống đốc. Bảy thành viên của
Hội đồng thống đốc được chỉ định bởi Tổng thống Hoa Kỳ và phê chuẩn bởi
Quốc hội. Các thành viên được lựa chọn cho nhiệm kỳ 14 năm (trừ khi bị
phế truất bởi Tổng thống) và không phục vụ quá một nhiệm kỳ. Tuy nhiên,
một thành viên nếu được chỉ định để phục vụ nốt phần chưa hoàn tất của
thành viên khác có thể phục vụ tiếp một nhiệm kỳ 14 năm nữa, ví dụ cựu
chủ tịch Hội đồng là Alan Greenspan đã phục vụ 19 năm từ 1987 đến 2006.<br />
Những thành viên hiện thời của Hội đồng thống đốc là:<br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ben_Bernanke" title="Ben Bernanke">Ben Bernanke</a>, Chủ tịch</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Janet_Yellen" title="Janet Yellen">Janet Yellen</a>, Phó Chủ tịch</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Elizabeth_A._Duke&action=edit&redlink=1" title="Elizabeth A. Duke (trang chưa được viết)">Elizabeth A. Duke</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Tarullo&action=edit&redlink=1" title="Daniel Tarullo (trang chưa được viết)">Daniel Tarullo</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarah_Bloom_Raskin&action=edit&redlink=1" title="Sarah Bloom Raskin (trang chưa được viết)">Sarah Bloom Raskin</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerome_H._Powell&action=edit&redlink=1" title="Jerome H. Powell (trang chưa được viết)">Jerome H. Powell</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeremy_C._Stein&action=edit&redlink=1" title="Jeremy C. Stein (trang chưa được viết)">Jeremy C. Stein</a></li>
</ul>
(vào ngày 13/10/2012)<br />
Ủy ban thị trường gồm 7 thành viên của Hội đồng thống đốc và 5 đại
diện từ các Ngân hàng dự trữ liên bang khu vực. Luôn có một đại diện của
ngân hàng Fed tại Quận 2, thành phố New York (hiện tại là Timonthy
Geithner) là thành viên trong Ủy ban này. Thành viên từ các ngân hàng
khác được luân phiên theo thời gian 2 hoặc 3 năm.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ki.E1.BB.83m_so.C3.A1t_cung_.E1.BB.A9ng_ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87">Kiểm soát cung ứng tiền tệ</span></h2>
Cục dự trữ liên bang kiểm soát quy mô nguồn cung ứng tiền tệ bằng các
hoạt động thị trường mà qua đó Fed mua hoặc cho mượn các loại trái
phiếu, giấy tờ có giá. Những tổ chức tham gia mua bán với Fed gọi là
người giao dịch ưu tiên (primary dealers). Tất cả hoạt động thị trường
của Fed ở Hoa Kỳ đều tiến hành tại bàn giao dịch thị trường của Ngân
hàng dự trữ liên bang khu vực New York với mục đích là đạt được tỷ lệ
lãi suất trái phiếu liên bang gần mới tỷ lệ mục tiêu.<br />
<div class="center">
<div class="thumb tnone">
<div class="thumbinner" style="width: 502px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:US-Inflation-by-year.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="362" data-file-width="738" height="245" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/a/a0/US-Inflation-by-year.png/500px-US-Inflation-by-year.png" width="500" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lạm phát ở Hoa Kỳ thời gian 1914-2006</div>
</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.8Fa_thu.E1.BA.ADn_mua_l.E1.BA.A1i">Thỏa thuận mua lại</span></h3>
Thực chất của hoạt động này là cho vay hoặc đi vay có thế chấp. Để
đảm bảo những thay đổi nguồn cung tiền tệ theo chu kỳ hoặc tạm thời, bàn
giao dịch thị trường của Ngân hàng dự trữ liên bang New York tham gia
các thỏa thuận mua lại với những nhà giao dịch ưu tiền. Các mua bán chủ
yếu là các khoản cho vay ngắn hạn, có đảm bảo của Fed. Trong ngày giao
dịch, Fed sẽ đặt tiền vào tài khoản của người giao dịch và nhận thế chấp
(là các giấy tờ chứng nhận sở hữu như cổ phiếu, trái phiếu, v.v..). Khi
hết hạn giao dịch, quá trình diễn ra ngược lại Fed hoàn lại chứng khoán
và nhận lại tiền cùng lãi. Thời hạn giao dịch có thể thay đổi từ 1 ngày
(cho vay qua đêm) tới 65 ngày, phần lớn giao dịch là cho vay qua đêm và
14 ngày.<br />
Bởi các giao dịch làm tăng quỹ dự trữ của ngân hàng trong thời gian
ngắn, chúng tăng nguồn cung tiền tệ. Hiệu quả của hoạt động này là tạm
thời bởi các giao dịch sẽ đáo hạn, tác động dài hạn là dự trữ ngân hàng
giảm đi bởi lãi suất của giao dịch (lãi suất một ngày của tỷ lệ 4,5%/năm
là 0,0121%). Fed tiến hành giao dịch này hàng ngày trong 2004-2005,
ngoài ra giao dịch thu hút vốn cũng tiến hành nhằm tạm thời giảm nguồn
cung tiền tệ.<br />
Trong giao dịch thỏa thuận bán lại (reverse repo), Fed sẽ vay tiền từ
các người giao dịch ưu tiên bằng cách đặt cọc các chứng khoán chính
phủ. Khi giao dịch đáo hạn, Fed sẽ hoàn trả tiền và các khoản lãi.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giao_d.E1.BB.8Bch_mua_.C4.91.E1.BB.A9t">Giao dịch mua đứt</span></h3>
Một công cụ khác của bàn giao dịch thị trường là mua đứt. Trong giao
dịch này, Cục dự trữ liên bang mua lại trái phiếu chính phủ và cung cấp
giấy bạc mới vào tài khoản của người giao dịch đặt tại Fed. Bởi hoạt
động này là mua đứt nên tăng cung tiền tệ lâu dài nhưng khi trái phiếu
hết hạn khoản lãi vẫn được thu, thông thường là 12-18 tháng.<br />
Từ những năm 1980, Cục dự trữ liên bang cũng bán quyền mua trái phiếu
chính phủ ở mức lãi suất cao. Việc bán quyền mua này giảm nguồn cung
tiền tệ bởi các nhà giao dịch ưu tiên sẽ bị khấu trừ tài khoản dự trữ
của họ đặt tại Fed, do đó mà quá trình tạo ra tiền lưu thông bị hạn chế.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.B1c_hi.E1.BB.87n_ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_ti.E1.BB.81n_t.E1.BB.87">Thực hiện chính sách tiền tệ</span></h2>
<ul>
<li><b>Mua và bán trái phiếu chính phủ</b>: Khi Cục dự trữ liên bang
(Fed) mua trái phiếu chính phủ, tiền được đưa thêm vào lưu thông. Bởi có
thêm tiền trong lưu thông, lãi suất sẽ giảm xuống và chi tiêu, vay ngân
hàng sẽ gia tăng. Khi Fed bán ra trái phiếu chính phủ, tác động sẽ diễn
ra ngược lại, tiền rút bớt khỏi lưu thông, khan hiếm tiền sẽ làm tăng
lãi suất dẫn đến vay nợ từ ngân hàng khó khăn hơn. (<i>Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nghi%E1%BB%87p_v%E1%BB%A5_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_m%E1%BB%9F" title="Nghiệp vụ thị trường mở">Nghiệp vụ thị trường mở</a></i>)</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Quy định lượng tiền mặt dự trữ</b>: Ngân hàng thành viên cho vay
phần lớn lượng tiền mà nó quản lý. Nếu Fed yâu cầu các ngân hàng này
phải dự trữ một phần lượng tiền này, khi đó phần cho vay sẽ giảm đi, vay
mượn khó hơn và lãi suất tăng lên. (<i>Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_b%E1%BA%AFt_bu%E1%BB%99c" title="Dự trữ bắt buộc">Tỷ lệ dự trữ bắt buộc</a></i>)</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Thay đổi lãi suất của khoản vay từ Fed</b>: Các ngân hàng thành
viên của Fed vay tiền từ Fed để trang trải các nhu cầu ngắn hạn. Lãi
suất mà Fed ấn định cho các khoản vay này gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_chi%E1%BA%BFt_kh%E1%BA%A5u" title="Lãi suất chiết khấu">lãi suất chiết khấu</a>. Hoạt động này có ảnh hưởng, tuy nhỏ hơn, về số lượng tiền các thành viên sẽ được vay. (<i>Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_chi%E1%BA%BFt_kh%E1%BA%A5u" title="Lãi suất chiết khấu">Lãi suất chiết khấu</a></i>)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.B7_l.E1.BB.87_chi.E1.BA.BFt_kh.E1.BA.A5u">Tỷ lệ chiết khấu</span></h2>
Cục dự trữ liên bang thực hiện chính sách tiền tệ chủ yếu bằng cách định hướng <i>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_qu%E1%BB%B9_v%E1%BB%91n_t%E1%BA%A1i_Fed&action=edit&redlink=1" title="Lãi suất quỹ vốn tại Fed (trang chưa được viết)">lãi suất quỹ vốn tại Fed</a>"</i>.
Đây là tỷ lệ các ngân hàng ấn định với nhau cho khoản vay qua đêm các
quỹ đặt cọc tại Cục dự trữ liên bang. Tỷ lệ này do thị trường quyết định
chứ Fed không ép buộc. Tuy vậy, Fed sẽ cố gắng tác động tỷ lệ này ở con
số phù hợp với tỷ lệ mong muốn bằng cách bổ sung hoặc hạn chế nguồn
cung tiền tệ thông qua hoạt động của nó trên thị trường.<br />
Cục dự trữ liên bang còn ấn định <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B7_l%E1%BB%87_chi%E1%BA%BFt_kh%E1%BA%A5u&action=edit&redlink=1" title="Tỷ lệ chiết khấu (trang chưa được viết)">tỷ lệ chiết khấu</a>
– lãi suất mà các ngân hàng thương mại phải trả khi vay tiền từ Fed.
Tuy nhiên, các ngân hàng thường lựa chọn cách vay quỹ đặt cọc tại Fed từ
một ngân hàng khác mặc dù lãi suất này cao hơn tỷ lệ chiết khấu của
Fed. Lý do của cách lựa chọn này là việc vay tiền từ Fed mang tính công
khai rộng rãi, nó sẽ đưa đến chú ý của công chúng về khả năng thanh
khoản và mức độ tin cậy của ngân hàng đang đi vay.<br />
Cả hai tỷ lệ trên chi phối <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_%C6%B0u_%C4%91%C3%A3i&action=edit&redlink=1" title="Lãi suất ưu đãi (trang chưa được viết)">lãi suất ưu đãi</a>, là tỷ lệ thường cao hơn 3% so với <i>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_qu%E1%BB%B9_v%E1%BB%91n_t%E1%BA%A1i_Fed&action=edit&redlink=1" title="Lãi suất quỹ vốn tại Fed (trang chưa được viết)">lãi suất quỹ vốn tại Fed</a>"</i>. Lãi suất ưu đãi là tỷ lệ mà các ngân hàng tính lãi đối với khoản vay của những khách hàng tin cậy nhất.<br />
Ở mức lãi suất thấp, các hoạt động kinh tế được thúc đẩy vì chi phí
đi vay thấp, do đó mà người tiêu dùng và các doanh nghiệp tăng cường mua
bán. Ngược lại, lãi suất cao đưa đến kìm hãm kinh tế vì chi phí đi vay
cao hơn. (Xem thêm bài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_l%C6%B0u_th%C3%B4ng_ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Chính sách lưu thông tiền tệ">chính sách tiền tệ</a>).<br />
Cục dự trữ liên bang thường điều chỉnh "lãi suất quỹ vốn tại Fed" mỗi
lần ở mức 0,25% hoặc 0,5%. Từ năm 2001 đến giữa năm 2003, Fed hạ lãi
suất 13 lần, từ 6,25% xuống 1% nhằm chống lại xu hướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Suy_tho%C3%A1i_kinh_t%E1%BA%BF" title="Suy thoái kinh tế">suy thoái kinh tế</a>. Tháng 11 năm 2002, lãi suất do Fed điều chỉnh chỉ còn 1,75% và nhiều mức thấp hơn cả tỷ lệ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a>. Ngày 25/03/2003, <i>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A3i_su%E1%BA%A5t_qu%E1%BB%B9_v%E1%BB%91n_t%E1%BA%A1i_FED&action=edit&redlink=1" title="Lãi suất quỹ vốn tại FED (trang chưa được viết)">lãi suất quỹ vốn tại FED</a>"</i>
tụt xuống mức 1%, con số thấp nhất kể từ tháng 07 năm 1958 – 0,68%. Bắt
đầu từ giữa tháng 06/2004, Cục dự trữ liên bang bắt đầu nâng lãi suất
định hướng 17 lần liên tục lên 5,25% ngày 08/08/2006.<br />
Có thể, Fed cũng đã nỗ lực các hoạt động mua bán trên thị trường nhằm
thay đổi tỷ lệ cho vay dài hạn, tuy nhiên năng lực của nó yếu hơn rất
nhiều các định chế tài chính tư nhân.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF_li.C3.AAn_bang_khu_v.E1.BB.B1c_v.C3.A0_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_th.C3.A0nh_vi.C3.AAn">Các ngân hàng dự trữ liên bang khu vực và ngân hàng thành viên</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Federal_Reserve_Districts_Map.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="301" data-file-width="522" height="231" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Federal_Reserve_Districts_Map.png/400px-Federal_Reserve_Districts_Map.png" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ các khu vực quản lý của các ngân hàng Fed khu vực</div>
</div>
</div>
12 ngân hàng khu vực dự trữ liên bang khu vực được thành lập bởi Quốc
hội là các chi nhánh của hệ thống ngân hàng trung ương, có tổ chức
giống một tổ chức tư nhân. Ví dụ, cổ phần của ngân hàng dự trữ liên bang
khu vực do các ngân hàng thành viên sở hữu. Việc sở hữu cổ phần này
khác với sở hữu cổ phần công ty thông thường. Các ngân hàng dự trữ liên
bang khu vực hoạt động không vì lợi nhuận và việc sở hữu cổ phần của nó
là điều kiện để trở thành ngân hàng thành viên. Cổ phần không thể mua
bán hay thế chấp. Cổ tức ấn định là 6% một năm. Đứng về mặt tài sản,
ngân hàng Fed New York là ngân hàng lớn nhất với phạm vi hoạt động là
quận 2 tiểu bang New York, thành phố New York, Puerto Rico và quần đảo
Virgin thuộc Hoa Kỳ.<br />
Cổ tức được trả dưới dạng khoản bù vào lãi suất cho phần dự trữ thiếu
hụt được giữ tại Fed. Theo quy định của luật pháp, mỗi ngân hàng phải
duy trì tỷ lệ dự trữ bắt buộc mà phần lớn đặt tại Fed. Cục dự trữ liên
bang không trả lãi suất cho các khoản dự trữ này.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ng.C3.A2n_h.C3.A0ng_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF_li.C3.AAn_bang_khu_v.E1.BB.B1c_khu_v.E1.BB.B1c">Các ngân hàng dự trữ liên bang khu vực khu vực</span></h3>
Mỗi ngân hàng Fed khu vực được ký hiệu bằng chữ cái. Những chữ cái này in trên giấy bạc mà chúng phát hành<br />
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th>STT</th>
<th>Tên ngân hàng khu vực</th>
<th>Ký hiệu</th>
<th>Website</th>
</tr>
<tr>
<td>1</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Boston" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Boston">Boston</a></td>
<td>A</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.bos.frb.org/" rel="nofollow">[1]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>2</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_New_York" title="Ngân hàng dự trữ liên bang New York">New York</a></td>
<td>B</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.newyorkfed.org/" rel="nofollow">[2]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>3</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Philadelphia" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Philadelphia">Philadelphia</a></td>
<td>C</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.philadelphiafed.org/" rel="nofollow">[3]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>4</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Cleveland" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Cleveland">Cleveland</a></td>
<td>D</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.clevelandfed.org/" rel="nofollow">[4]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>5</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Richmond" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Richmond">Richmond</a></td>
<td>E</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.richmondfed.org/" rel="nofollow">[5]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>6</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Atlanta" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Atlanta">Atlanta</a></td>
<td>F</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.frbatlanta.org/" rel="nofollow">[6]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>7</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Chicago&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Chicago (trang chưa được viết)">Chicago</a></td>
<td>G</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.chicagofed.org/" rel="nofollow">[7]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>8</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_St_Louis" title="Ngân hàng dự trữ liên bang St Louis">St Louis</a></td>
<td>H</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.stlouisfed.org/" rel="nofollow">[8]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>9</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Minneapolis&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Minneapolis (trang chưa được viết)">Minneapolis</a></td>
<td>I</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.minneapolisfed.org/" rel="nofollow">[9]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>10</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Kansas_City" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Kansas City">Kansas City</a></td>
<td>J</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.kansascityfed.org/" rel="nofollow">[10]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>11</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_Dallas" title="Ngân hàng dự trữ liên bang Dallas">Dallas</a></td>
<td>K</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.dallasfed.org/" rel="nofollow">[11]</a></td>
</tr>
<tr>
<td>12</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_San_Francisco&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng dự trữ liên bang San Francisco (trang chưa được viết)">San Francisco</a></td>
<td>L</td>
<td><a class="external autonumber" href="http://www.frbsf.org/" rel="nofollow">[12]</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quy_.C4.91.E1.BB.8Bnh_v.E1.BB.81_t.E1.BB.B7_l.E1.BB.87_d.E1.BB.B1_tr.E1.BB.AF">Quy định về tỷ lệ dự trữ</span></h2>
Cục dự trữ liên bang ấn định <i><b>tỷ lệ dự trữ bắt buộc</b></i> -
phần trăm số tiền ký gửi tại ngân hàng mà ngân hàng phải giữ lại hoặc
gửi tại Fed để sẵn sàng chi trả các nhu cầu rút tiền. Quy định này trực
tiếp giới hạn khả năng cho vay của các ngân hàng vì khoản dự trữ này
phải luôn được duy trì. Trong trường hợp khoản dự trữ này tụt xuống,
ngân hàng phải tiến hành vay lẫn nhau hoặc vay của Fed để đảm bảo tỷ lệ
dự trữ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ch.E1.BB.89_tr.C3.ADch">Các chỉ trích</span></h2>
<div class="boilerplate metadata plainlinks" id="stub">
<table class="metadata plainlinks stub" role="presentation" style="background: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ThreeCoins.svg"><img alt="Hình tượng sơ khai" data-file-height="200" data-file-width="350" height="23" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/ThreeCoins.svg/40px-ThreeCoins.svg.png" width="40" /></a></td>
<td><i>Bài viết chủ đề <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_h%E1%BB%8Dc" title="Kinh tế học">kinh tế học</a> này vẫn còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_s%C6%A1_khai" title="Wikipedia:Bài sơ khai">sơ khai</a>. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29&veaction=edit">mở rộng nội dung</a> để bài được hoàn chỉnh hơn.</i>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/C%E1%BB%A5c_D%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_Li%C3%AAn_bang_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="commons:Special:Search/Cục Dự trữ Liên bang (Hoa Kỳ)"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Federal_Reserve?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Cục Dự trữ Liên bang (Hoa Kỳ) trên Wikimedia Commons">Cục Dự trữ Liên bang (Hoa Kỳ)</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-no-ga"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C6%A1_khai_kinh_t%E1%BA%BF_h%E1%BB%8Dc" title="Thể loại:Sơ khai kinh tế học">Sơ khai kinh tế học</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_trung_%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Ngân hàng trung ương">Ngân hàng trung ương</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng" title="Thể loại:Ngân hàng">Ngân hàng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kinh_t%E1%BA%BF_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thể loại:Kinh tế Hoa Kỳ">Kinh tế Hoa Kỳ</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Trận sông Dniepr</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table style="background: transparent; float: right; margin: 0 0 .25 .25;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Trận đánh sông Dnepr</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #C0C0C0; border-top: 2px solid #f9f9f9; color: black; font-size: 90%; padding: 1px;"><i>Một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức">Chiến tranh Xô-Đức</a> trong<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Crossing_the_Dnieper.png"><img alt="Crossing the Dnieper.png" data-file-height="174" data-file-width="250" height="174" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a7/Crossing_the_Dnieper.png" width="250" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
Quân đội Liên Xô vượt sông Dniepr.</center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_8" title="24 tháng 8">24 tháng 8</a> — <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_12" title="23 tháng 12">23 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1943" title="1943">1943</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Donbass và tả ngạn sông Dniepr, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> (phần lớn hiện nay thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Liên Xô chiến thắng</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Czech_Republic.svg"><img alt="Flag of the Czech Republic.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/20px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc" title="Tiệp Khắc">Tiệp Khắc</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc xã</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Romania.svg"><img alt="Flag of Romania.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Flag_of_Romania.svg/20px-Flag_of_Romania.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Hungary.svg"><img alt="Flag of Hungary.svg" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_Hungary.svg/22px-Flag_of_Hungary.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hungary" title="Hungary">Hungary</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgi_Konstantinovich_Zhukov" title="Georgi Konstantinovich Zhukov">Georgi Zhukov</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Konstantinovich_Rokossovsky" title="Konstantin Konstantinovich Rokossovsky">Konstantin Rokossovsky</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivan_Stepanovich_Koniev" title="Ivan Stepanovich Koniev">I. S. Koniev</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rodion_Yakovlevich_Malinovsky" title="Rodion Yakovlevich Malinovsky">R. Ya. Malinovsky</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fyodor_Ivanovich_Tolbukhin" title="Fyodor Ivanovich Tolbukhin">F. I. Tolbukhin</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô"><img alt="Liên Xô" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Flag_of_the_Soviet_Union.svg/23px-Flag_of_the_Soviet_Union.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikolai_Fyodorovich_Vatutin" title="Nikolai Fyodorovich Vatutin">N. F. Vatutin</a>,<br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Czech_Republic.svg"><img alt="Flag of the Czech Republic.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/20px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" width="20" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ludvik_Svoboda&action=edit&redlink=1" title="Ludvik Svoboda (trang chưa được viết)">Ludvik Svoboda</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erich_von_Manstein" title="Erich von Manstein">Erich von Manstein</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCnther_von_Kluge" title="Günther von Kluge">Günther von Kluge</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hoth" title="Hermann Hoth">Hermann Hoth</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Werner_Kempf&action=edit&redlink=1" title="Werner Kempf (trang chưa được viết)">Werner Kempf</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walter_Model" title="Walter Model">Walther Model</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Walter_Weiss&action=edit&redlink=1" title="Walter Weiss (trang chưa được viết)">Walter Weiss</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eberhard_von_Mackensen&action=edit&redlink=1" title="Eberhard von Mackensen (trang chưa được viết)">Eberhard von Mackensen</a>,<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã"><img alt="Đức Quốc Xã" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg/23px-Flag_of_German_Reich_%281935%E2%80%931945%29.svg.png" width="23" /></a></span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl-Adolf_Hollidt&action=edit&redlink=1" title="Karl-Adolf Hollidt (trang chưa được viết)">Karl-Adolf Hollidt</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">2.650.000 người<br />
51.000 pháo và súng cối<br />
2.400 xe tăng<br />
2.850 máy bay</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">1.250.000 người<br />
12.600 pháo và súng cối<br />
2.100 xe tăng<br />
2.000 máy bay</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><i>Theo Krivosheev:</i><br />
348.815 người chết,<sup class="reference" id="cite_ref-krivosheev_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-krivosheev-1">[1]</a></sup><br />
937.162 bị thương hoặc bị ốm<sup class="reference" id="cite_ref-krivosheev_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-krivosheev-1">[1]</a></sup><br />
<i>Theo David M. Glantz:</i><br />
276.000 người chết,<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup><br />
906.000 bị thương hoặc bị ốm.<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><i>Ước tính thấp:</i><br />
trên 500.000 thương vong,<br />
<i>Ước tính cao:</i><br />
trên 1.000.000 thương vong,<br />
<i>Theo nguồn Đức:</i><br />
283.082 chết và mất tích,<sup class="reference" id="cite_ref-ww2stats1_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-ww2stats1-3">[3]</a></sup><br />
209.226 bị bắt,<i>(chỉ tính riêng Cụm TĐQ Nam)</i><sup class="reference" id="cite_ref-ww2stats2_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-ww2stats2-4">[4]</a></sup><br />
257.150 bị thương.<i>(Tính cả thương vong của TĐQ 2-Đức tham gia cánh Bắc của chiến dịch)</i><sup class="reference" id="cite_ref-ww2stats1_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-ww2stats1-3">[3]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức"><span style="color: black;">Mặt trận Xô-Đức</span></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;"><strong class="selflink">Trận sông Dniepr</strong></span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Trận sông Dniepr</b> là một chuỗi các chiến dịch tấn công chiến lược của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n" title="Hồng Quân">Quân đội Liên Xô</a> trong giai đoạn mở đầu cho thời kỳ thứ ba của cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức">chiến tranh Xô-Đức</a>, đồng thời là một trận đánh lớn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>.
Diễn ra trên phần phía Nam của khu vực trung tâm và suốt chiều dài cánh
Nam mặt trận Xô-Đức với tổng độ dài mặt trận lên đến hơn 1.600 km trên
toàn bộ phần tả ngạn sông Dniepr và vùng Donbass, chuỗi các chiến dịch
này đã thu hút khoảng 3.900.000 sĩ quan và binh sĩ của cả hai bên tham
chiến. Quân đội Đức Quốc xã huy động 8 tập đoàn quân, trong đó có 2 tập
đoàn quân xe tăng và 2 tập đoàn quân không quân với hơn 70 sư đoàn tham
chiến. Ngoài ra, còn có 6 sư đoàn quân Romania chiến đấu trong đội hình
các tập đoàn quân 6 và 17 (Đức). Quân đội Liên Xô huy động 5 phương diện
quân với 38 tập đoàn quân trong đó 4 tập đoàn quân xe tăng và 5 tập
đoàn quân không quân.<sup class="reference" id="cite_ref-glantz5_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantz5-5">[5]</a></sup>
Tham chiến bên phía quân đội Liên Xô còn có Lữ đoàn Tiệp Khắc 1 tham
gia trong đội hình Phương diện quân Voronezh (từ ngày 20 tháng 10 năm
1943 đổi thành Phương diện quân Ukraina 1).<sup class="reference" id="cite_ref-svoboda1_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-svoboda1-6">[6]</a></sup><br />
Trong thời gian gần 4 tháng (từ ngày 26 tháng 8 đến ngày 23 tháng 12
năm 1943), trên toàn bộ vùng phía đông Ukraina và Nam Nga đã diễn ra 11
chiến dịch tấn công và phòng ngự của quân đội Liên Xô với giai đoạn:<br />
<ul>
<li>Giai đoạn đầu khởi sự ở giữa mặt trận ngày 23 tháng 8 bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Chernigov-Poltava" title="Chiến dịch Chernigov-Poltava">Chiến dịch Chernigov-Poltava</a>
và kết thúc ngày 30 tháng 9 với các chiến dịch Sumsky-Prilukskaya và
Poltava-Kremenchuk. Đây là giai đoạn quân đội Liên Xô tạo các bàn đạp
tấn công.<sup class="reference" id="cite_ref-samsonov2-11_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-samsonov2-11-7">[7]</a></sup> Vì không còn có khả năng tổ chức những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch (trang chưa được viết)">chiến dịch</a> tấn công quy mô lớn trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận (trang chưa được viết)">mặt trận</a>
phía đông nên sau các đoàn phản công đợt đầu của quân đội Liên Xô, Bộ
chỉ huy tối cao quân đội Đức Quốc xã quyết định chỉ tiến hành những đòn
phản kích nhằm kìm hãm tốc độ tấn cong của quân đội Liên Xô để rút các
lực lượng còn lại sang bờ Tây sông Dniepr, áp dụng chiến thuật bức tường
thép đã thực hiện tại Rostov đầu năm 1943 để tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%E1%BA%BFn_Panther-Wotan" title="Tuyến Panther-Wotan">Tuyến phòng thủ Wotan</a> (còn gọi là "Bức tường phía đông"). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a>
ra lệnh cho Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) phải giữ được phòng tuyến này,
bao gồm cả thành phố Kiev bằng mọi giá. Trong quá trình rút lui sang bờ
Tây của sông Dnepr của quân Đức diễn ra trong trận mưa bom và pháo kích
của quân đội Liên Xô. Các trận không chiến cũng diễn ra quyết liệt trên
dải không phận dọc sông Dniepr.<sup class="reference" id="cite_ref-mellenthin15_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-mellenthin15-8">[8]</a></sup></li>
<li>Giai đoạn sau bắt đầu ở hạ lưu sông Dniepr ngày 26 tháng 9 bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Nizhni_Dnieprovsk" title="Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk">Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk</a> và kết thúc đúng một tuần trước khi bước sang năm mới 1944 bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Dniepropetrovsk&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Dniepropetrovsk (trang chưa được viết)">chiến dịch Dniepropetrovsk</a>.
Kết quả của giai đoạn này là quân đội Liên Xô thu hồi toàn bộ phần Đông
lãnh thổ Ukraina và một phần lãnh thổ Nga, tiến về phía tây từ 300 đến
450 km, đánh chiếm toàn bộ bờ tả ngạn sông Dniepr và thành phố Kiev.
Ngoài ra, quân đội Liên Xô còn chiếm được nhiều căn cứ đầu cầu quan
trọng tại Novo Shepelichi, Chernobshy, Kanev, Cherkassy, Kremenchug,
Verkhne Dnieprovsk, Maganets, Berislav, toàn bộ khu vực Kiev ở phía bắc
và Znamenka - Pyatikhatka ở phía nam làm bàn đạp cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_t%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_h%E1%BB%AFu_ng%E1%BA%A1n_Dniepr" title="Chiến dịch tấn công hữu ngạn Dniepr">Chiến dịch tấn công hữu ngạn Dniepr</a> kế tiếp ngay sau đó, thu hồi lại toàn bộ lãnh thổ Ukraina và tiến ra tuyến biên giới quốc gia của Liên Xô.<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup></li>
</ul>
Trong chiến dịch, có một số trận đánh lớn diễn ra tương đối độc lập với các chiến dịch là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%E1%BB%95_b%E1%BB%99_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_kh%C3%B4ng_Rzhishchev-Bukrin" title="Chiến dịch đổ bộ đường không Rzhishchev-Bukrin">cuộc đổ bộ đường không ở Bukrin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kiev_%281943%29" title="Trận Kiev (1943)">các trận tấn công và phòng thủ Kiev năm 1943</a>.<br />
Một kết quả khác của chiến dịch này là toàn bộ Tập đoàn quân 17 (Đức)
phải rút về Krym và hoàn toàn bị cô lập với chủ lực quân đội Đức Quốc
xã tại mặt trận phía đông, tạo điều kiện thuận lợi cho Tập đoàn quân ven
biển (nguyên là Phương diện quân Bắc Kavkaz tiến hành thành công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Kerch-Eltigen_%281943%29" title="Chiến dịch Kerch-Eltigen (1943)">chiến dịch Kerch (1943)</a>,
đổ bộ Tập đoàn quân 56 và Sư đoàn bộ binh 318 lên bán đảo Kerch đánh
chiếm hai căn đầu cầu quan trọng tại khu vực tam giác Ossoviny, Mayak,
Enikalye và bãi biển Eltigen, làm căn cứ đầu để tấn công Krym từ phía
đông, phối hợp với Phương diện quân Nam (Liên Xô) tấn công từ phía bắc
qua eo đất Perekop, thu hồi toàn bộ bán đảo Krym vào mùa xuân năm 1944.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Binh_l.E1.BB.B1c_v.C3.A0_k.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_b.C3.AAn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Binh lực và kế hoạch của các bên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Li.C3.AAn_X.C3.B4"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Quân đội Liên Xô</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Binh_l.E1.BB.B1c"><span class="tocnumber">2.1.1</span> <span class="toctext">Binh lực</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch"><span class="tocnumber">2.1.2</span> <span class="toctext">Kế hoạch</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_.C4.90.E1.BB.A9c_Qu.E1.BB.91c_x.C3.A3"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Quân đội Đức Quốc xã</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Binh_l.E1.BB.B1c_2"><span class="tocnumber">2.2.1</span> <span class="toctext">Binh lực</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_2"><span class="tocnumber">2.2.2</span> <span class="toctext">Kế hoạch</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Diễn biến chiến dịch</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_.C4.91.E1.BA.A7u"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Giai đoạn đầu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Chernigov-Poltava"><span class="tocnumber">3.1.1</span> <span class="toctext">Chernigov-Poltava</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Chernigov-Pripyat"><span class="tocnumber">3.1.2</span> <span class="toctext">Chernigov-Pripyat</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Taganrog"><span class="tocnumber">3.1.3</span> <span class="toctext">Taganrog</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Donbass"><span class="tocnumber">3.1.4</span> <span class="toctext">Donbass</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_sau"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Giai đoạn sau</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Poltava_-_Kremenchuk"><span class="tocnumber">3.2.1</span> <span class="toctext">Poltava - Kremenchuk</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Znamenskaya"><span class="tocnumber">3.2.2</span> <span class="toctext">Znamenskaya</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Dniepropetrovsk"><span class="tocnumber">3.2.3</span> <span class="toctext">Dniepropetrovsk</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Melitopol"><span class="tocnumber">3.2.4</span> <span class="toctext">Melitopol</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Gi.E1.BB.AFa_Znamenka_v.C3.A0_Krivoi_Rog"><span class="tocnumber">3.2.5</span> <span class="toctext">Giữa Znamenka và Krivoi Rog</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Kiev"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Kiev</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#T.E1.BA.A1i_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A7u_c.E1.BA.A7u_v.C3.A0_b.E1.BA.BFn_v.C6.B0.E1.BB.A3t"><span class="tocnumber">3.3.1</span> <span class="toctext">Tại các đầu cầu và bến vượt</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Chuy.E1.BB.83n_h.C6.B0.E1.BB.9Bng_t.E1.BA.A5n_c.C3.B4ng_Kiev"><span class="tocnumber">3.3.2</span> <span class="toctext">Chuyển hướng tấn công Kiev</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#C.C3.A1c_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh_.E1.BB.9F_Kiev"><span class="tocnumber">3.3.3</span> <span class="toctext">Các trận đánh ở Kiev</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#C.C3.A1c_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1_c.C3.B3_li.C3.AAn_quan_t.E1.BA.A1i_Krym"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Các hoạt động quân sự có liên quan tại Krym</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3.2C_.C4.91.C3.A1nh_gi.C3.A1_v.C3.A0_.E1.BA.A3nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Kết quả, đánh giá và ảnh hưởng</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#.E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Ảnh hưởng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#.C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Đánh giá</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#T.C6.B0_li.E1.BB.87u"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Tư liệu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#B.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.93"><span class="tocnumber">8.2</span> <span class="toctext">Bản đồ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#Kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">8.3</span> <span class="toctext">Khác</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ukraine_topo_es.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="954" data-file-width="1400" height="273" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Ukraine_topo_es.jpg/400px-Ukraine_topo_es.jpg" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Địa hình Ukraina và hình thế sông Dniepr</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_V%C3%B2ng_cung_Kursk" title="Trận Vòng cung Kursk">Trận Kursk</a>
đã gây cho cả hai bên tham chiến những thiệt hại nặng nề về người và
phương tiện chiến tranh và vị thế trên chiến trường đã tiếp tục có những
thay đổi cơ bản. Nếu như với tiềm lực dồi dào của minh, Quân đội Liên
Xô đã được bù đắp lại bằng những nguồn nhân lực và vật lực to lớn từ hậu
phương bao la của họ thì quân đội Đức Quốc xã đang cạn dần nguồn dự
trữ.<sup class="reference" id="cite_ref-manstein15_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-manstein15-10">[10]</a></sup>
Sự kiện quân đồng minh Hoa Kỳ và Anh đổ bộ lên đảo Sicilia tuy chưa đe
dọa trực tiếp đến trung tâm nước Đức nhưng cũng đủ để Bộ Tổng tham mưu
quân đội Đức Quốc xã phải giữ lại một phần khỏng nhỏ lực lượng ở bán đảo
Apelnin và không thể thoải mái điều động binh lực dự trữ sang tăng
cường cho mặt trận phía đông.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-11">[11]</a></sup> Trong quá trình diễn ra các chiến dịch ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng_Belgorod-Kharkov" title="Chiến dịch phản công Belgorod-Kharkov">Belgorod-Kharkov</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Kutuzov" title="Chiến dịch Kutuzov">Oryol</a>, quân đội Liên Xô cũng đồng thời mở các chiến dịch ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Smolensk_%281943%29" title="Chiến dịch Smolensk (1943)">Smolensk</a>,
Rzhev-Viazma, Mginsk, Taman, đẩy quân đội Đức Quốc xã tại mặt trận phía
đông vào thế bị động đối phó, không thể tự do điều động lực lượng đến
những đoạn mặt trận bị uy hiếp. Ngay cả phòng tuyến Hagen được tướng
Walter Model thiết lập công phu phía trước Briansk cũng không thể giúp
các tập đoàn quân 2, 4, 9 và tập đoàn quân xe tăng 2 (Đức) trụ lại tại
đây được quá một tháng.<sup class="reference" id="cite_ref-guderial9_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-guderial9-12">[12]</a></sup><br />
Donbas và cả vùng công nông nghiệp ở trung lưu và hạ lưu sông Đông là
mục tiêu tối cao mà quân đội Liên Xô cần phải thu hồi do đây là một
trong những nguồn cung cấp quặng sắt, than đá cho nền kinh tế và các nhà
máy công nghiệp nặng phục vụ nền quốc phòng. Năm 1941, người Đức cũng
đặt ra những mục tiêu tương tự đối với các chiến dịch quân sự tại vùng
này. Tuy nhiên, địa hình ở Donbas và cả khu vực tả ngạn sông Dniepr rất
thuận lợi cho các cuộc tấn công và rất khó cho phòng thủ. Ngoài dãy núi
già Donets ở phía nam chạy vắt ngang giữa đồng bằng hạ lưu sông Donets
và hạ lưu sông Dniepr có độ cao không quá 400 m, toàn bộ địa hình tả
ngạn sông Dniepr và vùng Donbas tương đối bằng phẳng và thoai thoải dần
theo hướng đông bắc-tây nam đến sông Dniepr; độ cao trung bình không quá
250 m và không có những điểm cao đột xuất.<sup class="reference" id="cite_ref-konev2_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-konev2-13">[13]</a></sup><br />
Sông Dniepr với chiều rộng trung bình 400 đến 500 m và độ sâu giữa
lòng sông từ 8 đến 12 m thực sự là một chướng ngại thiên nhiên rất lớn
trên các con đường tiến quân sang phía tây của quân đội Liên Xô ở
Ukraina. Do tiếp giáp với rìa phía đông của dãy núi Karpat, địa hình bên
hữu ngạn sông Dniepr có đặc điểm ngược lại với bên tả ngạn. Bờ sông hữu
ngạn có rất nhiều đoạn dốc cao khá gắt (trừ khu vực tiểu bồn địa
Cherkassy). Tại khu vực Bukrin-Kanev, bờ sông phía tây có chỗ gần như
dựng đứng, rất thuận tiện cho phòng thủ. Tuy nhiên, bờ đông con sông này
lại có nhiều khu vực lau sậy và cây thấp rất rậm rạp, thuận tiện cho
việc giấu quân và phương tiện chuẩn bị vượt sông. Để phòng thủ tuyến
sông chiến lược này, quân đội Đức Quốc xã trên bờ Tây đã kết hợp phòng
thủ thụ động bằng các cứ điểm hỏa lực, bãi mìn, chướng ngại chống tăng
với các đơn vị xe tăng phòng thủ cơ động dưới sự yểm hộ tối đa của pháo
binh và không quân.<sup class="reference" id="cite_ref-mellenthin15_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-mellenthin15-8">[8]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Binh_l.E1.BB.B1c_v.C3.A0_k.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_b.C3.AAn">Binh lực và kế hoạch của các bên</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Li.C3.AAn_X.C3.B4">Quân đội Liên Xô</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_X%C3%B4_tham_gia_chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_s%C3%B4ng_Dniepr" title="Danh sách các đơn vị quân đội Liên Xô tham gia chiến dịch sông Dniepr">Danh sách các đơn vị quân đội Liên Xô tham gia chiến dịch sông Dniepr</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Binh_l.E1.BB.B1c">Binh lực</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Battle_of_the_Dnieper.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="895" height="402" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Battle_of_the_Dnieper.jpg/300px-Battle_of_the_Dnieper.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Trận sông Dniepr (Các chiến dịch Tả ngạn Ukraina)</div>
</div>
</div>
Quân đội Liên Xô đã huy động 6 phương diện quân tham gia trận đánh
này với 2.650.000 sĩ quan và binh sĩ, một khối lượng binh lực lớn nhất
kể từ khi khởi đầu cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức">Chiến tranh Xô-Đức</a>.
Nhưng với trận tuyến dài đến trên 1600 km, mật độ binh lực chỉ được
phân bố đậm đặc trên các hướng tấn công chính. Hình thế binh lực của
quân đội Liên Xô bố trí từ Bắc xuống Nam cũng không đồng đều giữa các
phương diện quân:<sup class="reference" id="cite_ref-K._Zhukov_p_3_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-K._Zhukov_p_3-14">[14]</a></sup><br />
<ul>
<li><i><b>Phương diện quân Trung Tâm</b></i> <i>(từ ngày 20 tháng 10 đổi tên thành <b>Phương diện quân Belorussia</b>)</i> do đại tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Konstantin_Konstantinovich_Rokossovsky" title="Konstantin Konstantinovich Rokossovsky">K. K. Rokossovsky</a>
làm tư lệnh; thượng tướng M. S. Malinin làm tham mưu trưởng; trung
tướng K. F. Teleghin là ủy viên hội đồng quân sự với 7 tập đoàn quân
trong đội hình ở thời điểm khai trận:
<ul>
<li><i>Tập đoàn quân xe tăng 2</i> do các trung tướng A. G. Rodin và I. S. Bogdanov lần lượt chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 7 lữ đoàn xe tăng; 3 lữ đoàn và 2 tiểu đoàn cơ giới; 3 trung đoàn pháo tự hành</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn và 3 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo chống tăng; 3 trung đoàn súng cối.</li>
<li>Phòng không: 2 lữ đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 3</i> do trung tướng P. S. Rybalko chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 9 lữ đoàn xe tăng; 5 lữ đoàn và 3 tiểu đoàn cơ giới; 8 trung đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn và 4 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 3 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 13</i> do trung tướng N. P. Pukhov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 13 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 5 lữ đoàn xe tăng; 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn cơ giới; 2 trung đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 6 trung đoàn pháo chống tăng; 6 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 4 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li>'<i>Tập đoàn quân 48</i> do trung tướng P. L. Romanenko chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 8 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng;</li>
<li>Pháo binh: 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo chống tăng; 2 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn;</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 60</i> do trung tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivan_Danilovich_Chernyakhovsky" title="Ivan Danilovich Chernyakhovsky">I. D. Chernyakhovsky</a> chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 9 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 3 trung đoàn cơ giới; 1 trung đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn và 6 trung đoàn pháo chống tăng; 3 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 65</i> do tướng P. I. Batov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 12 sư đoàn và 1 lữ đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 3 lữ đoàn xe tăng và 1 lữ đoàn cơ giới; 2 trung đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Kỵ binh: 1 lữ đoàn;</li>
<li>Pháo binh: 3 sư đoàn và 2 trung đoàn pháo; 4 trung đoàn pháo chống tăng; 6 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 2 sư đoàn và 2 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân không quân 16</i> do thượng tướng S. I. Rudelko chỉ huy.</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Phương diện quân Voronezh</b></i> <i>(từ ngày 20 tháng 10 năm 1943 là <b>Phương diện quân Ukraina 1</b>)</i> do đại tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikolai_Fyodorovich_Vatutin" title="Nikolai Fyodorovich Vatutin">N. F. Vatutin</a>
làm tư lệnh, trung tướng S. P. Ivanov làm tham mưu trưởng, thiếu tướng
K. S. Krainyukov làm ủy viên hội đồng quân sự với 9 tập đoàn quân ở thời
điểm khai trận:
<ul>
<li><i>Tập đoàn quân 38</i> do trung tướng N. E. Chibisov và thượng tướng K. S. Moskalenko (từ tháng 10 năm 1943) lần lượt chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 9 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 3 trung đoàn cơ giới;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn pháo binh hỗn hợp, 1 lữ đoàn và 4 trung đoàn pháo; 5 trung đoàn pháo chống tăng; 3 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 40</i> do trung tướng K. S. Moskalenko và trung tướng F. F. Zhmachenko (từ tháng 10 năm 1943) lần lượt chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 6 sư đoàn và 1 lữ đoàn <i>(Lữ đoàn bộ binh Tiệp Khắc 1)</i>;</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn, 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn pháo chống tăng;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 27</i> do trung tướng S. G. Trofimenko chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 9 sư đoàn;</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 47</i> do các trung tướng P. P. Korzun, F. F. Zhmachenko và V. S. Polenov lần lượt chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 6 sư đoàn;</li>
<li>Pháo binh: 4 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 2 trung đoàn;</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 4</i> do các trung tướng A. I. Zyghin và I. V. Galanin lần lượt chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 2 trung đoàn xe tăng</li>
<li>Pháo binh: 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo chống tăng; 1 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 6</i> do trung tướng I. M. Chistyakov chỉ huy, trung biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 10 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng và 8 trung đoàn cơ giới;</li>
<li>Pháo binh: 2 sư đoàn, 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo chống tăng;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 5 trung đoàn;</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân xe tăng 1</i> do trung tướng M.E. Katukov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 7 lữ đoàn xe tăng và 2 trung đoàn xe tăng; 2 lữ đoàn cơ
giới; 4 trung đoàn pháo tự hành; 1 trung đoàn và 2 tiểu đoàn trinh sát
cơ giới;</li>
<li>Pháo binh: 2 trung đoàn pháo;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 4 trung đoàn phòng không</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 5</i> do trung tướng A S. Zhadov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 8 sư đoàn;</li>
<li>Thiết giáp: 2 lữ đoàn và 2 trung đoàn cơ giới;</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo; 2 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo chống tăng; 2 trung đoàn pháo phản lực; 1 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân không quân 2</i> do thượng tướng S. S. Krasovsky chỉ huy A. S. Zhadov chỉ huy, trong biên chế có:</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Phương diện quân Thảo nguyên</b></i> <i>(từ ngày 20 tháng 10 năm 1943 là <b>Phương diện quân Ukraina 2</b>)</i> do thượng tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivan_Stepanovich_Koniev" title="Ivan Stepanovich Koniev">I. S. Koniev</a>
làm tư lệnh, trung tướng M. V. Zakharov làm tham mưu trưởng, trung
tướng I. Z. Susaykov làm ủy viên hội đồng quân sự với 5 tập đoàn quân ở
thời điểm khai trận:
<ul>
<li><i>Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5</i> do trung tướng P. A. Rotmistrov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 8 lữ đoàn xe tăng; 5 lữ đoàn và 2 trung đoàn cơ giới; 6 trung đoàn pháo tự hành;</li>
<li>Pháo binh: 4 trung đoàn pháo; 3 trung đoàn pháo chống tăng; 5 trung đoàn súng cối;</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 3 trung đoàn;</li>
<li>Không quân: 1 phi đội trinh sát đường không.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 7</i> do trung tướng M. S. Sumilov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 7 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng; 3 trung đoàn cơ giới; 1 trung đoàn pháo tự hành; 2 trung đoàn trinh sát cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 1 lữ đoàn và 4 trung đoàn pháo chống tăng; 2 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 53</i> do trung tướng I. M. Mangarov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 6 sư đoàn;</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn, 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo chống tăng; 3 trung đoàn súng cối.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 57</i> do trung tướng N. A. Gaghen chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 8 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng, 2 trung đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo chống tăng, 1 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 2 trung đoàn.</li>
<li>Không quân: 1 trung đoàn đổ bộ đường không</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 69</i> do trung tướng V. D. Kryuchenkin chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 7 sư đoàn</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo, 1 trung đoàn chống tăng, 1 trung đoàn cối</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân không quân 5</i> do tướng S. K. Gryunov chỉ huy.</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Phương diện quân tây nam</b>:</i> (từ ngày 20 tháng 10 năm 1943 đổi thành <b>Phương diện quân Ukraina 3</b>) <i>do đại tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rodion_Yakovlevich_Malinovsky" title="Rodion Yakovlevich Malinovsky">R. Ya. Malinovsky</a>
làm tư lệnh, trung tướng F. I. Kozhenevich làm tham mưu trưởng, trung
tướng A. S. Zhentov là ủy viên hội đồng quân sự, đội hình tại thời điểm
khai trận gồm có:</i>
<ul>
<li><i>Tập đoàn quân 46</i> do trung tướng V. V. Glagolev chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 6 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 3 trung đoàn cơ giới, 2 tiểu đoàn trinh sát;</li>
<li>Pháo binh: 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo; 2 trung đoàn pháo chống tăng; 2 trung đoàn súng cối; 1 trung đoàn pháo phản lực</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 2 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 1</i> do thượng tướng V. I. Kuznetsov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 9 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng, 2 trung đoàn pháo tự hành, 1 trung đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn pháo binh hỗn hợp; 1 trung đoàn pháo, 2 trung đoàn chống tăng; 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn súng cối.</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 6</i> (gồm cả Tập đoàn quân 12 sáp nhập vào) do trung tướng I. T. Slemin chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 8 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 sư đoàn và 1 trung đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 2 trung đoàn pháo, 1 trung đoàn chóng tăng, 1 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 2 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 8</i> do thượng tướng V. I. Chuikov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 9 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng, 4 trung đoàn cơ giới, 1 trung đoàn pháo tự hành</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn, 2 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 2
trung đoàn chống tăng; 3 trung đoàn súng cối; 1 trung đoàn pháo phản
lực.</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 2 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 12</i> do thiếu tướng A. I. Danilov chỉ huy, từ ngày 30 tháng 10 sáp nhập vào Tập đoàn quân 6.</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 3</i> do trung tướng D. D. Lelyutsenko chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 10 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 5 lữ đoàn xe tăng; 5 lữ đoàn cơ giới; 3 trung đoàn pháo tự hành</li>
<li>Pháo binh: 2 sư đoàn và 2 trung đoàn pháo; 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn chống tăng; 4 trung đoàn súng cối.</li>
<li>Phòng không: 1 sư đoàn và 3 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân không quân 17</i> do thượng tướng V. S. Sudets chỉ huy.</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Phương diện quân Nam</b></i> <i>(từ ngày 20 tháng 10 năm 1943 đổi thành <b>Phương diện quân Ukraina 4</b>)</i> do thượng tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fyodor_Ivanovich_Tolbukhin" title="Fyodor Ivanovich Tolbukhin">F. I. Tonbukhin</a>
chỉ huy, trung tướng S. S. Biryuzov làm tham mưu trưởng, thượng tướng
E. A. Shadenko làm ủy viên hội đồng quân sự. Đội hình ở thời điểm khai
trận gồm có:
<ul>
<li><i>Tập đoàn quân 51</i> do trung tướng Ya. G. Kreyzer chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 10 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn xe tăng, 3 lữ đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn và 4 trung đoàn pháo, 4 trung đoàn chống tăng, 1 trung đoàn súng cối.</li>
<li>Phòng không: 2 sư đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân cận vệ 2</i> do trung tướng G. F. Zakharov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 7 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 trung đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh 2 trung đoàn pháo, 1 trung đoàn chống tăng, 1 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân xung kích 5</i> do thượng tướng V. D. Tsvetayev chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn xe tăng, 1 trung đoàn cơ giới;</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo, 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo chống tăng, 1 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 2 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 28</i> do thiếu tướng A. N. Melnikov chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 7 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 trung đoàn cơ giới</li>
<li>Pháo binh: 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn pháo, 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo phản lực, 1 trung đoàn súng cối</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân 44</i> do thiếu tướng V. A. Khomenko chỉ huy; đến tháng 10 năm 1943, sáp nhập vào Tập đoàn quân xung kích 5; trong biên chế có:
<ul>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn</li>
<li>Kỵ binh: 3 sư đoàn</li>
<li>Thiết giáp: 1 lữ đoàn và 2 trung đoàn cơ giới, 1 trung đoàn pháo tự hành</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo, 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn pháo chống tăng, 1 lữ đoàn và 1 trung đoàn súng cối.</li>
<li>Phòng không: 3 trung đoàn.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Tập đoàn quân không quân 8</i> do trung tướng T. T. Khryukin chỉ huy</li>
</ul>
</li>
</ul>
<h4>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch">Kế hoạch</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:RIAN_archive_60236_Soldiers_on_the_march.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="433" data-file-width="600" height="217" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/RIAN_archive_60236_Soldiers_on_the_march.jpg/300px-RIAN_archive_60236_Soldiers_on_the_march.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Liên Xô hành quân ra tuyến sông Dniepr, ngày 1 tháng 9 năm 1943. (Ảnh của RIA NOVOSTI)</div>
</div>
</div>
Ngay trong khi các chiến dịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Kutuzov" title="Chiến dịch Kutuzov">Chiến dịch Kutuzov</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng_Belgorod-Kharkov" title="Chiến dịch phản công Belgorod-Kharkov">Belgorod-Kharkov</a>
còn đang tiếp diễn, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô đã bắt đầu vạch kế
hoạch cho chiến cục thu đông 1943. I. V. Stalin yêu cầu tập trung lực
lượng để thu hồi vùng Donbas và toàn bộ tả ngạn Ukraina trong thời gian
sớm nhất do ý nghĩa kinh tế - quốc phòng quan trọng của khu vực này. Ông
đồng ý với đánh giá của Bộ Tổng tham mưu Liên Xô cho rằng quân đội Đức
Quốc xã không có khả năng để tổ chức một cuộc tấn công lớn trên mặt trận
Xô-Đức nhưng vẫn còn đủ binh lực để tổ chức phòng ngự tích cực và tiến
hành một số đòn phản kích. Các trận đánh ở Bogodukhov, Akhtyrka và
Poltava hồi tháng 8 năm 1943 đã chứng minh điều đó.<sup class="reference" id="cite_ref-K._Zhukov_p_3_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-K._Zhukov_p_3-14">[14]</a></sup><br />
Kế hoạch của Bộ Tổng tham mưu quân đội Liên Xô đề xuất việc triển
khai tấn công về phía tây và tây nam trên tất cả các mặt trận cánh nam
chiến trường Xô-Đức, tiến đến ranh giới phía đông Belorussia và sông
Dniepr, đánh chiếm một số đầu cầu xung yếu trên bờ Tây sống Dniepr làm
bàn đạp cho chiến dịch tiếp theo. Tuy nhất trí với các mục tiêu cơ bản
của chiến dịch nhưng nguyên soái G. K. Zhukov cho rằng các phương thức
tấn công vỗ mặt sẽ không bảo đảm chia cắt, bao vây chủ lực quân đội Đức
Quốc xã và làm cho chiến dịch kế tiếp sẽ khó khăn hơn. Ông đề xuất tổ
chức một đòn đột kích mạnh và tập trung từ chính diện Izyum - Kharkov
tới chính diện Dniepropetrovsk - Zaporozhe để cắt Cụm tập đoàn quan Nam
Đức làm đôi, sau đó bao vây và thanh toán từng cụm. Tổng tư lệnh tối cao
I. V. Stalin bất chấp ý kiến ủng hộ G. K. Zhukov của tổng tham mưu
trưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksey_Innokent%27evich_Antonov" title="Aleksey Innokent'evich Antonov">A. I. Antonov</a> vẫn ra lệnh nhanh chóng quét hết quân Đức khỏi tả ngạn Ukraina bằng các đòn đánh chính diện.<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup><br />
Sự cẩn trọng của G. K. Zhukov dựa trên những căn cứ về binh lực và
phương tiện cũng như hình thái. Trong khi cánh trái của Phương diện quân
tây nam có Tập đoàn quân cận vệ 3 có sức mạnh bằng 1 tập đoàn quân xe
tăng và 1 tập đoàn quân bộ binh cộng lại thì cánh phải của phương diện
quân này cũng với Phương diện quân Voronezh vừa trải qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_V%C3%B2ng_cung_Kursk" title="Trận Vòng cung Kursk">Chiến dịch Kursk</a>
rất ác liệt với nhiều tổn thất nặng nề, cần được bổ sung quân số và
phương tiện. Tuy nhiên, sự nóng vội của I. V. Stalin lại có một lý do
tổng quát hơn, đó là việc thu hồi vùng Donbas và tả ngạn Ukraina cần làm
nhanh để giảm thiểu sự phá hoại của đối phương đang muốn biến khu vực
này thành một "vùng trắng". Do đó, thay cho vai trò vu hồi của các mũi
đột kích sâu, Bộ Tổng tham mưu Liên Xô đưa ra phương án sử dụng tối đa
các đội du kích mạnh vốn đã hoạt động ở vùng này từ nửa cuối năm 1941
với nhiệm vụ tiến hành cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh đường sắt (trang chưa được viết)">chiến tranh đường sắt</a>,
phá hoại tối đa các chuyến giao thông, không cho quân đội Đức Quốc xã
tăng viện lên phía trước hay chuyên chở các thiết bị công nghiệp quan
trọng ra khỏi Donbas về phía tây; đồng thời phối hợp với quân báo và các
đơn vị trinh sát bí mật ngăn chặn các hoạt động phá hoại của quân Đức
khi rút lui. Phương án này được Đại bản doanh thông qua.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
Đại bản doanh Bộ Tổng tư lệnh Liên Xô cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_so%C3%A1i" title="Nguyên soái">nguyên soái</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgi_Konstantinovich_Zhukov" title="Georgi Konstantinovich Zhukov">G. K. Zhukov</a> làm đại diện Đại bản doanh, chỉ đạo phối hợp tác chiến giữa các <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_di%E1%BB%87n_qu%C3%A2n" title="Phương diện quân">phương diện quân</a> Trung Tâm và Voronezh; nguyên soái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Mikhaylovich_Vasilevskiy" title="Aleksandr Mikhaylovich Vasilevskiy">A. M. Vasilevsky</a>
làm đại diện Đại bản doanh, chỉ đạo phối hợp tác chiến giữa các phương
diện quân tây nam và Nam. Các đại diện Đại bản doanh có quyền thay mặt
Tổng tư lệnh tối cao quyết định các vấn đề chiến lược của các phương
diện quân được giao phụ trách ngay tại mặt trận.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_.C4.90.E1.BB.A9c_Qu.E1.BB.91c_x.C3.A3">Quân đội Đức Quốc xã</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Binh_l.E1.BB.B1c_2">Binh lực</span></h4>
Vào thời điểm 4 tháng cuối năm 1943, quân đội Đức Quốc xã tại cánh Nam mặt trận Xô Đức có Cụm tập đoàn quân Nam do thống chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erich_von_Manstein" title="Erich von Manstein">Erich von Manstein</a>
làm tư lệnh, trung tướng Theodor Busse làm tham bưu trưởng, gồm 3 tập
đoàn quân bộ binh, 2 tập đoàn quân xe tăng, 1 tập đoàn quân không quân.
Đây là Cụm tập đoàn quân mạnh nhất của quân đội Đức Quốc xã trên mặt
trận phía đông như lại phải phụ trách tuyến mặt trận dài, chiếm khoảng
gần 50% tổng chiều dài mặt trận Xô-Đức. Tham gia chiến dịch còn có Tập
đoàn quân 2 ở cánh trái của Cụm tập đoàn quân Trung Tâm do các thống chế
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCnther_von_Kluge" title="Günther von Kluge">Günther von Kluge</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ernst_Busch_%28th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF%29" title="Ernst Busch (thống chế)">Ernst Busch</a> (từ tháng 10 năm 1943) làm tư lệnh. Đội hình bố trí từ Bắc xuống Nam ở thời điểm khai trận gồm có:<br />
<ul>
<li><i><b>Tập đoàn quân 2</b></i> do thượng tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_von_Saucken&action=edit&redlink=1" title="Dietrich von Saucken (trang chưa được viết)">Dietrich von Saucken</a> làm tư lệnh, trung tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gustav_von_Harteneck&action=edit&redlink=1" title="Gustav von Harteneck (trang chưa được viết)">Gustav von Harteneck</a> làm tham mưu trưởng. Trong biên chế có:
<ul>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 35</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Wiese&action=edit&redlink=1" title="Friedrich Wiese (trang chưa được viết)">Friedrich Wiese</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (6, 31, 216, 258 (thiếu), và 383)</li>
<li>Thiết giáp: 3 tiểu đoàn xe tăng hạng nặng (505, 654, 656)</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn (637) và 2 trung đoàn (47 và 63) pháo binh
nặng, 2 sư đoàn (69 và 109) và 2 trung đoàn (616 và 851) pháo binh nhẹ.</li>
<li>Phòng không: 2 sư đoàn 244 và 909</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 20</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rudolf_Freiherr_von_Roman&action=edit&redlink=1" title="Rudolf Freiherr von Roman (trang chưa được viết)">Rudolf Freiherr von Roman</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (45, 102, 137, 251, 292)</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn pháo binh nặng (604); 3 sư đoàn pháo binh nhẹ (425, 430, 850); 1 trung đoàn pháo binh hỗn hợp (904),</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn (41)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 7 của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anton_Dostler" title="Anton Dostler">Anton Dostler</a>, binh lực gồm có:</i>
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (68, 75, 88, 213 và 323)</li>
<li>Thiết giáp: Trung đoàn pháo tự hành 202</li>
<li>Pháo binh: Sư đoàn 616</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 13</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Arthur_Hauffe&action=edit&redlink=1" title="Arthur Hauffe (trang chưa được viết)">Arthur Hauffe</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (183, 208, 340, 377)</li>
<li>Thiết giáp: Sư đoàn xe tăng 7</li>
<li>Kỵ binh: Sư đoàn kỵ binh 5</li>
<li>Pháo binh: Sư đoàn pháo binh nặng 559</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 46</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hans_Gollnick&action=edit&redlink=1" title="Hans Gollnick (trang chưa được viết)">Hans Gollnick</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 2 sư đoàn xe tăng (5 và 16), 1 trung đoàn pháo tự hành (743)</li>
<li>Kỵ binh: Sư đoàn kỵ binh 2 và lữ đoàn kỵ binh 1 SS</li>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (Cụm quân Manteuffel gồm các sư đoàn 7, 36, 134, 253 và 342)</li>
<li>Pháo binh: Sư đoàn pháo binh hỗn hợp 906, trung đoàn pháo chống tăng 100, trung đoàn pháo phản lực 103</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 56</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anton_Gra%C3%9Fer&action=edit&redlink=1" title="Anton Graßer (trang chưa được viết)">Anton Graßer</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 2 sư đoàn xe tăng (4 và 12)</li>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (14, 131, 203, 321)</li>
<li>Pháo binh: <i>(không có số liệu)</i></li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 7 Hungary</i></li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân xe tăng 4</b></i> do thượng tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hoth" title="Hermann Hoth">Hermann Hoth</a> làm tư lệnh, trung tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Fangohr&action=edit&redlink=1" title="Friedrich Fangohr (trang chưa được viết)">Friedrich Fangohr</a> làm tham mưu trưởng. Trong biên chế có:
<ul>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 48</i> do các tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_von_Knobelsdorff&action=edit&redlink=1" title="Otto von Knobelsdorff (trang chưa được viết)">Otto von Knobelsdorff</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dietrich_von_Choltitz" title="Dietrich von Choltitz">Dietrich von Choltitz</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Heinrich_Eberbach&action=edit&redlink=1" title="Heinrich Eberbach (trang chưa được viết)">Heinrich Eberbach</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hermann_Balck" title="Hermann Balck">Hermann Balck</a> lần lượt chỉ huy, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 3 sư đoàn xe tăng (8, 11, 19) và sư đoàn cơ giới
"Großdeutschland"; 1 sư đoàn pháo tự hành (911), lữ đoàn cơ giới 10 và
trung đoàn cơ giới 39.</li>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn (179, "Adolf Hitler" và "Das Reich")</li>
<li>Pháo binh: 2 sư đoàn pháo binh nặng (101 và 842); 2 trung đoàn pháo binh nhẹ (70 và 109)</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn (911.)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 24</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Walther_Nehring&action=edit&redlink=1" title="Walther Nehring (trang chưa được viết)">Walther Nehring</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 3 sư đoàn xe tăng (1, 17 và 27), 1 sư đoàn cơ giới (239)</li>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (10, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_B%E1%BB%99_binh_34_%28%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3%29" title="Sư đoàn Bộ binh 34 (Đức Quốc Xã)">34</a>, 82, 112 và 444)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 52</i> của tướng Hans-Karl von Scheele, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_B%E1%BB%99_binh_76_%28%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3%29" title="Sư đoàn Bộ binh 76 (Đức Quốc Xã)">76</a>, 255, 332, 384)</li>
<li>Thiết giáp: 1 trung đoàn xe tăng (thuộc sư đoàn xe tăng 13).</li>
<li>Không quân: Sư đoàn đổ bộ đường không 2</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 59</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurt_von_der_Chevallerie&action=edit&redlink=1" title="Kurt von der Chevallerie (trang chưa được viết)">Kurt von der Chevallerie</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn (217, 263 và 391)</li>
<li>Thiết giáp: sư đoàn xe tăng 2, sư đoàn cơ giới 516, sư đoàn pháo tự hành 276</li>
<li>Pháo binh: sư đoàn pháo binh nặng 85, các trung đoàn pháo binh nhẹ 787 và 65, trung đoàn pháo chống tăng 276</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân 8</b> (nguyên là Cụm tác chiến Kempf)</i> do tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Werner_Kempf&action=edit&redlink=1" title="Werner Kempf (trang chưa được viết)">Werner Kempf</a> chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li>Quân đoàn xe tăng 3 của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Schulz&action=edit&redlink=1" title="Friedrich Schulz (trang chưa được viết)">Friedrich Schulz</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 3 sư đoàn xe tăng (3, 6, 14)</li>
<li>Bộ binh: 2 sư đoàn (30 và 367)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 11</i> của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erhard_Raus" title="Erhard Raus">Erhard Raus</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_B%E1%BB%99_binh_57_%28%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3%29" title="Sư đoàn Bộ binh 57 (Đức Quốc Xã)">57</a>, 72, 167)</li>
<li>Thiết giáp: 1 sư đoàn xe tăng ("Wiking")</li>
<li>Pháo binh: Lữ đoàn quân tình nguyện SS</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 42</i> của tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Franz_Mattenklott&action=edit&redlink=1" title="Franz Mattenklott (trang chưa được viết)">Franz Mattenklott</a>, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn (153, 355, 381) và sư đoàn khinh binh Romania</li>
<li>Thiết giáp: 2 trung đoàn xe tăng (thuộc sư đoàn xe tăng 13)</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân xe tăng 1</b></i> do các trung tướng Eberhard
von Mackensen và Hans-Valentin Hube (từ 29 tháng 10) làm tư lệnh, thiếu
tướng Walther Wenck làm tham mưu trưởng, trong biên chế có:
<ul>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 57</i> của tướng Hans-Karl Freiherr von Esebeck, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 3 sư đoàn xe tăng (9, 23 và "Totenkopf")</li>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (15, 62, 198 và 294)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn xe tăng 40</i> do các tướng Gotthard Heinrici và Ferdinand Schörner (từ ngày 15 tháng 11) chỉ huy, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Thiết giáp: 2 sư đoàn xe tăng (10, 17), 1 sư đoàn cơ giới (16)</li>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn(111, 123, 258, 336)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 30</i> của tướng Maximilian Fretter-Pico, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 5 sư đoàn (257, 304, 306, 387 và sư đoàn bộ binh 12 Romania)</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân 6</b></i> (tái lập) do các tướng Karl-Adolf Hollidt và Maximilian de Angelis (từ 22 tháng 11) chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 4'</i>(tái lập) của tướng Friedrich Mieth, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (3, 79, 101 và 302)</li>
<li>Thiết giáp: 1 sư đoàn xe tăng (24)</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn (65) và 1 trung đoàn pháo binh hạng nặng (507); 3 trung đoàn pháo binh nhẹ (72, 154 và 731)</li>
<li>Phòng không: 2 trung đoàn (259 và 277).</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 29</i> của tướng Erich Brandenberger, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 4 sư đoàn (9, 17, 97, 335)</li>
<li>Pháo binh: 1 sư đoàn pháo binh nặng (777), 1 sư đoàn (140) và 3
trung đoàn pháo binh nhẹ (40, 844, 737); 1 trung đoàn chống tăng (721)</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn (243)</li>
<li>Không quân: Sư đoàn đổ bộ đường không 15</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân 17</b></i> Do tướng Erwin Jaenecke chỉ huy, trong biên chế có:
<ul>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 44</i> của tướng Friedrich Köchling, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 2 sư đoàn Đức (98 và 125); 3 sư đoàn Romania (3, 10, 24)</li>
<li>Kỵ binh: 1 sư đoàn Đức (4), 1 sư đoàn Romania (4)</li>
<li>Pháo binh: sư đoàn pháo binh nặng 732 (thiếu), 1 trung đoàn pháo binh nhẹ (792), 2 sư đoàn pháo bờ biển 148 và 707</li>
<li>Phòng không: 1 trung đoàn (249)</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 49</i> của tướng Rudolf Konrad, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 3 sư đoàn (46, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_B%E1%BB%99_binh_50_%28%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3%29" title="Sư đoàn Bộ binh 50 (Đức Quốc Xã)">50</a>, 99)</li>
<li>Kỵ binh: 2 sư đoàn (1, 4)</li>
<li>Pháo binh: trung đoàn 4 pháo binh nhẹ</li>
<li>Pháo binh: 2 sư đoàn pháo binh nặng 154 và 607; trung đoàn pháo binh nhẹ 60.</li>
<li>Phòng không: Trung đoàn phòng không 144.</li>
</ul>
</li>
<li><i>Quân đoàn bộ binh 5</i> của tướng Karl Allmendinger, binh lực gồm có:
<ul>
<li>Bộ binh: 1 sư đoàn (73)</li>
<li>Bộ binh sơn chiến: 2 sư đoàn Đức (1, 4), 1 sư đoàn Romania (3)</li>
<li>Kỵ binh: 1 sư đoàn Romania (6)</li>
<li>Pháo binh: 1 trung đoàn pháo binh nặng (II/732); 2 trung đoàn pháo binh nhẹ (42, 634); 2 trung đoàn pháo bờ biển (338, 789)</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li><i><b>Tập đoàn quân không quân 4</b></i> của thượng tướng Wolfram von Richthofen.</li>
</ul>
<h4>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_2">Kế hoạch</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Panther-Wotan" title="Phòng tuyến Panther-Wotan">Phòng tuyến Panther-Wotan</a> </i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 352px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Map_of_dnieper_battle_grand.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="956" data-file-width="1256" height="266" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Map_of_dnieper_battle_grand.jpg/350px-Map_of_dnieper_battle_grand.jpg" width="350" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ tuyến phòng thủ "Bức tường phía đông" của quân đội Đức Quốc xã năm 1943</div>
</div>
</div>
Với mục đích xây dựng hệ thống phòng ngự nhằm ngăn chặn đà tiến công
của Hồng quân, hệ thống phòng ngự sông Dniepr đã được xây dựng vào ngày
11 tháng 8 năm 1943 với tiến độ rất nhanh chóng. Hàng loạt các công sự
kiên cố đã được xây dựng dọc theo bờ Tây sông Dnepr. Tuy nhiên, quân đội
Đức Quốc xã vẫn không đủ thời gian để thiết lập các mạng lưới công sự
dày đặc và có chiều sâu trên phòng tuyến này trong thời gian quá ngắn.
Thay vào đó, binh lực chủ yếu được tập trung tại những vị trí mà quân
đội Liên Xô có thể sẽ dùng để vượt sông Dniepr như các vị trí gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kremenchuk" title="Kremenchuk">Kremenchuk</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanev&action=edit&redlink=1" title="Kanev (trang chưa được viết)">Kanev</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cherkasy" title="Cherkasy">Cherkasy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zaporizhia" title="Zaporizhia">Zaporozhye</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikopol,_Ukraina" title="Nikopol, Ukraina">Nikopol</a>. Bản thân thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kiev" title="Kiev">Kiev</a> nằm trên cả hai bờ sông Dniepr cũng được tổ chức thành một cụm cứ điểm phòng thủ mạnh.<sup class="reference" id="cite_ref-manstein15_10-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-manstein15-10">[10]</a></sup> Trên phòng tuyến sông Dniepr, quân đội Đức Quốc xã vẫn sử dụng chiến thuật "bức tường thép" bằng xe tăng như đã áp dụng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng_Salsk-Rostov" title="Chiến dịch phản công Salsk-Rostov">cuộc phòng ngự tại Rostov và sông Mius</a>.
Hệ thống phòng ngự sông Dniepr nối liền với tuyến phòng ngự sông Mius ở
phía nam và tuyến phòng ngự sông Berezina ở phái Bắc, kéo dài từ Narva
trên bờ biển Baltic đến Melitopol trên bờ Biển Đen tạo thành một tuyến
phòng thủ liên tục được Adolf Hitler đặt tên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%A9c_t%C6%B0%E1%BB%9Dng_ph%C3%ADa_%C4%91%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Bức tường phía đông (trang chưa được viết)">Bức tường phía đông</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-mellenthin15_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-mellenthin15-8">[8]</a></sup>
Nhằm ngăn chặn tối đa tốc độ tấn công của quân đội Liên Xô, quân đội
Đức Quốc xã và các lực lượng SS còn nhận được lệnh phá hủy toàn bộ mọi
phương tiện và lương thực có thể được quân đội Liên Xô sử dụng tại những
vùng đất mà họ rời bỏ, tạo ra một sa mạc.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-17">[17]</a></sup> Các cây cầu qua sông Dniepr luôn được đặt trong tình trạng có thể cho phá nổ bất cứ lúc nào.<sup class="reference" id="cite_ref-mellenthin15_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-mellenthin15-8">[8]</a></sup><br />
Cuộc họp giữa Hitler và các tướng lĩnh cao cấp Đức Quốc xã tại
Kenigsberg ngày 15 tháng 8 năm 1943 diễn ra căng thẳng. Ý đồ rút về
tuyến sông Dniepr để phòng thủ ban đầu không được Hitler chấp nhận, đơn
giản là vì người Đức không quen với việc phải rút lui. Đến khi khi thống
chế Erich von Manstein chứng minh rằng với binh lực hiện có thì ngay cả
việc phòng thủ tại chỗ cũng đã là không thể, chưa nói đến phòng ngự cơ
động và phản kích thì Hitler mới chịu nhượng bộ. Hitler cũng không đồng ý
với kế hoạch phòng thủ thụ động của Bộ Tổng tham mưu Đức đưa ra mà yêu
cầu phải liên tục phản đột kích và các cánh quân chủ lực của quân đội
Liên Xô.<sup class="reference" id="cite_ref-bevin19_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-bevin19-18">[18]</a></sup>
Ngày 27 tháng 8, Hitler rời Tổng hành dinh ở Đông Phổ bay đến Vinitsa
để gặp thống chế Manstein. Tại đây, Manstein đã đặt ra cho Hitler một sự
lựa chọn rất rõ ràng: hoặc là tăng viện cho Cụm tập đoàn quân Nam ít
nhất là 12 sư đoàn, đồng thời thay thế những trung đoàn bị suy yếu bằng
các trung đoàn mới điều đến từ các khu vực khác còn đang yên tĩnh trên
mặt trận phía đông, hoặc là bỏ Donbas để giải thoát cho các lực lượng
chủ yếu của Cụm tập đoàn quân. Hitler hứa sẽ tăng viện nhưng đã không
thể thực hiện được lời hứa đó. Các cuộc tấn công của Phương diện quân
Briansk vào Tập đoàn quân xe tăng 2 (Đức) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Smolensk_%281943%29" title="Chiến dịch Smolensk (1943)">cuộc tấn công của quân đội Liên Xô vào Smolensk</a>
đã làm cho thống chế Günther von Kluge ngay trong ngày 28 tháng 8 buộc
phải báo cáo với Hitler rằng không thể điều đi bất kỳ một sư đoàn nào
tại cụm tập đoàn quân này. Cụm tập đoàn quân Bắc cũng không thể cho bớt
di dù chỉ một sư đoàn.<sup class="reference" id="cite_ref-manstein15_10-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-manstein15-10">[10]</a></sup> Erich von Manstein viết:<br />
<blockquote class="toccolours" style="display: table; float: none; padding: 10px 15px 10px 15px;">
<i>"Từ tình hình này, tôi kết luận rằng chúng ta không thể giữ được
Donbass nếu không có sẵn trong tay những lực lượng dự bị. Hơn thế nữa,
một hiểm họa đang treo trên đầu cánh Nam của Cụm tập đoàn quân nếu như ở
sườn phía bắc, Tập đoàn quân xe tăng 4 và Tập đoàn quân 8 không chịu
nổi các đòn tấn công của đối phương trên hướng chung đến sông Dniepr"</i><sup class="reference" id="cite_ref-manstein15_10-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-manstein15-10">[10]</a></sup><br />
</blockquote>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch">Diễn biến chiến dịch</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ya_12_7cut.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="177" data-file-width="300" height="151" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/38/Ya_12_7cut.jpg/256px-Ya_12_7cut.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Pháo binh Liên Xô vào trận địa</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_.C4.91.E1.BA.A7u">Giai đoạn đầu</span></h3>
Mặc dù chiếm ưu thế về quân số và phương tiện nhưng cuộc tổng tấn
công của quân đội Liên Xô trên 1.400 km tổng độ dài mặt trận từ Nam
Smolensk đến Taganrog lại khởi đầu chậm chạp và khó khăn, quân đội Đức
Quốc xã đã biến các thành phố, thị xã, thị trấn và làng mạc ở Đông
Ukraina thành các cụm cứ điểm phòng ngự mạnh. Ngay cả khi rút những lực
lượng cơ bản của mình về phía sau, Bộ tư lệnh Cụm tập đoàn quân Nam
(Đức) vẫn yêu cầu mỗi sư đoàn, quân đoàn đều phải để lại những đội quân
cản hậu, phục kích để ngăn chặn đà tiến công của đối phương. Tuy nhiên,
chỉ sau ba tuần đầu tiên, trên không gian tương đối bằng phẳng của vùng
tả ngạn sông Dniepr, các binh đoàn xung kích của quân đội Liên Xô đã
tiến về phía tây từ 100 đến hơn 200 cây số. Trên hai hướng Kiev và hạ
lưu sông Dniepr, các cuộc tấn công của các phương diện quân Belorussia,
Ukraina 3 và 4 đã đạt đến chiều sâu chiến thuật trên 300 km. Một loạt
các chiến dịch nhánh được mở trên các hướng tấn công chính.<sup class="reference" id="cite_ref-bevin19_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-bevin19-18">[18]</a></sup>
Các trận đánh lớn mở đầu chiến dịch đã được quân đội Liên Xô triển khai
trên các hướng Chernigov-Poltava và Chernigov-Pripyat, nơi cách đó hai
tháng còn là các căn cứ hậu cần của quân Đức cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_V%C3%B2ng_cung_Kursk" title="Trận Vòng cung Kursk">trận Kursk</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chernigov-Poltava">Chernigov-Poltava</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Chernigov-Poltava" title="Chiến dịch Chernigov-Poltava">Chiến dịch Chernigov-Poltava</a></i></div>
</dd></dl>
Cuộc tấn công của các phương diện quân Liên Xô trên hướng này đã gặp
phải sức chống trả mạnh mẽ của 4 tập đoàn quân xe tăng và 3 tập đoàn
quân bộ binh Đức. Phương diện quân Voronezh và Phương diện quân Thảo
nguyên phải mất 20 ngày đầu của cuộc tấn công để đẩy lùi các quân đoàn
xe tăng 3, 24 và 48 (Đức) ra khỏi các bàn đạp tấn công được tạo thành
sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng_Belgorod-Kharkov" title="Chiến dịch phản công Belgorod-Kharkov">Chiến dịch Belgorod-Kharkov</a>.
Tập đoàn quân cận vệ 7 bị chặn lại trước cửa ngõ Merefa phía nam
Kharkov và phải đến ngày 5 tháng 9 mới chiếm được đầu mối đường sắt quan
trọng này. Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 và Tập đoàn quân 53 phải mất
một tuần mới chiếm được Lyubotinsk, mở đường tiến ra Poltava. Ở phía
nam, các tập đoàn quân 6, 46 và cận vệ 1 (Liên Xô) cũng tiến lên rất
chậm chạp trước các đoàn phản kích liên tục của Quân đoàn bộ binh 42 và
Quân đoàn xe tăng 57 (Đức).<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Ngày 6 tháng 9, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô ra Chỉ thị 12 xác
định lại hướng tấn công chính của các phương diện quân. Theo đó, Phương
diện quân Voronezh chuyển mục tiêu từ hướng Poltava sang hướng Kiev,
Phương diện quân Thảo nguyên sau khi giải quyết xong mục tiêu Poltava
tiếp tục tấn công hướng đến Kremenchuk. Các tập đoàn quân cánh phải của
Phương diện quân tây nam nhằm hướng Dniepropetrovsk. Các tập đoàn quân
cánh trái của Phương diện quân Trung Tâm phối hợp với cánh phải của
Phương diện quân Voronezh tấn công Kiev. Tuy nhiên, ngay tại thời điểm
ngày 6 tháng 9, các tập đoàn quân 60 và 40 đã tiến xa lên phía trước vẫn
còn cách Kiev từ 150 đến 180 km. Trong khi đó, cánh quân xe tăng mạnh
nhất của Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) vẫn đang phòng thủ quyết liệt phía
trước Poltava và đe dọa đánh vào sườn phía nam Phương diện quân
Voronezh. Chỉ đến ngày 16 tháng 9, khi Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) bị
đánh bật khỏi bàn đạp ở thượng nguồn sông Vorsla và Quân đoàn xe tăng 3
bị đẩy khỏi các tuyến có lợi ở Valky, các phương diện quân Voronezh và
Thảo nguyên mới có thể tổ chức các đòn đánh vu hồi vào Poltava.<sup class="reference" id="cite_ref-katukov13_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-katukov13-20">[20]</a></sup><br />
Ngày 17 tháng 9, các tập đoàn quân cận vệ 4, 6 và tập đoàn quân 27 tổ
chức đột phá phòng tuyến của Quân đoàn xe tăng 24 (Đức), đánh chiếm
Shishaky, Mirgorod, Romodal và Kharol, cắt đứt con đường sắt Kiev -
Poltava. Tướng Hermann Hoth kéo Quân đoàn bộ binh 52 từ khu vực Gadiach
về tổ chức phòng ngự dọc theo đường bộ Poltava - Romodal. Quân đoàn xe
tăng 24 của tướng Walther Nehring cũng rút về tuyến này, phối hợp với Sư
đoàn xe tăng 19 và Sư đoàn cơ giới "Großdeutschland" của Quân đoàn xe
tăng 48 tổ chức phòng thủ ở ngoại vi tây bắc Poltava. Ngày 18 tháng 9,
các tập đoàn quân cận vệ 5, 7 và tập đoàn quân 57 đột phá tuyến phòng
thủ của Quân đoàn xe tăng 3 và các quân đoàn bộ binh 11, 42 (Đức), lần
lượt đánh chiếm Valky, Krasnograd, tạo thành gọng kìm uy hiếp phía nam
Poltava. Trong các ngày 20 và 21 tháng 9, các trận đánh đẫm máu diễn ra
trên đường phố Poltava. Ngày 22 tháng 9, tướng Hermann Hoth ra lệnh bỏ
Poltava, rút về Kremenchuk. Ngày 23 tháng 9, Tập đoàn quân cận vệ 5
(Liên Xô) đã hoàn toàn làm chủ Poltava.<sup class="reference" id="cite_ref-yakubovsky2_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-yakubovsky2-21">[21]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chernigov-Pripyat">Chernigov-Pripyat</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Red_Army_in_Ukraine_%281943%29.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="908" data-file-width="1467" height="155" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Red_Army_in_Ukraine_%281943%29.JPG/250px-Red_Army_in_Ukraine_%281943%29.JPG" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Liên Xô tấc công quân Đức tại Ukraina, mùa hè năm 1943</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Chernigov-Pripyat" title="Chiến dịch Chernigov-Pripyat">Chiến dịch Chernigov-Pripyat</a></i></div>
</dd></dl>
Sáng 26 tháng 8, Các tập đoàn quân 48, 60 và 65 (Liên Xô) mở cuộc tấn
công vào Quân đoàn 20 thuộc Tập đoàn quân 2 (Đức); đánh chiếm Sevsk và
Rynsk ngày 27 tháng 8, mở rộng cửa dột phá lên khoảng 100 km, sâu hơn
60 km. Ngày 28 tháng 8, Tập đoàn quân xe tăng 2 được tung vào cửa đột
phá nhưng phải đến ngày 31 tháng 8, ba tập đoàn quân 60, 65 và xe tăng 2
mới tiến lên được từ 45 đến 60 km, đánh chiếm các thị trấn Glukhov và
Khutor Mikhailovsky. Ở phía nam, Tập đoàn quân cận vệ 4 (Liên Xô) phải
rất vất vả mới chặn được các cuộc phản kích của Quân đoàn xe tăng 24
(Đức), đến cuối ngày 30 tháng 9 mới chiếm được Kotelva, đẩy lùi Quân
đoàn xe tăng 24 (Đức) khỏi "chỗ lồi" Zenkov. Phương diện quân Thảo
nguyên cũng phải khắc phục từng km đường trong tuần đầu tiên trước sức
chống trả kịch liệt của Tập đoàn quân 8 (Đức) trên tuyến Valky, Merefa,
Zmyev.<sup class="reference" id="cite_ref-konev2_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-konev2-13">[13]</a></sup><br />
Ngày 3 tháng 9, Phương diện quân của Rokossovsky tiếp tục tấn công
trên toàn tuyến mặt trận. Tập đoàn quân 48 tiến ra bờ sông Desna ngày 10
tháng 9 nhưng không đủ lực lượng và phương tiện để vượt sông, phải dừng
lại. Tập đoàn quân 56 đánh chiếm Shostka và phát triển đến Novgorot
Seversky trên bờ sông Desna, cắt đứt con đường sắt từ Unecha ở phía bắc
xuống Borozhba và Sumy ở phía nam và đi Konotop ở tây nam. Tập đoàn quân
13 được đưa từ tuyến dự bị vào khu vực Krolevets và mở cuộc tấn công
vượt sông Seym tiến ra phía đông Chernigov. Tập đoàn quân 60 thu được
kết quả lớn nhất, tấn công liền một mạch hơn 200 km trong 10 ngày, lần
lượt đánh chiếm Putivl ngày 4 tháng 9, chiếm Konotop ngày 6 tháng 9,
chiếm Bakhmach ngày 9 tháng 9 và Nezhin ngày 15 tháng 9.<sup class="reference" id="cite_ref-batov6_22-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-batov6-22">[22]</a></sup>
Tại Phương diện quân Voronez, các tập đoàn quân 27 và 47 đã chọc thủng
tuyến phòng thủ của Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) nhưng vẫn chỉ tiến lên
được 25 km sau một tuần. Các tập đoàn quân 38 và 40 đã mở được đột phá
khẩu rộng hơn 50 km phía trước Sumy và Lebedinsk. Tập đoàn quân 38 đánh
chiếm Shtepovka, áp sát Romny; Tập đoàn quân 40 tiến xa hơn, lần lượt
đánh chiếm Gadyach và Lokhvitsa, cắt đứt đường sắt Romny - Romadan, tạo
thành gọng kìm thứ hai ở phía nam các quân đoàn 7 và 13 (Đức) đang phòng
thủ trong khu vực Borozhba. Trước nguy cơ bị hợp vây, tướng Dietrich
von Saucken buộc phải cho các quân đoàn bộ binh 7 và 13 rút về phía sau.<sup class="reference" id="cite_ref-moskalenko2-4_23-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-moskalenko2-4-23">[23]</a></sup><br />
Trên cánh Bắc, Tập đoàn quân 61 (Liên Xô) được đưa vào chỗ tiếp giáp
giữa Tập đoàn quân 13 và Tập đoàn quân 65 đã mở cuộc đột kích vào
Chernigov. Phối hợp với Phương diện quân Trung Tâm, Phương diện quân
Briansk sử dụng Tập đoàn quân 63 tấn công song song với sườn phải Tập
đoàn quân 48 (Phương diện quân Trung Tâm). Ngày 10 tháng 9, Quân đoàn kỵ
binh cận vệ 2 "mượn" dải tấn công của Tập đoàn quân 50 (Phương diện
quân Tây) mở mũi đột kích táo bạo từ Dubrovka theo dọc sông Desna đánh
thốc vào sườn trái Tập đoàn quân xe tăng 2 (Đức) ở khu vực Bryansk. Ngày
13 tháng 9, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 2 chiếm Zhukovka, phía tây Bryansk
50 km, ngày 14 tháng 9, các tập đoàn quân 3 và 11 đồng loạt tấn công
phá vỡ phòng tuyến Hagen, buộc Tập đoàn quân xe tăng 2 (Đức) phải rút
lui. Ngày 17 tháng 7, Tập đoàn quân 11 (Liên Xô) đánh chiếm Bryansn.<sup class="reference" id="cite_ref-kazakov9_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-kazakov9-24">[24]</a></sup>
Trong tuần thứ tư của chiến dịch, các tập đoàn quân 65 và 48 cũng vượt
sông Desna tấn công về phía tây, tiến thêm từ 80 đến 120 km, đánh chiếm
vùng tả ngạn sông Snots, bao vây Chernigov từ phía bắc. Tập đoàn quân 13
đã tiến đến bờ Đông sông Desna, bao vây Chernigov từ phía nam. Ngày 21
tháng 9, Tập đoàn quân 13 đánh chiếm Chernigov. Tuy nhiên, giai đoạn
khốc liệt nhất của chiến dịch vẫn còn ở phía trước.<sup class="reference" id="cite_ref-rokossovsky16_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rokossovsky16-25">[25]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Taganrog">Taganrog</span></h4>
Gần như cùng lúc với các hoạt động của các phương diện quân Trung Tâm
và Voronezh, các phương diện quân tây nam và Nam cũng bắt đầu "cuộc
chạy đua đến sông Dniepr". Ngày 28 tháng 8, Phương diện quân Nam (Liên
Xô) sử dụng các tập đoàn quân cận vệ 2, 28 và 44 phối hợp với phân hạm
đội Azov mở chiến dịch Taganrog, phá vỡ phòng tuyến sông Mius của Quân
đoàn bộ binh 29 (Đức) thuộc Tập đoàn quân 6 (tái lập). Ở sườn trái, Tập
đoàn quân 44 được tăng cường quân đoàn kỵ binh cận vệ 4 tiến đánh vây
bọc thành phố từ phía bắc và tây bắc. Các lữ đoàn hải quân đánh bộ của
Phân hạm đội Azov đổ bộ lên phía nam thành phố. Ngày 30 tháng 8, Quân
đoàn kỵ binh cận vệ 4 đánh chiếm Taganrog. Trước đó một ngày, Tập đoàn
quân cận vệ 2 từ bàn đạp Kuteynikovo - Amvrosyevka mở cuộc tấn công
hướng về bờ biển Azov, phía tây Taganrog khoảng 50 km, hình thành thế
vây bọc toàn bộ Quân đoàn bộ binh 29 (Đức). Ở cánh giữa Tập đoàn quân 28
đánh chiếm thị trấn Latonovo, chia cắt chính diện Quân đoàn bộ binh 29.
Chỉ có sư đoàn bộ binh 97 và sư đoàn đổ bộ đường không 5 (Đức) nhanh
chân chạy thoát về Melitopol khi vòng vây của Tập đoàn quân cận vệ 2
chưa khép chặt. Khu vực Taganrog trở thành bàn đạp quân sự quan trọng để
Phương diện quân Nam (Liên Xô) mở chiến dịch Melitopol trong một hoạt
động phối hợp với các phương diện quân Thảo Nguyên và tây nam thực hiện
các chiến dịch Nizhni Dnieprovsk và Donbas.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Donbass">Donbass</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Soviet_infantry_crossing_the_Donez_%281943%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="648" data-file-width="992" height="163" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Soviet_infantry_crossing_the_Donez_%281943%29.jpg/250px-Soviet_infantry_crossing_the_Donez_%281943%29.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Liên Xô tấn công vượt sông Donyets, mùa hè năm 1943</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Donbas" title="Chiến dịch Donbas">Chiến dịch Donbas</a></i></div>
</dd></dl>
Ngày 13 tháng 8, Phương diện quân tây nam và cánh trái của Phương
diện quân Thảo nguyên bắt đầu mở chiến dịch Donbas. Các tập đoàn quân 6
và 12 được tăng cường Quân đoàn xe tăng 23 và Quân đoàn cơ giới cận vệ 1
đã mở cuộc đột kích từ Izyum vượt sông Bắc Donets tấn công Barvenkovo.
Ngày 14 tháng 8, tướng Eberhard von Mackense sử dụng các sư đoàn bộ binh
15 và 297 kiềm chế tập đoàn quân 6 (Liên Xô) tại phía trước Izyum; huy
động hầu hết Quân đoàn xe tăng 57 gồm các sư đoàn xe tăng 9, 23 cùng các
sư đoàn bộ binh 62 và 198 phản đột kích vào sườn phải Quân đoàn cơ giới
cận vệ 1 (Liên Xô) làm cho quân đoàn này bị thiệt hại nặng. Tướng R.
Ya. Malinovsky hạ lệnh ngừng tấn công trên hướng Barvenkovo, rút Quân
đoàn xe tăng 23 và Quân đoàn cơ giới cận vệ 1 ra và chuyển giao cho Tập
đoàn quân cận vệ 3. Ngày 25 tháng 8, Tập đoàn quân cận vệ 3 mở cuộc tấn
công rất mạnh từ Lisychansk vào Artemovsk và đánh chiếm thị trấn này
ngay trong buổi sáng. Cánh phải của tập đoàn quan mở hướng tấn công mới
sang Konstantinovka và Slavyask, cánh trái phối hợp với tập đoàn quân 51
(Phương diện quân Nam) từ Voroshylovgrad tấn công Gorlovka. Cùng thời
điểm, Tập đoàn quân 6 và tập đoàn quân 12 mở lại cuộc công kích vào
Barvenkovo. Bị đòn đột kích bất ngờ từ phía sau lưng, các cuộc phản kích
của Tập đoàn quân xe tăng 1 (Đức) tại Konstantinovka, Barvenkovo,
Gorlovka và Slavyansk đều tiến hành rời rạc khi các đơn vị xe tăng chủ
lực đã bị chia cắt. Quân đội Liên Xô đánh chiếm Gorlovka, Barvenkovo và
Konstantinovka ngày 4 tháng 9. Ngày 8 tháng 9, đến lượt Stalino và
Slavyansk bị quân đội Liên Xô thu hồi. Ở Phương diện quân Nam, lợi dụng
bàn đạp Taganrog vừa được các tập đoàn quân cận vệ 2, 28 và 4 mở ra ngày
30 tháng 8, Tập đoàn quân xung kích 5 đã mở cuộc đột kích đánh chiếm
Amvrosyevka ngày 1 tháng 9. Tập đoàn quân cận vệ 2 và Tập đoàn quân 28
được tăng viện Quân đoàn xe tăng 20 mở cuộc tấn công sang phía tây, đánh
chiếm Vonovakha ngày 10 tháng 9, tiếp tục vượt sông Kolmyus truy kích
quân Đức đến Gulyapol - Urzuf. Ngày 22 tháng 9, toàn bộ Phương diện quân
Nam đã tiến đến sông Molochnaya, nơi Tập đoàn quân 6 (Đức) đã thiết lập
một tuyến phòng ngự mới tương tự như "Phòng tuyến xanh" trên sông Mius.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-27">[27]</a></sup>
Trong một tháng từ ngày 13 tháng 8 đến 22 tháng 9, các phương diện quân
tây nam và Nam đã tiến về phía tây từ 250 đến 300 km trên chính diện
rộng hơn 400 km, thu hồi 41 thành phố, thị xã, thị trấn, tốc độ tấn công
đạt 10 đến 15 km/ngày đối với xe tăng - cơ giới và từ 7 đến 8 km/ngày
đối với bộ binh. Trong số 1.011.900 quân tham gia chiến dịch, quân đội
Liên Xô mất 66.116 sĩ quan và binh sĩ tử trận (chiếm 6,5% tổng quân số),
207.356 người bị thương.<sup class="reference" id="cite_ref-krivosheev_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-krivosheev-1">[1]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_sau">Giai đoạn sau</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Poltava_-_Kremenchuk">Poltava - Kremenchuk</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hitlerdnieper.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="571" data-file-width="770" height="190" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Hitlerdnieper.jpg/256px-Hitlerdnieper.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Đức Quốc xã bố trí trận địa hỏa lực trên bờ Tây sông Dniepr</div>
</div>
</div>
Sau gần một tháng tấn công liên tục và đặc biệt là sau các trận đánh
đẫm máu ở Merefa, Valky và nội đô Poltava, Phương diện quân Thảo nguyên
phải dừng lại 3 ngày để củng cố bổ sung binh lực và phương tiện. Ba ngày
quý báu đó đã được tướng Werner Kempf triệt để tận dụng để rút các lực
lượng cơ bản về bờ Tây sông Dniepr qua ngả Kremenchuk và chiếm giữ đầu
cầu bên tả ngạn. Phải mất hai ngày đột phá quyết liệt, Tập đoàn quân cận
vệ 5 và Tập đoàn quân 53 mới thủ tiêu được căn cứ bàn đạp của quân Đức
tại Kremenchuk, đánh chiếm thành phố ngày 30 tháng 9. Tuy nhiên, hai cây
cầu đường sắt và đường bộ qua sông đã bị quân Đức đánh sập.<sup class="reference" id="cite_ref-konev2_13-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-konev2-13">[13]</a></sup><br />
Ngày 20 tháng 9, các tập đoàn quân cận vệ 4 và 52 xuất phát từ tuyến
sông Vorskla, vượt sông Psyol ở phía nam Kharol, đánh chiếm các vị trí
dọc bờ Đông sông Dniepr từ Gradizhsk đến Cherkassy. Các tập đoàn quân xe
tăng cận vệ 5, 53 và 69 xuất phát từ Poltava tấn công dọc theo con
đường sắt Poltava đi Kremenchuk. Tại Phương diện quân tây nam, Tập đoàn
quân 37 được điều động từ lực lượng dự bị đã đánh chiếm Petrovolochnaya
ngày 30 tháng 9, đã hai lần tấn công sang bờ Tây sông Dniepr nhằm đánh
chiếm một đầu cầu song không thành công. Tập đoàn quân cận vệ 7 chiếm vị
trí đối diện với thị trấn Verkhne Dnieprovskoye. Tập đoàn quân 57 cũng
tiến ra bờ sông đối diện với thị trấn Dnieprodzgherzinsk. Tập đoàn quân
46 sau khi đánh chiếm thành phố Novomoskovsk đã áp sát thành phố
Dniepropetrovsk. Đến ngày 26 tháng 9, trừ tập đoàn quân 6 còn giữ được
tuyến sông Molochnaya, toàn bộ Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) đã rút sang
hữu ngạn sông Dniepr và phá hủy tất cả các cầu qua sông; hàng chục tàu
kéo và phà vượt sông cũng bị quân Đức đánh đắm giữa dòng. Ba phương diện
quân Trung Tâm, Voronezh và tây nam (Liên Xô) đã đồng loạt áp sát bờ
đông sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Dnepr" title="Sông Dnepr">Dniepr</a>,
trên chiều dài 750 km từ Gomel đến Zhaporozhe. Phương diện quân Nam vẫn
đang dừng lại trước tuyến sông Molochnaya. Quân đội Liên Xô đã đánh
chiếm 23 điểm đầu cầu trên bờ tả ngạn và chuẩn bị vượt sông Dniepr bằng
tất cả các phương tiện sẵn có: cầu phao, phà dã chiến, bè, mảng, thuyền
đánh cá, phao cá nhân tự tạo... Ngày 22 tháng 9, Các phương diện quân
Thảo nguyên, tây nam và Nam (Liên Xô) đồng loạt phát động chiến dịch
Nizhni Dnieprovsk.<sup class="reference" id="cite_ref-rotmistrov2-5_28-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rotmistrov2-5-28">[28]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Znamenskaya">Znamenskaya</span></h4>
Khúc cong lớn nhô về phía đông của sông Dniepr từ Kremenchuk đến cửa
sông là hình thế mặt trận thuận lợi để quân đội Liên Xô có thể thực hiện
những đòn đánh vu hồi vào hai bên sườn Tập đoàn quân xe tăng 1 và phần
còn lại của Tập đoàn quân 6 (Đức) đang phòng ngự tại bờ Tây. Tuy nhiên,
vấn đề là ở chỗ phải vượt được sông Dniepr, con sông lớn thứ ba ở Châu
Âu cả về chiều rộng và độ sâu (sau các sông <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Donau" title="Sông Donau">Danube</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Volga" title="Sông Volga">Volga</a>).
Trong số 19 tập đoàn quân Liên Xô đã có mặt ở tả ngạn sông Dniepr, có
đến 12 tập đoàn quân đã chuẩn bị vượt sông. Từ ngày 22 đến ngày 30 tháng
9, hàng trăm trận đánh vượt sông lớn nhỏ đã được tổ chức trên suốt
chiều dài từ Cherkassy đến Voyskovoye song đều không thành công. Thương
vong của các tập đoàn quân đều tăng lên. Nhận thấy các trận đánh vượt
sông tiến hành phân tán, phần lớn không có pháo binh và không quân hỗ
trợ để chế áp hỏa lực của đối phương, các tướng I. S. Koniev và R. Ya.
Malinovsky quyết định tạm dừng tất cả các cuộc vượt sông để tổ chức lại
chiến dịch.<sup class="reference" id="cite_ref-katukov13_20-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-katukov13-20">[20]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:RIAN_archive_604045_The_Great_Patriotic_War_of_1941-1945.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="1001" height="184" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/34/RIAN_archive_604045_The_Great_Patriotic_War_of_1941-1945.jpg/180px-RIAN_archive_604045_The_Great_Patriotic_War_of_1941-1945.jpg" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đập thủy điện trên sông Dniepr bị Quân đội Đức Quốc xã phá hủy, ngày 1 tháng 1 năm 1943</div>
</div>
</div>
Một hướng tấn công mới đã mở ra cho Phương diện quân Thảo nguyên khi
hai tập đoàn quân 37 và 57 đã vượt sông thành công và đánh chiếm một dải
bờ sông rộng 30 km, sâu từ 5 đến 10 km trên hữu ngạn Dniepr tại khu vực
Kushevoklovka - Annovka ngày 30 tháng 9. Nhận thấy các khu vực đầu cầu
từ Cherkassy đến Kremenchuk có bờ Tây cao, dốc đứng, không thuận lợi cho
việc đánh chiếm các đầu cầu và đã bị các quân đoàn xe tăng 3, 47 và
Quân đoàn bộ binh 11 (Đức) phòng giữ chặt chẽ, ngày 5 tháng 11, tướng I.
S. Koniev quyết định điều động Tập đoàn quân cận vệ 5 đến khu vực
Kushevoklovka để cùng với các tập đoàn quân cận vệ 7, 37 và 57 tổ chức
vượt sông. Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 cũng được đưa đến khu vực này
để chuẩn bị đột kích sau khi đánh chiếm được các đầu cầu.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-29">[29]</a></sup>
Đoạn sông Dniepr được chọn để vượt qua có chiều rộng lên đến 400 m
nhưng độ sâu trung bình chỉ khoảng 3 đến 5 m do nhà máy thủy điện
Dniepropetrovsk đã bị phá hỏng, nước sông không còn được tích lại trong
hồ chứa. Trên tuyến sông chỉ dài 35 km từ Deryevka đến Verkhner
Dnieprovsk có đến 5 tập đoàn quân tấn công vượt sông, mật độ pháo binh
và xe tăng đủ chiếm ưu thế để phá vỡ tuyến phòng ngự của Quân đoàn xe
tăng 57 và Quân đoàn bộ binh 52 (Đức) trên bờ Tây. Các đơn vị có 10 ngày
để chuẩn bị chiến dịch.<sup class="reference" id="cite_ref-zhadov5_30-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-zhadov5-30">[30]</a></sup><br />
7 giờ sáng ngày 15 tháng 10, Các tập đoàn quân cận vệ 5, 37 và 57
đồng loạt phát động tấn công trên toàn chính diện của căn cứ bàn đạp
Kushevoklovka. Quân đội Đức Quốc xã lập tức phản ứng. Tập đoàn quân
không quân 4 (Đức) tung ra 250 phi vụ cường kích và ném bom, Tập đoàn
quân không quân 5 (Liên Xô) xuất kích 570 phi vụ, trong đó có hơn 300
phi vụ cường kích và ném bom. Tuy nhiên, hai quân đoàn Đức đã hoàn toàn
bất ngờ trước mật độ tấn công dày đặc của Phương diện quân Thảo nguyên.
Ngày 16 tháng 10, các tập đoàn quân bộ binh đã đột phá sâu đến 25 km,
đánh chiếm Katerinovka và Lykhovka. Cuộc phản kích yếu ớt của Quân đoàn
bộ binh 52 (Đức) vào tập đoàn quân 57 nhanh chóng bị đẩy lùi. Ngày 17
tháng 10, Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 và Tập đoàn quân cận vệ 7 được
đưa vào chiến đấu. Chỉ trong một tuần tiếp theo, 5 tập đoàn quân Liên Xô
đã tỏa ra hai bên sườn, lần lượt đánh chiếm Verkhovyev, Shorsk,
Piatikhatka, Aleksnadrya và Novy Annovka, uy hiếp Krivoy Rog từ phía
bắc.<sup class="reference" id="cite_ref-rotmistrov2-5_28-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rotmistrov2-5-28">[28]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Dniepropetrovsk">Dniepropetrovsk</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Dnipropetrovsk" title="Chiến dịch Dnipropetrovsk">Chiến dịch Dnipropetrovsk</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ZaporizhiaCombat.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="249" data-file-width="500" height="127" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/ZaporizhiaCombat.jpg/256px-ZaporizhiaCombat.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân Liên Xô chiến đấu bên bờ đập thủy điện Zaporizh-Dniepropetrovsk, năm 1943</div>
</div>
</div>
Trên sườn phải của Phương diện quân tây nam, Tập đoàn quân quân 46 đã
vượt sông chiếm được một bàn đạp nhỏ ở làng Aulya; ở sườn trái, Tập
đoàn quân cận vệ 8 cũng được điều từ khu vực Zaporozhe lên phía bắc,
vượt sông Dniepr và đánh chiếm bàn đạp Voiskovye. Từ hai đầu cầu này,
ngày 25 tháng 10, tướng R. Ya. Malinovsky tung các tập đoàn quân 6 và 48
tiếp tục vượt sông, đánh chiếm thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dnipropetrovsk" title="Dnipropetrovsk">Dniepropetrovsk</a>
và các thị trấn Krinichka, Pavlovka, Solenoye và đến ngày 30 tháng 10
đã tiến ra tuyến Malosofyevka - Mikhailovka, che chắn sườn trái cho
Phương diện quân Thảo nguyên.<sup class="reference" id="cite_ref-konev2_13-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-konev2-13">[13]</a></sup><br />
Ngày 14 tháng 11, Tập đoàn quân 12 và Tập đoàn quân cận vệ 3 mở cuộc
tấn công căn cứ đầu cầu Zaporozhe do Quân đoàn bộ binh 17 (Đức) đóng
giữ. Tập đoàn quân 12 tấn công dọc đường sắt Pavlovgrad - Zaporozhe từ
ga Mozhraya đánh xuống, Tập đoàn quân cận vệ 3 vượt sông Orekhov từ phía
nam tấn công lên. Ngày 16 tháng 11, Quân đoàn bộ binh 17 (Đức) bị đánh
tan, tàn quân rút qua sông Dniepr nhập vào Quân đoàn xe tăng 40. Ngày 20
tháng 11, các tập đoàn quân 6, 48 và cận vệ 8 của Liên Xô mở cuộc tổng
công kích, đẩy quân đoàn bộ binh 30 và Quân đoàn xe tăng 40 của Tập đoàn
quân xe tăng 1 Đức lùi sâu thêm từ 20 đến 50 km về phía nam đến tuyến
Novo Nikolayevka - Chumaky - Marganyets - Vasilitsa.<sup class="reference" id="cite_ref-zhadov5_30-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-zhadov5-30">[30]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Melitopol">Melitopol</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Soviet_infantry_crossing_the_Mius_%281943%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="367" data-file-width="1016" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Soviet_infantry_crossing_the_Mius_%281943%29.jpg/250px-Soviet_infantry_crossing_the_Mius_%281943%29.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân dội Liên Xô tấn công vượt sông Mius, mùa hè năm 1943</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Nizhni_Dnieprovsk" title="Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk">Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk</a></i></div>
</dd></dl>
Chiến dịch Melitopol là chiến dịch nhánh ở cánh cực nam của mặt trận
Xô-Đức, khởi sự ngày 26 tháng 9 khi toàn bộ Phương diện quân Nam (Liên
Xô) gồm các tập đoàn quân xung kích 5, cận vệ 2, 28, 44 và 51 đồng loạt
mở cuộc tấn công vượt sông Molochnaya. Sau trận pháo kích kéo dài một
giờ liền, Tập đoàn quân xung kích 5, cận vệ 2, 44 và 51 lợi dụng đoạn
mặt trận không có chướng ngại tự nhiên giữa hạ lưu sông Dniepr và thượng
nguồn sông Molochnaya đã ào ạt kéo qua cửa mở Gendelberg, đánh chiếm
Mikahilovka và Veseloye, làm cho toàn bộ sườn trái và sau lưng của Tập
đoàn quân 6 (Đức) đang phòng ngự trên tuyến sông Molochnaya bị hở. Ngày
29 tháng 9, tướng Karl-Adolf Hollidt điều Sư đoàn xe tăng 24 phản kích
vào sườn trái Tập đoàn quân cận vệ 2, chiếm lại Veseloye. Các quân đoàn
bộ binh 4 và 29 vẫn giữ chặt khu phòng thủ Melitopol, kiềm chế tập đoàn
quân 28 (Liên Xô) trên tả ngạn tuyến sông Molochnaya. Ở phía nam, Tập
đoàn quân 17 (Đức) được lệnh chuyển giao Quân đoàn bộ binh 44 cho Tập
đoàn quân 6. Đến ngày 10 tháng 10, Tập đoàn quân 6 (Đức) tạm thời ổn
định được trận tuyến và ngăn cản được Tập đoàn quân cận vệ 2 (Liên Xô) ở
phía bắc cụm cứ điểm Veseloye.<br />
Ngày 16 tháng 10, tướng F. I. Tolbukhin tập trung 2 lữ đoàn xe tăng, 4
lữ đoàn và 5 trung đoàn cơ giới đang nằm rải rác ở bốn tập đoàn quân
thành một cụm xe tăng cơ giới và sử dụng cụm quân này mở cuộc đột kích
dọc tả ngạn sông Dniepr. Cánh quân cơ giới phía bắc gồm 1 lữ đoàn xe
tăng, 1 lữ đoàn và 3 trung đoàn cơ giới đánh chiếm Kakohvka ngày 18
tháng 10; cánh quân cơ giới phía nam gồm 1 lữ đoàn xe tăng, 3 lữ đoàn và
2 trung đoàn cơ giới đánh chiếm Novaya Askanya ngày 19 tháng 10. Tập
đoàn quân 6 (Đức) bị thiệt hại nặng nề, trong đó sư đoàn xe tăng 24 chỉ
còn lại một trung đoàn cơ giới; chỉ có Quân đoàn bộ binh 29 kịp rút sang
hữu ngạn sông Dniepr, đóng giữ Kherson; Quân đoàn bộ binh 44 rút quân
trở lại qua eo Perekop sang Krym cố thủ. Ngày 23 tháng 10, Tập đoàn quân
28 đánh bại hoàn toàn Quân đoàn bộ binh 4 (Đức), chiếm Melitopol. Ngày
24 tháng 10, toàn bộ tả ngạn vùng hạ lưu sông Dniepr từ Zhaporozhe đến
cửa sông Dniepr đã nằm trong tay Phương diện quân Nam (Liên Xô).<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Gi.E1.BB.AFa_Znamenka_v.C3.A0_Krivoi_Rog">Giữa Znamenka và Krivoi Rog</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dnieper_Forcing_Offensive.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="238" data-file-width="547" height="131" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Dnieper_Forcing_Offensive.jpg/300px-Dnieper_Forcing_Offensive.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Liên Xô tấn công ngay sau khi vượt sông Dniepr</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Znamenka-Krivoy_Rog" title="Chiến dịch Znamenka-Krivoy Rog">Chiến dịch Znamenka-Krivoy Rog</a></i></div>
</dd></dl>
Tiếp tục phát triển thành quả của cuộc cuộc đột kích vượt sông
Dniepr, ngày 23 tháng 10, tướng I. S. Koniev dự định huy động toàn bộ
Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 và Tập đoàn quân cận vệ 7 còn đang sung
sức mở cuộc đột kích vào Krivoy Rog từ phía bắc. Để yểm hộ sườn phải cho
cuộc tấn công, các tập đoàn quân cận vệ 4 và 52 sẽ vượt sông Dniepr tại
Cherkassy và Novo Georgiyevsk đánh vào phía sau Quân đoàn xe tăng 47 và
Quân đoàn bộ binh 11 (Đức) đang phản kích vào sườn phải các tập đoàn
quân cận vệ 5 và 53. Tuy nhiên, I. V. Stalin đã can thiệp. Ông cho rằng
cần phải giao cho Tập đoàn quân cận vệ 7, trong đội hình có 1 lữ đoàn xe
tăng 3 trung đoàn cơ giới và 1 trung đoàn pháo tự hành phối hợp với Tập
đoàn quân 57 cũng có 1 lữ đoàn xe tăng và 2 trung đoàn cơ giới mở thêm
chiến dịch đánh chiếm Kirovograd. Tướng I. S. Koniev buộc phải chấp
thuận.<sup class="reference" id="cite_ref-rotmistrov2-5_28-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rotmistrov2-5-28">[28]</a></sup><br />
Bị xé lẻ đội hình trên hai hướng chiến dịch, Phương diện quân Thảo
nguyên (từ ngày 20 tháng 10 là Phương diện quân Ukraina 2) chỉ thu được
những kết quả rất hạn chế. Mặc dù sau cuộc vượt sông Dniepr ngày 21
tháng 11, các tập đoàn quân cận vệ 4 và 52 đã phải đánh chiếm Cherkassy
rất chật vật và không còn đủ lực lượng để vượt qua Quân đoàn xe tăng 3
(Đức) tại đầu mối đường sắt Smela, đến ngày 14 tháng 12 phải dừng lại
phòng ngự. Cuộc tấn công của Tập đoàn quân cận vệ 7 và Tập đoàn quân 57
chỉ đủ sức đánh chiếm các thị xã Aleksnadrya và Znamenka. Tập đoàn quân 8
(Đức) sử dụng các quân đoàn xe tăng 3 và 47 phản đột kích vào hai bên
sườn các lữ đoàn xe tăng và cơ giới của Tập đoàn quân cận vệ 7 đang phát
triển tấn công hướng đến Kirovograd. Quân đoàn xe tăng 47 và Quân đoàn
bộ binh 11 (Đức) đã chặn đứng cuộc tấn công trên cánh phải của Phương
diện quân Ukraina 2 trên tuyến Elizabetgradka, Mitrofanovka, Vershyno
Kamenka và Novo Annovka cách Kirovograd 25 km về phía tây.<sup class="reference" id="cite_ref-konev2_13-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-konev2-13">[13]</a></sup>
Thiệt hại nặng nhất là Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5. Vì Tập đoàn quân
37 đã quá suy yếu sau các trận vượt sông nên không còn đủ sức yểm hộ
hai bên sườn cho hai quân đoàn xe tăng 18 và 29 nên các quân đoàn này đã
tiến thẳng đến Krivoy Rog mà không có bộ binh đi kèm. Để ngăn chặn cuộc
tấn công, thống chế Erich von Manstein huy động toàn bộ các sư đoàn xe
tăng và bộ binh cơ giới của các quân đoàn xe tăng 40 và 57 phản kích vào
Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 5 (Liên Xô) đang tiến về Krivoi Rog. Tập
đoàn quân xe tăng 1 phải vừa chống trả, vừa lùi lại 10 km nhưng vẫn
không đứng vững được và phải rút tiếp 25 km nữa về tuyến sông Ingulech.
Hai quân đoàn xe tăng 40 và 57 Đức tiếp tục dùng sức mạnh đột phá nhưng
vẫn không vượt được sông Ingulech. Ở cánh Nam, Phương diện quân tây nam
không đủ sức tiếp tục tấn công cũng phải chuyển sang phòng ngự.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-31">[31]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kiev">Kiev</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kiev_%281943%29" title="Trận Kiev (1943)">Trận Kiev (1943)</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BA.A1i_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A7u_c.E1.BA.A7u_v.C3.A0_b.E1.BA.BFn_v.C6.B0.E1.BB.A3t">Tại các đầu cầu và bến vượt</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%E1%BB%95_b%E1%BB%99_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_kh%C3%B4ng_Rzhishchev-Bukrin" title="Chiến dịch đổ bộ đường không Rzhishchev-Bukrin">Chiến dịch đổ bộ đường không Rzhishchev-Bukrin</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dayosh_Kiev.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="298" data-file-width="450" height="170" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Dayosh_Kiev.jpg/256px-Dayosh_Kiev.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Công binh Liên Xô bắc cầu qua sông sang Kiev</div>
</div>
</div>
Trong khi Phương diện quân trung Tâm đã tiến đến cửa ngõ Gomel, đánh
chiếm Chernigov; Tập đoàn quân 13 đã vượt sông Dniepr đánh chiếm một căn
cứ đầu cầu nhỏ ở khu vực Chernobyl trên hữu ngạn sông Dniepr, sát rìa
phía tây khu đầm lầy Pripyat, phía bắc Kiev gần 40 km thì Phương diện
quân Voronezh cũng đổ bộ thành công một lữ đoàn trinh sát của Tập đoàn
quân xe tăng 3 sang hữu ngạn sông Dniepr tại khu vực Bolshoy Bukrin đánh
chiếm một đầu cầu nhỏ trên khúc uốn về phía đông của sông Dniepr. Các
sư đoàn bộ binh 167 và 240 của Tập đoàn quân 38 tấn công trên chính diện
đến Kiev cũng chiếm được căn cứ đầu cầu Lyutezh bên kia sông Dniepr,
ngay trước thị trấn Svoromye tại chỗ hợp lưu giữa sông Desna và sông
Dniepr hiện đã nằm trong tay Tập đoàn quân 60 của Phương diện quân Trung
Tâm, chỉ cách Kiev không đầy 10 km về phía bắc. Tướng Hermann Hoth đã
điều cả bốn sư đoàn xe tăng và cơ giới có trong tay đến hướng này và
ngày 27 tháng 9 đã mở cuộc phản công quyết liệt nhưng đã không thể đẩy
được Tập đoàn quân 38 trở lại tả ngạn sông Dniepr. Mọi cố gắng lặp lại
các hoạt động tấn công vào các sư đoàn bộ binh 167 và 240 (Tập đoàn quân
38) của Quân đoàn xe tăng 56 (Đức) đều vô hiệu với nhiều thương vong.
Tuy nhiên, từ ngày 30 tháng 9, Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) đã tổ chức
phong tỏa đầu cầu này. Tập đoàn quân 38 cũng không đủ lực lượng để mở
rộng nó.<sup class="reference" id="cite_ref-rokossovsky16_25-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rokossovsky16-25">[25]</a></sup><br />
Ban đầu, Bổ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô chọn căn cứ đầu cầu tại khu
vực Bolsoy Bukrin làm bàn đạp tấn công về phía Kiev. Thực ra đây là ba
khu vực đầu cầu riêng biệt các đơn vị thuộc các phương diện quân Trung
tâm và Voronezh đổ bộ và đánh chiếm từ ngày 22 tháng 9. Lữ đoàn mô tô
trinh sát của Quân đoàn cơ giới cận vệ 9 (Tập đoàn quân xe tăng 3) chiếm
giữ khu vực làng Bolsoy Bukrin, Quân đoàn bộ binh 51 (Tập đoàn quân 40)
chiếm giữ các làng Shuchinka và Rzhishev, Quân đoàn bộ binh 46 (Tập
đoàn quân 27) chiếm giữ làng Studenets. Đến ngày 30 tháng 9, ba điểm đầu
cầu này đã được nối liền, dài 11 km, sâu 6 km. Để mở rộng khu vực đầu
cầu Bukrin, tạo điều kiện thiết lập các bến vượt lớn, Bộ tư lệnh Phương
diện quân Voronezh dự định sử dụng hai lữ đoàn đổ bộ đường không phối
hợp với các đơn vị mặt đất mở rộng đầu cầu lên 100 km chiều rộng và
25 km chiều sâu.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-32">[32]</a></sup>
Đêm 23 rạng ngày 24 tháng 9, sáu tiểu đoàn đổ bộ đường không được Sư
đoàn vận tải 481 (Tập đoàn quân không quân 2) chở đến và ném xuống. Chỉ
có ba tiểu đoàn nhảy dù trúng đích, một tiểu đoàn nhảy xuống sông
Dniepr, hai tiểu đoàn còn lại nhảy trúng trận địa của Quân đoàn xe tăng
48 (Đức). Hai tiểu đoàn nhảy dù lạc địa điểm phải chiến đấu trong vòng
vây của quân Đức để mở đường rút ra với nhiều thương vong. Yếu tố bất
ngờ của quân đội Liên Xô bị mất. Tảng sáng ngày 24 tháng 9, tướng
Hermann Hoth lập tức huy động các Quân đoàn xe tăng 8, 24 và Sư đoàn xe
tăng 7 tấn công khu vực đầu cầu Bukrin và đẩy các lực lượng Liên Xô về
sát bờ sông Dniepr. Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô buộc phải từ bỏ kế
hoạch tấn công Kiev từ đầu cầu Bukrin.<sup class="reference" id="cite_ref-rokossovsky16_25-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rokossovsky16-25">[25]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chuy.E1.BB.83n_h.C6.B0.E1.BB.9Bng_t.E1.BA.A5n_c.C3.B4ng_Kiev">Chuyển hướng tấn công Kiev</span></h4>
Ngoài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Nizhni_Dnieprovsk" title="Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk">Chiến dịch Nizhni Dnieprovsk</a> mà kết quả của nó là quân đội Liên Xô đánh chiếm một dải bàn đạp lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dnipropetrovsk" title="Dnipropetrovsk">Dniepropetrovsk</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Piatykhatky" title="Piatykhatky">Piatykhatky</a>, Aleksnadrya, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cherkasy" title="Cherkasy">Cherkasy</a>
ở trung lưu Dniepr và một số điểm cầu đã chiếm được ở phía bắc và Nam
Kiev, Phương diện quân Ukraina 1 (Liên Xô) đã dừng lại trên bờ trái sông
Dniepr trong gần suốt tháng 10 để chuẩn bị cuộc vượt sông lần thứ hai.
Các Phương diện quân đều được bổ sung phương tiện, quân số và củng cố
lại đội hình nhưng với tiến độ rất chậm chạp do phải di chuyển các căn
cứ hậu cần, sân bay, quân y viện dã chiến, kho tàng... trên cự ly từ 300
đến 400 km và sâu hơn nữa ra khu vực tả ngạn Dniepr. Riêng tại khu vực
phía trước Kiev, 8 tập đoàn quân của phương diện quân Ukraina 1 cần tiếp
tế mỗi ngày 200 toa xe và khoảng hơn 1.700 chuyến ô tô chuyên chở đạn
dược, nhiên liệu, lương thực, thực phẩm và các nhu yếu phẩm khác.<sup class="reference" id="cite_ref-rokossovsky16_25-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rokossovsky16-25">[25]</a></sup><br />
Thất bại trong việc sử dụng đầu cầu Bukrin của quân đội Liên Xô vô
hình chung lại tạo cho họ một lối thoát bất ngờ khác. Quá chú ý đến
hướng Bukrin, Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) đã để "sổng" Tập đoàn quân
38 tại khu vực Lyutezh. Trong các ngày 29 và 30 tháng 9, toàn bộ tập
đoàn quân 38 đã đổ bộ sang hữu ngạn sông Dniepr, chiếm giữ thêm hai đầu
cầu nhỏ nữa ở Svaromye, Novo Petrovshy và nối liền với đầu cầu Lyutezh
thành một dải bàn đạp rộng 15 km, sâu 10 km và giữ vững trong suốt tháng
10. Ngày 25 tháng 10, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô ra lệnh bí mật
rút Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 3 từ Bukrin lên Lyutezh để chuẩn bị
vượt sông tấn công Kiev từ phía bắc. Phần lớn các tập đoàn quân 27 và 40
cũng được lệnh rút khỏi các bàn đạp tại Rzhishev và Shuchinka bí mật
chuyển quân đến bến vượt Tripolye cách khu vực Bukrin gần 40 km về phía
bắc. Các cuộc chuyển quân đều bắt đầu thực hiện vào lúc sẩm tối và phải
kết thúc trước khi trời sáng.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-33">[33]</a></sup><br />
Để đảm bảo chắc thắng trong cuộc vượt sông Dniepr lần thứ hai của
Phương diện quân Ukraina 1, ngoài Tập đoàn quân xe tăng 3, Quân đoàn xe
tăng cận vệ 5 của tướng A. G. Kravchenko, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 và
Quân đoàn pháo binh hỗn hợp 7 cũng được điều từ lực lượng dự bị của Đại
bản doanh Liên Xô đến khu vực đầu cầu Lyutezh ngày 1 tháng 11. Cùng
ngày, sư đoàn bộ binh 107 và 340 của Tập đoàn quân 40 và sư đoàn bộ binh
38 của Tập đoàn quân 27 được để lại khu vực Bukrin đã phát động một
cuộc tấn công vào đội hình Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) buộc tướng Hermann
Hoth phải giữ lại Quân đoàn xe tăng 48 tại khu vực này. Trên cánh Bắc,
Tập đoàn quân 13 mở cuộc đột kích vào Denisovichi, hút Quân đoàn bộ binh
59 (Đức) từ tuyến sông Teterev kéo lên phản kích. Ngày 2 tháng 11, Tập
đoàn quân 60 (Liên Xô) tiếp tục vượt sông Dniepr, tấn công Gornostaypol,
nơi Quân đoàn 59 (Đức) vừa rời khỏi, tướng Hoth lại phải điều Quân đoàn
xe tăng 13 từ Ivankov kéo lên chặn kích. Các hoạt động quân sự nhằm
phân tán binh lực của Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) tại khu vực phía bắc
Kiev còn được phối hợp với các cuộc tấn công của các tập đoàn quân cận
vệ 5 và 7 tiếp tục đánh vào Kirovograd theo kế hoạch của Phương diện
quân Ukraina 2 bị tạm dừng vào cuối tháng 9.<sup class="reference" id="cite_ref-yakubovsky3_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-yakubovsky3-34">[34]</a></sup><br />
Trong các đêm từ 26 tháng 10 đến 30 tháng 10, Tập đoàn quân xe tăng 3
bắt đầu vượt sông Dniepr sang đầu cầu Lyutezh từng chiếc một trên các
con phà dã chiến. Đến rạng sáng ngày 30 tháng 10, hơn 300 xe tăng đã vào
vị trí cất giấu kín đáo trong khu vực bàn đạp. Từ đêm 28 tháng 10 đến
hết đêm mùng 1 tháng 11, Quân đoàn xe tăng cận vệ 5 và Quân đoàn kỵ binh
cận vệ 1 cũng vượt sông và tập kết xong lực lượng ở các căn cứ bàn đạp
Zmyev và Novo Petrovtsy. Tổng cộng quân số của cánh quân xung kích của
quân dội Liên Xô phía bắc Kiev gồm 150.000 quân, 1.500 pháo và súng cối,
gần 500 xe tăng và pháo tự hành đã sẵn sàng. Theo đề nghị của tướng N.
F. Vatutin, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô đồng ý cho Tập đoàn quân 27
đổ bộ sang khu vực Tripolye, tấn công lên Kiev để bảo đảm cho mặt Nam
của chiến dịch.<sup class="reference" id="cite_ref-kraynyukov1_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-kraynyukov1-35">[35]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh_.E1.BB.9F_Kiev">Các trận đánh ở Kiev</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 230px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Stamp_of_Ukraine_s656.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="320" data-file-width="228" height="320" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/38/Stamp_of_Ukraine_s656.jpg" width="228" /></a>
<div class="thumbcaption">
Con tem 45 kopek của Ukraina mô tả cuộc vượt sông Dniepr đánh chiếm Kiev của quân đội Liên Xô tháng 11 năm 1943</div>
</div>
</div>
7 giờ sáng ngày 3 tháng 11, sau 40 phút sử dụng không quân ném bom và
pháo kích chuẩn bị, Tập đoàn quân xe tăng 3 (Liên Xô) xuất phát tấn
công Kiev từ phía bắc, theo sau là Tập đoàn quân 38. Tướng Hermann Hoth
hoàn toàn bất ngờ trước sự xuất hiện của một lực lượng lớn xe tăng Liên
Xô từ căn cứ bàn đạp nhỏ hẹp Lyutezh tràn qua Vyshigorod xuống phía tây
Kiev, đánh chiếm Svyatoshino, cắt đứt con đường bộ Kiev - Zhitomir và
đường sắt Kiev - Korosten. Quân đoàn xe tăng 13 (Đức) được điều từ tuyến
sông Teterev xuống phản kích vào Lyutezh nhưng đã bị Tập đoàn quân 60
chặn lại tại phía tây Zmyev. Ngày 4 tháng 11, Sư đoàn xe tăng 20 và sư
đoàn bộ binh 7 (Đức) được điều từ phía nam Kiev lên chặn kích thì bắt
gặp các quân đoàn bộ binh 46 và 47 của Tập đoàn quân 27 đã vượt sang
Tripolye từ ngày 3 tháng 11 đánh bọc sườn, phải hủy bỏ cuộc chặn kích và
tổ chức phòng ngự tại chỗ. Cùng ngày, từ Novo Petrovtsy, Quân đoàn kỵ
binh cận vệ 1 kéo sang phía tây, đánh chiếm Moshun và Mikulichi uy hiếp
sở chỉ huy Tập đoàn quân xe tăng 4 (Đức) đóng tại tại Makarov. Trước sức
ép của Quân đoàn cơ giới cận vệ 9 và Lữ đoàn xe tăng 91 (Liên Xô), Quân
đoàn xe tăng 8 (Đức) phải bỏ Irpen rút sang phía tây, yểm hộ cho Sở chỉ
huy Tập đoàn quân xe tăng 4 rút về Berdichev. Ngày 5 tháng 11, Tập đoàn
quân 40 từ phần phía đông Kiev trên tả ngạn sông Dniepr đổ bộ sang bờ
Tây và hướng đòn tấn công xuống phía nam, phối hợp với Tập đoàn quân 27
từ Tripolye tấn công sang Obukhov, đánh tan Sư đoàn xe tăng 20 (Đức) ở
Vasilkov. Sư đoàn bộ binh 7 (Đức) cũng bị bao vây và bị bắt tại Boyarka.
Ngày 6 tháng 11, Quân đoàn xe tăng cận vệ 7 (Liên Xô) đã tỏa ra đánh
chiếm toàn bộ thành phố Kiev.<sup class="reference" id="cite_ref-kraynyukov1_35-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-kraynyukov1-35">[35]</a></sup><br />
Ngày 6 tháng 11, Quân đoàn xe tăng cận vệ 6 và Lữ đoàn xe tăng 91
tiếp tục tấn công xuống phía nam, đến ngày 7 tháng 11 đã đánh chiếm
Fastov. Các tập đoàn quân 27, 40 và Quân đoàn xe tăng cận vệ 5 đã chiếm
trận tuyến từ phía nam Fasstov đến Staysky. Ở phía tây Kiev, Quân đoàn
kỵ binh cận vệ 1 và các tập đoàn quân 38, 60 tiếp tục phát triển sang
phía tây, đánh chiếm Radomysl, Kogotyshev và Brusilovsk ngày 11 tháng
11. Ngày 12 tháng 11, Tập đoàn quân 38 chiếm Cherniakhov. Ngày 13 tháng
11, Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 chiếm Zhitomir. Ngày 15 tháng 11, Tập
đoàn quân 60 chiếm Korosten. Ngày 18 tháng 11, Tập đoàn quân 13 sau khi
đánh lui các cuộc phản kích của Quân đoàn xe tăng 56 (Đức) đã chiếm Novo
Radcha, Ovruch, Yelsk, cắt đứt đường sắt và đường bộ từ Korosten đi
Mozyr.<sup class="reference" id="cite_ref-yakubovsky3_34-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-yakubovsky3-34">[34]</a></sup>
Che chắn sườn phải cho Phương diện quân Ukraina 1, Phương diện quân
Belorussia cũng huy động các Tập đoàn quân 61 và 65 vượt sông Dniepr và
sông Sozh tấn công lên hướng tây bắc, đánh chiếm Khoniky, Narovlya,
Rechina, Vasilevichi, uy hiếp Mozyr.<sup class="reference" id="cite_ref-rokossovsky16_25-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-rokossovsky16-25">[25]</a></sup><br />
Thống chế Erich von Manstein đã áp dụng các biện pháp đặc biệt để ổn
định lại tình hình khu vực mặt trận Kiev. Ngày 12 tháng 11, Quân đoàn xe
tăng cận vệ 5 (Liên Xô) từ Fastovots mở cuộc tấn công xuống Belaya
Cherkov đã bị Quân đoàn xe tăng 24 (Đức) được rút khỏi khu vực Bukrin đã
phản kích vào sườn trái trên khu vực Grebenky, bị thiệt hại nặng và
phải rút về phòng ngự Fastovots. Ngày 13 tháng 11, Quân đoàn xe tăng 48
(Đức) được điều từ Mironovka lên phía bắc đã chặn đứng mũi đột kích của
Quân đoàn xe tăng cận vệ 6 (Tập đoàn quân xe tăng 3) tại thị trấn
Popelnya, buộc quân đoàn này phải rút về tuyến sông Irpel. Ngày 15 tháng
8, Quân đoàn bộ binh 42 (Đức) được rút khỏi biên chế Tập đoàn quân 8 và
điều động cho Tập đoàn quân xe tăng 4. Ngày 20 tháng 11, tướng Hermann
Hoth sử dụng Quân đoàn xe tăng 48 và Quân đoàn bộ binh 42 tổ chức đột
kích từ ba phía vào Zhitomir, đánh thiệt hại nặng Quân đoàn kỵ binh cận
vệ 1 Liên Xô, chiếm lại thành phố, đẩy Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 (Liên
Xô) lùi sâu gần 50 km về tuyến Vepril, Radomysl, Rayevka, Borovka,
Stavichye, phía tây Byshev, phía nam Fastov.<sup class="reference" id="cite_ref-mellenthin15_8-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-mellenthin15-8">[8]</a></sup>
Các quân đoàn xe tăng cận vệ 5, 7 và Lữ đoàn xe tăng 91 (Liên Xô) phải
chuyển quân lên tăng cường cho Quân đoàn kỵ binh cận vệ 1 giữ tuyến
phòng thủ này.<sup class="reference" id="cite_ref-moskalenko2-4_23-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-moskalenko2-4-23">[23]</a></sup><br />
Trên cánh Bắc, từ ngày 6 đến 14 tháng 12, Quân đoàn xe tăng 13 (Đức)
mới được tổ chức lại và tăng viện thêm xe tăng đã mở đòn phản công vào
sườn phải Tập đoàn quân 38, đẩy tập đoàn quân này lùi về tuyến sông
Teterev. Từ ngày 19 đến ngày 22 tháng 12, Quân đoàn xe tăng 56 (Tập đoàn
quân xe tăng 2) được điều xuống phía nam, phối hợp với Quân đoàn bộ
binh 59 phản đột kích vào hai bên sườn Tập đoàn quân 60 (Liên Xô), chiếm
lại Korosten, buộc Tập đoàn quân 60 phải lùi về giữa tuyến phòng thủ
dọc sông Yrsh và con đường sắt Kiev - Korosten. Trên hướng Zhitomir -
Kiev, các quân đoàn xe tăng 13 và 48 cùng Quân đoàn bộ binh 42 Đức liên
tục đột kích mở đường nhằm chiếm lại Kiev.<sup class="reference" id="cite_ref-manstein15_10-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-manstein15-10">[10]</a></sup>
Nhận thấy trận tuyến đã xuất hiện nhiều chỗ lõm nguy hiểm, các tập đoàn
quân đang phòng thủ quanh Kiev đã kiệt sức sau gần 2 tháng chiến đấu
liên tục, ngày 20 tháng 12, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô đã điều
động từ lực lượng dự bị Tập đoàn quan xe tăng 1, Tập đoàn quân cận vệ 1,
Tập đoàn quân 18 đến mặt trận Kiev và bố trí các tập đoàn quân này tại
Vepril, Rayevka, Borovka, Makarov và Stavishye hai bên con đường bộ
Zhitomir - Kiev. Tập đoàn quân xe tăng cận vệ 3 để lại Quân đoàn cơ giới
cận vệ 9 và Lữ đoàn xe tăng 91 giữ tuyến phòng thủ phía nam Fasstov,
kéo các quân đoàn xe tăng cận vệ 6 và 7 lên phối hợp với Tập đoàn quân
18 án ngữ con đường sắt Korosten - Kiev tại khu vực Malin và các cây cầu
qua sông Teterev. Ngày 24 tháng 12, các cuộc phản công của Tập đoàn
quân xe tăng 4 (Đức) tại khu vực Kiev đã bị chặn đứng.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-36">[36]</a></sup>
Quân đội Liên Xô đã tổ chức cả khu vực Kiev thành một căn cứ bàn đạp
lớn giống như khu vực Znamenka - Pyatikhatka để phát triển tấn công sang
toàn bộ hữu ngạn Ukraina.<sup class="reference" id="cite_ref-getman5_37-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-getman5-37">[37]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1_c.C3.B3_li.C3.AAn_quan_t.E1.BA.A1i_Krym">Các hoạt động quân sự có liên quan tại Krym</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Groznyy%28EM%291942.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2868" data-file-width="4303" height="171" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Groznyy%28EM%291942.jpg/256px-Groznyy%28EM%291942.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Khu trục hạm Grozny yểm hộ cho đoàn tàu vận tải đổ quân lên bán đảo Kerch</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Kerch-Eltigen_%281943%29" title="Chiến dịch Kerch-Eltigen (1943)">Chiến dịch Kerch-Eltigen (1943)</a></i></div>
</dd></dl>
Ngay sau khi tiến đến cửa sông Dniepr, Phương diện Ukraina được lệnh
sử dụng Tập đoàn quân 51, được tăng cường Quân đoàn xe tăng 19 đột phá
vào Krym. Quân đội Đức Quốc xã tại Krym gồm toàn bộ Tập đoàn quân 17. Từ
sau khi bị cô lập ở Krym tháng 11 năm 1943, đơn vị này được đặt thuộc
Cụm tác chiến Azov thuộc Cụm tập đoàn quân Nam (Đức) từ tháng 10 năm
1943. Sau những thất bại ở Taman và phải rút sang bán đảo Kerch, binh
lực của Tập đoàn quân 17 còn lại các quân đoàn bộ binh 5, 44, tàn quân
của Sư đoàn kị binh 1 (Romania) và Sư đoàn sơn chiến (Romania).<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-38">[38]</a></sup><br />
Tháng 11 năm 1943, Quân đoàn xe tăng 19 (Liên Xô) đã đột nhập qua eo
đất Perekop, phá vỡ các công sự trên tuyến phòng thủ thứ nhất của Quân
đoàn bộ binh 44 (Đức) trên Lũy Thổ Nhĩ Kỳ và tiến đến Armyansk. Tập đoàn
quân 51 (Liên Xô) đột nhập qua vịnh Sivat dọc theo con đường sắt
Dzhnkoy - Melitopol, đánh chiếm thị trấn ven biển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henichesk" title="Henichesk">Genichesk</a>
và tiến đến sát cửa ngõ Chongarsk. Lợi dụng sự tách rời, không yểm hộ
được nhau của hai cánh quân xe tăng và bộ binh Liên Xô cũng như địa bàn
tác chiến rất hẹp tại các eo đất và đầm lầy, Quân đoàn 44 (Đức) đã giữ
vững trận tuyến phòng ngự, bịt được cả hai cửa mở từ phía Armyansk và
Chongarsk. Cuối tháng 12 năm 1943, Bộ Tổng tư lệnh quân đội Liên Xô hạ
lệnh cho Phương diện quân Ukraina 4 ngừng công kích vào Krym, tập trung
binh lực để thanh toán bàn đạp Bolshaya Lepatikha kéo dài từ phía đông
Nikopol đến Gornostayevka của Tập đoàn quân 6 (Đức) trên tả ngạn sông
Dniepr đang đe dọa sau lưng chủ lực Phương diện quân. Sau đó mới có thể
mở lại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_Krym_%281944%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch giải phóng Krym (1944) (trang chưa được viết)">Chiến dịch giải phóng Krym</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-39">[39]</a></sup>.<br />
Trên hướng Kerch, trong các ngày 2 và 3 tháng 11, Phưong diện quân
Bắc Kavkaz phối hợp với Hạm đội Biển Đen tổ chức đổ bộ Tập đoàn quân 56
lên khu vực mũi đất Enikale - Mayak - Ossoviny. Tổng quân số lên đến
75.000 người, mang theo 769 pháo và súng cối, 128 xe tăng và 7.180 tấn
đạn dược.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-40">[40]</a></sup>
Sau một tháng chiến sự ác liệt, Tập đoàn quân 56, Liên Xô đã chiếm được
toàn bộ mũi đất nhô phía đông bắc Kerch nhưng không thể tiến xa hơn.
Quân đoàn bộ binh 5 (Đức) bố trí phòng ngự chặt chẽ trên tuyến phòng thủ
Kerch - Bulganak, buộc Tập đoàn quân 56 (Liên Xô) phải giữ thế phòng
ngự. Tại phía nam, Sư đoàn bộ binh 318 thuộc Tập đoàn quân 18 (Liên Xô)
cũng được đổ quân lên thị trấn Eltigen, đánh chiếm được một đầu cầu nhỏ
rộng 5 km và sâu 2 km. Nhưng tất cả chỉ có vậy. Ngày 9 tháng 11, Sư đoàn
sơn chiến (Đức) và sư đoàn kỵ binh 6 (Romania) đã bao vây, cô lập căn
cứ đầu cầu Eltigen. Sau 40 ngày chiến đấu Sư đoàn bộ binh 318 (Liên Xô)
phải mở đường rút qua thị trấn Kammysh-Burun ở phía bắc và nhập vào chủ
lực Tập đoàn quân 56 ở mũi Enikale - Mayak.<sup class="reference" id="cite_ref-M._Stemenko_p_1_41-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-M._Stemenko_p_1-41">[41]</a></sup>.<br />
Mất căn cứ đầu cầu Eltigen, Quân đội Liên Xô mất mũi tấn công thứ hai
vào Kerch. Các quân đoàn bộ binh cận vệ 11 và 16 phải đánh vỗ mặt Quân
đoàn bộ binh 5 (Đức) và hầu như không tiến lên được. Ngày 20 tháng 12
năm 1943, Phương diện quân Bắc Kavkaz phải tạm dừng chiến dịch để nghiên
cứu tổ chức một điểm đầu cầu mới từ phía biển Azov nhằm đánh bọc hậu
Quân đoàn bộ binh 5 (Đức) đang phòng thủ trên tuyến Kerch - Bulganak vào
đầu tháng 1 năm 1944. Phưong diện quân Bắc Kavkaz bị giải thể và chuyển
thành Tập đoàn quân độc lập Duyên hải<sup class="reference" id="cite_ref-M._Stemenko_p_1_41-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-M._Stemenko_p_1-41">[41]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3.2C_.C4.91.C3.A1nh_gi.C3.A1_v.C3.A0_.E1.BA.A3nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng">Kết quả, đánh giá và ảnh hưởng</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1943._Official_Meeting_in_Doneck.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="795" data-file-width="1424" height="167" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1943._Official_Meeting_in_Doneck.jpg/300px-1943._Official_Meeting_in_Doneck.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Công nhân Ukraina tại Stalino(nay là Donyesk) mít tinh mừng ngày giải phóng (8-9-1943)</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h3>
Trận sông Dniepr trở thành một trong các trận đánh có tổng số thương
vong cao nhất trong chiến tranh thế giới thứ hai. Tổng thương vong của
cả hai bên được các chuyên gia lịch sử quân sự ước tính từ 1.700.000
người đến trên 2.200.000 người. Nếu như con số tổn thất về người của
phía Liên Xô được đánh giá không khác biệt nhiều với 1.182.000 người
theo David M. Glantz,<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup>, 1.276.435 (theo Krivosheev)<sup class="reference" id="cite_ref-krivosheev_1-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-krivosheev-1">[1]</a></sup> đến tối đa 1.500.000 người (theo phỏng đoán Nikolai Shefov)<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-42">[42]</a></sup>
thì số thương vong của quân đội Đức Quốc xã được ước tính với sai số
rất lớn, từ trên 400.000 người đến khoảng hơn 1.000.000 người. Tuy
nhiên, những tài liệu thống kê chưa đầy đủ về thương vong theo từng 10
ngày của từng tập đoàn quân và cụm tập đoàn quân của quân đội Đức Quốc
xã tại mặt trận phía đông năm 1943 đã phản ánh phần nào tổn thất đó của
quân đội Đức Quốc xã. Tổng số thương vong gồm 283.082 người chết và mất
tích, 257.150 người bị thương (bao gồm cả thương vong của Tập đoàn quân 2
(Đức) tham gia ở cánh Bắc của chiến dịch;<sup class="reference" id="cite_ref-ww2stats1_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-ww2stats1-3">[3]</a></sup> 209.226 người bị bắt làm tù binh.<sup class="reference" id="cite_ref-ww2stats2_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-ww2stats2-4">[4]</a></sup>
Tổng tổn thất về quân số của lục quân Đức Quốc xã là 749.458 người,
chưa tính đến số thiệt hại của các đơn vị SS, không quân và các đơn vị
Romania tham gia tại cánh cực Nam của Cụm tập đoàn quân Trung tâm. Chiếm
59,96% tổng quân số tham gia chiến dịch.<br />
Tính chất khốc liệt của toàn bộ các chiến dịch chỉ tập trung chủ yếu
tại bốn khu vực: Poltava, Chernigov, Dniepropetrovsk và Kiev. Quân đội
Liên Xô tổn thất khoảng 40% đến 48% tổng quân số tham gia chiến dịch.
Trong đó, quân đội Liên Xô thiệt hại nặng nề nhất trong các cuộc vượt
sông sang Kiev và các trận đánh trước cửa ngõ phía bắc Krivoy Rog; còn
quân đội Đức Quốc xã thiệt hại nặng nhất trong cuộc phòng thủ Poltava và
các cuộc phản kích không thành vào Kiev ở giai đoạn cuối chiến dịch.<sup class="reference" id="cite_ref-glantzhouse_2-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_note-glantzhouse-2">[2]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng">Ảnh hưởng</span></h3>
Sau hơn 3 tháng liên tục tấn công trên toàn cánh Nam mặt trận Xô-Đức
dài hơn 1.400 km, quân đội Liên Xô đã tiến rất xa về phía tây thêm từ
300 đến 500 km, thu hồi một vùng đất đai rộng lớn gồm toàn bộ phần tả
ngạn Ukraina và hai vùng quan trọng ở phía tây sông Dniepr tại xung
quanh Kiev, khu vực Cherkassy, Znamenka, Pyatikhatka và Dniepropetrovsk
rộng hơn nửa triệu km <sup>2</sup>, tiếp tục đẩy quân đội Đức Quốc xã
vào thế phòng ngự bị động. Hai đầu cầu chiến lược mà Quân đội Liên Xô
chiếm được ở khu vực Kiev và Znamenka - Krivoy Rog sau này trở thành hai
bàn đạp quan trong để các phương diện Ukraina 1 và 2 (Liên Xô) mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_h%E1%BB%A3p_v%C3%A2y_Korsun%E2%80%93Shevchenkovsky" title="Chiến dịch hợp vây Korsun–Shevchenkovsky">Chiến dịch Korsun-Shevchenko</a>
Hợp vây và đánh bại đại bộ phận Tập đoàn quân xe tăng 1 và Tập đoàn
quân 8 (Đức), mở đường tiến ra chân núi Karpat, chia cắt Cụm tập đoàn
quan Nam (Đức), tiếp cận biên giới vùng Balkan và tiến ra phía đông nam
Ba Lan.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1">Đánh giá</span></h3>
Không chỉ tổn thất về binh lực, tổn thất quân sự - kinh tế nghiêm
trọng nhất của quân đội Đức Quốc xã là đã để mất toàn bộ vùng công -
nông nghiệp Donbas trù phú. Trong suốt hơn 2 năm chiếm đóng vùng này,
đây là nơi cung cấp cho quân đội Đức Quốc xã than đá, quặng sắt, quặng
kim loại màu, nhiều nguyên liệu quan trọng và một khối lượng lớn lượng
thực, thực phẩm. Việc quân đội Liên Xô chiếm lại toàn bộ Donbas đồng
nghĩa với sự phá sản của chiến lược "lấy chiến tranh nuôi chiến tranh"
của quân đội Đức Quốc xã tại mặt trận phía đông.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-krivosheev-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-krivosheev_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-krivosheev_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-krivosheev_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-krivosheev_1-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.soldat.ru/doc/casualties/book/chapter5_10_1.html#5_10_22" rel="nofollow">Г. Ф. Кривошеева. Россия и СССР в войнах XX века. Потери вооруженных сил: Статистическое исследование. М.: Олма-Пресс, 2001.</a></span></li>
<li id="cite_note-glantzhouse-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantzhouse_2-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=Zv9nAAAAMAAJ&dq=related:ISBN071463347X&hl=vi" rel="nofollow">David M. Glantz, Jonathan Mallory House, When Titans clashed: how the Red Army stopped Hitler, University Press of Kansas, 1995</a></span></li>
<li id="cite_note-ww2stats1-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-ww2stats1_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-ww2stats1_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-ww2stats1_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://ww2stats.com/cas_ger_okh_dec43.html" rel="nofollow">Thống kê thiệt hại về người của Quân đội Đức Quốc xã năm 1943 tính theo tập đoàn quân</a></span></li>
<li id="cite_note-ww2stats2-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-ww2stats2_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-ww2stats2_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://ww2stats.com/pow_ger_okhzone43.html" rel="nofollow">Thống kê tù binh Đức bị quân đội Liên Xô bắt giữ tính theo tập đoàn quân</a></span></li>
<li id="cite_note-glantz5-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-glantz5_5-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=33g3ujB6mAoC&dq=related:ISBN0714682004&hl=vi&source=gbs_navlinks_s" rel="nofollow">David M. Glantz, Soviet military deception in the Second World War, Routledge, 1989.</a> <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780714633473">ISBN 978-0-7146-3347-3</a></span></li>
<li id="cite_note-svoboda1-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-svoboda1_6-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/other/svoboda_l/index.html" rel="nofollow">Свобода Людвик, От Бузулука до Праги. — М.: Воениздат, 1963. <i>(Ludvik Svoboda. Từ Buzuluk đến Praha. NXB Quân sự. Moskva. 1963)</i></a></span></li>
<li id="cite_note-samsonov2-11-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-samsonov2-11_7-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/h/samsonov2/11.html" rel="nofollow">Самсонов Александр Михайлович, Крах фашистской агрессии 1939-1945. — М.: Наука, 1980. - Красная армия наращивает мощь ударов</a></span></li>
<li id="cite_note-mellenthin15-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-mellenthin15_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-mellenthin15_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-mellenthin15_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-mellenthin15_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-mellenthin15_8-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/h/mellenthin/15.html" rel="nofollow">Friedrich
Wilhelm von Mellenthin, Panzer battles 1939-1945: A study of the
employment of armour in the second world war. — 2nd edition, enlarged. —
London, 1956.</a></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. Trang 314.</span></li>
<li id="cite_note-manstein15-10">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-manstein15_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-manstein15_10-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-manstein15_10-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-manstein15_10-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-manstein15_10-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/german/manstein/15.html" rel="nofollow">Erich von Manstein, Verlorene Siege. — Bonn, 1955</a></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Karl Heinz Frieser, Deutsche Das Reich Und Der Zweite Weltkrieg, Deutsche Verlags-Anstalt GmbH, 2007. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/3421062358">ISBN 3-421-06235-8</a>, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9783421062352">ISBN 978-3-421-06235-2</a></span></li>
<li id="cite_note-guderial9-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-guderial9_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/german/guderian/09.html" rel="nofollow">Heinz Guderian, Erinnerungen eines Soldaten. — Heidelberg, 1951</a></span></li>
<li id="cite_note-konev2-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-konev2_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-konev2_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-konev2_13-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-konev2_13-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-konev2_13-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/konev/02.html" rel="nofollow">Конев Иван Степанович, Записки командующего фронтом. — М.: Наука, 1972. - Глава II: Битва за Днепр</a></span></li>
<li id="cite_note-K._Zhukov_p_3-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-K._Zhukov_p_3_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-K._Zhukov_p_3_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 134.</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 138-139.</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. trang 290.</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">R. T. Paget, Manstein: Các chiến dịch và phiên tòa xét xử tội ác chiến tranh, Collins, 1951, p. 63.</span></li>
<li id="cite_note-bevin19-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-bevin19_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-bevin19_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/research/alexander/19.html" rel="nofollow">Alexander Bevin, How Hitler Could Have Won World War II: The Fatal Errors That Lead to Nazi Defeat. — London, Times Books, 2000</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 139.</span></li>
<li id="cite_note-katukov13-20">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-katukov13_20-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-katukov13_20-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/katukov/13.html" rel="nofollow">Катуков Михаил Ефимович, На острие главного удара. — М.: Воениздат, 1974. - Глава 13: Открылась дорога на Днепр</a></span></li>
<li id="cite_note-yakubovsky2-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-yakubovsky2_21-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/yakubovsky_ii/02.html" rel="nofollow">Якубовский Иван Игнатьевич, Земля в огне. — М., Воениздат, 1975. - Глава 2: От Курска к Днепру</a></span></li>
<li id="cite_note-batov6-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-batov6_22-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/batov/06.html" rel="nofollow">Батов Павел Иванович, В походах и боях. — М.: Воениздат, 1974</a></span></li>
<li id="cite_note-moskalenko2-4-23">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-moskalenko2-4_23-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-moskalenko2-4_23-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/moskalenko-2/04.html" rel="nofollow">Москаленко
Кирилл Семёнович, На Юго-Западном направлении. 1943-1945. Воспоминания
командарма. Книга II. — М.: Наука, 1973. - Глава IV. Днепровская эпопея</a></span></li>
<li id="cite_note-kazakov9-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-kazakov9_24-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/kazakov_mi/09.html" rel="nofollow">Казаков Михаил Ильич, Над картой былых сражений. — М.: Воениздат, 1971. - Прекрасное слово — «Вперед!»</a></span></li>
<li id="cite_note-rokossovsky16-25">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rokossovsky16_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rokossovsky16_25-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rokossovsky16_25-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rokossovsky16_25-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rokossovsky16_25-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/rokossovsky/16.html" rel="nofollow">Рокоссовский Константин Константинович, Солдатский долг. — М.: Воениздат, 1988. - Бросок за Днепр</a></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. trang 293.</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. trang 295-296.</span></li>
<li id="cite_note-rotmistrov2-5-28">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rotmistrov2-5_28-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rotmistrov2-5_28-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-rotmistrov2-5_28-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/rotmistrov2/05.html" rel="nofollow">Ротмистров Павел Алексеевич, Стальная гвардия. — М.: Воениздат, 1984. - Глава 5. Через Днепр — на Кировоград</a></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 148.</span></li>
<li id="cite_note-zhadov5-30">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-zhadov5_30-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-zhadov5_30-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/zhadov_as/05.html" rel="nofollow">Жадов Алексей Семенович, Четыре года войны. — М.: Воениздат, 1978. - Глава 5: На Правобережной Украине</a></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 148-149</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">S. M. Stemenko. Bộ Tổng tham mưu Xô Viết trong chiến tranh. Tập 1. trang 300.</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. trang 312.</span></li>
<li id="cite_note-yakubovsky3-34">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-yakubovsky3_34-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-yakubovsky3_34-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/yakubovsky_ii/03.html" rel="nofollow">Якубовский Иван Игнатьевич, Земля в огне. — М., Воениздат, 1975. - Глава 3: Освобождение Киева</a></span></li>
<li id="cite_note-kraynyukov1-35">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-kraynyukov1_35-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-kraynyukov1_35-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/memo/russian/kraynyukov_kv/01.html" rel="nofollow">Крайнюков Константин Васильевич, Оружие особого рода. — М.: Мысль, 1984. - Часть 1:Битва на Днепре</a></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">G. K. Zhukov. Nhớ lại và suy nghĩ. Tập 3. trang 161</span></li>
<li id="cite_note-getman5-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-getman5_37-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/h/getman_al/05.html" rel="nofollow">Гетман Андрей Лаврентьевич, Танки идут на Берлин. — М.: «Наука», 1973. - Глава пятая. На Правобережной Украине</a></span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Gliederungen/Armeen/17Armee-R.htm" rel="nofollow">Tập đoàn quân 17 (Đức) <i>(theo
tài liệu lưu trữ Đức: "Akten des Bundesarchivs Signatur RH 20-17 -
Tessin, Georg. Verbände und Truppen der deutschen Wehrmacht und der
Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939-1945")</i></a></span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc đời. NXB Tiến bộ. Moskva (Bản tiếng Việt). 1984. trang 354-355</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/h/gorshkov_sg/07.html" rel="nofollow">Горшков Сергей Георгиевич, На южном приморском фланге. — М.: Воениздат, 1989. - Глава седьмая: Вновь на Азовском море</a></span></li>
<li id="cite_note-M._Stemenko_p_1-41">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-M._Stemenko_p_1_41-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-M._Stemenko_p_1_41-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">S. M. Stemenko. Bộ Tổng tham mưu Xô Viết trong chiến tranh. Tập 1, NXB Tiến Bộ. Moskva (bản tiếng Việt). 1985. trang 321-322</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://books.google.com.ua/books?id=kW53PAAACAAJ&printsec=frontcover&dq=editions:ISBN5170106491&hl=vi" rel="nofollow">Н. А. Шефов, Битвы России, ACT, 2004.</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr" title="commons:Special:Search/Trận sông Dniepr"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_the_Dnieper?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Trận sông Dniepr trên Wikimedia Commons">Trận sông Dniepr</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li>David M. Glantz, Jonathan M. House, <i>When Titans Clashed:how the Red Army stopped Hitler</i>, University Press of Kansas, 1995</li>
<li>Nikolai Shefov, <i>Russian fights</i>, Lib. Military History, Moscow, 2002</li>
<li><i>History of Great Patriotic War</i>, 1941 — 1945. Мoscow, 1963</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Erickson_%28historian%29&action=edit&redlink=1" title="John Erickson (historian) (trang chưa được viết)">John Erickson</a>, <i>Barbarossa: The Axis and the Allies</i>, Edinburgh University Press, 1994</li>
<li>Marshal <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Konev&action=edit&redlink=1" title="Konev (trang chưa được viết)">Konev</a>, <i>Notes of a front commander', Science, Moscow, 1972.</i></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erich_von_Manstein" title="Erich von Manstein">Erich von Manstein</a>, <i>Lost Victories</i>, Мoscow, 1957.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C6.B0_li.E1.BB.87u">Tư liệu</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://wwii-soldat.narod.ru/OPER/ARTICLES/023-ukraine-001.htm" rel="nofollow">Chiến dịch Dniepr</a></li>
<li><a class="external text" href="http://wwii-soldat.narod.ru/OPER/ARTICLES/023-ukraine-002.htm" rel="nofollow">Chiến dịch Kiev</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.93">Bản đồ</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="https://archive.is/20121221123209/victory.mil.ru/war/maps/033.jpg" rel="nofollow">Bản đồ trận sông Dniepr</a></li>
<li><a class="external text" href="https://archive.is/20121221205644/victory.mil.ru/war/oper/139.gif" rel="nofollow">Bản đồ chiến dịch Chernigov-Pripiat</a></li>
<li><a class="external text" href="https://archive.is/20121221134452/victory.mil.ru/war/oper/040.gif" rel="nofollow">Bản đồ chiến dịch Donbas (1943)</a></li>
<li><a class="external text" href="https://archive.is/20121221123341/victory.mil.ru/war/maps/034.jpg" rel="nofollow">Bản đồ các chiến dịch Kiev (1943) và Dniepropetrovsk</a></li>
<li><a class="external text" href="http://dp60.narod.ru/image/maps/349_3.jpg" rel="nofollow">Bản đồ các cuộc tấn công và phòng thủ Kiev (1943)</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.A1c">Khác</span></h3>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=h71sF-bE3UE&feature=related" rel="nofollow">"Bài ca bên sông Dniepr" mô tả các chiến dịch vượt sông Dniepr của Quân đội Liên Xô năm 1943</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #696969; color: white; font-size: 95%;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai"><span style="color: white;">Chiến tranh thế giới thứ hai</span></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: khaki; border-color: #556B2F; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Bluetank.png" data-file-height="237" data-file-width="400" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Bluetank.png/41px-Bluetank.png" width="41" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chủ đề:Chiến tranh thế giới thứ hai">Chủ đề Chiến tranh thế giới thứ hai</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: chartreuse; border-color: #FF7F50; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="LocationEurope.png" data-file-height="1404" data-file-width="2759" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/LocationEurope.png/48px-LocationEurope.png" width="48" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Chủ đề:Châu Âu">Chủ đề Châu Âu</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: lavenderblush; border-color: #DB7093; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Nuvola Soviet flag.svg" data-file-height="60" data-file-width="60" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Nuvola_Soviet_flag.svg/24px-Nuvola_Soviet_flag.svg.png" width="24" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Liên Xô (trang chưa được viết)">Chủ đề Liên Xô</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: #fffdd0; border-color: #000000; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="DE-pahyl.svg" data-file-height="784" data-file-width="590" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/DE-pahyl.svg/18px-DE-pahyl.svg.png" width="18" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chủ đề:Đức">Chủ đề Đức</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_n%C4%83m_1943" title="Thể loại:Xung đột năm 1943">Xung đột năm 1943</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ch%C3%A2u_%C3%82u_%28Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai%29" title="Thể loại:Chiến trường châu Âu (Chiến tranh thế giới thứ hai)">Chiến trường châu Âu (Chiến tranh thế giới thứ hai)</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_ph%C3%ADa_%C4%90%C3%B4ng_%28Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_hai%29" title="Thể loại:Mặt trận phía Đông (Thế chiến thứ hai)">Mặt trận phía Đông (Thế chiến thứ hai)</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thể loại:Lịch sử Đức">Lịch sử Đức</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Lịch sử Liên Xô">Lịch sử Liên Xô</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tr%E1%BA%ADn_s%C3%B4ng_Dniepr" title="Thể loại:Trận sông Dniepr">Trận sông Dniepr</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_trong_Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_hai" title="Thể loại:Chiến dịch quân sự trong Thế chiến thứ hai">Chiến dịch quân sự trong Thế chiến thứ hai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thể loại:Chiến tranh liên quan tới Đức">Chiến tranh liên quan tới Đức</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Chiến tranh liên quan tới Liên Xô">Chiến tranh liên quan tới Liên Xô</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><strong>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><strong>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-4502359841519239742014-12-26T07:21:00.001-08:002014-12-26T07:21:27.274-08:00Chào ngày mới 22 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<br />
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:VNtuyentruyenGPQ.gif" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" title="Lễ thành lập Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng Quân"><img alt="Lễ thành lập Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng Quân" data-file-height="379" data-file-width="606" height="63" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/0f/VNtuyentruyenGPQ.gif/100px-VNtuyentruyenGPQ.gif" width="100" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 22 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_ch%C3%AD" title="Đông chí">Đông chí</a> tại Đông Á; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_c%E1%BB%A7a_M%E1%BA%B9" title="Ngày của Mẹ">ngày của Mẹ</a> tại Indonesia. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1769" title="1769">Năm 1769</a> – Do thất bại trong giao chiến, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Thanh</a> chấp thuận ký hòa ước với quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Konbaung" title="Triều Konbaung">Konbaung</a> Miến Điện, kết thúc <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Thanh-Mi%E1%BA%BFn" title="Chiến tranh Thanh-Miến">chiến tranh</a></b> giữa hai bên. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1788" title="1788">Năm 1788</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87" title="Nguyễn Huệ">Nguyễn Huệ</a></b> dẫn quân tiến ra Bắc Hà để giao chiến với quân Thanh, đồng thời lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu Quang Trung. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1808" title="1808">Năm 1808</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven" title="Ludwig van Beethoven">Ludwig van Beethoven</a></b> chỉ huy và biểu diễn tại Nhà hát Wien trong lần biểu diễn đầu tiên các nhạc phẩm của ông: <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 5 (Beethoven)">bản giao hưởng số 5</a></b> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 6 (Beethoven)">số 6</a>, Concerto Piano số 4 và Huyễn tưởng khúc Hợp xướng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1944" title="1944">Năm 1944</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n" title="Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân">Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</a></b> (<i>hình</i>) được thành lập tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_B%C3%ACnh" title="Nguyên Bình">Nguyên Bình</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>, với chỉ huy chung là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Nguyễn Huệ</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Xem các bài có tên tương tự tại <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Nguyễn Huệ (định hướng)">Nguyễn Huệ (định hướng)</a> hoặc <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quang_Trung_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Quang Trung (định hướng)">Quang Trung (định hướng)</a></div>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Quang Trung Hoàng đế</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Quang_Trung_statue_03.jpg"><img alt="Quang Trung statue 03.jpg" data-file-height="450" data-file-width="337" height="363" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Quang_Trung_statue_03.jpg/272px-Quang_Trung_statue_03.jpg" width="272" /></a>
<div>
Tượng đài Quang Trung ở Quy Nhơn</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">nhà Tây Sơn</a></th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trị vì</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1788" title="1788">1788</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_9" title="16 tháng 9">16 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đăng quang</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1788" title="1788">1788</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc"><span style="color: grey;">Thái Đức Hoàng đế</span></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_To%E1%BA%A3n" title="Nguyễn Quang Toản"><span style="color: blue;">Cảnh Thịnh Hoàng đế</span></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thê thiếp</th>
<td>Chính Cung hoàng hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#V.E1.BB.A3">Phạm Thị Liên</a><br />
Chính Cung hoàng hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_Th%E1%BB%8B_Nh%E1%BA%A1n" title="Bùi Thị Nhạn">Bùi Thị Nhạn</a><br />
Bắc Cung hoàng hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a><br />
Trần Thị Quỵ<br />
Nguyễn Thị Bích<br />
một vài người khác</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hậu duệ</th>
<td>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" style="font-weight: normal;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#" id="collapseButton0" style="color: black;">hiện</a>]</span>Hậu duệ</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên thật</th>
<td>Hồ Thơm<br />
Nguyễn Huệ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tước hiệu</th>
<td>Bắc Bình Vương, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Niên hiệu</th>
<td>Quang Trung: 1788 - 1792</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thụy hiệu</th>
<td>Vũ Hoàng Đế</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Miếu hiệu</th>
<td>Tây Sơn Thái Tổ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Triều đại</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Phi_Ph%C3%BAc&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Phi Phúc (trang chưa được viết)">Nguyễn Phi Phúc</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1753" title="1753">1753</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Bình Định">Bình Định</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_9" title="16 tháng 9">16 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Nguyễn Huệ</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 阮惠; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1753" title="1753">1753</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a>), còn được biết đến là <b>Quang Trung Hoàng đế</b> (光中皇帝), <b>vua Quang Trung</b> hay <b>Bắc Bình Vương</b> (北平王), là vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">hoàng đế</a> thứ hai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">nhà Tây Sơn</a> (ở ngôi từ 1788 tới 1792) sau Thái Đức Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a>. Ông là một trong những lãnh đạo chính trị tài giỏi với nhiều cải cách xây dựng đất nước, quân sự xuất sắc trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Lịch sử">lịch sử</a>
Việt Nam trong cuộc nội chiến và cả khi chống giặc ngoại xâm. Do có
nhiều công lao, Nguyễn Huệ cũng được xem là người anh hùng áo vải của
dân tộc Việt Nam.<br />
Nguyễn Huệ và hai người anh em của ông, được biết đến với tên gọi <i>Anh em Tây Sơn</i>, là những lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn đã chấm dứt cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh-Nguy%E1%BB%85n_ph%C3%A2n_tranh" title="Trịnh-Nguyễn phân tranh">nội chiến kéo dài</a> giữa hai tập đoàn phong kiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">Trịnh</a> ở phía bắc và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">Nguyễn</a> ở phía nam, lật đổ hai tập đoàn này cùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Hậu Lê</a>. Ngoài ra, Nguyễn Huệ còn là người đánh bại các cuộc xâm lược <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm La</a> từ phía nam, của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Đại Thanh</a> (Trung Quốc) từ phía bắc; đồng thời còn là người đề ra nhiều kế hoạch cải cách tiến bộ xây dựng Đại Việt.<sup class="reference" id="cite_ref-Kamm-85_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-Kamm-85-1">[1]</a></sup><br />
Sau 20 năm liên tục chinh chiến và trị quốc, Nguyễn Huệ lâm bệnh và đột ngột <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt" title="Chết">qua đời</a> ở tuổi 40. Sau cái chết của ông, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">nhà Tây Sơn</a>
suy yếu nhanh chóng. Những người kế thừa ông không đủ bản lĩnh để lãnh
đạo Đại Việt, lâm vào mâu thuẫn nội bộ và thất bại trong việc tiếp tục
chống lại kẻ thù của Tây Sơn. Cuộc đời hoạt động của Nguyễn Huệ được một
số sử gia đánh giá là đã đóng góp quyết định vào sự nghiệp thống nhất
đất nước của triều đại Tây Sơn.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
Cuộc đời ông được biết đến qua các bộ sử của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Hậu Lê</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a>, các sử gia <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Cận đại">cận đại</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Hiện đại (trang chưa được viết)">hiện đại</a> và cả trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_d%C3%A2n_gian" title="Văn học dân gian">văn học dân gian</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thân thế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_ch.C3.BAa_Nguy.E1.BB.85n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Tiêu diệt chính quyền chúa Nguyễn</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Tham_gia_kh.E1.BB.9Fi_ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Tham gia khởi nghĩa</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#T.C3.A1i_chi.E1.BA.BFm_Ph.C3.BA_Y.C3.AAn"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Tái chiếm Phú Yên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#T.C3.A2y_S.C6.A1n_l.C3.A2m_nguy"><span class="tocnumber">2.2.1</span> <span class="toctext">Tây Sơn lâm nguy</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Xu.E1.BA.A5t_qu.C3.A2n_th.E1.BA.AFng_tr.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">2.2.2</span> <span class="toctext">Xuất quân thắng trận</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ti.E1.BA.BFn_c.C3.B4ng_Gia_.C4.90.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Tiến công Gia Định</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Tr.E1.BA.ADn_R.E1.BA.A1ch_G.E1.BA.A7m_-_Xo.C3.A0i_M.C3.BAt"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Trận Rạch Gầm - Xoài Mút</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_ch.C3.BAa_Tr.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tiêu diệt chính quyền chúa Trịnh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#.C4.90.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_Ph.C3.BA_Xu.C3.A2n"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Đánh chiếm Phú Xuân</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ti.E1.BA.BFn_ra_Th.C4.83ng_Long"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Tiến ra Thăng Long</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#B.E1.BA.A5t_h.C3.B2a_v.E1.BB.9Bi_vua_anh"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Bất hòa với vua anh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#L.C6.B0.E1.BB.A1ng_.C4.91.E1.BA.A7u_th.E1.BB.8D_.C4.91.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Lưỡng đầu thọ địch</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Chi.E1.BA.BFn_th.E1.BA.AFng_K.E1.BB.B7_D.E1.BA.ADu_.281789.29"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chiến thắng Kỷ Dậu (1789)</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Th.E1.BA.A7n_t.E1.BB.91c_b.E1.BA.AFc_ti.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Thần tốc bắc tiến</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Giai_tho.E1.BA.A1i_v.E1.BB.81_vi.E1.BB.87c_ra_qu.C3.A2n"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Giai thoại về việc ra quân</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_th.E1.BB.9Di_h.E1.BA.ADu_chi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chính sách thời hậu chiến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Bang_giao_v.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_Thanh"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Bang giao với nhà Thanh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#S.E1.BA.AFp_.C4.91.E1.BA.B7t_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">8.2</span> <span class="toctext">Sắp đặt đơn vị hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_b.E1.BB.99_m.C3.A1y"><span class="tocnumber">8.3</span> <span class="toctext">Tổ chức bộ máy</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Thu_h.C3.BAt_nh.C3.A2n_t.C3.A0i"><span class="tocnumber">8.4</span> <span class="toctext">Thu hút nhân tài</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">8.5</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">8.6</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">8.7</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD_nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">8.8</span> <span class="toctext">Quản lý nhân khẩu</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Nam_ti.E1.BA.BFn_d.E1.BB.9F_dang"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Kế hoạch Nam tiến dở dang</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Nam_ti.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Kế hoạch Nam tiến</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Lo_vi.E1.BB.87c_h.E1.BA.ADu_th.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Lo việc hậu thế</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Nh.E1.BB.AFng_gi.E1.BA.A3_thuy.E1.BA.BFt_v.E1.BB.81_c.C3.A1i_ch.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Những giả thuyết về cái chết</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#.C3.81o_th.C3.AAu_c.E1.BB.A7a_C.C3.A0n_Long"><span class="tocnumber">10.1</span> <span class="toctext">Áo thêu của Càn Long</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#B.E1.BB.87nh"><span class="tocnumber">10.2</span> <span class="toctext">Bệnh</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#An_t.C3.A1ng"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">An táng</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Vi.E1.BA.BFng_Quang_Trung"><span class="tocnumber">11.1</span> <span class="toctext">Viếng Quang Trung</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#L.C4.83ng_m.E1.BB.99_b.E1.BB.8B_ph.C3.A1"><span class="tocnumber">11.2</span> <span class="toctext">Lăng mộ bị phá</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#.C3.94ng_V.C3.B2"><span class="tocnumber">11.3</span> <span class="toctext">Ông Vò</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Cuộc sống cá nhân</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ngo.E1.BA.A1i_h.C3.ACnh_v.C3.A0_t.C3.ADnh_c.C3.A1ch"><span class="tocnumber">12.1</span> <span class="toctext">Ngoại hình và tính cách</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Gia_quy.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">12.2</span> <span class="toctext">Gia quyến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#V.E1.BB.A3"><span class="tocnumber">12.2.1</span> <span class="toctext">Vợ</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#C.C3.A1c_con"><span class="tocnumber">12.2.2</span> <span class="toctext">Các con</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Nh.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Nhận định</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Chi.E1.BA.BFn_t.C3.ADch"><span class="tocnumber">13.1</span> <span class="toctext">Chiến tích</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">13.2</span> <span class="toctext">Chính trị</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#.C4.90.E1.BB.91i_n.E1.BB.99i.2C_.C4.91.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">13.2.1</span> <span class="toctext">Đối nội, đối ngoại</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Quy.E1.BB.81n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">13.2.2</span> <span class="toctext">Quyền biến</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Cai_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">13.3</span> <span class="toctext">Cai trị</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ghi_c.C3.B4ng_t.E1.BB.AB_h.E1.BA.ADu_th.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Ghi công từ hậu thế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Nh.E1.BB.AFng_di_ng.C3.B4n_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Những di ngôn nổi tiếng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#H.C3.ACnh_t.C6.B0.E1.BB.A3ng_Nguy.E1.BB.85n_Hu.E1.BB.87_trong_.C4.91i.E1.BB.87n_.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">Hình tượng Nguyễn Huệ trong điện ảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">17</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ch.C3.BA_gi.E1.BA.A3i"><span class="tocnumber">18</span> <span class="toctext">Chú giải</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Ch.C3.BA_th.C3.ADch_v.C3.A0_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">19</span> <span class="toctext">Chú thích và tham khảo</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">19.1</span> <span class="toctext">Thư mục tham khảo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">20</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">21</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF">Thân thế</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_gai_th%E1%BA%BF_d%C3%B2ng_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/6/61/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_gai_th%E1%BA%BF_d%C3%B2ng_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG/200px-Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_gai_th%E1%BA%BF_d%C3%B2ng_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nguồn gốc dòng Tây Sơn</div>
</div>
</div>
Có giả thuyết cho rằng tổ tiên nhà Tây Sơn vốn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_%28h%E1%BB%8D%29" title="Hồ (họ)">họ Hồ</a> ở làng Hương Cái, huyện Hưng Nguyên, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>, dòng dõi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Qu%C3%BD_Ly" title="Hồ Quý Ly">Hồ Quý Ly</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-49_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-49-3">[3]</a></sup> Họ theo chân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">chúa Nguyễn</a> vào lập nghiệp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Nam_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Nam (Việt Nam)">miền Nam</a> khi chúa Nguyễn vượt Lũy Thầy đánh ra đất Lê - Trịnh tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>
(năm 1655). Ông cố (cụ nội) của Nguyễn Huệ tên là Hồ Phi Long (vào giúp
việc cho nhà họ Đinh ở thôn Bằng Châu, huyện Tuy Viễn, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Nh%C6%A1n" title="An Nhơn">An Nhơn</a>) cưới vợ họ Đinh và sinh được một trai tên là Hồ Phi Tiễn. Hồ Phi Tiễn không theo việc nông mà bỏ đi buôn trầu ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BA%A4p_T%C3%A2y_S%C6%A1n&action=edit&redlink=1" title="Ấp Tây Sơn (trang chưa được viết)">ấp Tây Sơn</a>,
cưới vợ và định cư tại đó. Vợ của Hồ Phi Tiễn là Nguyễn Thị Đồng, con
gái duy nhất của một phú thương đất Phú Lạc, do đó họ đổi họ của con cái
mình từ họ Hồ sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n" title="Nguyễn">họ Nguyễn</a> của mẹ.<sup class="reference" id="cite_ref-aa_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-aa-4">[4]</a></sup>
Người con là Nguyễn Phi Phúc cũng chuyên nghề buôn trầu và làm ăn phát
đạt. Cũng có tài liệu cho rằng họ Hồ đã đổi theo họ chúa Nguyễn ngay từ
khi mới vào Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-49_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-49-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-aa_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-aa-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Phi_Ph%C3%BAc&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Phi Phúc (trang chưa được viết)">Nguyễn Phi Phúc</a> có 8 người con, trong đó có ba người con trai: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Văn Nhạc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%E1%BB%AF" title="Nguyễn Lữ">Nguyễn Văn Lữ</a> và Nguyễn Văn Huệ. Nguyễn Huệ sinh năm 1753. Ông còn có tên là <b>Quang Bình</b> (光平),<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-6">[6]</a></sup> <b>Văn Huệ</b> (文惠)<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-7">[7]</a></sup> hay <b>Hồ Thơm</b>. Sau này, người dân địa phương thường gọi ông là <b>Đức ông Bình</b><sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup> hoặc <b>Đức ông Tám</b>.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-49_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-49-3">[3]</a></sup><br />
Về thứ tự của Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ trong các anh em, các nguồn tài liệu ghi không thống nhất:<br />
<ul>
<li>Các sách <i>Đại Nam thực lục chính biên</i>, <i>Đại Nam chính biên liệt truyện</i>, <i>Tây Sơn thuỷ mạt khảo</i> đều thống nhất ngôi thứ trong ba anh em Tây Sơn đã khẳng định rằng: "Con trưởng là Nhạc, kế là Lữ, kế nữa là Huệ".</li>
<li>Dân phủ Quy Nhơn xưa truyền lại rằng: Nguyễn Nhạc thuở đi buôn trầu
nên gọi anh Hai Trầu; Nguyễn Huệ còn có tên là Thơm nên gọi là chú <b>Ba Thơm</b>; Nguyễn Lữ gọi là thầy Tư Lữ<sup class="reference" id="ref_anone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_anone">[a]</a></sup>.</li>
<li>Theo thư từ của các giáo sĩ phương Tây hoạt động ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>
khi đó như Labartette, Eyet và Varen thì Nguyễn Huệ là em của Nguyễn
Lữ. Nguyễn Lữ được gọi là Đức Ông Bảy còn Nguyễn Huệ là Đức Ông Tám.</li>
<li>Lê Trọng Hàm trong sách <i>Minh đô sử</i> lại cho rằng Hồ Phi Phúc sinh "Nhạc, Lữ đến hai cô con gái rồi đến Huệ".</li>
</ul>
Lớn lên, ông và Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ được đưa đến thụ giáo cả văn lẫn võ với thầy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_Hi%E1%BA%BFn" title="Trương Văn Hiến">Trương Văn Hiến</a>. Trương Văn Hiến là môn khách của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_H%E1%BA%A1nh&action=edit&redlink=1" title="Trương Văn Hạnh (trang chưa được viết)">Trương Văn Hạnh</a>, còn Trương Văn Hạnh là thầy dạy của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Lu%C3%A2n" title="Nguyễn Phúc Luân">Nguyễn Phúc Luân</a> - cha của Nguyễn Ánh. Sau khi Trương Văn Hạnh bị quyền thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Ph%C3%BAc_Loan" title="Trương Phúc Loan">Trương Phúc Loan</a>
hãm hại, Trương Văn Hiến chạy vào Bình Định. Chính người thầy này đã
phát hiện được khả năng của Nguyễn Huệ và khuyên bảo ba anh em khởi
nghĩa để xây dựng đại nghiệp. Tương truyền câu sấm "Tây khởi nghĩa, Bắc
thu công" là của Trương Văn Hiến.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-9">[9]</a></sup> Tương truyền Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc và Nguyễn Lữ đều là những người rất giỏi võ nghệ và là những người khai sáng ra một số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_thu%E1%BA%ADt_B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Võ thuật Bình Định">võ phái Bình Định</a>. Nguyễn Huệ khai sáng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%E1%BA%BFn_phi_quy%E1%BB%81n" title="Yến phi quyền">Yến phi quyền</a>, Nguyễn Lữ sáng tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B9ng_k%C3%AA_quy%E1%BB%81n" title="Hùng kê quyền">Hùng kê quyền</a>, và cả ba anh em Tây Sơn sáng tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%C6%B0_th%C6%B0%C6%A1ng" title="Độc lư thương">Độc lư thương</a>. Tây Sơn tam kiệt có vai trò rất lớn cho sự hình thành, phát triển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_ph%C3%A1i_T%C3%A2y_S%C6%A1n_B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Võ phái Tây Sơn Bình Định (trang chưa được viết)">võ phái Tây Sơn Bình Định</a>, là những đầu lĩnh sáng tạo, cải cách các bài quyền, bài binh khí để truyền dạy cho ba quân trong giai đoạn đầu khởi nghĩa.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_ch.C3.BAa_Nguy.E1.BB.85n">Tiêu diệt chính quyền chúa Nguyễn</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tham_gia_kh.E1.BB.9Fi_ngh.C4.A9a">Tham gia khởi nghĩa</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ba_anh_em_nh%C3%A0_h%E1%BB%8D_Nh%E1%BA%A1c.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1944" data-file-width="2592" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/Ba_anh_em_nh%C3%A0_h%E1%BB%8D_Nh%E1%BA%A1c.JPG/200px-Ba_anh_em_nh%C3%A0_h%E1%BB%8D_Nh%E1%BA%A1c.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ba anh em nhà họ Nguyễn: Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc, Nguyễn Lữ</div>
</div>
</div>
Lấy lý do chống lại sự áp bức của quyền thần Trương Phúc Loan, ủng hộ hoàng tôn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Nguyễn Phúc Dương">Nguyễn Phúc Dương</a><sup class="reference" id="ref_bnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_bnone">[b]</a></sup>, Nguyễn Nhạc cất binh khởi nghĩa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1771" title="1771">1771</a>,
xây dựng căn cứ chống chính quyền chúa Nguyễn tại Tây Sơn. Trong giai
đoạn xây dựng thế lực, Nguyễn Huệ đã giúp Nguyễn Nhạc xây dựng kinh tế
và huấn luyện quân sự. Với sự ngầm trợ giúp về mặt tâm lý của thầy giáo
Hiến và bản lĩnh cá nhân, Nguyễn Huệ đã nhanh chóng xây dựng được uy tín
cho lực lượng Tây Sơn và cả cho cá nhân mình. Chẳng bao lâu sau, lực
lượng của nhà Tây Sơn mỗi ngày mỗi lớn và vững vàng. Những người hợp tác
đầu tiên với nhà Tây Sơn có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Thung&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Thung (trang chưa được viết)">Nguyễn Thung</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_Th%E1%BB%8B_Xu%C3%A2n" title="Bùi Thị Xuân">Bùi Thị Xuân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_V%C4%83n_D%C5%A9ng" title="Vũ Văn Dũng">Võ Văn Dũng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_%C4%90%C3%ACnh_T%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Võ Đình Tú (trang chưa được viết)">Võ Đình Tú</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Quang_Di%E1%BB%87u" title="Trần Quang Diệu">Trần Quang Diệu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_M%E1%BB%B9_Ng%E1%BB%8Dc" title="Trương Mỹ Ngọc">Trương Mỹ Ngọc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_Xu%C3%A2n_Ho%C3%A0i&action=edit&redlink=1" title="Võ Xuân Hoài (trang chưa được viết)">Võ Xuân Hoài</a>.
Về sau, kẻ sĩ gần xa đến hưởng ứng thêm đông. Lực lượng Tây Sơn không
những đánh đâu thắng đó mà còn nổi tiếng vì bình đẳng, bình quyền, không
tham ô của dân và lấy của người giàu chia cho người nghèo<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
Theo <i>Tây Sơn tiềm long lục</i> của Nguyễn Bá Huân, một danh sĩ người Bình Định (1848-1899) sống thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a>, thấy quân Tây Sơn đánh chiếm các huyện, thành, thôn ấp, tuần phủ Quy Nhơn của chúa Nguyễn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Kh%E1%BA%AFc_Tuy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Khắc Tuyên (trang chưa được viết)">Nguyễn Khắc Tuyên</a>
cùng đề đốc Lý Trình đi đánh dẹp. Quân Khắc Tuyên đến Phù Ly gặp quân
Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy. Hai bên giao chiến, Lý Trình bị Nguyễn
Huệ chém chết, Khắc Tuyên bỏ chạy về Quy Nhơn.<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup> Năm 1773, anh em Tây Sơn hạ được thành Quy Nhơn (kinh thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93_B%C3%A0n" title="Đồ Bàn">Đồ Bàn</a> cũ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a>). Từ đó, quân Tây Sơn đánh ra các vùng lân cận và tới cuối năm 1773 đã kiểm soát từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Quy Nhơn</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Thu%E1%BA%ADn" title="Bình Thuận">Bình Thuận</a>, làm suy yếu chính quyền chúa Nguyễn.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1i_chi.E1.BA.BFm_Ph.C3.BA_Y.C3.AAn">Tái chiếm Phú Yên</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A2y_S.C6.A1n_l.C3.A2m_nguy">Tây Sơn lâm nguy</span></h4>
Không lâu sau khi làm chủ phần lớn khu vực <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Trung_B%E1%BB%99_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nam Trung Bộ Việt Nam">Nam Trung Bộ</a>, anh em Tây Sơn bắt đầu gặp khó khăn trước những diễn biến mới.<br />
Giữa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1774" title="1774">1774</a>, chúa Nguyễn cử Tống Phúc Hiệp mang quân từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a> theo hai đường thủy bộ ra đánh Nam Trung bộ, và nhanh chóng lấy lại được Bình Thuận, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%C3%AAn_Kh%C3%A1nh" title="Diên Khánh">Diên Khánh</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%ACnh_Khang&action=edit&redlink=1" title="Bình Khang (trang chưa được viết)">Bình Khang</a>. Tây Sơn từ đó chỉ còn làm chủ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Y%C3%AAn" title="Phú Yên">Phú Yên</a> ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i" title="Quảng Ngãi">Quảng Ngãi</a>.<br />
Nhân cơ hội chúa Nguyễn suy yếu, tháng 10 năm 1774, chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_S%C3%A2m" title="Trịnh Sâm">Trịnh Sâm</a> sai Việp quận công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_Ph%C3%BAc" title="Hoàng Ngũ Phúc">Hoàng Ngũ Phúc</a> dẫn 3 vạn quân<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-12">[12]</a></sup> tiến đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Trong" title="Đàng Trong">Đàng Trong</a>. Quân Trịnh vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Gianh" title="Sông Gianh">sông Gianh</a> đánh chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a>. Định Vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Thu%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Phúc Thuần">Nguyễn Phúc Thuần</a> và các quan phải chạy vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Nam" title="Quảng Nam">Quảng Nam</a>, nhưng bị Nguyễn Nhạc mang quân hai đường thủy bộ tiến ra đánh, vội theo đường biển trốn vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a>, để Nguyễn Phúc Dương ở lại. Tháng 2 năm 1775, quân Trịnh vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A8o_H%E1%BA%A3i_V%C3%A2n" title="Đèo Hải Vân">đèo Hải Vân</a>
đã đụng độ với quân Tây Sơn cũng đang tiến ra để lùng bắt Phúc Dương.
Hoàng Ngũ Phúc đang đà thắng lợi, đánh bại quân Tây Sơn ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A9m_Sa&action=edit&redlink=1" title="Cẩm Sa (trang chưa được viết)">Cẩm Sa</a>. Nguyễn Nhạc phải rút quân về Quy Nhơn, sau khi đã bắt được Phúc Dương.<br />
Lợi dụng Nguyễn Nhạc thua trận, Tống Phúc Hiệp từ Bình Khang tiến ra
đánh Phú Yên, quân Tây Sơn thua trận phải co về Quy Nhơn. Phần lãnh thổ
mà anh em Tây Sơn còn kiểm soát chỉ còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Quy Nhơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i" title="Quảng Ngãi">Quảng Ngãi</a>.<br />
Tình thế của quân Tây Sơn lúc đó rất nguy ngập, nếu mang quân ra
đương đầu với cả hai phía thì chắc chắn Tây Sơn sẽ bị tiêu diệt. Nguyễn
Nhạc quyết định xin giảng hoà với chúa Trịnh để tập trung vào chiến
trường phía nam, bèn sai người đến chỗ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_Ph%C3%BAc" title="Hoàng Ngũ Phúc">Hoàng Ngũ Phúc</a>
xin đầu hàng và làm tiên phong cho chúa Trịnh để đánh chúa Nguyễn.
Hoàng Ngũ Phúc cũng muốn mượn sức Tây Sơn diệt họ Nguyễn nên nhân danh
chúa Trịnh thuận cho Nguyễn Nhạc hàng, phong làm "Tây Sơn trưởng hiệu
tráng tiết tướng quân". Dù thế, Hoàng Ngũ Phúc vẫn không cho lui quân,
đóng sát địa giới Quảng Ngãi, có ý chờ nếu Tây Sơn bại trận sẽ tiến vào
chiếm Quảng Ngãi và Quy Nhơn.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-13">[13]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Xu.E1.BA.A5t_qu.C3.A2n_th.E1.BA.AFng_tr.E1.BA.ADn">Xuất quân thắng trận</span></h4>
Tạm yên phía bắc nhưng Tây Sơn vẫn còn ở vào tình thế nguy hiểm, chỉ có một lựa chọn là phải thắng trận để chiếm lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Y%C3%AAn" title="Phú Yên">Phú Yên</a> từ tay quân Nguyễn, nếu không sẽ bị quân Trịnh đánh từ phía sau.<br />
Trong tình thế các tướng đều bạc nhược do thua trận, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a>
quyết định cử Nguyễn Huệ khi đó mới 23 tuổi, làm chủ tướng mang quân
vào Nam. Để hỗ trợ cho Nguyễn Huệ, nhân nắm con bài Nguyễn Phúc Dương
trong tay, Nguyễn Nhạc gả con gái cho Dương, rồi sai người vào Phú Yên
điều đình với Tống Phúc Hiệp bàn việc lập Phúc Dương làm chúa và cùng
đánh Trịnh. Việc đàm phán đến nửa chừng thì Nguyễn Huệ kéo quân tới đánh
khiến Hiệp không kịp trở tay.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-14">[14]</a></sup> Nguyễn Huệ bắt sống Nguyễn Khoa Kiên, giết Nguyễn Văn Hiền, riêng Hiệp chạy thoát. Tướng của chúa Nguyễn ở Bình Khang là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%B9i_C%C3%B4ng_K%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Bùi Công Kế (trang chưa được viết)">Bùi Công Kế</a> mang quân ra cứu bị Nguyễn Huệ bắt sống. Tướng chúa Nguyễn khác là Tống Văn Khôi ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A1nh_H%C3%B2a" title="Khánh Hòa">Khánh Hoà</a> ra đánh cũng bị Nguyễn Huệ giết tại trận.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_Ph%C3%BAc" title="Hoàng Ngũ Phúc">Hoàng Ngũ Phúc</a> nhân lúc Tây Sơn mang quân vào Nam liền lấn tới đóng quân ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%A2u_%E1%BB%94&action=edit&redlink=1" title="Châu Ổ (trang chưa được viết)">Châu Ổ</a> thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i" title="Quảng Ngãi">Quảng Ngãi</a>,
nhưng sau khi nghe tin Nguyễn Huệ thắng trận không dám tiến nữa. Để
tăng thêm thanh thế, Nguyễn Nhạc yêu cầu quận Việp phong chức cho em.
Quận Việp phong Nguyễn Huệ làm <i>"Tây Sơn hiệu tiền tướng quân"</i>. Ít lâu sau vì tuổi già sức yếu, quận Việp bỏ Quảng Nam lui về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a> rồi giao lại thành này cho các tướng dưới quyền, còn mình dẫn đại quân về Bắc.<br />
Nhân lúc quân Trịnh rút khỏi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Nam" title="Quảng Nam">Quảng Nam</a>,
các tướng cũ của họ Nguyễn lại nổi dậy chiếm nơi này. Nguyễn Nhạc bèn
điều Nguyễn Huệ từ Phú Yên ra đánh tan quân Nguyễn, lấy lại Quảng Nam.<br />
Chiến thắng Phú Yên là dấu ấn đầu tiên của Nguyễn Huệ trên con đường
binh nghiệp của ông sau này. Từ đây ông trở thành chỗ dựa vững chắc cho
nhà Tây Sơn.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.E1.BA.BFn_c.C3.B4ng_Gia_.C4.90.E1.BB.8Bnh">Tiến công Gia Định</span></h3>
Những chiến dịch tấn công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a>
của Tây Sơn đều là những chiến dịch lớn. Ngoại trừ lần đầu tiên mang
tính đánh tập kích do Nguyễn Lữ chỉ huy, những chiến dịch sau đều có quy
mô lớn và có vai trò tham gia then chốt của Nguyễn Huệ. Oanh liệt hơn
cả là trận đánh năm 1777.<br />
Nguyễn Huệ ra Bắc để lại tướng người Hoa là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_T%C3%A0i" title="Lý Tài">Lý Tài</a> giữ thành Phú Yên. Tài bất mãn<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-15">[15]</a></sup>
vì mất chức chánh tướng về tay Nguyễn Huệ nên nghe theo lời dụ của Tống
Phúc Hiệp, sang hàng chúa Nguyễn. Để chia thế quân Nguyễn, đầu năm
1776, Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Lữ mang quân theo đường thuỷ vào đánh Gia
Định. Nguyễn Lữ liền thu hết kho tàng của chúa Nguyễn rồi rút về Quy
Nhơn. Tháng 10 năm 1776, Nguyễn Phúc Dương bỏ trốn từ Quy Nhơn về Gia
Định, gọi Lý Tài làm vây cánh. Đỗ Thanh Nhân không thừa nhận một hàng
tướng từ Tây Sơn thế là ông nhục mạ Lý Tài, bị nhục Lý Tài chiêu mộ lính
rồi đánh nhau với Đỗ Thanh Nhân.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-88_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-88-16">[16]</a></sup>
Nhân thua bỏ Gia Định về Ba Giòng. Lý Tài ép Nguyễn Phúc Thuần nhường
ngôi cho Nguyễn Phúc Dương làm Tân chính vương, còn Nguyễn Phúc Thuần
làm Thái thượng vương, Lý Tài trở thành Bảo giá Đại tướng quân.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-89_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-89-17">[17]</a></sup><br />
Tháng 3 năm 1777, Nguyễn Nhạc lại cử Nguyễn Huệ làm tướng mang thủy quân vào đánh Gia Định.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-89_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-89-17">[17]</a></sup> Lý Tài thua trận bỏ chạy khỏi thành và đưa 2 chúa Nguyễn về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B3c_M%C3%B4n" title="Hóc Môn">Hóc Môn</a>. Sau Lý Tài rút khỏi Hóc Môn về Ba Giồng<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-90_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-90-18">[18]</a></sup> bị Đỗ Thanh Nhân đón đường giết chết. Nguyễn Phúc Thuần theo Đỗ Thanh Nhân giữ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tranh_Giang&action=edit&redlink=1" title="Tranh Giang (trang chưa được viết)">Tranh Giang</a>, Nguyễn Phúc Dương theo tướng Trương Phúc Thận giữ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0i_Ph%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Tài Phụ (trang chưa được viết)">Tài Phụ</a>. Nguyễn Huệ chia đường đánh bại cả hai cánh quân Nguyễn. Nguyễn Phúc Thuần và Đỗ Thanh Nhân phải bỏ chạy về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7n_Th%C6%A1" title="Cần Thơ">Cần Thơ</a> cầu viện Tổng binh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Ti%C3%AAn_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Hà Tiên (tỉnh)">Hà Tiên</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1c_Thi%C3%AAn_T%E1%BB%A9" title="Mạc Thiên Tứ">Mạc Thiên Tứ</a>, còn Nguyễn Phúc Dương bỏ chạy về Ba Việt (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%BFn_Tre" title="Bến Tre">Bến Tre</a>).<br />
Nguyễn Huệ đánh bại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1c_Thi%C3%AAn_T%E1%BB%A9" title="Mạc Thiên Tứ">Mạc Thiên Tứ</a>. Nguyễn Phúc Thuần sai Đỗ Thanh Nhân lẻn ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Thu%E1%BA%ADn" title="Bình Thuận">Bình Thuận</a>
cầu cứu Chu Văn Tiếp, Trần Văn Thức. Nguyễn Nhạc nhân lúc Nguyễn Huệ
thắng trận ở Nam Bộ cũng cử binh đánh Phú Yên, Bình Thuận. Trần Văn Thức
chưa ra khỏi Bình Thuận đã bị quân Tây Sơn giết chết, Chu Văn Tiếp bỏ
chạy. Nguyễn Nhạc chiếm lại Phú Yên đến Bình Thuận.<br />
Tháng 9 năm 1777, Nguyễn Huệ mang quân bao vây tấn công Ba Việt, bắt
sống Nguyễn Phúc Dương và toàn bộ quân tướng. Dương và 18 tướng tuỳ tùng
bị đưa về Gia Định xử tử (vào tháng 10 năm 1777).<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-91_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-91-19">[19]</a></sup> Nguyễn Phúc Thuần bại trận bỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7n_Th%C6%A1" title="Cần Thơ">Cần Thơ</a> sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Xuy%C3%AAn_%28huy%E1%BB%87n%29" title="Long Xuyên (huyện)">Long Xuyên</a>, định chờ Mạc Thiên Tứ lấy tàu để chạy sang <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> cầu viện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a><sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-20">[20]</a></sup> nhưng bị quân Tây Sơn đuổi đến nơi, bắt được Nguyễn Phúc Thuần mang về Gia Định xử tử tháng 10 năm 1777. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a>, Đỗ Thanh Nhân và Mạc Thiên Tứ trốn thoát mỗi người một nơi.<br />
Như vậy trong vòng 7 tháng, Nguyễn Huệ đánh thắng và bắt giết được cả
2 chúa Nguyễn, nhà Tây Sơn từ chỗ bị dồn về Quy Nhơn đã chủ động giành
lại không những Nam Trung Bộ mà cả Nam Bộ, tiêu diệt chính quyền chúa
Nguyễn.<br />
Sau khi Nguyễn Huệ rút đại quân về, Nguyễn Nhạc lên ngôi hoàng đế
(1778), niên hiệu là Thái Đức, ông phong cho Nguyễn Huệ là Long Nhương
tướng quân.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-92-93_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-92-93-21">[21]</a></sup> Các tướng họ Nguyễn lại lập Nguyễn Ánh làm chúa, chiếm lại Gia Định. Được các lực lượng phương Tây như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> giúp sức,<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-22">[22]</a></sup> Nguyễn Ánh lại mạnh lên. Thái Đức hoàng đế sai tướng vào đánh nhưng lại bị thua và mất thêm Bình Thuận.<br />
Tháng 3 năm 1782, Nguyễn Huệ cùng vua Thái Đức mang quân thuỷ bộ Nam
tiến, phá tan quân Nguyễn, giết chết cai cơ người Pháp là Manuel (Mạn
Hoè). Nguyễn Ánh bỏ chạy về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_Giang" title="Hậu Giang">Hậu Giang</a>. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Thái Đức</a> chiếm lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Nam_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Nam (Việt Nam)">Nam bộ</a>, sai người giao hảo với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a>) và đề nghị hợp tác đánh Nguyễn Ánh. Chân Lạp chia quân đón bắt được đoàn cầu viện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm La</a> của Nguyễn Ánh và suýt bắt được ông.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-23">[23]</a></sup> Nguyễn Ánh trốn ra đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Qu%E1%BB%91c" title="Phú Quốc">Phú Quốc</a>.<br />
Anh em Tây Sơn rút quân về Bắc, Chu Văn Tiếp lại từ Bình Thuận mang
quân vào đánh chiếm được Gia Định và đón Nguyễn Ánh trở về. Tháng 2 năm
1783, Nguyễn Nhạc lại sai Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ mang quân Nam tiến. Dù
Nguyễn Ánh đã lập tuyến phòng thủ trước<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-24">[24]</a></sup>
vẫn bị quân Tây Sơn phá tan và Ánh buộc phải bỏ chạy về Đồng Tuyên.
Nguyễn Huệ đánh phá Đồng Tuyên, Nguyễn Ánh lại bỏ chạy ra Hà Tiên rồi
trốn ra đảo Phú Quốc. Tháng 8 năm 1783, quân Tây Sơn truy kích, Nguyễn
Ánh chạy một vòng ra các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_C%E1%BB%95_Long" title="Đảo Cổ Long">đảo Cổ Long</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%95_C%E1%BB%91t" title="Cổ Cốt">Cổ Cốt</a>
rồi lại quay về Phú Quốc. Quân Tây Sơn vây đánh nhưng lúc đó có bão
biển, các thuyền Tây Sơn phải giãn ra, sau 7 ngày đêm lênh đênh trên
biển, Nguyễn Ánh thừa cơ lại trốn thoát, chạy hẳn ra đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Chu_%28qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o%29" title="Thổ Chu (quần đảo)">Thổ Chu</a> cách xa đất liền rồi đầu năm sau tự mình sang Xiêm cầu viện.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_R.E1.BA.A1ch_G.E1.BA.A7m_-_Xo.C3.A0i_M.C3.BAt">Trận Rạch Gầm - Xoài Mút</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m-Xo%C3%A0i_M%C3%BAt.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1920" data-file-width="2560" height="229" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m-Xo%C3%A0i_M%C3%BAt.JPG/305px-T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m-Xo%C3%A0i_M%C3%BAt.JPG" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng đài kỷ niệm chiến thắng Rạch Gầm-Xoài Mút trong khu di tích lịch sử Rạch Gầm-Xoài Mút, Mỹ Tho</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:M%E1%BB%99t_s%E1%BB%91_%C4%91%E1%BA%A1n_d%C6%B0%E1%BB%A3c_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1944" data-file-width="2592" height="229" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/3/31/M%E1%BB%99t_s%E1%BB%91_%C4%91%E1%BA%A1n_d%C6%B0%E1%BB%A3c_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG/305px-M%E1%BB%99t_s%E1%BB%91_%C4%91%E1%BA%A1n_d%C6%B0%E1%BB%A3c_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n.JPG" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đạn dược sử dụng trong thời Tây Sơn</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m_-_Xo%C3%A0i_M%C3%BAt" title="Trận Rạch Gầm - Xoài Mút">Trận Rạch Gầm - Xoài Mút</a></i></div>
</dd></dl>
Tháng 2 năm Giáp Thìn (1784), Nguyễn Ánh sang Xiêm La hội kiến với vua Xiêm La là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rama_I" title="Rama I">Chất Tri</a> (Chakri, Rama I) tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Vọng Các</a>
(Bangkok). Vua Xiêm sai hai tướng là Chiêu Tăng, Chiêu Sương đem 2 vạn
quân thủy cùng 300 chiếc thuyền sang giúp. Ngoài ra còn có 3 vạn quân bộ
tiến sang Chân Lạp với danh nghĩa giúp vua Chân Lạp, nhưng thực chất ý
đồ nhằm tạo gọng kìm phía tây, chờ cơ hội tiêu diệt quân Tây Sơn.<sup class="reference" id="cite_ref-Tr82_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-Tr82-25">[25]</a></sup> Quân Xiêm nhanh chóng lấy được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%E1%BA%A1ch_Gi%C3%A1_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Rạch Giá (tỉnh)">Rạch Giá</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ba_Th%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Ba Thắc (trang chưa được viết)">Ba Thắc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0_%C3%94n" title="Trà Ôn">Trà Ôn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mang_Th%C3%ADt" title="Mang Thít">Mân Thít</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_%C4%90%C3%A9c" title="Sa Đéc">Sa Đéc</a>, ra tay cướp phá bừa bãi.<sup class="reference" id="cite_ref-Tr82_25-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-Tr82-25">[25]</a></sup> Tướng Tây Sơn giữ đất Gia Định là phò mã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_%C4%90a" title="Trương Văn Đa">Trương Văn Đa</a><sup class="reference" id="ref_hnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_hnone">[h]</a></sup>,
thấy quân Xiêm thế lực mạnh, bèn cố thủ tại Gia Định và sai người về
Quy Nhơn báo. Vua Tây Sơn sai Nguyễn Huệ đem binh vào chống giữ.<br />
Sau khi vào Gia Định, Nguyễn Huệ đánh vài trận nhưng không thắng có ý
rút binh nhưng gặp dịp một tướng của Nguyễn Ánh là Lê Xuân Giác về hàng
bày mưu phục binh.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup> Mưu hợp với Nguyễn Huệ nên ông nghe theo liền cho bố trí trận địa và nhử quân Xiêm đến gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m_-_Xo%C3%A0i_M%C3%BAt" title="Rạch Gầm - Xoài Mút">Rạch Gầm</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xo%C3%A0i_M%C3%BAt&action=edit&redlink=1" title="Xoài Mút (trang chưa được viết)">Xoài Mút</a><sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup> (ở phía trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Tho" title="Mỹ Tho">Mỹ Tho</a>) để đánh một trận lớn tiêu diệt quân Xiêm.<br />
Đêm 19 rạng 20 tháng 1 năm 1785 (đêm 9 rạng 10 tháng 12 năm Giáp
Thìn), quân Xiêm lợi dụng thủy triều xuôi theo dòng sông để tấn công Mỹ
Tho nhằm phá vỡ đội thuyền phòng thủ của Tây Sơn. Quân Tây Sơn giả thua
rút dần về hướng Mỹ Tho, nhử đối phương lọt vào trận địa mai phục đoạn
Rạch Gầm-Xoài Mút. Quân Xiêm quen mùi thắng nên tiến vào trận mai phục
của Tây Sơn,<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup> khi quân Xiêm lọt vào trận mai phục, bất ngờ quân Tây Sơn sử dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">pháo</a> bắn uy hiếp dữ dội ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B9_lao_Th%E1%BB%9Bi_S%C6%A1n" title="Cù lao Thới Sơn">cù lao Thới Sơn</a> và bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ti%E1%BB%81n" title="Sông Tiền">sông Tiền</a>, khóa chặt hai đầu, dồn quân Xiêm vào thế "tiến thoái lưỡng nan". Bên cạnh đó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Fa_h%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Hỏa hổ (trang chưa được viết)">hỏa hổ</a>
ở hai bên bờ nã đạn tới tấp vào đội hình làm quân Xiêm rối loạn, tinh
thần hoang mang rồi bỏ chạy. Cùng lúc đó, một đội thuyền cảm tử chở đầy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C6%A1m" title="Rơm">rơm</a>
và những vật liệu dễ cháy đâm thẳng vào thuyền quân Xiêm làm cho số bị
chìm, số bị cháy. Trong khi đó, cánh quân bộ Xiêm La ngay từ đầu đã bị
quân Tây Sơn chặn đánh không cho cứu viện.<br />
Một trận quyết chiến diễn ra trong không đầy một ngày đã tiêu diệt gần như hoàn toàn 2 vạn quân Xiêm,<sup class="reference" id="cite_ref-Tr82_25-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-Tr82-25">[25]</a></sup> số còn sống sót chỉ được vài nghìn người<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup>
chạy theo đường thượng đạo trốn về nước. Cánh quân bộ nghe tin thất
trận cũng tan rã và tháo chạy. Nhị vương Xiêm La Chiêu Tăng, Chiêu Sương
chạy theo đường bộ về Xiêm; còn Nguyễn Ánh phải chạy ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Chu_%28qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o%29" title="Thổ Chu (quần đảo)">đảo Thổ Chu</a> rồi về Cổ Cốt được Cai cơ Trung đón sang Xiêm.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup><br />
Sau trận đánh này, quân Xiêm khiếp đảm trước sức mạnh của Tây Sơn, "sợ Tây Sơn như sợ cọp".<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-125_26-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-125-26">[26]</a></sup> Đánh dẹp xong, Nguyễn Huệ đem quân về Quy Nhơn để đô đốc là Đặng Văn Trấn ở lại trấn đất Gia Định.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_ch.C3.BAa_Tr.E1.BB.8Bnh">Tiêu diệt chính quyền chúa Trịnh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_Ph.C3.BA_Xu.C3.A2n">Đánh chiếm Phú Xuân</span></h3>
Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Ngo%C3%A0i" title="Đàng Ngoài">Bắc Hà</a>, năm 1782, Tĩnh Đô vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_S%C3%A2m" title="Trịnh Sâm">Trịnh Sâm</a> qua đời, thế tử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_C%C3%A1n" title="Trịnh Cán">Trịnh Cán</a> được lập làm Điện Đô vương. Phe của người con lớn<sup class="reference" id="ref_gnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_gnone">[g]</a></sup> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_Kh%E1%BA%A3i" title="Trịnh Khải">Trịnh Tông</a> làm binh biến, giết quan phụ chính là quận Huy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%90%C3%ACnh_B%E1%BA%A3o" title="Hoàng Đình Bảo">Hoàng Tố Lý</a> (cháu lão tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_Ph%C3%BAc" title="Hoàng Ngũ Phúc">Hoàng Ngũ Phúc</a>) đưa Trịnh Tông lên ngôi, tức là Đoan Nam vương (1782-1786). Một tướng theo phe quận Huy là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a> không hợp tác với Trịnh Tông, bỏ chạy vào Nam hàng Tây Sơn và được Nguyễn Nhạc rất tín nhiệm.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-27">[27]</a></sup>
Bắc Hà ngày một suy yếu. Nguyễn Nhạc quyết định đánh chiếm Phú Xuân
(đất cũ của chúa Nguyễn). Năm 1786, Nguyễn Huệ được cử làm tổng chỉ huy
cùng Nguyễn Lữ đánh ra Bắc.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gia_long.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="380" data-file-width="294" height="284" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ee/Gia_long.png/220px-Gia_long.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nguyễn Ánh khi đang lưu vong ở Xiêm La năm 1783</div>
</div>
</div>
Về phía Trịnh, sau khi nhận hàng Nguyễn Nhạc, lão tướng Hoàng Ngũ Phúc rút đại quân về Bắc (1775), để lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_Ng%C3%B4_C%E1%BA%A7u" title="Phạm Ngô Cầu">Phạm Ngô Cầu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%90%C3%ACnh_Th%E1%BB%83" title="Hoàng Đình Thể">Hoàng Đình Thể</a> giữ thành Phú Xuân. Sau đó không lâu, Hoàng Ngũ Phúc qua đời.<br />
Nguyễn Huệ lập kế lung lạc chủ tướng Phạm Ngô Cầu. Nguyễn Hữu Chỉnh
lại dùng kế ly gián Phạm Ngô Cầu và phó tướng Hoàng Đình Thể. Quân Tây
Sơn bất ngờ đánh úp thành Phú Xuân. Phạm Ngô Cầu bỏ mặc Hoàng Đình Thể
chết trận và quyết định dâng thành hàng Tây Sơn.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-28">[28]</a></sup> Trong khi đó thì Nguyễn Lữ đem quân thủy đánh xong các đồn từ sông Gianh trở vào (xem thêm bài về nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Tây Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%E1%BB%AF" title="Nguyễn Lữ">Nguyễn Lữ</a>).<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.E1.BA.BFn_ra_Th.C4.83ng_Long">Tiến ra Thăng Long</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_Kh%E1%BA%A3i" title="Trịnh Khải">Trịnh Khải</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Do sự thuyết phục của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a>, Nguyễn Huệ quyết định đem quân ra Bắc đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> để diệt họ Trịnh dù chưa được lệnh của vua anh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a>.<br />
Với danh nghĩa "Phù Lê diệt Trịnh", Nguyễn Huệ sai Nguyễn Hữu Chỉnh
làm tiên phong Bắc tiến. Quân Trịnh rệu rã nhanh chóng tan vỡ, các danh
tướng phần nhiều nghe tin Phú Xuân thất thủ đã khiếp sợ, đến khi nghe
quân Tây Sơn kéo ra đa số bỏ trốn. Chúa Trịnh bỏ thành Thăng Long chạy
và bị dân bắt đem nộp Tây Sơn. Trên đường áp giải, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_Kh%E1%BA%A3i" title="Trịnh Khải">Trịnh Tông</a> đã tự sát.<br />
Nguyễn Huệ vào thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> yết kiến vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Hi%E1%BB%83n_T%C3%B4ng" title="Lê Hiển Tông">Lê Hiển Tông</a>.
Tuy về danh nghĩa Nguyễn Huệ trao trả quyền chính lại cho vua Lê và
nhận phong Nguyên súy Dực chính phù vận Uy quốc công, nhưng trong thực
tế ông nắm toàn bộ quyền chính ở Bắc Hà. Do sự sắp xếp của Nguyễn Hữu
Chỉnh, vua Lê Hiển Tông gả công chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a> cho Nguyễn Huệ.<br />
Tháng 7 năm 1786, vua Lê Hiển Tông qua đời, thọ 70 tuổi. Thể theo ý kiến của công chúa Ngọc Hân thiên về lập hoàng thân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Duy_C%E1%BA%ADn&action=edit&redlink=1" title="Lê Duy Cận (trang chưa được viết)">Lê Duy Cận</a> (anh Ngọc Hân), Nguyễn Huệ muốn tôn lập Duy Cận làm vua.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-29">[29]</a></sup> Tuy vậy, do áp lực của tôn thất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Lê</a> đối với Ngọc Hân, Nguyễn Huệ đành thu xếp cho Lê Duy Kỳ lên ngôi vua, đó là vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Chi%C3%AAu_Th%E1%BB%91ng" title="Lê Chiêu Thống">Lê Chiêu Thống</a>. Ít lâu sau, Nguyễn Huệ đem công chúa Ngọc Hân cùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a> rút quân về Nam.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A5t_h.C3.B2a_v.E1.BB.9Bi_vua_anh">Bất hòa với vua anh</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Về Nam Hà, Nguyễn Nhạc chia vùng đất phía nam ra làm 3:<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-123_30-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-123-30">[30]</a></sup><br />
<ul>
<li>Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Qui Nhơn</a>.</li>
<li>Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a>.</li>
<li>Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, cai quản vùng đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADn_H%C3%B3a" title="Thuận Hóa">Thuận Hóa</a> trở ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A8o_H%E1%BA%A3i_V%C3%A2n" title="Đèo Hải Vân">đèo Hải Vân</a>.</li>
</ul>
Mâu thuẫn của anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ ngày càng lớn. Vua Tây Sơn vốn không có ý đánh ra Bắc Hà,<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-122_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-122-31">[31]</a></sup> chỉ muốn chiếm Nam Hà;<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-146-147_32-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-146-147-32">[32]</a></sup>
việc Huệ đánh Bắc Hà là trái ý Nguyễn Nhạc, lại thấy Nguyễn Huệ ở Bắc
Hà lâu quá sau khi thắng nên Nguyễn Nhạc đâm ra lo sợ vì khó kiềm chế
được Nguyễn Huệ.<br />
Nguyễn Nhạc tuyển một đội lính hộ tống đi ra Bắc và đòi Nguyễn Huệ về. Dù chính Nguyễn Huệ đã ra tận ngoài cửa ô tiếp đón,<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-145_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-145-33">[33]</a></sup> cả hai cùng đi triều kiến vua Lê rồi về Nam<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-122_31-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-122-31">[31]</a></sup> nhưng Nguyễn Nhạc vẫn chưa bằng lòng.<br />
Tới Phú Xuân, Nguyễn Huệ ở lại còn Nguyễn Nhạc trở về Quy Nhơn.
Nguyễn Nhạc đưa ra nhiều đòi hỏi tỏ uy quyền mà Nguyễn Huệ từ chối: bắt
Nguyễn Huệ đi chầu, nộp chiến lợi phẩm và nộp đất Quảng Nam..<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-145_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-145-33">[33]</a></sup> Nguyễn Huệ tỏ ra chống đối Nguyễn Nhạc và binh lính lại rất trung thành với ông.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-146-147_32-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-146-147-32">[32]</a></sup> Nguyễn Nhạc phẫn chí, giết công thần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Thung&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Thung (trang chưa được viết)">Nguyễn Thung</a>, hiếp vợ Nguyễn Huệ.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-146-147_32-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-146-147-32">[32]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated1_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-autogenerated1-34">[34]</a></sup><br />
Nguyễn Huệ chiếm nốt kho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a> của Tây Sơn ở Quy Nhơn để vận hành chiến tranh, thế là chiến tranh xảy ra.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-148_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-148-35">[35]</a></sup> Nguyễn Huệ đánh nhau với Nguyễn Nhạc trong vài tháng đầu năm 1787, ông tổng động viên chừng 6 vạn tới 10 vạn quân.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-148_35-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-148-35">[35]</a></sup> Họ đánh nhau dữ dội và sau đó Nguyễn Huệ tiến đến vây <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A0nh_Quy_Nh%C6%A1n&action=edit&redlink=1" title="Thành Quy Nhơn (trang chưa được viết)">thành Quy Nhơn</a>, đắp thành đất, bắn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">đại bác</a> vào thành.<br />
Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải vào đền thờ cha mẹ khóc rồi kêu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_V%C4%83n_Ch%C3%A2n" title="Đặng Văn Chân">Đặng Văn Chân</a> từ Gia Định về cứu nhưng quân Đặng Văn Chân tới nơi lại bị Nguyễn Huệ đánh tan, buộc Đặng Văn Chân phải tới hàng.<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-149_36-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-149-36">[36]</a></sup> Tuy quân của Nguyễn Huệ trong các cuộc công thành thương vong đến phân nửa<sup class="reference" id="cite_ref-TCTT-149_36-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCTT-149-36">[36]</a></sup> nhưng tình thế buộc Nguyễn Nhạc phải lên mặt thành khóc xin em <i>"Nỡ lòng nào mà nồi da xáo thịt như thế"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-124_37-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-124-37">[37]</a></sup> Nguyễn Huệ nể tình anh em, thôi hãm thành và bằng lòng giảng hòa với vua anh, rồi rút về Thuận Hóa<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-124_37-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-124-37">[37]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C6.B0.E1.BB.A1ng_.C4.91.E1.BA.A7u_th.E1.BB.8D_.C4.91.E1.BB.8Bch">Lưỡng đầu thọ địch</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_B%E1%BB%93ng" title="Trịnh Bồng">Trịnh Bồng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%E1%BB%AF" title="Nguyễn Lữ">Nguyễn Lữ</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Festival_Hu%E1%BA%BF_2008-8.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1800" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Festival_Hu%E1%BA%BF_2008-8.JPG/300px-Festival_Hu%E1%BA%BF_2008-8.JPG" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tái hiện Lễ đăng quang của Hoàng đế Quang Trung tại Núi Bân</div>
</div>
</div>
Sự xung đột, bất hòa giữa hai anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ khiến kẻ địch lợi dụng ở cả hai miền Nam Bắc.<br />
Ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Ngo%C3%A0i" title="Đàng Ngoài">Bắc Hà</a>, sau khi quân Tây Sơn rút đi, các thế lực của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">chúa Trịnh</a> trỗi dậy lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_B%E1%BB%93ng" title="Trịnh Bồng">Trịnh Bồng</a> lên ngôi vương, tái lập chính quyền chúa Trịnh. Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Chi%C3%AAu_Th%E1%BB%91ng" title="Lê Chiêu Thống">Lê Chiêu Thống</a> mời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a> đang trấn ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>
ra dẹp Trịnh Bồng. Nguyễn Hữu Chỉnh nhanh chóng đánh tan quân Trịnh,
đốt phủ chúa, Trịnh Bồng bỏ đi mất tích. Nguyễn Hữu Chỉnh nhân lúc Tây
Sơn có biến bèn chuyên quyền, muốn chống lại Tây Sơn.<br />
Trong khi đó tại miền Nam, giữa năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1787" title="1787">1787</a>,
Nguyễn Ánh từ Xiêm quay trở lại Gia Định. Nguyễn Lữ bỏ Phạm Văn Tham
một mình chiến đấu với quân Nguyễn và tự ý rút về Quy Nhơn (xem thêm bài
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%E1%BB%AF" title="Nguyễn Lữ">Nguyễn Lữ</a>).<br />
Trước tình hình Nam, Bắc đều có biến, Nguyễn Huệ quyết định giải quyết vấn đề phía bắc trước. Ông phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_V%C4%83n_Nh%E1%BA%ADm" title="Vũ Văn Nhậm">Vũ Văn Nhậm</a>,
con rể của Nguyễn Nhạc, ra tiêu diệt Nguyễn Hữu Chỉnh. Tuy nhiên, tình
hình vẫn không sáng sủa, đến lượt Vũ Văn Nhậm chuyên quyền và có ý chống
Nguyễn Huệ. Tháng 4 năm 1788, Lê Chiêu Thống đã bỏ kinh đô lưu vong,
Nguyễn Huệ phải đem quân ra Bắc lần thứ hai nhằm giết Vũ Văn Nhậm. Ông
đã tổ chức lại hệ thống cai trị ở Bắc Hà, mời các danh sĩ có tên tuổi
như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_Nh%E1%BA%ADm" title="Ngô Thì Nhậm">Ngô Thì Nhậm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_%C3%8Dch" title="Phan Huy Ích">Phan Huy Ích</a> và Đại tư mã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_V%C4%83n_S%E1%BB%9F" title="Ngô Văn Sở">Ngô Văn Sở</a> đảm đương công việc. Sau khi đã lập Sùng nhượng công <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Duy_C%E1%BA%ADn&action=edit&redlink=1" title="Lê Duy Cận (trang chưa được viết)">Lê Duy Cận</a> làm Giám quốc, Nguyễn Huệ lại rút quân về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a> vì tình hình chiến trường Nam Bộ rất gay go.<br />
Phạm Văn Tham không chống nổi các tướng của Nguyễn Ánh, thành Gia
Định thất thủ và sau đó ông liên tiếp thua trận. Nguyễn Nhạc tuổi cao
lắm bệnh, bất lực không thể cứu ứng Nam Bộ, xin nhường ngôi hoàng đế,
đất đai và binh quyền cho Nguyễn Huệ và thỉnh cầu ông vào cứu. Để chuẩn
bị Nam tiến, Nguyễn Huệ tổng động viên binh lính ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADn_H%C3%B3a" title="Thuận Hóa">Thuận Hoá</a>, ngày đêm tập luyện. Tuy nhiên, khi ông chưa kịp tiến vào Nam thì lại nghe tin <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a> nghe lời Lê Chiêu Thống cầu viện, sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_S%C4%A9_Ngh%E1%BB%8B" title="Tôn Sĩ Nghị">Tôn Sĩ Nghị</a> mang 29 vạn quân và dân công <sup class="reference" id="cite_ref-NLB-PNP-188-189_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-NLB-PNP-188-189-38">[38]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-TCDT_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-39">[39]</a></sup> vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Quan" title="Nam Quan">ải Nam Quan</a> vào Đại Việt. Các tướng giữ Bắc Hà của ông lui về giữ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%87n_S%C6%A1n&action=edit&redlink=1" title="Biện Sơn (trang chưa được viết)">Biện Sơn</a> cố thủ.<br />
Nguyễn Huệ đứng trước hai lựa chọn: Nam tiến hoặc Bắc tiến. Cả hai
mặt trận đều nước sôi lửa bỏng và cần đến ông, tuy nhiên, nếu ông quá sa
vào một mặt trận thì mặt trận kia sẽ vỡ. Mặc dù nhận thức được quân Mãn
Thanh phía bắc là nguy cơ lớn hơn và gấp gáp hơn nhưng Nguyễn Huệ không
thể đánh địch theo chiến thuật trường kỳ như triều đại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C3%BD" title="Nhà Lý">nhà Lý</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">nhà Trần</a> trước đó đã làm để chống <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">quân phương Bắc</a>. Vì vậy ông quyết định chọn cách đánh thần tốc để sớm giải quyết chiến trường miền Bắc.<br />
Sau khi lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu Quang Trung, ngay hôm sau
ông cất đại quân ra Bắc. Ngay trước khi đi, ông sai một bầy tôi tin cẩn
là Diệm cầm thư của ông vào Nam dặn tướng Phạm Văn Tham cố phòng thủ chờ
tiếp viện.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-40">[40]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_th.E1.BA.AFng_K.E1.BB.B7_D.E1.BA.ADu_.281789.29">Chiến thắng Kỷ Dậu (1789)</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Ngọc Hồi - Đống Đa">Trận Ngọc Hồi - Đống Đa</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_H%E1%BB%93i" title="Trận Hà Hồi">Trận Hà Hồi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i" title="Trận Ngọc Hồi">Trận Ngọc Hồi</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Đống Đa">Trận Đống Đa</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Th%C4%83ng_Long" title="Trận Thăng Long">Trận Thăng Long</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.A7n_t.E1.BB.91c_b.E1.BA.AFc_ti.E1.BA.BFn">Thần tốc bắc tiến</span></h3>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#" id="collapseButton1" style="color: black;">hiện</a>]</span>
<div class="plainlinks hlist navbar mini">
<ul>
<li class="nv-view"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Bản mẫu:Trận Ngọc Hồi - Đống Đa"><span style="background: #C0C0C0; background: none transparent; border: 4px solid #f9f9f9; border: none; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;" title="Xem bản mẫu này">x</span></a></li>
<li class="nv-talk"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a&action=edit&redlink=1" title="Thảo luận Bản mẫu:Trận Ngọc Hồi - Đống Đa (trang chưa được viết)"><span style="background: #C0C0C0; background: none transparent; border: 4px solid #f9f9f9; border: none; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;" title="Thảo luận về bản mẫu này">t</span></a></li>
<li class="nv-edit"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a&action=edit"><span style="background: #C0C0C0; background: none transparent; border: 4px solid #f9f9f9; border: none; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;" title="Sửa đổi bản mẫu này">s</span></a></li>
</ul>
</div>
<div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Ngọc Hồi - Đống Đa"><span style="color: black;">Trận Ngọc Hồi - Đống Đa</span></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Chi%C3%AAu_Th%E1%BB%91ng" title="Lê Chiêu Thống">Lê Chiêu Thống</a> chạy sang <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, cầu viện hoàng đế nhà Thanh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a>. Cuối năm 1788, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a> sai Tổng đốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_Qu%E1%BA%A3ng" title="Lưỡng Quảng">Lưỡng Quảng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_S%C4%A9_Ngh%E1%BB%8B" title="Tôn Sĩ Nghị">Tôn Sĩ Nghị</a> chỉ huy 29 vạn quân Thanh hộ tống Lê Chiêu Thống về Đại Việt với danh nghĩa "phù Lê", vào chiếm đóng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Denquanchao.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="800" height="229" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/1/15/Denquanchao.jpg/305px-Denquanchao.jpg" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đền Quán Cháo ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Phòng tuyến Tam Điệp">phòng tuyến Tam Điệp</a> nơi gắn với câu chuyện người con gái dâng cháo cho nghĩa quân Tây Sơn</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Go_Dong_Da_3.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1736" data-file-width="2304" height="230" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Go_Dong_Da_3.JPG/305px-Go_Dong_Da_3.JPG" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Khu tượng đài Quang Trung tại Gò Đống Đa.</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:V%C5%A9_kh%C3%AD_T%C3%A2y_S%C6%A1n.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2097" data-file-width="3198" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/V%C5%A9_kh%C3%AD_T%C3%A2y_S%C6%A1n.jpg/305px-V%C5%A9_kh%C3%AD_T%C3%A2y_S%C6%A1n.jpg" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Gươm và súng của quân đội nhà Tây Sơn.</div>
</div>
</div>
Quân Tây Sơn do Đại tư mã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_V%C4%83n_S%E1%BB%9F" title="Ngô Văn Sở">Ngô Văn Sở</a>, theo mưu kế của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_Nh%E1%BA%ADm" title="Ngô Thì Nhậm">Ngô Thì Nhậm</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-41">[41]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-42">[42]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_%C3%8Dch" title="Phan Huy Ích">Phan Huy Ích</a> và các mưu thần khác, chủ động rút quân về đóng ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Tam Điệp">Tam Điệp</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%87n_S%C6%A1n&action=edit&redlink=1" title="Biện Sơn (trang chưa được viết)">Biện Sơn</a> cố thủ chờ lệnh.<sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-43">[43]</a></sup><br />
Nghe tin báo, ngày 25 tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADu_Th%C3%A2n" title="Mậu Thân">Mậu Thân</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a> năm 1788), Nguyễn Huệ xuất quân tiến ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Ngo%C3%A0i" title="Đàng Ngoài">Bắc Hà</a>. Để lấy danh nghĩa chính thống, Nguyễn Huệ lên ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a>, lấy niên hiệu <b>Quang Trung</b>.<br />
Ngày 29 tháng 11 năm Mậu Thân (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_12" title="26 tháng 12">26 tháng 12</a> năm 1788), đại quân của hoàng đế Quang Trung tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>, dừng quân tại đó hơn 10 ngày để tuyển quân và củng cố lực lượng, nâng quân số lên tới 10 vạn,<sup class="reference" id="cite_ref-NLB-PNP-220_44-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-NLB-PNP-220-44">[44]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-168-170_45-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-168-170-45">[45]</a></sup> tổ chức thành 5 đạo quân: tiền, hậu, tả, hữu và trung quân, ngoài ra còn có một đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi_chi%E1%BA%BFn" title="Voi chiến">tượng binh</a> gồm 200 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi" title="Voi">voi</a>
chiến. Quang Trung còn tổ chức lễ duyệt binh ngay tại Nghệ An để khích
lệ tinh thần và ý chí quyết chiến, quyết thắng của tướng sĩ đối với quân
xâm lược Mãn Thanh. Ngay sau lễ duyệt binh, Quang Trung tiến quân ra
Bắc Hà.<br />
Tôn Sĩ Nghị coi thường quân Tây Sơn, sau nghe lời các tướng của Chiêu
Thống thì có lo đôi phần, hẹn mồng 6 Tết ra quân đánh Tây Sơn.<br />
Ngày 20 tháng Chạp năm Mậu Thân (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_1" title="15 tháng 1">15 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1789" title="1789">1789</a>), đại quân của Quang Trung đã ra đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Tam Điệp">Tam Điệp</a>. Sau khi xem xét tình hình, Quang Trung hẹn ba quân ngày mồng 7 Tết sẽ quét sạch quân Thanh, vào ăn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết</a> ở Thăng Long.<br />
Quang Trung chia quân làm 5 đạo. Một cánh do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C4%83ng_Long" title="Nguyễn Tăng Long">đô đốc Long</a> chỉ huy từ làng Nhân Mục tập kích đồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C6%B0%C6%A1ng_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Khương Thượng">Khương Thượng</a> và phía tây Thăng Long. Cánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_%C4%91%E1%BB%91c_B%E1%BA%A3o" title="Đô đốc Bảo">đô đốc Bảo</a>
tiến đánh các đồn phía nam Thăng Long. Trung quân do đích thân Quang
Trung chỉ huy, phối hợp với đô đốc Bảo đánh diệt các đồn phía nam Thăng
Long. Cánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_%C4%91%E1%BB%91c_Tuy%E1%BA%BFt" title="Đô đốc Tuyết">đô đốc Tuyết</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_%C4%91%E1%BB%91c_L%E1%BB%99c" title="Đô đốc Lộc">đô đốc Lộc</a> theo đường biển ra Bắc, chặn đường lui của địch ở phía bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Nhị Hà</a> và huyện <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C6%B0%E1%BB%A3ng_Nh%C3%A3n&action=edit&redlink=1" title="Phượng Nhãn (trang chưa được viết)">Phượng Nhãn</a>.<br />
Đêm 30 tháng Chạp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_l%E1%BB%8Bch" title="Âm lịch">âm lịch</a>, quân Tây Sơn đánh diệt đồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1n_Kh%E1%BA%A9u" title="Gián Khẩu">Gián Khẩu</a> của các tướng Lê Chiêu Thống. Sau đó Quang Trung đánh diệt các đồn Nguyệt Quyết, Nhật Tảo, dụ hàng được đồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_H%E1%BB%93i" title="Hà Hồi">Hà Hồi</a>. Đêm mồng 4 Tết, Quang Trung tiến đến trước đồn lớn nhất của quân Thanh là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93n_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i" title="Đồn Ngọc Hồi">Ngọc Hồi</a>
nhưng dừng lại chưa đánh khiến quân Thanh lo sợ, phần bị động không dám
đánh trước nhưng cũng không biết bị đánh lúc nào. Trong khi đó cánh
quân của đô đốc Long bất ngờ tập kích đồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C6%B0%C6%A1ng_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Khương Thượng">Khương Thượng</a> khiến quân Thanh không kịp trở tay, hàng vạn lính bỏ mạng. Chủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%A7m_Nghi_%C4%90%E1%BB%91ng" title="Sầm Nghi Đống">Sầm Nghi Đống</a> tự vẫn. Xác quân Thanh chết sau xếp thành 13 gò đống lớn,<sup class="reference" id="cite_ref-NLB-PNP-236_46-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-NLB-PNP-236-46">[46]</a></sup> có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90a" title="Đa">đa</a> mọc um tùm nên gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%C3%B2_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Gò Đống Đa">gò Đống Đa</a>.<br />
Đô đốc Long tiến vào đánh phá quân địch phòng thủ ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_Long&action=edit&redlink=1" title="Tây Long (trang chưa được viết)">Tây Long</a>.
Sáng mồng 5, Quang Trung mới cùng đô đốc Bảo tổng tấn công vào đồn Ngọc
Hồi. Trước sức tấn công mãnh liệt của Tây Sơn, quân Thanh bị động thua
chết hàng vạn, phần lớn các tướng bị giết.<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-47">[47]</a></sup> Trong khi Quang Trung chưa đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i" title="Trận Ngọc Hồi">Ngọc Hồi</a>
thì Tôn Sĩ Nghị nghe tin đô đốc Long đánh vào Thăng Long, cuống cuồng
sợ hãi đã bỏ chạy trước. Đến sông Nhị Hà, sợ quân Tây sơn đuổi theo, Tôn
Sĩ Nghị hạ lệnh cắt cầu khiến quân Thanh rơi xuống sông chết rất nhiều
làm dòng sông bị nghẽn dòng chảy. Trên đường tháo chạy, Tôn Sĩ Nghị bị
hai cánh quân Tây Sơn của đô đốc Tuyết và đô đốc Lộc chặn đánh, tơi tả
chạy về. Lê Chiêu Thống hớt hải chạy theo Nghị thoát sang bên kia biên
giới. Quân Tây Sơn đuổi theo và rao lên rằng sẽ đuổi qua biên giới đến
khi bắt được Tôn Sĩ Nghị và Chiêu Thống mới thôi. Bởi thế dân Trung Quốc
ở biên giới dắt nhau chạy làm cho suốt vài chục dặm không có người.<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-48">[48]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-49">[49]</a></sup>
Như vậy, sớm hơn dự kiến, chỉ trong vòng 6 ngày, quân Tây Sơn đã đánh
tan quân Thanh. Trưa mồng 5 Tết, Quang Trung tiến vào thành Thăng Long
trong sự chào đón của nhân dân.<br />
Ngô Ngọc Du là một nhà thơ đương thời, đã ghi lại không khí tưng bừng của ngày chiến thắng oanh liệt đó trong một bài thơ<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>Giặc đâu tàn bạo sang điên cuồng</i></dd><dd><i>Quân vua một giận oai bốn phương</i></dd><dd><i>Thần tốc ruỗi dài xông thẳng tới,</i></dd><dd><i>Như trên trời xuống dám ai đương</i></dd></dl>
<dl><dd><i>Một trận rồng lửa giặc tan tành,</i></dd><dd><i>Bỏ thành cướp đó trốn cho nhanh</i></dd><dd><i>Ba quân đội ngũ chỉnh tề tiến,</i></dd><dd><i>Trăm họ chật đường vui tiếp nghênh</i></dd></dl>
<dl><dd><i>Mây tạnh mù tan trời lại sáng</i></dd><dd><i>Đầy thành già trẻ mặt như hoa,</i></dd><dd><i>Chen vai khoác cánh cùng nhau nói:</i></dd><dd><i>"Kinh đô vẫn thuộc núi sông ta"</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_tho.E1.BA.A1i_v.E1.BB.81_vi.E1.BB.87c_ra_qu.C3.A2n">Giai thoại về việc ra quân</span></h3>
Tương truyền,<sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-50">[50]</a></sup> trước khi ra quân đánh quân Thanh, tại lễ đăng quang ở Phú Xuân, Nguyễn Huệ lập kế để động viên quân sĩ.<br />
Sau lúc làm lễ, Quang Trung sai mang đến cái mâm, trên để các đồng tiền, có phủ vải điều, rồi tuyên bố với quân sĩ:<br />
<dl><dd><i>Ba quân hãy cùng ta quan sát, nếu cả hai trăm đồng tiền này đều
sấp, thì đó là điềm trời báo chúng ta đại thắng. Nhược bằng, có đồng
ngửa, thì đó là đại sự của chúng ta có điều trắc trở.</i></dd></dl>
Nguyễn Huệ chắp tay khấn vái, đặng bưng mâm tiền, cung kính dâng lên
cao, rồi hất tung xuống sân. Quân sĩ thấy các đồng tiền nhất loạt đều
sấp, reo hò mừng rỡ, tin chắc trận ra bắc sẽ thắng quân Thanh.<br />
Kỳ thực, Nguyễn Huệ đã sai đúc 200 đồng tiền có cả 2 mặt đều là mặt sấp.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_th.E1.BB.9Di_h.E1.BA.ADu_chi.E1.BA.BFn">Chính sách thời hậu chiến</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Bang_giao_v.E1.BB.9Bi_nh.C3.A0_Thanh">Bang giao với nhà Thanh</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 307px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Annam%27s_envois_with_Qing%27s_officials.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="608" data-file-width="1000" height="185" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Annam%27s_envois_with_Qing%27s_officials.jpg/305px-Annam%27s_envois_with_Qing%27s_officials.jpg" width="305" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cháu của Nguyễn Huệ, Nguyễn Quang Hiển, đang trình hòa ước lên các quan nhà Thanh</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_giao_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Ngoại giao Việt Nam thời Tây Sơn">Ngoại giao Việt Nam thời Tây Sơn</a></i></div>
</dd></dl>
Ngay sau chiến thắng Kỷ Dậu, Quang Trung vội trở lại Phú Xuân để lo việc diệt Nguyễn Ánh, ông trao lại binh quyền cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_V%C4%83n_S%E1%BB%9F" title="Ngô Văn Sở">Ngô Văn Sở</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_Nh%E1%BA%ADm" title="Ngô Thì Nhậm">Ngô Thì Nhậm</a>.<br />
Từ trước khi giao chiến với quân Thanh, Quang Trung đã tính đến chiến
lược ngoại giao với nhà Thanh. Theo phương lược vạch sẵn, với tài ngoại
giao khéo léo của Ngô Thì Nhậm, Tây Sơn nhanh chóng bình thường hóa
bang giao với phương Bắc. Vua Càn Long nhà Thanh đã cho sứ giả sang Đại
Việt phong vương cho Nguyễn Huệ; rồi hoàng đế Quang Trung giả đã sang
triều kiến và dự lễ mừng thọ 80 tuổi của Càn Long.<br />
Tháng 1 năm 1790, theo phương kế của Ngô Thì Nhậm,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb1_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb1-51">[51]</a></sup> Quang Trung sai người đóng giả làm mình cầm đầu đoàn sứ gồm 150 người sang Yên Kinh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> sau này) triều kiến Càn Long. Các tài liệu ghi khác nhau về nhân vật đóng giả Quang Trung. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_L%C3%AA_nh%E1%BA%A5t_th%E1%BB%91ng_ch%C3%AD" title="Hoàng Lê nhất thống chí">Hoàng Lê nhất thống chí</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_s%E1%BB%AD_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Việt Nam sử lược">Việt Nam Sử Lược</a>, người đóng Nguyễn Huệ tên là Phạm Công Trị,<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-136_52-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-136-52">[52]</a></sup> cháu gọi Nguyễn Huệ bằng cậu; theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Nam_th%E1%BB%B1c_l%E1%BB%A5c" title="Đại Nam thực lục">Đại Nam chính biên liệt truyện</a>
thì người đó là tướng Nguyễn Quang Thực người Nghệ An. Mục đích của
đoàn sứ là thăm dò thái độ của nhà Thanh đối với vị vua lưu vong Chiêu
Thống của nhà Lê. Đại quan nhà Thanh là Phúc Khang An, từng sang chiến
trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>, bị Quang Trung mua chuộc đứng sau lưng đoàn sứ bộ,<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-270_53-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-270-53">[53]</a></sup> nên nhiều tướng lĩnh nhà Thanh biết người cầm đầu sứ bộ không phải là Nguyễn Huệ, nhưng vì ngại gây hấn nên không nói ra.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb1_51-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb1-51">[51]</a></sup> Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a> đón tiếp trọng thể đoàn sứ bộ An Nam. Theo <i>"Đại Thanh thực lục"</i>, nhà Thanh chi phí cho sứ đoàn mỗi ngày hết 4.000 lạng bạc (tổng cộng lên đến 800.000 tính cho tới khi sứ đoàn về).<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb2_54-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb2-54">[54]</a></sup> Càn Long làm thơ, như sau:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd>
<dl><dd>
<dl><dd><i>Doanh phiên nhập chúc trị thì tuần</i></dd><dd><i>Sơ kiến hồn như cựu thức thân</i></dd><dd><i>Y cổ vị văn lai Tượng quốc</i></dd><dd><i>Thắng triều vãng sự bỉ kim nhân</i></dd><dd><i>Cửu kinh nhu viễn chi trùng dịch</i></dd><dd><i>Gia hội ư kim miễn thể nhân</i></dd><dd><i>Vũ yển văn tu thuận thiên đạo</i></dd><dd><i>Đại Thanh tộ vĩnh vạn thiên xuân.</i></dd></dl>
</dd></dl>
</dd></dl>
Tạm dịch là:<br />
<dl><dd>
<dl><dd>Nước phiên đến lúc ta đi tuần</dd><dd>Mới gặp mà như đã rất thân</dd><dd>Nước Tượng chưa từng nghe triều cận</dd><dd>Việc cống người vàng thật đáng khinh</dd><dd>Nhà Thanh coi trọng việc đi sứ</dd><dd>Chín đạo thường có đạo vỗ yên</dd><dd>Xếp võ tu văn thuận thiên đạo</dd><dd>Đại Thanh còn mãi vạn ngàn xuân.</dd></dl>
</dd></dl>
<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_%C3%8Dch" title="Phan Huy Ích">Phan Huy Ích</a> tham gia sứ bộ cũng làm thơ có câu:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>Phiên quốc phụng thám tàn</i></dd><dd><i>Ky đắc kỳ tao ngộ</i></dd><dd><i>Phi tiên báo quốc nhân</i></dd><dd><i>Hoàng hoa đệ nhất bộ</i></dd><dd>Dịch:</dd><dd><i>Các nước phiên sang chầu</i></dd><dd><i>Mấy ai được như thế</i></dd><dd><i>Báo tin về nước ta</i></dd><dd><i>Sứ bộ mình là nhất</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Tới tháng 11 năm 1790, đoàn sứ bộ trở về Thăng Long.<br />
Theo các nhà nghiên cứu,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb1_51-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb1-51">[51]</a></sup>
phái bộ này đã có ảnh hưởng tới thái độ của nhà Thanh đối với Lê Duy
Kỳ. Sang năm 1791, nhà Thanh sai phân tán các quan lại cũ của nhà Lê đi
các nơi để tách biệt không liên lạc được với nhau và cô lập Lê Duy Kỳ;
bản thân Duy Kỳ bị giam lỏng ở "Tây An Nam dinh" tại Yên Kinh và sau ốm
mà chết yểu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a> chính thức nhận được sự công nhận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>.<br />
Quang Trung không chỉ muốn hòa hoãn với Càn Long mà còn muốn xuất
quân đánh nhà Thanh. Trước khi tính chuyện đánh Thanh, nhà vua cho quấy
rối nội địa <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> bằng cách lợi dụng đảng "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_%C4%90%E1%BB%8Ba_h%E1%BB%99i" title="Thiên Địa hội">Thiên Địa Hội</a>" khiêu khích người Thanh. Các biên thần nhà Thanh như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Khang_An" title="Phúc Khang An">Phúc Khang An</a> (mới thay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_S%C4%A9_Ngh%E1%BB%8B" title="Tôn Sĩ Nghị">Tôn Sĩ Nghị</a>) tuy biết rõ Tây Sơn có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%AD_m%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Bí mật (trang chưa được viết)">bí mật</a> nhúng tay, nhưng cũng chịu nhịn cho qua chuyện.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-270_53-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-270-53">[53]</a></sup> Ông cũng cầu hôn với công chúa Thanh và xin đất Lưỡng Quảng để thử ý vua Thanh.<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-143_57-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-143-57">[57]</a></sup> Dù vậy ý định này không kịp trở thành hiện thực do cái chết đột ngột của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-143_57-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-143-57">[57]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BA.AFp_.C4.91.E1.BA.B7t_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_h.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Sắp đặt đơn vị hành chính</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Hành chính Việt Nam thời Tây Sơn">Hành chính Việt Nam thời Tây Sơn</a></i></div>
</dd></dl>
Quang Trung chia vùng cai quản thuộc đất nhà Lê cũ thành các xứ (trấn) như sau:<sup class="reference" id="cite_ref-pq_58-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-pq-58">[58]</a></sup><br />
<ol>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_%C4%90%C3%B4ng" title="Xứ Đông">Xứ Đông</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Hải Dương">Hải Dương</a>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%E1%BB%A9_B%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Xứ Bắc (trang chưa được viết)">Xứ Bắc</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_B%E1%BA%AFc" title="Kinh Bắc">Kinh Bắc</a>)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y_%28t%E1%BB%89nh_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Sơn Tây (tỉnh Việt Nam)">Xứ Đoài</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y_%28t%E1%BB%89nh_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Sơn Tây (tỉnh Việt Nam)">Sơn Tây</a>)</li>
<li>Xứ Yên Quảng</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Xứ Lạng</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>)</li>
<li>Xứ Thái (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Thái Nguyên">Thái Nguyên</a>)</li>
<li>Xứ Tuyên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_Quang" title="Tuyên Quang">Tuyên Quang</a>)</li>
<li>Xứ Hưng (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0ng_H%C3%B3a_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Hưng Hóa (tỉnh)">Hưng Hóa</a>)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_Ngh%E1%BB%87" title="Xứ Nghệ">Xứ Nghệ</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Hà Tĩnh">Hà Tĩnh</a>)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_Nam_%28%C4%91%E1%BB%8Ba_danh_c%C5%A9_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Sơn Nam (địa danh cũ Việt Nam)">Sơn Nam Thượng</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng" title="Hà Đông">Hà Đông</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" title="Hà Nam">Hà Nam</a>)</li>
<li>Sơn Nam Hạ (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Nam Định">Nam Định</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh" title="Thái Bình">Thái Bình</a>)</li>
<li>Thanh Hóa ngoại (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_B%C3%ACnh" title="Ninh Bình">Ninh Bình</a>)</li>
<li>Thanh Hóa nội (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>).</li>
</ol>
Ngoài ra, vùng đất Quang Trung quản lý còn có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADn_H%C3%B3a" title="Thuận Hóa">Thuận Hóa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Nam" title="Quảng Nam">Quảng Nam</a>. Trừ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_Nam_%28%C4%91%E1%BB%8Ba_danh_c%C5%A9_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Sơn Nam (địa danh cũ Việt Nam)">Xứ Sơn Nam</a>
và Thanh Hóa tách làm hai, các xứ khác đều đại thể giữ nguyên như thời
Hậu Lê. Trước kia Phố Hiến là lỵ sở của Sơn Nam, tới thời Quang Trung
thì Hạ Trấn đóng ở Vị Hoàng, cách dưới phố Hiến.<sup class="reference" id="cite_ref-pq_58-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-pq-58">[58]</a></sup><br />
Trong các trấn trên thì các trấn Lạng Sơn, Cao Bằng, Tuyên Quang,
Hưng Hóa, Thái Nguyên và Yên Quảng là ngoại trấn; các trấn Thanh Hóa
ngoại, Sơn Nam Thượng, Sơn Nam Hạ, Kinh Bắc, Hải Dương và Phụng Thiên là
nội trấn.<sup class="reference" id="cite_ref-pq_58-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-pq-58">[58]</a></sup><br />
Mỗi xứ (trấn) chia làm nhiều phủ, mỗi phủ chia làm nhiều huyện, mỗi
huyện chia làm nhiều tổng, mỗi tổng chia làm nhiều xã, mỗi xã lại chia
nhiều thôn. Thành Thăng Long gồm 1 phủ, 2 huyện, 18 phường.<sup class="reference" id="cite_ref-pq_58-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-pq-58">[58]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_b.E1.BB.99_m.C3.A1y">Tổ chức bộ máy</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 282px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n,_d%E1%BA%A5u_%E1%BA%A5n.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3000" data-file-width="4000" height="210" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n%2C_d%E1%BA%A5u_%E1%BA%A5n.JPG/280px-Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n%2C_d%E1%BA%A5u_%E1%BA%A5n.JPG" width="280" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ấn tín của Quang Trung</div>
</div>
</div>
Bộ máy hành chính thời Quang Trung gồm:<br />
Tam công, Tam thiếu, Đại chủng tể, Đại Tư đồ, Đại Tư khấu, Đại Tư mã,
Đại Tư không, Đại Tư Lệ, Thái úy, Ngự úy, Đại Tổng quản, Đại Đô hộ, Đại
đô đốc, Đô đốc, Nội hầu, Hộ giá, Điểm kiểm, Chỉ huy sứ, Đô ty, Đô úy,
Trung úy, Vệ Úy, Tham đốc, Tham lĩnh, Trung Thư lệnh, Phụng Chính, Thị
Trung đại học sĩ, Hiệp biện đại học sĩ, Lục Bộ Thượng thư, Tả - Hữu đồng
nghi, Tả - Hữu phụng nghi, Thị Lang, Tư vụ, Hàn Lâm...<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb3_59-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb3-59">[59]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-harvnb4_60-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb4-60">[60]</a></sup><br />
Mỗi trấn đặt một trấn thủ về hàng võ và một hiệp trấn về hàng văn.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb4_60-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb4-60">[60]</a></sup> Mỗi huyện đặt một văn phân tri, một võ phân suất, một tả quản lý và một hữu quản lý.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb4_60-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb4-60">[60]</a></sup> Công việc của quan văn là trưng đốc binh lương, xét xử từ tụng.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb3_59-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb3-59">[59]</a></sup> Phận sự của quan võ là coi quản và thao diễn quân lính từ Đạo đến Cơ, từ Cơ đến Đội.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb3_59-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb3-59">[59]</a></sup>
Trong các xã, thôn thì có xã trưởng, thôn trưởng. Hàng tổng thì đặt
Tổng trưởng (như chức Chánh Tổng về sau) để giữ việc hành chính trong
một tổng.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb3_59-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb3-59">[59]</a></sup> Ông đồng thời cũng cho soạn một bộ luật tên là "Hình luật thư", nhưng chưa xong thì ông đột ngột mất nên mãi không hoàn thành.<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-61">[61]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thu_h.C3.BAt_nh.C3.A2n_t.C3.A0i">Thu hút nhân tài</span></h3>
Để phát triển quốc gia, Quang Trung rất chú trọng thu dụng các nhân tài từng phục vụ nhà Lê. Ông ban "Chiếu cầu hiền" có đoạn:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>"Trẫm đang ghé chiếu lắng nghe, thức ngủ mong mỏi mà có người tài
cao học rộng chưa từng thấy đến. Hay Trẫm ít đức không đáng để phò tá
chăng? hay đang thời đổ nát chưa thể ra phụng sự?... Trẫm nơm nớp lo
nghĩ, một ngày hai ngày cũng có hàng vạn sự việc nảy sinh Ngẫm cho kỹ:
cái nhà to lớn - sức một cây không dễ gì chống đỡ, sự nghiệp thái bình -
sức một người không thể đảm đương".</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Quang Trung</cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Các cựu thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">nhà Lê</a> cũ, tiêu biểu là các tiến sĩ Đoàn Nguyễn Tuấn, Vũ Huy Tấn, Nguyễn Nễ, Nguyễn Huy Lượng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_D%C6%B0%C6%A1ng_L%E1%BB%8Bch" title="Bùi Dương Lịch">Bùi Dương Lịch</a>... đã ra giúp nhà Tây Sơn. Danh sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Thi%E1%BA%BFp" title="Nguyễn Thiếp">Nguyễn Thiếp</a> sau nhiều lần từ chối, cuối cùng cũng nhận lời xuống núi giúp vua Quang Trung.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_khoa_c%E1%BB%AD_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Giáo dục khoa cử thời Tây Sơn">Giáo dục khoa cử thời Tây Sơn</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 282px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chi%E1%BA%BFu_ch%E1%BB%89_Quang_Trung.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3000" data-file-width="4000" height="210" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Chi%E1%BA%BFu_ch%E1%BB%89_Quang_Trung.JPG/280px-Chi%E1%BA%BFu_ch%E1%BB%89_Quang_Trung.JPG" width="280" /></a>
<div class="thumbcaption">
Chiếu chỉ của Quang Trung ra năm 1792 về việc dịch sách chữ Hán sang chữ Nôm.</div>
</div>
</div>
Quang Trung bỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tiếng Trung Quốc">Hán ngữ</a> như là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_ch%C3%ADnh_th%E1%BB%A9c" title="Ngôn ngữ chính thức">ngôn ngữ chính thức</a> trong các văn bản của quốc gia. Ngôn ngữ chính thức được sử dụng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a> và được viết trong các văn kiện hành chính bằng hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_N%C3%B4m" title="Chữ Nôm">chữ Nôm</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb5_62-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb5-62">[62]</a></sup>
Quang Trung quy định các bài hịch, chiếu chỉ phải soạn bằng chữ Nôm; đề
thi viết bằng chữ Nôm, và các sĩ tử phải làm bài bằng chữ Nôm. Ông còn
chủ trương thay toàn bộ sách học chữ Hán sang chữ Nôm nên năm 1791 đã
cho lập "Sùng chính viện" để dịch kinh sách từ Hán sang Nôm.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb5_62-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb5-62">[62]</a></sup><br />
Theo sách <i>Tây Sơn lược thuật</i>, ông chọn một quan văn <i>"5 ngày một lần vào cấm cung để giảng giải kinh sách"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb5_62-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb5-62">[62]</a></sup> Ngoài ra, Quang Trung quan tâm đưa việc học đến tận thôn xã. Trong <i>"Chiếu lập học"</i> ông lệnh cho các xã::<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb5_62-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb5-62">[62]</a></sup><i>"Phải chọn Nho sĩ bản địa có học thức, có hạnh kiểm đặt làm thầy dạy, giảng tập cho học trò".</i><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
Quang Trung có một chính sách tôn giáo rất tự do và rộng rãi:<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb6_63-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb6-63">[63]</a></sup> dù là người đề cao Nho giáo nhưng ông vẫn bảo đảm hoạt động cho các tôn giáo khác như Phật giáo và các tín ngưỡng khác. Về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo</a>, các giáo sĩ tự do hoạt động, truyền đạo, xây dựng nhà thờ.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb6_63-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb6-63">[63]</a></sup>
Nhưng đồng thời ông cũng thi hành chính sách bài trừ mê tín dị đoan rất
mạnh, chấn chỉnh lại việc tu hành: nhiều chùa ở các làng có mà người tu
hành lạm dụng để truyền bá mê tín dị đoan bị đập bỏ để xây duy nhất một
ngôi chùa ở huyện cấp trên,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb7_64-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb7-64">[64]</a></sup> đồng thời những người tu hành không đạo đức, những kẻ lưu manh, lười biếng đều phải hoàn tục.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb6_63-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb6-63">[63]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_th%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Kinh tế Đại Việt thời Tây Sơn">Kinh tế Đại Việt thời Tây Sơn</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Quangtrungthongbao.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="356" data-file-width="373" height="172" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/3/32/Quangtrungthongbao.jpg/180px-Quangtrungthongbao.jpg" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đồng tiền cổ với bốn chữ "Quang Trung thông bảo"</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Quangtrungdaibao.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="357" data-file-width="372" height="173" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/0c/Quangtrungdaibao.jpg/180px-Quangtrungdaibao.jpg" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đồng tiền cổ với bốn chữ "Quang Trung đại bảo"</div>
</div>
</div>
Một mặt lo chống thù trong giặc ngoài, mặt khác vua Quang Trung rất
quan tâm tới việc xây dựng đất nước. Vua phân phối đất đai cho những
người nông dân nghèo, thúc đẩy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p&action=edit&redlink=1" title="Thủ công nghiệp (trang chưa được viết)">thủ công nghiệp</a> từng bị cấm trước kia.<br />
Vua Quang Trung không đi theo con đường "trọng nông ức thương" của tư
tưởng Nho Giáo, ông có chủ trương đề cao thương nghiệp và mở rộng quan
hệ buôn bán giữa Đại Việt với nước ngoài.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb8_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb8-65">[65]</a></sup> Năm 1790, ông thương thuyết với nhà Thanh để mở một thương điếm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Ninh,_Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Nam Ninh, Quảng Tây">Nam Ninh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a>) mua bán hàng hoá giữa hai nước.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb8_65-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb8-65">[65]</a></sup> Ông khuyến khích giao thương giữa các thuyền của thương thuyền nước ngoài và các thương thuyền của Đại Việt.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb8_65-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb8-65">[65]</a></sup>
Quang Trung có một chính sách thuế đơn giản với thuế ruộng là chính:
ruộng chia ra làm ba hạng để đánh thuế nhất đẳng điền (150 bát thóc),
nhị đẳng điền (80 bát thóc), tam đẳng điền (50 bát thóc). Lại thu tiền
thập vật, mỗi mẫu một tiền và tiền khoán khố mỗi mẫu 50 đồng. Ruộng tư
điền cũng đánh thuế: nhất đẳng điền mỗi mẫu nộp 40 bát thóc, nhị đẳng
điền mỗi mẫu 30 bát, tam đẳng điền mỗi mẫu 20 bát. Tiền thập vật cũng
theo như ruộng công điền, còn tiền khoán khố thì mỗi mẫu phải nộp 30
đồng<sup class="reference" id="cite_ref-66"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-66">[66]</a></sup> Các loại thuế khác như thuế điệu, thuế nhân đinh được giảm để giảm bớt gánh nặng của dân chúng và phòng ngừa tham nhũng.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb8_65-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb8-65">[65]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD_nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Quản lý nhân khẩu</span></h3>
Dưới triều Quang Trung, việc quản lý nhân khẩu bắt đầu được thực hiện. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1790" title="1790">1790</a>, ông cho lập sổ theo dõi nhân khẩu (hay hộ khẩu).<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb2_54-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb2-54">[54]</a></sup> Người dân được phân 4 hạng theo lứa tuổi:<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb2_54-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb2-54">[54]</a></sup> 9-17 tuổi là hạng "vị cập cách"; 18-55 tuổi là hạng "tráng"; 55-60 tuổi là hạng "lão"; 60 tuổi trở lên là hạng "lão nhiêu".<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb7_64-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb7-64">[64]</a></sup> Ông còn cho làm thẻ bài "Thiên hạ đại tín" bằng gỗ có khắc họ tên,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb9_67-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb9-67">[67]</a></sup> quê quán của người mang không phân biệt giàu sang nghèo hèn.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb2_54-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb2-54">[54]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-harvnb9_67-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb9-67">[67]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Nam_ti.E1.BA.BFn_d.E1.BB.9F_dang">Kế hoạch Nam tiến dở dang</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Nam_ti.E1.BA.BFn">Kế hoạch Nam tiến</span></h3>
Mặc dù đã đại thắng quân Mãn Thanh nhưng sau đó Quang Trung vẫn phải
lo ổn định tình hình Bắc Hà do tàn dư của nhà Lê còn sót lại. Trong khi
đó, Nguyễn Ánh được người Pháp hỗ trợ kéo ra đánh Bình Thuận, Bình
Khang, Diên Khánh, quân của Tây Sơn vương Nguyễn Nhạc liên tiếp bại trận
và mất mấy thành này. Cho tới năm 1791, Nguyễn Nhạc chỉ còn cai quản
Quy Nhơn, Phú Yên và Quảng Ngãi.<br />
Sau khi ổn định tình hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Ngo%C3%A0i" title="Đàng Ngoài">Bắc Hà</a>, Quang Trung quyết tâm tiêu diệt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a>.
Ông ra sức trấn an Nguyễn Nhạc và nhân dân trong vùng do Nguyễn Nhạc
cai quản để chuẩn bị Nam tiến. Theo nhiều nhà nghiên cứu, việc Quang
Trung sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_V%C4%83n_D%C5%A9ng" title="Vũ Văn Dũng">Vũ Văn Dũng</a> đi "xin" Càn Long đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a> thực ra chỉ là một thủ thuật về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a>. Quang Trung không có dụng tâm lấy đất <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>
vì ông biết thực lực không thể, hay ít ra là chưa thể làm lúc đó. Hơn
nữa, ông thu dụng quân lục lâm "Tàu ô", sai đánh phá biên giới Trung
Quốc cốt để nhà Thanh bị cuốn vào hoạt động <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_giao" title="Ngoại giao">ngoại giao</a> và chống giặc cướp để cho ông có thời gian hỗ trợ vua anh dồn lực lượng vào chiến trường miền Nam mà thôi.<sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-68">[68]</a></sup> Để chuẩn bị phối hợp với Quang Trung, năm 1792, Nguyễn Nhạc đóng nhiều tàu thuyền đóng ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ADa_Thi_N%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Cửa Thi Nại (trang chưa được viết)">cửa Thi Nại</a> để Nam tiến. Nhưng lúc đó là mùa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%B3_n%E1%BB%93m&action=edit&redlink=1" title="Gió nồm (trang chưa được viết)">gió nồm</a> chỉ thuận cho quân Nam ra, phải đợi đến mùa đông mới thuận gió cho quân Tây Sơn vào. Nguyễn Ánh thừa dịp cùng quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> đánh úp cửa Thi Nại, đốt cháy nhiều thuyền chiến của Tây Sơn. Tây Sơn vương không phòng bị, lại phải thu quân về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Quy Nhơn</a>.<br />
Để báo thù trận đó, Quang Trung dự định phát động chiến dịch rất lớn, huy động hơn 20<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-69">[69]</a></sup>-30 vạn<sup class="reference" id="cite_ref-70"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-70">[70]</a></sup> quân thuỷ bộ, chia làm ba đường:<br />
<ul>
<li>Nguyễn Nhạc và quân "Tàu ô" (hải tặc Trung Hoa) cùng theo đường bộ từ Phú Yên vào đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a></li>
<li>Quân bộ của Quang Trung từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a> đi thẳng qua lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lan_Xang" title="Lan Xang">Vạn Tượng</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phn%C3%B4m_P%C3%AAnh" title="Phnôm Pênh">Nam Vang</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_L%E1%BA%A1p" title="Chân Lạp">Chân Lạp</a>), từ đó cùng quân Chân Lạp kéo về Gia Định, bao bọc đường chạy của Nguyễn Ánh không cho sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm</a></li>
<li>Quân thuỷ của Quang Trung sẽ tiến vào đón lõng tận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Ti%C3%AAn_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Hà Tiên (tỉnh)">Hà Tiên</a> đổ bộ lên đất liền để ngăn Nguyễn Ánh chạy ra biển.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Lo_vi.E1.BB.87c_h.E1.BA.ADu_th.E1.BA.BF">Lo việc hậu thế</span></h3>
Chính các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_s%C4%A9" title="Giáo sĩ">giáo sĩ</a>
Pháp giúp Nguyễn Ánh lúc đó cũng rất lo lắng và dự liệu Nguyễn Ánh khó
lòng chống lại được Tây Sơn trận này. Tuy nhiên trong khi chờ gió đổi
chiều thì cái chết đột ngột vì lo lắng cho cuộc viễn chinh<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-71">[71]</a></sup> của Quang Trung vào tháng 9 dương lịch năm 1792 khiến kế hoạch Nam tiến này không bao giờ trở thành hiện thực.<br />
Tương truyền, vào một buổi chiều đầu thu năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a>, vua Quang Trung đang ngồi làm việc, bỗng hoa mắt, tối sầm mặt mũi, mê man bất tỉnh. Khi tỉnh dậy, nhà vua cho triệu trấn thủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Quang_Di%E1%BB%87u" title="Trần Quang Diệu">Trần Quang Diệu</a> về triều bàn việc thiên đô ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%A3ng_Ho%C3%A0ng_Trung_%C4%90%C3%B4" title="Phượng Hoàng Trung Đô">Phượng Hoàng Trung Đô</a>.
Nhưng việc chưa quyết xong thì bệnh tình nhà vua đã nguy kịch. Trước
khi mất, nhà vua đã căn dặn Trần Quang Diệu và các quần thần:<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-276_72-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-276-72">[72]</a></sup><br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Ta mở mang bờ cõi, khai thác đất đai, có cả cõi Nam này. Nay đau ốm, tất không khỏi được. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_To%E1%BA%A3n" title="Nguyễn Quang Toản">Thái tử</a><sup class="reference" id="ref_fnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_fnone">[f]</a></sup> tư chất hơi cao, nhưng tuổi còn nhỏ. Ngoài thì có quân Gia Định là quốc thù, mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Thái Đức</a>
thì tuổi già, ham dật lạc, cầu yên tạm bợ, không toan tính cái lo về
sau. Khi ta chết rồi, nội trong một tháng phải chôn cất, việc tang làm
lao thảo thôi. Lũ ngươi nên hợp sức mà giúp Thái tử sớm thiên đô về Vĩnh
Đô<sup class="reference" id="ref_knone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_knone">[k]</a></sup> để khống chế thiên hạ. Bằng không <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">quân Gia Định</a> kéo đến thì các ngươi không có chỗ chôn thân!</i>"<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Ngày 29 tháng 7 năm Nhâm Tý (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_9" title="16 tháng 9">16 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a>), vào khoảng 11-12 giờ đêm, Quang Trung Nguyễn Huệ qua đời, ở ngôi được 4 năm, hưởng thọ 40 tuổi, miếu hiệu là <b>Thái Tổ Vũ hoàng đế</b>.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-276_72-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-276-72">[72]</a></sup> Thời điểm mất của vua Quang Trung được các tài liệu cổ ghi khác nhau. Sách <i>Đại Nam thực lục</i> của nhà Nguyễn ghi ông mất tháng 7 âm lịch năm 1792, <i>Hoàng Lê nhất thống chí</i> ghi ông mất tháng 8 âm lịch năm 1792. Theo lý giải của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Xu%C3%A2n_H%C3%A3n" title="Hoàng Xuân Hãn">Hoàng Xuân Hãn</a> trong <i>La Sơn phu tử</i>,
cả hai sách ghi đều không sai. Quang Trung mất vào khoảng 11 giờ đêm
ngày 29 tháng 7 âm lịch, khoảng đó là giờ tý, nghĩa là bắt đầu được tính
sang hôm sau; mà tháng 7 năm đó là <i>tháng thiếu</i>, ngày 29 là ngày
cuối tháng, nên sau 11 giờ đêm đã chuyển sang tháng 8. Theo Hoàng Xuân
Hãn: "Ghi tháng 7 hay tháng 8 thực ra chỉ chênh nhau khoảng nửa giờ".<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb10_74-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb10-74">[74]</a></sup> Bắc cung hoàng hậu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a> đã viết bài "Tế vua Quang Trung" và bài "Ai Tư Vãn" để bày tỏ nỗi đau khổ và tiếc thương cho người chồng anh hùng sớm ra đi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_gi.E1.BA.A3_thuy.E1.BA.BFt_v.E1.BB.81_c.C3.A1i_ch.E1.BA.BFt">Những giả thuyết về cái chết</span></h2>
Cho đến nay, đã có nhiều giả thuyết về cái chết của vua Quang Trung
được đưa ra nhưng chưa giả thuyết nào có được chứng cứ xác thực, đủ sức
thuyết phục.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C3.81o_th.C3.AAu_c.E1.BB.A7a_C.C3.A0n_Long">Áo thêu của Càn Long</span></h3>
Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_L%C3%AA_nh%E1%BA%A5t_th%E1%BB%91ng_ch%C3%AD" title="Hoàng Lê nhất thống chí">Hoàng Lê nhất thống chí</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb10_74-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb10-74">[74]</a></sup> khi Quang Trung giả sang Yên Kinh gặp Càn Long, được Càn Long tặng cho chiếc áo, có thêu 7 chữ:<br />
<dl><dd><i>Xa tâm chiết trục, đa điền thử</i> (車心折軸多田鼠)</dd></dl>
Nghĩa là:<br />
<dl><dd><i>Bụng xe gãy trục, nhiều chuột đồng</i></dd></dl>
Theo phép chiết tự, chữ "xa" (車) và chữ "tâm" (心) ghép lại thành chữ
"Huệ" (惠) là tên của Nguyễn Huệ; "chuột" nghĩa là năm tý (Nhâm tý 1792).
Ý của dòng chữ trên áo là Nguyễn Huệ sẽ chết vào năm Tý.<br />
Giả thiết này ý nói rằng: Nguyễn Huệ chết do áo bị yểm bùa.<br />
Thực ra Nguyễn Huệ bị bệnh mà chết<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.87nh">Bệnh</span></h3>
Sách <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%E1%BB%A5y_T%C3%A2y_li%E1%BB%87t_truy%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Ngụy Tây liệt truyện (trang chưa được viết)">Ngụy Tây liệt truyện</a></i>, một tài liệu chính sử của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%AD_qu%C3%A1n_tri%E1%BB%81u_Nguy%E1%BB%85n&action=edit&redlink=1" title="Sử quán triều Nguyễn (trang chưa được viết)">Sử quán triều Nguyễn</a></i> ghi giải thích cái chết của vua Quang Trung như sau:<br />
<blockquote class="toccolours" style="display: table; float: none; padding: 10px 15px 10px 15px;">
<dl><dd><i>"Một hôm, về chiều, Quang Trung đang ngồi bỗng xây xẩm, tối tăm, thấy một ông già đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1c" title="Bạc">bạc</a> từ trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Trời (trang chưa được viết)">trời</a> xuống, mặc áo trắng, cầm gậy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%AFt" title="Sắt">sắt</a>, mắng rằng: "Ông cha người sống ở đất của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa" title="Chúa">Chúa</a>, đời đời làm dân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">Chúa Nguyễn</a>, sao phạm đến lăng tẩm...". Rồi lấy gậy đánh vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1n" title="Trán">trán</a> Quang Trung, mê man ngã xuống, bất tỉnh nhân sự lâu lắm... Từ đó, bệnh chuyển nặng..."</i></dd></dl>
<br />
</blockquote>
Sách <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_S%C6%A1n_th%E1%BB%B1c_l%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Tây Sơn thực lục (trang chưa được viết)">Tây Sơn thực lục</a></i> cũng có ghi "Huệ mắc bệnh nặng, chữa không khỏi...". Và sau khi Quang Trung mất, vào tháng một năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a> thứ 58 (1793), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A1ch_Th%E1%BA%BF_Hu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Quách Thế Huân (trang chưa được viết)">Quách Thế Huân</a> cũng báo cáo với Càn Long: "Quang Trung đã chết vì bệnh".<sup class="reference" id="cite_ref-gg_55-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-gg-55">[55]</a></sup><br />
Cũng một giả thuyết được truyền lại nhiều nhất là một buổi chiều thu
năm 1792, vua Quang Trung đang ngồi làm việc, bỗng hoa mắt, tối sầm mặt
mũi, mê man bất tỉnh. Người xưa gọi là chứng "huyễn vận", còn ngày nay y
học gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tai_bi%E1%BA%BFn_m%E1%BA%A1ch_m%C3%A1u_n%C3%A3o" title="Tai biến mạch máu não">tai biến mạch máu não</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-gg_55-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-gg-55">[55]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-75"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-75">[75]</a></sup><br />
Một giáo sĩ tên Longer, có mặt ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Ngo%C3%A0i" title="Đàng Ngoài">Đàng Ngoài</a>
vào những thời điểm này, đã viết trong một bức thư đề ngày 21 tháng 12
năm 1792 là vua Quang Trung chết vì bệnh, nhưng không rõ là bệnh gì.<sup class="reference" id="cite_ref-gg_55-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-gg-55">[55]</a></sup><br />
Các nhà nghiên cứu về sau gạt bỏ các chi tiết mê tín trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%E1%BB%A5y_T%C3%A2y_li%E1%BB%87t_truy%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Ngụy Tây liệt truyện (trang chưa được viết)">Ngụy Tây liệt truyện</a> thì họ cho rằng Quang Trung đã bị một cơn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%83ng_huy%E1%BA%BFt_%C3%A1p" title="Tăng huyết áp">tăng huyết áp</a> đột ngột.<sup class="reference" id="cite_ref-gg_55-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-gg-55">[55]</a></sup><br />
Bác sĩ Bùi Minh Đức qua khảo cứu các nguồn tư liệu lịch sử, kết luận rằng Nguyễn Huệ "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xu%E1%BA%A5t_huy%E1%BA%BFt_n%C3%A3o_d%C6%B0%E1%BB%9Bi_m%C3%A0ng_nh%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Xuất huyết não dưới màng nhện (trang chưa được viết)">Xuất huyết não dưới màng nhện</a>; nguyên nhân tử vong: do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%C3%AAm_ph%E1%BB%95i_s%E1%BA%B7c&action=edit&redlink=1" title="Viêm phổi sặc (trang chưa được viết)">viêm phổi sặc</a>"<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-76">[76]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="An_t.C3.A1ng">An táng</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87c_an_t%C3%A1ng_Quang_Trung" title="Việc an táng Quang Trung">Việc an táng Quang Trung</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Vi.E1.BA.BFng_Quang_Trung">Viếng Quang Trung</span></h3>
Thi hài Quang Trung được táng ngay tại Phú Xuân, tại một cung điện của ông tên là Đan Dương<sup class="reference" id="ref_cnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_cnone">[c]</a></sup>. Nguyễn Quang Toản lên nối ngôi, tức là vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_To%E1%BA%A3n" title="Nguyễn Quang Toản">Cảnh Thịnh</a>, sai sứ sang nhà Thanh báo tang và xin tập phong.<br />
Đô đốc Vũ Văn Dũng đang đi sứ nhà Thanh ở Bắc Kinh, nghe tin Quang Trung mất liền làm bài thơ viếng như sau:<br />
<dl><dd><i>Bố y phân tích ngũ niên trung</i></dd><dd><i>Mai cố thi vi tự bất đồng</i></dd><dd><i>Thiên vị ngô hoàng tăng nhất kỷ</i></dd><dd><i>Bất y Đường Tống thuyết anh hùng</i>
<dl><dd>Dịch:</dd></dl>
</dd><dd><i>Năm năm dấy nghiệp tự thân nông</i></dd><dd><i>Thời trước thời sau khó sánh cùng</i></dd><dd><i>Trời để vua ta thêm chục tuổi</i></dd><dd><i>Anh hùng Đường, Tống hết khoe hùng</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-77">[77]</a></sup></dd></dl>
Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a>
tặng tên hiệu cho ông là Trung Thuần, lại thân làm một bài thơ viếng và
cho một pho tượng, 300 lạng bạc để sửa sang việc tang. Sứ nhà Thanh đến
tận mộ ở Linh Đường (mộ giả) thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Tr%C3%AC" title="Thanh Trì">huyện Thanh Trì</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>) để viếng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C4.83ng_m.E1.BB.99_b.E1.BB.8B_ph.C3.A1">Lăng mộ bị phá</span></h3>
Thời Cảnh Thịnh, triều đình Tây Sơn sinh ra lục đục. Nguyễn Ánh nhân
thời cơ đó kéo ra đánh bại nhà Tây Sơn. Mười năm sau ngày Quang Trung
qua đời, nhà Tây Sơn sụp đổ hoàn toàn (xem thêm bài về nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Tây Sơn</a>).<br />
Để trả thù, Nguyễn Ánh sai đào mộ Nguyễn Huệ và Nguyễn Nhạc, tán hài
cốt thành bột nhồi thuốc súng bắn và bỏ xương sọ vào vò, giam trong ngục
tối. Người đời thương tiếc nhà Tây Sơn gọi là "Ông Vò".<br />
Nơi đặt lăng mộ của Quang Trung cũng bị san phẳng, không cho để lại
dấu tích, nên sau này có một số nhà nghiên cứu đã dày công tra cứu, khảo
sát, tìm tòi song không thể xác định được mộ vua Quang Trung ở địa điểm
nào<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-78">[78]</a></sup><br />
Khảo sát trong thời gian gần đây của các nhà nghiên cứu đã tìm ra bài thơ <i>Kiến Quang Trung linh cữu</i>
(Nhìn thấy linh cữu vua Quang Trung) của nhà thơ Lê Triệu (1771-1846),
người sống dưới thời Tây Sơn và thời Nguyễn. Bài thơ nói về cảm xúc của
tác giả khi đứng trước nơi từng là lăng mộ của Quang Trung, chỉ sau mấy
năm bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a> khai quật (theo các nhà nghiên cứu là năm 1801<sup class="reference" id="cite_ref-79"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-79">[79]</a></sup> hay 1802<sup class="reference" id="cite_ref-80"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-80">[80]</a></sup>):<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>Trấp niên sất sá tẩu phong vân</i></dd><dd><i>Như thử anh hùng cổ hãn văn</i></dd><dd><i>Hàm Dã độc Lưu thiên vạn cốt</i></dd><dd><i>"Khuân Sơn" hoạ tại bách niên phần</i></dd><dd><i>Không hàm chỉ chỉ thiên thu hận</i></dd><dd><i>Cô phụ đường đường bát xích thân</i></dd><dd><i>Quang cảnh nhất ban thành phấn mị</i></dd><dd><i>Linh nhân chung cổ tiếu Doanh Tần!</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Dịch thơ (Hồng Phi phiên âm và dịch):<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>Bao năm thét mắng át phong vân</i></dd><dd><i>Đủ thấy anh hùng - bậc vĩ nhân</i></dd><dd><i>Hàm Đan hận vùi muôn vạn xác</i></dd><dd><i>"Khuân Sơn" phần mộ hoạ trăm năm</i><sup class="reference" id="ref_inone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_inone">[i]</a></sup></dd><dd><i>Ngậm hờn chỉ trích ngàn thu hận</i></dd><dd><i>Nỡ phụ đường đường tám thước thân</i></dd><dd><i>Quang cảnh thảy đều thành cát bụi</i></dd><dd><i>Khiến đời muôn thuở cợt Doanh Tần!</i><sup class="reference" id="ref_jnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_jnone">[j]</a></sup></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Ấp Tây Sơn nơi ông khởi nghĩa cùng vua anh, tới tháng 9 năm 1819, Nguyễn Ánh lệnh đổi thành An Tây, sau đó lại đổi thành An Sơn.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C3.94ng_V.C3.B2">Ông Vò</span></h3>
Trong vòng 20 năm từ 1802 - 1821, đầu lâu của các vua Tây Sơn (Thái
Đức, Quang Trung và Quang Toản) bị bỏ vào 3 cái vò, giam ở nhà Đồ Ngoại,<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb11_81-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb11-81">[81]</a></sup> tức là Võ Khố sau này<sup class="reference" id="ref_knone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_knone">[k]</a></sup><br />
Từ năm 1822 - 1885, các vò bị giam vào Khám đường, ở phía tây bắc kinh thành Huế, khoảng giữa cửa chính Tây và An Hòa.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb11_81-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb11-81">[81]</a></sup>
Ba chiếc vò bị xiềng và giam riêng, ngăn cách nhau, ngoài có niêm
phong, hàng tháng có đoàn của triều Nguyễn xuống kiểm tra. Ba chiếc vò
được các tù nhân tôn kính gọi là "Ông Vò", còn những người gác ngục gọi
là "chúa ngụy".<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb11_81-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb11-81">[81]</a></sup> Những người sống ở gần Khám đường đều tỏ ra kính cẩn ba Ông Vò, họ thường cúng bái và coi như thần hộ mệnh.<sup class="reference" id="cite_ref-harvnb11_81-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-harvnb11-81">[81]</a></sup>
Năm 1885, kinh thành Huế biến động bởi chiến tranh giữa phe chủ chiến
của nhà Nguyễn với người Pháp, ba chiếc vò bị mất tích. Các nhà nghiên
cứu vẫn tiếp tục tìm tòi, nghiên cứu về vấn đề này nhưng chưa có kết
luận cuối cùng.<sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-82">[82]</a></sup><br />
Theo Báo Đất Việt thì vào đêm 22 rạng 23 tháng năm Ất Dậu (1885),
phòng thành Huế thất thủ, vua Hàm Nghi cùng hoàng gia phải rời khỏi
phòng thành, quân Pháp vào thành. Lúc đó, có người mang 3 vò chạy trốn.
Riêng một vò (sọ vua Quang Trung) được một ông họ Phan, người ở gần Cầu
Ngói đã theo hào, lạch, sông đưa về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7u_ng%C3%B3i_Thanh_To%C3%A0n" title="Cầu ngói Thanh Toàn">Cầu ngói Thanh Toàn</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Cuộc sống cá nhân</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ngo.E1.BA.A1i_h.C3.ACnh_v.C3.A0_t.C3.ADnh_c.C3.A1ch">Ngoại hình và tính cách</span></h3>
Trong "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_s%C6%A1n_thu%E1%BA%ADt_l%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" title="Tây sơn thuật lược (trang chưa được viết)">Tây sơn thuật lược</a>" (西山述略), người ta miêu tả Nguyễn Huệ "<i>Tóc
Huệ quăn, mặt mụn đầy, có một con mắt nhỏ, nhưng mà cái tròng rất lạ,
ban đêm ngồi không có đèn thì ánh sáng từ mắt soi sáng cả chiếu...</i>". Sử gia Tạ Chí Đại Trường bình luận "tóc quăn", "mặt mụn", "mắt nhỏ" là dấu vết thân xác; còn "<i>chuyện
tròng mắt có ánh sáng phát ra, ban đêm soi sáng cả chỗ ngồi là cảm
tưởng của người nhìn khiếp sợ trước oai vũ của "Thượng công"</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-83"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-83">[83]</a></sup>.<br />
Sách <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_L%C3%AA_Nh%E1%BA%A5t_Th%E1%BB%91ng_Ch%C3%AD" title="Hoàng Lê Nhất Thống Chí">Hoàng Lê Nhất Thống Chí</a> miêu tả anh em Nguyễn Huệ "<i>trò chuyện, kẻ hỏi người đáp cực kỳ ôn tồn (?) y như anh em các nhà thường dân</i>" khác hẳn kiểu bệ vệ, tôn nghiêm của triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%ADu_L%C3%AA" title="Nhà Hậu Lê">Lê</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">Trịnh</a><sup class="reference" id="cite_ref-oikjddszz_84-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjddszz-84">[84]</a></sup>.
Ngoài ra, Hoàng Lê Nhất Thống Chí còn miêu tả Nguyễn Huệ là một người
dễ gần, hay đùa với binh lính. Trong cuộc sống tình cảm cá nhân, giáo sĩ
Labartette mô tả Nguyễn Huệ là người mềm yếu khi mà công chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a> thường xuyên ""mếu khóc" vuốt ve tự ái đấng trượng phu" khi muốn đòi hỏi gì đó<sup class="reference" id="cite_ref-oikjddszz_84-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjddszz-84">[84]</a></sup>; hay Nguyễn Huệ phát cuồng vì có người vợ mất ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Xu%C3%A2n" title="Phú Xuân">Phú Xuân</a>.
Chính tấm lòng say mê đó đem đổ vào cuộc đời Nguyễn Huệ, vào triều
chính, ở chỗ chiến trường trở thành một sức quyến rũ lôi cuốn người khác<sup class="reference" id="cite_ref-oikjddszz_84-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjddszz-84">[84]</a></sup>. Về chiến trận, cũng sách này miêu tả Nguyễn Huệ "<i>...là
bực lão thủ hung tợn và giỏi cầm quân. Coi y ra Bắc vào Nam thật là
xuất thần quỷ nhập. Không ai có thể dò biết. Y bắt Nguyễn Hữu Chỉnh như
bắt trẻ con, giết Vũ Văn Nhậm như giết con lợn, không một người nào dám
trông thẳng vào mặt. Nghe lệnh y, ai cũng mất cả hồn vía, sợ hơn cả sấm
sét...</i><sup class="reference" id="cite_ref-oikjddszz_84-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjddszz-84">[84]</a></sup>"<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_%C4%90%C3%ACnh_Gi%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Đình Giản (trang chưa được viết)">Nguyễn Đình Giản</a>, thuộc quan của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a>, khi bàn về Nguyễn Huệ nhận định "<i>Bắc Bình vương [Nguyễn Huệ] là một tay anh hùng</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-oikjdds_85-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjdds-85">[85]</a></sup>. Nguyễn Đình Giản và Phạm Đình Dư, quan nhà Lê, nhận định "<i>Bắc
Bình vương là người rất quyệt, hay dùng trí thuật lao lung người khác,
trong lúc bàn luận, khi xuống lại nâng lên người ta không biết đâu mà dò</i>". Vị quan khác Trần Công Xán nhận định "<i>[Nguyễn Huệ là] người huyền bí khó lường</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-oikjdds_85-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-oikjdds-85">[85]</a></sup>.<br />
Ngay chính sử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> cũng phải mô tả "<i>Nguyễn
Văn Huệ là em Nhạc, tiếng nói như chuông, mắt sáng như điện, giảo,
kiệt, thiện chiến? ai cũng phải sợ... Bốn lần đánh Gia Định, lúc ra trận
đều đi trước, sĩ tốt hiệu lệnh nghiêm minh, thuộc hạ ai nấy dốc lòng
vâng mệnh</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-86"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-86">[86]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gia_quy.E1.BA.BFn">Gia quyến</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.A3">Vợ</span></h4>
Các nguồn tài liệu, chủ yếu là <i>Đại Nam chính biên liệt truyện</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> về gia quyến của Nguyễn Huệ, đã ghi nhận ông có ít nhất 6 người vợ trong đó có ba hoàng hậu là:<br />
<dl>
<dt>Chính cung hoàng hậu</dt>
</dl>
<ul>
<li><b>Phạm Thị Liên</b></li>
</ul>
Không rõ Nguyễn Huệ lập gia đình khi nào, nhưng trong những năm tháng
chiến tranh, Nguyễn Huệ đã có một bà vợ, tên là Phạm Thị Liên, quê ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Quy Nhơn</a>, sinh khoảng năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1759" title="1759">1759</a>, là con cùng mẹ khác cha với Thái sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_%C4%90%E1%BA%AFc_Tuy%C3%AAn" title="Bùi Đắc Tuyên">Bùi Đắc Tuyên</a>. Năm 16 tuổi bà Phạm Thị Liên được Nguyễn Huệ chọn làm vợ. Năm 30 tuổi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1789" title="1789">1789</a>) bà được phong làm <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hoàng hậu">Chính cung hoàng hậu</a></b>,
bà kém Nguyễn Huệ khoảng chừng 5–6 tuổi. Phạm hậu đã có với Nguyễn Huệ 5
con, 3 trai 2 gái. Một trong 3 người con trai được lập thái tử, là
Quang Toản – về sau kế tục sự nghiệp của Quang Trung.<br />
Khi bà bị bệnh nặng, ông đã mời một thầy thuốc người phương Tây tên
là Gi-ra vào chữa. Nhưng khi Gi-ra đến nơi thì bà đã mất trước đó, vào
ngày 29 tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1791" title="1791">1791</a>.<br />
Trong một bức thư viết ngày 17 tháng 7 năm 1791, giáo sĩ Sécrard đã kể: <i>"Chánh
hậu của Tiên vương (Quang Trung) mất vào khoảng tháng ba và ông đã khóc
bà một cách sầu thảm. Ông đã cử hành tang lễ vô cùng linh đình trang
trọng cho bà vào cuối tháng sáu. Dân Nam Hà đồn khắp nơi rằng ông đã
băng hà vì quá đau buồn".</i><br />
Hoàng hậu họ Phạm đã gắn bó với Nguyễn Huệ trong những chặng đường
chinh Nam phạt Bắc nên được Nguyễn Huệ rất mực quý trọng yêu thương. Mộ
chôn ở dưới chân núi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Ph%E1%BB%A5ng&action=edit&redlink=1" title="Kim Phụng (trang chưa được viết)">Kim Phụng</a>, phía tây thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a>.<br />
Bà được đặt thụy là <b>Nhân Cung Ðoan Tĩnh Trinh Thục Nhu Thuần Vũ hoàng hậu</b>.<br />
<ul>
<li><b>Bùi Thị Nhạn</b></li>
</ul>
Theo nguồn tài liệu khác<sup class="reference" id="cite_ref-bb_87-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-bb-87">[87]</a></sup> thì sau khi bà Phạm Thị Liên qua đời, Nguyễn Huệ lấy bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_Th%E1%BB%8B_Nh%E1%BA%A1n" title="Bùi Thị Nhạn">Bùi Thị Nhạn</a> làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_h%E1%BA%ADu" title="Hoàng hậu">Chính cung hoàng hậu</a>. Bùi Thị Nhạn người thôn <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_H%C3%B2a" title="Xuân Hòa">Xuân Hòa</a>, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy_Vi%E1%BB%85n_%28huy%E1%BB%87n_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Tuy Viễn (huyện Việt Nam)">Tuy Viễn</a> (nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_S%C6%A1n,_B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Tây Sơn, Bình Định">Tây Sơn</a>), tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Bình Định">Bình Định</a>, là em của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_%C4%90%E1%BA%AFc_Tuy%C3%AAn" title="Bùi Đắc Tuyên">Bùi Đắc Tuyên</a>, cô ruột của nữ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_Th%E1%BB%8B_Xu%C3%A2n" title="Bùi Thị Xuân">Bùi Thị Xuân</a> và là con gái út của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%B9i_%C4%90%E1%BA%AFc_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Bùi Đắc Lương (trang chưa được viết)">Bùi Đắc Lương</a>, như vậy bà còn là chị em cùng mẹ với Phạm hậu. Bà là một trong 5 người phụ nữ nổi tiếng thời Tây Sơn được mệnh danh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_S%C6%A1n_ng%C5%A9_ph%E1%BB%A5ng_th%C6%B0" title="Tây Sơn ngũ phụng thư">Tây Sơn ngũ phụng thư</a>.<br />
Theo giả thuyết này, chính bà Bùi Thị Nhạn mới là mẹ của Nguyễn Quang
Toản, Nguyễn Quang Thiệu và Nguyễn Quang Khanh; còn bà Phạm Thị Liên
lại là mẹ của Nguyễn Quang Thùy và Nguyễn Quang Bàn (nên Quang Thuỳ lớn
hơn Quang Toản). Ngoài ra, bà còn là mẹ của 2 công chúa - trong đó có 1
người lấy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_Tr%E1%BB%8B" title="Phạm Văn Trị">Nguyễn Văn Trị</a>. Bà tự sát năm 1802 khi Cảnh Thịnh thua trận và bà không muốn lọt vào tay quân Nguyễn Ánh.<br />
Cũng theo giả thuyết này, bà lấy Nguyễn Huệ khi ông chưa làm hoàng
đế; còn bà Phạm Thị Liên đã mất sớm vì bệnh khi Quang Thuỳ còn nhỏ.<br />
Như vậy, theo giả thuyết này, hầu hết những người con của bà Phạm Thị
Liên lại là con bà Bùi Thị Nhạn, còn bà Phạm Thị Liên lại là mẹ Quang
Thuỳ.<br />
<dl>
<dt><b>Bắc cung hoàng hậu</b></dt>
<dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a></i></div>
</dd></dl>
Công chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a>, con gái thứ chín vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Hi%E1%BB%83n_T%C3%B4ng" title="Lê Hiển Tông">Lê Hiển Tông</a>.
Ngọc Hân sinh ngày 27 tháng tư năm Canh Dần (tức 22 tháng 5 năm 1770),
là người có sắc đẹp và nết na hơn cả trong số các công chúa con vua Lê
Hiển Tông. Năm 1786, sau cuộc mai mối chớp nhoáng 3 ngày của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a>, lễ cưới Ngọc Hân công chúa và Nguyễn Huệ đã được tổ chức ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a>.<br />
Ngọc Hân đã có với Quang Trung hai người con, một trai và một gái:
hoàng tử tên là Nguyễn Quang Đức và công chúa là Nguyễn Thị Ngọc Bảo.
Lúc Ngọc Hân lấy Nguyễn Huệ, bà 16 tuổi còn Nguyễn Huệ đã 33 và cũng đã
có nhiều đời vợ. Sau khi lên ngôi vua, năm 1789, Nguyễn Huệ đã phong bà
làm Bắc cung hoàng hậu. Ngọc Hân mất năm Kỷ Mùi (1799). Hai người con
của bà sau này đều bị triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> giết hại.<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup><br />
<dl>
<dt>Các bà vợ khác</dt>
</dl>
Ngoài Chính cung hoàng hậu và Bắc cung hoàng hậu, Nguyễn Huệ còn có ít nhất thêm 4 bà vợ nữa.<br />
<ul>
<li><b>Bà mẹ của Nguyễn Quang Thuỳ</b> Có ý kiến cho rằng bà mẹ của
Nguyễn Quang Thuỳ này chính là một nàng hầu. Quang Thuỳ lớn hơn Quang
Toản, nhưng không phải là con của Phạm hoàng hậu và cũng không phải là
con của Ngọc Hân công chúa. Vua Càn Long (nhà Thanh) từng lầm tưởng
Quang Thuỳ là con trưởng của vua Quang Trung khi Thuỳ trong đoàn sứ bộ
sang chúc thọ bát tuần vua Thanh (1790).<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup></li>
</ul>
<ul>
<li><b>Bà phi họ Lê</b> người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ng%C3%A3i" title="Quảng Ngãi">Quảng Ngãi</a>:
Bà này có một con trai với vua Quang Trung, cuộc đời của bà đến nay vẫn
không rõ, vị hoàng tử con bà bị Nguyễn Ánh giết năm 1801.<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup></li>
</ul>
<ul>
<li><b>Bà Trần Thị Quỵ</b> người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Nam" title="Quảng Nam">Quảng Nam</a>:
Không rõ bà Trần Thị Quỵ được Nguyễn Huệ chọn làm thứ phi năm nào và có
con với ông hay không. Tương truyền, trong những ngày Tây Sơn thất thế,
bà bị quân của Nguyễn Ánh bắt được đưa lên bãi cát Kim Bồng chém đầu
rồi thả trôi sông. Thi hài của bà được nhân dân bí mật vớt lên khâm liệm
và mai táng cẩn thận ở cánh đồng thuộc xứ Trà Quân, làng Thanh Đông
(Quảng Nam – Đà Nẵng).<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup></li>
</ul>
<ul>
<li><b>Bà Nguyễn Thị Bích</b> người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>: Bà là con gái út thứ 16 của viên quan nhỏ vào mạt kỳ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">Chúa Nguyễn</a>
ở Phú Xuân. Bà cũng có một con trai với vua Quang Trung. Sau khi triều
Tây Sơn sụp đổ, bà trốn về Vĩnh Ân (nay thuộc xã Cát Hanh huyện Phù Cát
tỉnh Bình Định) để nương thân, lúc chết được chôn ở gò Thỏ, Vĩnh Ân.<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup></li>
</ul>
Ngoài các bà vợ kể trên, vua Quang Trung còn dự định cầu hôn với công
chúa nhà Thanh nhưng việc không thành vì ông qua đời đột ngột.<sup class="reference" id="cite_ref-TTK-143_57-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-143-57">[57]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_con">Các con</span></h4>
Theo các nhà nghiên cứu, số con của vua Quang Trung khoảng 20 người<sup class="reference" id="cite_ref-cc_8-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-cc-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-bb_87-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-bb-87">[87]</a></sup><br />
<ul>
<li>Nguyễn Quang Toản (sau là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_To%E1%BA%A3n" title="Nguyễn Quang Toản">Cảnh Thịnh đế</a> - Con bà Phạm Thị Liên hoặc Bùi Thị Nhạn)</li>
<li>Nguyễn Quang Bàn (Con bà Phạm Thị Liên)</li>
<li>Nguyễn Quang Thiệu (Con bà Phạm Thị Liên hoặc Bùi Thị Nhạn)</li>
<li>2 công chúa, trong đó có 1 người lấy Nguyễn Văn Trị (Con bà Phạm Thị Liên hoặc Bùi Thị Nhạn)</li>
<li>Nguyễn Quang Khanh (con bà Bùi Thị Nhạn)</li>
<li>Nguyễn Quang Đức (Con bà Lê Ngọc Hân)</li>
<li>Công chúa Nguyễn Bảo Ngọc (Con bà Lê Ngọc Hân)</li>
<li>1 người con trai con bà phi họ Lê</li>
<li>1 người con trai con bà phi Nguyễn Thị Bích</li>
<li>Nguyễn Quang Thuỳ (Con bà Phạm Thị Liên hoặc 1 nàng hầu)</li>
<li>Nguyễn Quang Cương (không rõ mẹ)</li>
<li>Nguyễn Quang Tự (không rõ mẹ)</li>
<li>Nguyễn Quang Điện (không rõ mẹ)</li>
<li>Nguyễn Thất (không rõ mẹ)</li>
<li>Nguyễn Quang Duy: làm chức Thái tể thời Cảnh Thịnh (không rõ mẹ)</li>
<li>5 công chúa khác cùng bị bắt với vợ Nguyễn Văn Trị, nhưng sử không
nêu rõ có những người nào chính là người trong số công chúa khác con bà
Phạm Thị Liên, Bùi Thị Nhạn và con bà Ngọc Hân hay không.</li>
</ul>
Trừ Quang Thuỳ tự vẫn khi Cảnh Thịnh bị bắt, những người còn lại (kể
cả các công chúa - cùng phò mã Nguyễn Văn Trị) đều bị Nguyễn Ánh bắt và
bị hành hình năm 1802.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BB.8Bnh">Nhận định</span></h2>
Tác giả Tạ Trí Đại Trường tổng kết rằng Nguyễn Huệ đã nhận được lời
khen ngợi của không chỉ những người bầy tôi dưới quyền mà ngay cả của <i>"đám thù nghịch từng chịu điên đảo vì ông"</i><sup class="reference" id="cite_ref-88"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-88">[88]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_t.C3.ADch">Chiến tích</span></h3>
Quang Trung Nguyễn Huệ là hoàng đế bách chiến bách thắng, lập nhiều chiến tích quân sự nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>. Cả cuộc đời binh nghiệp của ông, dù dưới danh hiệu <i>Long Nhương tướng quân</i><sup class="reference" id="ref_enone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_enone">[e]</a></sup>, <i>Bắc Bình vương</i> hay <i>hoàng đế Quang Trung</i>, ông đều lập công trạng hiển hách, chưa từng thất bại một trận nào.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-270_53-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-270-53">[53]</a></sup> Do những chiến tích vang dội, Nguyễn Huệ được các giáo sĩ Tây phương so sánh với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexandros_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Alexandros Đại đế">Alexandros Đại đế</a><sup class="reference" id="cite_ref-89"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-89">[89]</a></sup> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Attila" title="Attila">Attila</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-TCDT-171_90-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TCDT-171-90">[90]</a></sup><br />
Chính sử của nhà Nguyễn thừa nhận:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">"...quân Xiêm <i>(từ sau khi thua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m_%E2%80%93_Xo%C3%A0i_M%C3%BAt" title="Trận Rạch Gầm – Xoài Mút">trận Rạch Gầm - Xoài Mút</a>)</i> tuy ngoài miệng thì nói khoác nhưng trong bụng thì sợ Nguyễn Huệ như sợ cọp."</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Gras de Préville, thuyền trưởng tàu Pandour của Pháp ở Gia Định năm 1788 đã viết về Nguyễn Huệ và quân đội của ông như sau:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>"Tây Sơn rất mạnh; quân đội của Nguyễn Huệ nếu không thiện chiến
cũng rất đông; Nguyễn Huệ có voi để kéo pháo, và hơn nữa, Nguyễn Huệ có
rất nhiều thuyền chiến, chiến hạm và tàu thuyền để chở quân đội. Nguyễn
Huệ có nghị lực, có tài năng..."</i><sup class="reference" id="cite_ref-91"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-91">[91]</a></sup><br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Gần như toàn bộ chiến thắng của nhà Tây Sơn đều gắn với tên tuổi ông. Những chiến công nổi bật nhất của Nguyễn Huệ:<br />
<ul>
<li>Đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a>, bắt hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Nguy%E1%BB%85n" title="Chúa Nguyễn">chúa Nguyễn</a> (1777).</li>
<li>Chiến thắng 5 vạn quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi%C3%AAm" title="Xiêm">Xiêm</a> ở Rạch Gầm, Xoài Mút (1785)</li>
<li>Hạ thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a> (1786)</li>
<li>Tiến đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> (1786)</li>
<li>Cuộc chiến với 30 vạn quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a> (1789): <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i" title="Trận Ngọc Hồi">Trận Ngọc Hồi</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Đống Đa">Trận Đống Đa</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính trị</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.91i_n.E1.BB.99i.2C_.C4.91.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i">Đối nội, đối ngoại</span></h4>
Đối với việc Nguyễn Huệ mang quân ra Bắc Hà đánh họ Trịnh chuyên
quyền, ông dùng khẩu hiệu "Phù Lê diệt Trịnh" để tranh thủ sự ủng hộ của
nhân dân Bắc Hà. Khi diệt được họ Trịnh, ông vẫn tôn thờ vua Lê. Việc
làm đó được sử gia Trần Trọng Kim nhận định <i>"Ấy là đã có sức mạnh mà đã biết làm việc nghĩa vậy"</i><sup class="reference" id="cite_ref-TTKMM_92-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTKMM-92">[92]</a></sup>.<br />
Cũng theo sử gia Trần Trọng Kim: <i>"vì vua nhà Lê nhu nhược, triều
thần lúc bấy giờ không ai có tài kinh luân, lại để cho Trịnh Bồng và
Nguyễn Hữu Chỉnh nối nhau mà chuyên quyền, đến nỗi thành ra tán loạn.
Dẫu thế mặc lòng, khi Nguyễn Huệ giết Vũ Văn Nhậm rồi, không nỡ dứt nhà
Lê, đặt Giám Quốc để giữ tông miếu tiền triều; như thế thì cách ở với
nhà Lê không lấy gì làm bạc".<sup class="reference" id="cite_ref-TTKMM_92-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTKMM-92">[92]</a></sup></i><br />
Ngay sau khi đại phá quân Thanh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Ngọc Hồi - Đống Đa">trận Ngọc Hồi - Đống Đa</a>,
vua Quang Trung tìm cách xóa bỏ thù hằn bằng việc chiêu hàng, nuôi
dưỡng hàng vạn tù binh nhà Thanh và thu dọn, cúng tế chiêu hồn quân
Thanh;<sup class="reference" id="cite_ref-93"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-93">[93]</a></sup>
thực thi chính sách hòa giải với cường quốc phương Bắc và triều cống,
xin phong vương. Bằng một kế sách ngoại giao khôn khéo, mua chuộc được
các cận thần nhà Thanh (Phúc Khang An, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_Th%C3%A2n" title="Hòa Thân">Hoà Thân</a>...), Nguyễn Huệ đã được vua Thanh chấp nhận cầu phong để nhà Tây Sơn chính thức thay thế nhà Lê làm chủ Đại Việt.<sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated2_94-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-autogenerated2-94">[94]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Quy.E1.BB.81n_bi.E1.BA.BFn">Quyền biến</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Ch%E1%BB%89nh" title="Nguyễn Hữu Chỉnh">Nguyễn Hữu Chỉnh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_V%C4%83n_Nh%E1%BA%ADm" title="Vũ Văn Nhậm">Vũ Văn Nhậm</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Trong thời loạn lạc của Nguyễn Huệ cuối thế kỷ 18 - một trong những
thời kỳ rối ren, nhiều bè phái và phân liệt nhiều nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>,
ngoài tàn dư của các lực lượng tồn tại lâu đời, trong quá trình tranh
chấp giữa các phe phái còn nhiều phần tử nảy sinh ý đồ xưng hùng xưng bá
trước những cơ hội do hoàn cảnh mang lại, nhất là khi địa bàn kiểm soát
của ông nằm giữa hai vùng Nam Bộ và Bắc Bộ - đất kiểm soát của các lực
lượng chống đối. Nguyễn Huệ, trong quá trình đánh Nam dẹp Bắc cũng phải
đối phó với những tư tưởng ly khai của các tướng lĩnh dưới quyền, song
ông luôn có cách xử lý chứng tỏ bản lĩnh của một chính trị gia già giặn.<br />
Biết Nguyễn Hữu Chỉnh là người dễ thay lòng đổi dạ nhưng Nguyễn Huệ
vẫn tận dụng tài năng, mưu lược và sự thông thạo đất Bắc Hà của Nguyễn
Hữu Chỉnh để đánh đổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">chúa Trịnh</a>.
Đánh xong họ Trịnh, ông không thẳng tay giết Nguyễn Hữu Chỉnh mà mượn
tay các thế lực thân họ Trịnh cũ (những người đó oán Chỉnh) để giết
Nguyễn Hữu Chỉnh bằng việc cùng vua anh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a> âm thầm rút quân về nam, bỏ Nguyễn Hữu Chỉnh ở lại.<br />
Tới khi Nguyễn Hữu Chỉnh lẽo đẽo chạy theo kịp, Nguyễn Huệ không thể bỏ mặc bèn lưu lại ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a> cho trấn thủ, chờ biến cố. Lúc Nguyễn Hữu Chỉnh "Phù Lê" đánh được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_B%E1%BB%93ng" title="Trịnh Bồng">Trịnh Bồng</a>, ra mặt chống Tây Sơn với việc sai người vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Phú Xuân</a> đòi ông giao trả đất Nghệ An, ông mới công khai cử binh đánh Nguyễn Hữu Chỉnh. Nguyễn Hữu Chỉnh bị diệt nhanh chóng.<br />
Vũ Văn Nhậm tiếp quản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a>
từ tay Nguyễn Hữu Chỉnh cũng nảy ý xưng hùng - chuyên quyền và tự ý đúc
ấn riêng. Lúc đó Nguyễn Huệ đã điều bớt binh cho Vũ Văn Nhậm và phải đề
phòng mặt Nam, nên không thể dàn quân đi đánh Vũ Văn Nhậm như đánh
Nguyễn Hữu Chỉnh. Ông lặng lẽ đi gấp ra Bắc và lập tức trừ khử Vũ Văn
Nhậm.<br />
Hai viên tướng tài có ý đồ chống lại bị loại trừ với những lý do
chính đáng bằng những cách thức không giống nhau, khó lường trước. Các
tướng bên dưới như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_V%C4%83n_S%E1%BB%9F" title="Ngô Văn Sở">Ngô Văn Sở</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_L%C3%A2n" title="Phan Văn Lân">Phan Văn Lân</a>
lập tức được đôn lên thay trọng trách. Việc Nguyễn Huệ khiển tướng điều
binh khiến các tướng lĩnh tâm phục và từ đó không còn ai mang ý đồ cát
cứ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Cai_tr.E1.BB.8B">Cai trị</span></h3>
Không chỉ là một viên tướng thiện chiến, Quang Trung còn là một nhà
cai trị tài ba. Ông giỏi chiến thuật quân sự, giỏi về chiến lược ngoại
giao và lại biết thu dụng nhân tài để xây dựng đất nước. Trong ba anh em
Tây Sơn, Nguyễn Huệ không chỉ trội hơn về tài năng quân sự mà ngay cả
trong việc trị nước, ông cũng tỏ ra là người xuất sắc nhất. Sau là một
vài lời nhận xét về công cuộc cai trị của Quang Trung:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>"Ông không
chỉ là cầm quân mà còn là nhà cai trị rất giỏi... Đồn binh vững vàng
khắp đường sông, cửa biển; kỷ luật nghiêm minh, đồng thời lại rất nhân
từ với nhân dân..."</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Legrand de la Liraye trong tác phẩm <i>Notes historiques sur la nation annamite</i> (Bút ký lịch sử về dân tộc An Nam)<sup class="reference" id="cite_ref-95"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-95">[95]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>"sáng đẹp
hơn ngũ đế, lòng nhân hiếu cảm động đến trời... với các sĩ phu thì cuốn
vào máy, thu vào lồng, tìm trong hang núi, hỏi chốn thôn quê, hái chẳng
sót loài cỏ mọn".</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Ngô Trọng Khuê, một đại thần cũ Nhà Hậu Lê, trước chối từ lời mời của Quang Trung<sup class="reference" id="cite_ref-96"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-96">[96]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Vua Quang Trung nhà Nguyễn Tây Sơn<sup class="reference" id="ref_dnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#endnote_dnone">[d]</a></sup>
là ông vua anh dũng, lấy võ lược mà dựng nghiệp, nhưng ngài có độ
lượng, rất am hiểu việc trị nước, biết trọng những người hiền tài văn
học. Khi ngài ra đất Bắc Hà, những người như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Th%C3%AC_Nh%E1%BA%ADm" title="Ngô Thì Nhậm">Ngô Thì Nhiệm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_%C3%8Dch" title="Phan Huy Ích">Phan Huy Ích</a> đều được trọng dụng và nhất là đối với một xử sĩ như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Thi%E1%BA%BFp" title="Nguyễn Thiếp">Nguyễn Thiệp</a> thì thật khác thường</i>.</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a><sup class="reference" id="cite_ref-TTK-140_97-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-TTK-140-97">[97]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Sự ra đi của Nguyễn Huệ là tổn thất không thể bù đắp và là điều không
may cho nhà Tây Sơn. Cơ nghiệp ông để lại không được người thừa kế xứng
đáng bảo tồn, nên đã nhanh chóng mất về tay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a>. Cái chết đột ngột của ông khiến đời sau còn tiếc cho nhiều dự định lớn lao chưa thành hiện thực.<br />
Dù sau này <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a>
tìm nhiều cách để bôi nhọ và xoá bỏ những chứng tích liên quan tới
Nguyễn Huệ nói riêng và nhà Tây Sơn nói chung, nhưng tên tuổi ông không
hề bị mai một. Người Việt Nam ghi nhận ông là người anh hùng áo vải dân
tộc, là một trong những vị vua vĩ đại nhất trong lịch sử nước nhà.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ghi_c.C3.B4ng_t.E1.BB.AB_h.E1.BA.ADu_th.E1.BA.BF">Ghi công từ hậu thế</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Quang_Trung_tuong.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="1736" height="265" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/3/34/Quang_Trung_tuong.JPG/200px-Quang_Trung_tuong.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng vua Quang Trung trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_B%E1%BB%99c" title="Chùa Bộc">chùa Bộc</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_Quang_Trung_t%E1%BA%A1i_B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2592" data-file-width="1944" height="267" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_Quang_Trung_t%E1%BA%A1i_B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG/200px-T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_Quang_Trung_t%E1%BA%A1i_B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng vua Quang Trung trước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3o_T%C3%A0ng_Quang_Trung&action=edit&redlink=1" title="Bảo Tàng Quang Trung (trang chưa được viết)">Bảo Tàng Quang Trung</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:B%E1%BA%A3o_T%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/B%E1%BA%A3o_T%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG/200px-B%E1%BA%A3o_T%C3%A0ng_Quang_Trung.JPG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bảo tàng Quang Trung</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%C3%B2_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Gò Đống Đa">Gò Đống Đa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_B%E1%BB%99c" title="Chùa Bộc">Chùa Bộc</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Phòng tuyến Tam Điệp">phòng tuyến Tam Điệp</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Quang Trung được thờ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_B%E1%BB%99c" title="Chùa Bộc">chùa Bộc</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>. Bức tượng Quang Trung trong chùa được tạc vào thời kì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> đang truy diệt tất cả những gì liên quan đến nhà Tây Sơn, tượng có dòng chữ "Bính Ngọ tạo Quang Trung tượng".<sup class="reference" id="cite_ref-98"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-98">[98]</a></sup> Hàng năm, vào ngày mồng 5 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết</a> âm lịch, tại quận Đống Đa - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> thường tổ chức hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%C3%B2_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Gò Đống Đa">Gò Đống Đa</a>
để kỷ niệm chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa đánh tan quân Thanh của vua
Quang Trung. Dịp kỷ niệm 200 năm chiến thắng Đống Đa, khu tượng đài
Quang Trung được xây dựng tại khu vực này.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Phòng tuyến Tam Điệp">Phòng tuyến Tam Điệp</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Tam Điệp">thị xã Tam Điệp</a> tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_B%C3%ACnh" title="Ninh Bình">Ninh Bình</a> là một quần thể các di tích lịch sử ghi dấu cuộc chiến tranh giữa nghĩa quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Tây Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>. Quần thể di tích này thuộc khu vực dãy núi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Tam Điệp">Tam Điệp</a>,
là ranh giới tự nhiên hiểm yếu ngăn cách hai miền Trung - Bắc. Đây là
nơi hội quân một thời oai hùng của Quang Trung với những cái tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A8o_Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Đèo Tam Điệp">đèo Ba Dội</a>,
núi Gióng Than, đồi Hầu Vua, đồi Chuông, đền Cao Sơn, đền Quán Cháo,
chùa Dâu… Những đồn luỹ Tam Điệp, Quèn Rẻ, Quèn Thờ, Luỹ Chẹn, Luỹ Đệm,
Luỹ Đền…, ải Quang Trung, Kẽm Đó – cổ họng hiểm yếu nhất Tam Điệp… Luỹ
Quèn Thờ là vùng đồi núi, rừng rú hoang vu, năm xưa khi thân chinh ra
Bắc, vua Quang Trung đã lên thắp hương xin kế phá giặc ở đây. Tương
truyền ngôi đền thờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_Cao_S%C6%A1n" title="Thần Cao Sơn">thần Cao Sơn</a>
trước đó ở giữa lưng chừng núi. Vua Quang Trung đã được thần báo mộng
và nhắc nhở xây đền lên đỉnh núi nếu thắng trận. Sau khi thắng trận vị
vua này đã cho di dời Đền lên đỉnh núi. Đền Quán Cháo là ngôi đền gắn
với sự tích tiên nữ dâng cháo cho quân lính Tây Sơn trước giờ xung trận.
Đền thờ Quang Trung được xây dựng ở thành cổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Tam Điệp">Tam Điệp</a> ngay trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a>. Quảng trường, tượng đài Hoàng đế Quang Trung được nhân dân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh_B%C3%ACnh" title="Ninh Bình">Ninh Bình</a> xây dựng tại xã Quang Sơn, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_x%C3%A3_Tam_%C4%90i%E1%BB%87p" title="Thị xã Tam Điệp">thị xã Tam Điệp</a>.<br />
Tại thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_Nh%C6%A1n" title="Quy Nhơn">Quy Nhơn</a>, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Bình Định">Bình Định</a> cũng có <i>tượng đài Hoàng Đế Quang Trung</i>, đặt tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3o_T%C3%A0ng_Quang_Trung&action=edit&redlink=1" title="Bảo Tàng Quang Trung (trang chưa được viết)">Bảo Tàng Quang Trung</a>.<br />
Cái tên <i>Nguyễn Huệ</i> hoặc niên hiệu <i>Quang Trung</i> của ông được đặt cho các đường phố ở các thành phố lớn Việt Nam (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Thành phố Hồ Chí Minh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7n_Th%C6%A1" title="Cần Thơ">Cần Thơ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vinh" title="Vinh">Vinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Thi%E1%BA%BFt" title="Phan Thiết">Phan Thiết</a>...). Ở Hà Nội, phố Quang Trung được đặt trên di chỉ cũ của phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%BAa_Tr%E1%BB%8Bnh" title="Chúa Trịnh">chúa Trịnh</a> là nơi ông từng đóng quân khi tiến vào Thăng Long năm 1786 và cũng là nơi cử hành hôn lễ giữa ông và công chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-99"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-99">[99]</a></sup> Ở Thành phố Hồ Chí Minh, có một ngôi miếu nhỏ của ông tọa lạc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%ADn_12,_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Quận 12, thành phố Hồ Chí Minh">Quận 12</a>, gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_vi%C3%AAn_ph%E1%BA%A7n_m%E1%BB%81m_Quang_Trung" title="Công viên phần mềm Quang Trung">Công viên phần mềm Quang Trung</a>. Ở Phan Thiết, đường Gia Long sau năm 1975 được đổi thành đường Nguyễn Huệ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_di_ng.C3.B4n_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng">Những di ngôn nổi tiếng</span></h2>
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>Đánh cho để dài tóc</i></dd><dd><i>Đánh cho để đen răng</i></dd><dd><i>Đánh cho nó chích luân bất phản</i></dd><dd><i>Đánh cho nó phiến giáp bất hoàn</i></dd><dd><i>Đánh cho sử trí Nam Quốc anh hùng chi hữu chủ</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—(Chiếu xuất quân)</cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<dl><dd><i>...</i></dd><dd><i>Thôi! thôi! thôi việc đã rồi</i></dd><dd><i>Trăm nghìn hãy cứ trách cả vào ta</i></dd><dd><i>Nay mai dọn lại nước nhà,</i></dd><dd><i>Bia nghè lại dựng trên tòa muôn gian.</i></dd><dd><i>Cơ đồ họ Trịnh đã tan,</i></dd><dd><i>Việc này cũng đừng đổ oan cho thằng (Trịnh Khải)</i></dd></dl>
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 80px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—(Trả lời về việc bia tiến sĩ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_Mi%E1%BA%BFu_-_Qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%AD_Gi%C3%A1m" title="Văn Miếu - Quốc Tử Giám">Văn Miếu</a> Thăng Long bị đổ)</cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.ACnh_t.C6.B0.E1.BB.A3ng_Nguy.E1.BB.85n_Hu.E1.BB.87_trong_.C4.91i.E1.BB.87n_.E1.BA.A3nh">Hình tượng Nguyễn Huệ trong điện ảnh</span></h2>
Bộ phim dã sử - võ thuật đầu tiên của điện ảnh Việt Nam về Vua Quang Trung là bộ phim "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_S%C6%A1n_h%C3%A0o_ki%E1%BB%87t" title="Tây Sơn hào kiệt">Tây Sơn hào kiệt</a>" được thực hiện bởi hãng phim Lý Huỳnh phối hợp cùng Hãng phim Thanh Niên hợp tác sản xuất với sự góp mặt của các diễn viên: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B9y_L%C3%A2m" title="Thùy Lâm">Thùy Lâm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_s%C4%A9_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n" title="Nghệ sĩ Nhân dân">Nghệ sĩ nhân dân</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_Anh" title="Thế Anh">Thế Anh</a>, Nghệ sĩ nhân dân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_D%C5%A9ng&action=edit&redlink=1" title="Đoàn Dũng (trang chưa được viết)">Đoàn Dũng</a>, Nghệ sĩ ưu tú Lý Huỳnh, Công Hậu, Mộng Vân,... và vai Nguyễn Huệ được giao cho nam diễn viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_H%C3%B9ng" title="Lý Hùng">Lý Hùng</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-100"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-100">[100]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-101"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-101">[101]</a></sup> Phim được khởi quay từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_3" title="7 tháng 3">7 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-102"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-102">[102]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-103"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-103">[103]</a></sup><br />
Bộ phim dài 90 phút, dựng lại một quãng thời gian trong cuộc đời của
Nguyễn Huệ - Quang Trung. Đó là thời gian người anh hùng Nguyễn Huệ chạm
mặt và bắt đầu mối tình với Công chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Ng%E1%BB%8Dc_H%C3%A2n" title="Lê Ngọc Hân">Lê Ngọc Hân</a>, Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc phò Lê - diệt Trịnh và phim kết lại với hình ảnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i" title="Trận Ngọc Hồi">chiến thắng Ngọc Hồi</a> - <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Đống Đa">Đống Đa</a> lịch sử khi 10 vạn quân Tây Sơn đánh tan 20 vạn quân lính nhà Thanh, tiến đến giải phóng Thăng Long vào mùa xuân Kỷ Dậu 1789.<sup class="reference" id="cite_ref-104"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-104">[104]</a></sup>
Bộ phim đã được đầu tư trên 12 tỉ đồng, thực hiện ròng rã trong ba năm
và là phim đầu tiên của Hãng phim Lý Huỳnh được làm hậu kỳ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a>. Ngoài ra phim còn có sự tham gia của 200 võ sư (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vovinam" title="Vovinam">vovinam</a>, võ cổ truyền), 50 con voi ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bu%C3%B4n_%C4%90%C3%B4n_%28huy%E1%BB%87n%29" title="Buôn Đôn (huyện)">Buôn Đôn</a>, 38 tuấn mã từ trường đua, may 2.000 bộ trang phục cho bốn sắc lính, đúc 10 cây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_th%E1%BA%A7n_c%C3%B4ng" title="Súng thần công">súng thần công</a>
và cảnh quay đông nhất có trên 3.000 diễn viên. Phim được chiếu ra mắt
ngày 22 tháng 4 năm 2010 và chính thức công chiếu toàn quốc vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_4" title="30 tháng 4">30 tháng 4</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-105"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_note-105">[105]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">Nhà Tây Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%E1%BB%AF" title="Nguyễn Lữ">Nguyễn Lữ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_R%E1%BA%A1ch_G%E1%BA%A7m_%E2%80%93_Xo%C3%A0i_M%C3%BAt" title="Trận Rạch Gầm – Xoài Mút">Trận Rạch Gầm - Xoài Mút</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BB%93i_-_%C4%90%E1%BB%91ng_%C4%90a" title="Trận Ngọc Hồi - Đống Đa">Chiến thắng Kỷ dậu (1789)</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_B%C3%A2n" title="Núi Bân">Núi Bân</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_gi.E1.BA.A3i">Chú giải</span></h2>
<div class="refbegin">
• a)<span class="citation wikicite" id="endnote_anone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_anone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Vì có thuở Nguyễn Lữ đi tu theo đạo Hồi Bani (Islam Bani) một hệ tôn giáo của người Chàm cổ.<br />
• b)<span class="citation wikicite" id="endnote_bnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_bnone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Sau này Dương bị Nguyễn Huệ xử tử.<br />
• c)<span class="citation wikicite" id="endnote_cnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_cnone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Vị trí hiện nay của cung Đan Dương (hay Đan Lăng) là không rõ ràng, xin xem chi tiết tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87c_an_t%C3%A1ng_Quang_Trung" title="Việc an táng Quang Trung">Việc an táng Quang Trung</a>.<br />
• d)<span class="citation wikicite" id="endnote_dnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_dnone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Trong <i>Việt Nam sử lược</i>, Trần Trọng Kim gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Nhà Tây Sơn">nhà Tây Sơn</a> là <i>nhà Nguyễn Tây Sơn</i> vì các vua Tây Sơn họ Nguyễn và để phân biệt với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_Long" title="Gia Long">Nguyễn Ánh</a><br />
• e)<span class="citation wikicite" id="endnote_enone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_enone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Chức do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a> phong<br />
• g)<span class="citation wikicite" id="endnote_gnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_gnone"><b><sup>^</sup></b></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_Kh%E1%BA%A3i" title="Trịnh Khải">Trịnh Tông</a> phạm tội bị truất làm con út<br />
• h)<span class="citation wikicite" id="endnote_hnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_hnone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Con rể của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Nh%E1%BA%A1c" title="Nguyễn Nhạc">Nguyễn Nhạc</a><br />
• i)<span class="citation wikicite" id="endnote_inone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_inone"><b><sup>^</sup></b></a></span> Trong nguyên bản "Khuân" là một chữ Nôm, rất ít dùng, viết theo tên gọi của địa phương. Khuân Sơn, theo sách <i>Đại Nam nhất thống chí</i>
của Quốc sử quán triều Nguyễn, tập I (Nxb Thuận Hoá, Huế 1992) chép:
"Núi Khuân Sơn ở phía nam huyện Phong Điền, có tên nữa là Thượng Sơn, vì
hình núi tròn như vựa thóc, thượng lưu sông Phong Điền chảy về phía
tây, có một con đường theo ven núi chạy về phía bắc, đi theo về phía tây
có thể đến đất người Man Thượng", <a class="external text" href="http://www.vusta.vn/Temps/Home/template2/?nid=1F18" rel="nofollow">Bài thơ chữ Hán "Nhìn thấy linh cữu Quang Trung" mới tìm thấy</a> Hồng Phi - Hương Nao, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_c%C3%A1c_H%E1%BB%99i_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_K%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam">VUSTA</a> 00:00:00 Ngày 27/05/2006, theo <i>Xưa & Nay</i>, số 245, 10/2005, trang 6-8<br />
• j)<span class="citation wikicite" id="endnote_jnone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_jnone"><b><sup>^</sup></b></a></span>Doanh Tần tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%A7y_Ho%C3%A0ng" title="Tần Thủy Hoàng">Tần Thuỷ Hoàng</a>; ý tác giả ví Nguyễn Ánh tàn bạo như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A7n_Th%E1%BB%A7y_Ho%C3%A0ng" title="Tần Thủy Hoàng">Tần Thuỷ Hoàng</a><br />
• k)<span class="citation wikicite" id="endnote_knone"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#ref_knone"><b><sup>^</sup></b></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vinh" title="Vinh">Vinh</a> ngày nay<br />
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch_v.C3.A0_tham_kh.E1.BA.A3o">Chú thích và tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-Kamm-85-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-Kamm-85_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFKamm1996">Kamm 1996</a>, tr. 125</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Phan Quang (2006), sách đã dẫn, tr 208 - 213</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-49-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-49_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-49_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-49_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 49</span></li>
<li id="cite_note-aa-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-aa_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-aa_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 102</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Xem <a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/HXH/hxhuong.html" rel="nofollow">Trung chi II họ Hồ Quỳnh Đôi</a> và <a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/HXH/TieuChiCuAn.html" rel="nofollow">Tiểu chi Cụ Án, Trung chi 5</a></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://viethoc.org/eholdings/sach/vnsl.pdf" rel="nofollow">Việt Nam sử lược. Phần IV Tự Chủ Thời Đại Thời Kỳ Nam Bắc Phân Tranh (1528 - 1802)</a> trang 153. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a>, Trung tâm Học liệu xuất bản. Bản lưu Viện Việt học</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Đại Việt sử ký tục biên</i>, Quyển XXII, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Hi%E1%BB%83n_T%C3%B4ng" title="Lê Hiển Tông">Hiển Tông Vĩnh hoàng đế</a></span></li>
<li id="cite_note-cc-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-cc_8-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20080204133529/http://www.dostbinhdinh.org.vn/DiaChiBD/Lichsu/ChuongIII_Sunghiep79-101.htm" rel="nofollow">“Sự nghiệp Tây Sơn trên đất Bình Định”</a>. <i>Địa chí lịch sử Bình Định</i>. Sở Khoa Học và Công Nghệ Bình Định. <a class="external text" href="http://www.dostbinhdinh.org.vn/dostbinhdinh/DiaChiBD/Lichsu/ChuongIII_Sunghiep79-101.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 4 tháng 2 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=S%E1%BB%9F+Khoa+H%E1%BB%8Dc+v%C3%A0+C%C3%B4ng+Ngh%E1%BB%87+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=S%E1%BB%B1+nghi%E1%BB%87p+T%C3%A2y+S%C6%A1n+tr%C3%AAn+%C4%91%E1%BA%A5t+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dostbinhdinh.org.vn%2Fdostbinhdinh%2FDiaChiBD%2FLichsu%2FChuongIII_Sunghiep79-101.htm&rft.atitle=S%E1%BB%B1+nghi%E1%BB%87p+T%C3%A2y+S%C6%A1n+tr%C3%AAn+%C4%91%E1%BA%A5t+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft.genre=book&rft.jtitle=%C4%90%E1%BB%8Ba+ch%C3%AD+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BB.97_Bang2006">Đỗ Bang 2006</a>, tr. 11</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFY.E1.BA.BFn_Phi1995">Yến Phi 1995</a></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFLargo2002">Largo 2002</a>, tr. 104</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFQu.E1.BB.91c_s.E1.BB.AD_qu.C3.A1n_tri.E1.BB.81u_Nguy.E1.BB.85n2001">Quốc sử quán triều Nguyễn 2001</a>, tr. 930</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 40</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 42</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 44-45</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-88-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-88_16-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 88</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-89-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-89_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-89_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 89</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-90-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-90_18-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 90</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-91-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-91_19-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 91</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 54</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-92-93-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-92-93_21-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 92-93</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 65</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 70</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 77</span></li>
<li id="cite_note-Tr82-25">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-Tr82_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-Tr82_25-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-Tr82_25-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_Phan_Quang2005">Nguyễn Phan Quang 2005</a>, tr. 82</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-125-26">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-125_26-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 125</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNg.C3.B4_gia_v.C4.83n_ph.C3.A1i1987">Ngô gia văn phái 1987</a>, tr. 99 (t. 1)</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 119-120</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNg.C3.B4_gia_v.C4.83n_ph.C3.A1i1987">Ngô gia văn phái 1987</a>, tr. 140 (t. 1)</span></li>
<li id="cite_note-TTK-123-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-123_30-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 123</span></li>
<li id="cite_note-TTK-122-31">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-122_31-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-122_31-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 122</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-146-147-32">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-146-147_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-146-147_32-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-146-147_32-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 146-147</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-145-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-145_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-145_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 145</span></li>
<li id="cite_note-autogenerated1-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-autogenerated1_34-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 145</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-148-35">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-148_35-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-148_35-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 148</span></li>
<li id="cite_note-TCTT-149-36">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-149_36-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCTT-149_36-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 149</span></li>
<li id="cite_note-TTK-124-37">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-124_37-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-124_37-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 124</span></li>
<li id="cite_note-NLB-PNP-188-189-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-NLB-PNP-188-189_38-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 188-189</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT_39-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 165</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 217</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Ngô gia văn phái, Hoàng Lê nhất thống chí, NXB Văn học, 1984, tập 2, trang 156-161</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Nhiều tác giả, Ngô Thì Nhậm con người và sự nghiệp, ty văn hóa thông tin Hà Tây, 1974, trang 59-64</span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text">Bang giao tập, sách chép tay của thư viện Hán Nôm</span></li>
<li id="cite_note-NLB-PNP-220-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-NLB-PNP-220_44-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 220</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-168-170-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-168-170_45-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 168-170</span></li>
<li id="cite_note-NLB-PNP-236-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-NLB-PNP-236_46-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>,
tr. 236: nguyên chỉ có 12 đống, tới giữa thế kỷ 19, do đào đất làm
đường, mở chợ lại nhặt được nhiều xác nữa nên tập trung thành gò thứ 13.
Tới sau này chỉ còn lại 2 đống, một là <i>đống đa</i> gần đền Trung Liệt, một nữa là <i>đống thiêng</i> trong khu lăng mộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Cao_Kh%E1%BA%A3i" title="Hoàng Cao Khải">Hoàng Cao Khải</a></span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 238</span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNg.C3.B4_gia_v.C4.83n_ph.C3.A1i1987">Ngô gia văn phái 1987</a>, tr. 190 (t. 2)</span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng2007">Tạ Chí Đại Trường 2007</a>, tr. 197</span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Đỗ Viết Lăng. <a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/datnuoc-connguoi/2006/7/29625/" rel="nofollow">“Kỳ mưu của Quang Trung”</a>. Báo Bình Định<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 7 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=K%E1%BB%B3+m%C6%B0u+c%E1%BB%A7a+Quang+Trung&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.baobinhdinh.com.vn%2Fdatnuoc-connguoi%2F2006%2F7%2F29625%2F&rft.aulast=%C4%90%E1%BB%97+Vi%E1%BA%BFt+L%C4%83ng&rft.genre=book&rft.pub=B%C3%A1o+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft.au=%C4%90%E1%BB%97+Vi%E1%BA%BFt+L%C4%83ng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-harvnb1-51">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb1_51-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb1_51-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb1_51-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 317</span></li>
<li id="cite_note-TTK-136-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-136_52-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 136</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-270-53">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-270_53-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-270_53-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-270_53-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 270</span></li>
<li id="cite_note-harvnb2-54">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb2_54-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb2_54-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb2_54-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb2_54-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 273</span></li>
<li id="cite_note-gg-55">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-gg_55-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-gg_55-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-gg_55-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-gg_55-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-gg_55-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Lê Văn Quý (2001). <a class="external text" href="http://www.thuvienbinhdinh.com/diachi/uniisis.asp?action=view&PID=3536" rel="nofollow">“Bí mật quanh cái chết của vua Quang Trung”</a>. <i>Địa chí lịch sử Bình Định</i>. Thư Viện Bình Định<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thuvienbinhdinh.com%2Fdiachi%2Funiisis.asp%3Faction%3Dview%26PID%3D3536&rft.atitle=B%C3%AD+m%E1%BA%ADt+quanh+c%C3%A1i+ch%E1%BA%BFt+c%E1%BB%A7a+vua+Quang+Trung&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2001&rft.aulast=L%C3%AA+V%C4%83n+Qu%C3%BD&rft.jtitle=%C4%90%E1%BB%8Ba+ch%C3%AD+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft.pub=Th%C6%B0+Vi%E1%BB%87n+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft.btitle=B%C3%AD+m%E1%BA%ADt+quanh+c%C3%A1i+ch%E1%BA%BFt+c%E1%BB%A7a+vua+Quang+Trung&rft.au=L%C3%AA+V%C4%83n+Qu%C3%BD&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNhi.E1.BB.81u_t.C3.A1c_gi.E1.BA.A32007">Nhiều tác giả 2007</a>, tr. 36</span></li>
<li id="cite_note-TTK-143-57">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-143_57-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-143_57-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-143_57-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 143</span></li>
<li id="cite_note-pq-58">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-pq_58-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-pq_58-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-pq_58-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-pq_58-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_Phan_Quang2006">Nguyễn Phan Quang 2006</a>, tr. 309</span></li>
<li id="cite_note-harvnb3-59">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb3_59-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb3_59-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb3_59-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb3_59-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_Phan_Quang2006">Nguyễn Phan Quang 2006</a>, tr. 309-310</span></li>
<li id="cite_note-harvnb4-60">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb4_60-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb4_60-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb4_60-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 141</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 276</span></li>
<li id="cite_note-harvnb5-62">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb5_62-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb5_62-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb5_62-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb5_62-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 274-275</span></li>
<li id="cite_note-harvnb6-63">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb6_63-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb6_63-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb6_63-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 275-276</span></li>
<li id="cite_note-harvnb7-64">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb7_64-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb7_64-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 142</span></li>
<li id="cite_note-harvnb8-65">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb8_65-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb8_65-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb8_65-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb8_65-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 274</span></li>
<li id="cite_note-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 158</span></li>
<li id="cite_note-harvnb9-67">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb9_67-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb9_67-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFXu.C3.A2n_Duy2008">Xuân Duy 2008</a></span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 322</span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 323</span></li>
<li id="cite_note-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-70">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 258</span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 261</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-276-72">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-276_72-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-276_72-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 276</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy & Đặng Thành Trung 2008</a>, tr. 269</span></li>
<li id="cite_note-harvnb10-74">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb10_74-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb10_74-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNg.C3.B4_gia_v.C4.83n_ph.C3.A1i1987">Ngô gia văn phái 1987</a>, tr. 208 (t. 2)</span></li>
<li id="cite_note-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-75">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vietsciences.free.fr/vietnam/danhnhan/vua/quangtrung.htm" rel="nofollow">“Quang Trung Nguyễn Huệ (1753-1792)”</a>. Vietsciences<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Quang+Trung+Nguy%E1%BB%85n+Hu%E1%BB%87+%281753-1792%29&rft_id=http%3A%2F%2Fvietsciences.free.fr%2Fvietnam%2Fdanhnhan%2Fvua%2Fquangtrung.htm&rft.genre=book&rft.pub=Vietsciences&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cand.com.vn/vi-VN/vanhoa/2008/6/92718.cand" rel="nofollow">Nguyên nhân cái chết của Nguyễn Huệ</a></span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Đắc Xuân (1986), <i>Hương Giang cố sự</i>, Tủ sách sông Hương</span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Bảo Huy (17 tháng 1 năm 2006). <a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/baoxuan/2006/1/21342/" rel="nofollow">“Những bí ẩn về lăng mộ Vua Quang Trung sắp được giải mã ?”</a>. Báo Bình Định<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=B%E1%BA%A3o+Huy&rft.pub=B%C3%A1o+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006-01-17&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.baobinhdinh.com.vn%2Fbaoxuan%2F2006%2F1%2F21342%2F&rft.btitle=Nh%E1%BB%AFng+b%C3%AD+%E1%BA%A9n+v%E1%BB%81+l%C4%83ng+m%E1%BB%99+Vua+Quang+Trung+s%E1%BA%AFp+%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c+gi%E1%BA%A3i+m%C3%A3+%3F&rft.genre=book&rft.au=B%E1%BA%A3o+Huy&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-79"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-79">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Phan Duy Kha (CAND) (26 tháng 3 năm 2006). <a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/baoxuan/2006/1/21342/" rel="nofollow">“Mộ Quang Trung: Miệng "chén ngọc" hay cái huyệt yểm?”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/VietNamNet" title="VietNamNet">Việt Nam Net</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Phan+Duy+Kha+%28CAND%29&rft.pub=Vi%E1%BB%87t+Nam+Net&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006-03-26&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.baobinhdinh.com.vn%2Fbaoxuan%2F2006%2F1%2F21342%2F&rft.btitle=M%E1%BB%99+Quang+Trung%3A+Mi%E1%BB%87ng+%22ch%C3%A9n+ng%E1%BB%8Dc%22+hay+c%C3%A1i+huy%E1%BB%87t+y%E1%BB%83m%3F&rft.genre=book&rft.au=Phan+Duy+Kha+%28CAND%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-80">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Viết Hiền (11 tháng 11 năm 2005). <a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/datnuoc-connguoi/2005/11/18077/" rel="nofollow">“"Kiến Quang Trung linh cữu" - một tư liệu lịch sử quý”</a>. Báo Bình Định<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Vi%E1%BA%BFt+Hi%E1%BB%81n&rft.pub=B%C3%A1o+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005-11-11&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.baobinhdinh.com.vn%2Fdatnuoc-connguoi%2F2005%2F11%2F18077%2F&rft.btitle=%22Ki%E1%BA%BFn+Quang+Trung+linh+c%E1%BB%AFu%22+-+m%E1%BB%99t+t%C6%B0+li%E1%BB%87u+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+qu%C3%BD&rft.genre=book&rft.au=Vi%E1%BA%BFt+Hi%E1%BB%81n&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-harvnb11-81">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb11_81-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb11_81-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb11_81-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-harvnb11_81-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BB.97_Bang2005">Đỗ Bang 2005</a>, tr. 185-186</span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREF.C4.90.E1.BB.97_Bang2005">Đỗ Bang 2005</a>, tr. 187-189</span></li>
<li id="cite_note-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-83">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 271</span></li>
<li id="cite_note-oikjddszz-84">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjddszz_84-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjddszz_84-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjddszz_84-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjddszz_84-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 271-272</span></li>
<li id="cite_note-oikjdds-85">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjdds_85-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-oikjdds_85-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 272</span></li>
<li id="cite_note-86"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-86">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 273</span></li>
<li id="cite_note-bb-87">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-bb_87-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-bb_87-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/642/2003/12/7645/" rel="nofollow">“Bùi Thị Nhạn”</a>. Báo Bình Định. 21 tháng 12 năm 2003<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=B%C3%A1o+B%C3%ACnh+%C4%90%E1%BB%8Bnh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2003-12-21&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.baobinhdinh.com.vn%2F642%2F2003%2F12%2F7645%2F&rft.btitle=B%C3%B9i+Th%E1%BB%8B+Nh%E1%BA%A1n&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-88"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-88">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1971">Tạ Chí Đại Trường 1971</a>, tr. 312</span></li>
<li id="cite_note-89"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-89">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNhi.E1.BB.81u_t.C3.A1c_gi.E1.BA.A32007">Nhiều tác giả 2007</a>, tr. 103</span></li>
<li id="cite_note-TCDT-171-90"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TCDT-171_90-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973">Tạ Chí Đại Trường 1973</a>, tr. 171</span></li>
<li id="cite_note-91"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-91">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 186</span></li>
<li id="cite_note-TTKMM-92">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTKMM_92-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTKMM_92-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 153</span></li>
<li id="cite_note-93"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-93">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNhi.E1.BB.81u_t.C3.A1c_gi.E1.BA.A32006">Nhiều tác giả 2006</a>, tr. 43</span></li>
<li id="cite_note-autogenerated2-94"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-autogenerated2_94-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 156</span></li>
<li id="cite_note-95"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-95">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng 1976</a>, tr. 82-83</span></li>
<li id="cite_note-96"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-96">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Thế Văn (Cập nhật 11:41 ngày 21-02-2007). <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20090212122647/http://www.nhandan.com.vn/tinbai/?top=43&sub=134&article=87401" rel="nofollow">“Quang Trung Nguyễn Huệ trọng sĩ, cầu hiền”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_D%C3%A2n_%28b%C3%A1o%29" title="Nhân Dân (báo)">Báo Nhân Dân</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Th%E1%BA%BF+V%C4%83n&rft.pub=B%C3%A1o+Nh%C3%A2n+D%C3%A2n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=C%E1%BA%ADp+nh%E1%BA%ADt+11%3A41+ng%C3%A0y+21-02-2007&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20090212122647%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.nhandan.com.vn%2Ftinbai%2F%3Ftop%3D43%26sub%3D134%26article%3D87401&rft.btitle=Quang+Trung+Nguy%E1%BB%85n+Hu%E1%BB%87+tr%E1%BB%8Dng+s%C4%A9%2C+c%E1%BA%A7u+hi%E1%BB%81n&rft.genre=book&rft.au=Th%E1%BA%BF+V%C4%83n&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-TTK-140-97"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-TTK-140_97-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971">Trần Trọng Kim 1971</a>, tr. 140</span></li>
<li id="cite_note-98"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-98">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Trần Ngọc Kha (3 tháng 7 năm 2007). <a class="external text" href="http://hanoimoi.com.vn/Tin-tuc/Van-hoa/136128/nh7899%3B-m7897%3Bt-th7901%3Bi-quot%3Bha-n7897%3Bi-trong-m7855%3Bt-aiquot%3B" rel="nofollow">“Nhớ một thời "Hà Nội trong mắt ai"”</a>. Hà Nội Mới Online<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Tr%E1%BA%A7n+Ng%E1%BB%8Dc+Kha&rft.pub=H%C3%A0+N%E1%BB%99i+M%E1%BB%9Bi+Online&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-07-03&rft_id=http%3A%2F%2Fhanoimoi.com.vn%2FTin-tuc%2FVan-hoa%2F136128%2Fnh7899%253B-m7897%253Bt-th7901%253Bi-quot%253Bha-n7897%253Bi-trong-m7855%253Bt-aiquot%253B&rft.btitle=Nh%E1%BB%9B+m%E1%BB%99t+th%E1%BB%9Di+%22H%C3%A0+N%E1%BB%99i+trong+m%E1%BA%AFt+ai%22&rft.genre=book&rft.au=Tr%E1%BA%A7n+Ng%E1%BB%8Dc+Kha&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-99"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-99">^</a></b> <span class="reference-text">Theo <i>Phố và đường Hà Nội</i> - Nguyễn Vinh Phúc, NXB Giao thông vận tải, 2002</span></li>
<li id="cite_note-100"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-100">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Thùy Ân (5 tháng 3 năm 2010). <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20100323023216/http://www.laodong.com.vn/Home/Tay-Son-hao-kiet-Phim-da-su-dau-tien-ve-Hoang-de-Quang-Trung/20103/176235.laodong" rel="nofollow">“"Tây Sơn hào kiệt": Phim dã sử đầu tiên về Hoàng đế Quang Trung”</a>. <i>Laodong.com.vn</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Th%C3%B9y+%C3%82n&rft.atitle=%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22%3A+Phim+d%C3%A3+s%E1%BB%AD+%C4%91%E1%BA%A7u+ti%C3%AAn+v%E1%BB%81+Ho%C3%A0ng+%C4%91%E1%BA%BF+Quang+Trung&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22%3A+Phim+d%C3%A3+s%E1%BB%AD+%C4%91%E1%BA%A7u+ti%C3%AAn+v%E1%BB%81+Ho%C3%A0ng+%C4%91%E1%BA%BF+Quang+Trung&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20100323023216%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.laodong.com.vn%2FHome%2FTay-Son-hao-kiet-Phim-da-su-dau-tien-ve-Hoang-de-Quang-Trung%2F20103%2F176235.laodong&rft.jtitle=Laodong.com.vn&rft.genre=book&rft.date=2010-03-05&rft.au=Th%C3%B9y+%C3%82n&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-101"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-101">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Đ.T (20 tháng 4 năm 2010). <a class="external text" href="http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/20100420/khoi-chieu-tay-son-hao-kiet-va-de-mai-tinh.aspx" rel="nofollow">“Khởi chiếu "Tây Sơn hào kiệt" và "Để Mai tính"”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Ni%C3%AAn_%28b%C3%A1o%29" title="Thanh Niên (báo)">Báo Thanh Niên</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%C4%90.T&rft.atitle=Kh%E1%BB%9Fi+chi%E1%BA%BFu+%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22+v%C3%A0+%22%C4%90%E1%BB%83+Mai+t%C3%ADnh%22&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Kh%E1%BB%9Fi+chi%E1%BA%BFu+%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22+v%C3%A0+%22%C4%90%E1%BB%83+Mai+t%C3%ADnh%22&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thanhnien.com.vn%2Fnews%2Fpages%2F20100420%2Fkhoi-chieu-tay-son-hao-kiet-va-de-mai-tinh.aspx&rft.jtitle=B%C3%A1o+Thanh+Ni%C3%AAn&rft.genre=book&rft.date=2010-04-20&rft.au=%C4%90.T&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-102"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-102">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Vân Hồ (1 tháng 3 năm 2009). <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20100412223913/http://www.toquoc.gov.vn/Thongtin/Moi-Truong-Van-Hoa/Khoi-Quay-Tay-Son-Hao-Kiet.html" rel="nofollow">“Khởi quay "Tây Sơn hào kiệt"”</a>. <i>Toquoc.gov.vn</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=V%C3%A2n+H%E1%BB%93&rft.atitle=Kh%E1%BB%9Fi+quay+%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Kh%E1%BB%9Fi+quay+%22T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%22&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.archive.org%2Fweb%2F20100412223913%2Fhttp%3A%2F%2Fwww.toquoc.gov.vn%2FThongtin%2FMoi-Truong-Van-Hoa%2FKhoi-Quay-Tay-Son-Hao-Kiet.html&rft.jtitle=Toquoc.gov.vn&rft.genre=book&rft.date=2009-03-01&rft.au=V%C3%A2n+H%E1%BB%93&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-103"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-103">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/200910/20090302225118.aspx" rel="nofollow">Khởi quay "Tây Sơn hào kiệt"</a> Danh Nghi, báo Thanh Niên, 02/03/2009 22:51</span></li>
<li id="cite_note-104"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-104">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Thoại Hà (23 tháng 4 năm 2010). <a class="external text" href="http://giaitri.vnexpress.net/tin-tuc/phim/sau-man-anh/tay-son-hao-kiet-the-hien-hung-khi-dan-toc-1907511.html" rel="nofollow">“'Tây Sơn hào kiệt' thể hiện hùng khí dân tộc”</a>. <i>Vnexpress.net</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Tho%E1%BA%A1i+H%C3%A0&rft.atitle=%27T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%27+th%E1%BB%83+hi%E1%BB%87n+h%C3%B9ng+kh%C3%AD+d%C3%A2n+t%E1%BB%99c&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=%27T%C3%A2y+S%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t%27+th%E1%BB%83+hi%E1%BB%87n+h%C3%B9ng+kh%C3%AD+d%C3%A2n+t%E1%BB%99c&rft_id=http%3A%2F%2Fgiaitri.vnexpress.net%2Ftin-tuc%2Fphim%2Fsau-man-anh%2Ftay-son-hao-kiet-the-hien-hung-khi-dan-toc-1907511.html&rft.jtitle=Vnexpress.net&rft.genre=book&rft.date=2010-04-23&rft.au=Tho%E1%BA%A1i+H%C3%A0&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
<li id="cite_note-105"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87#cite_ref-105">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">CÁT VŨ (24 tháng 4 năm 2010). <a class="external text" href="http://tuoitre.vn/Van-hoa-Giai-tri/375100/Xem-Tay-son-hao-kiet---chia-se-mot-no-luc.html" rel="nofollow">“Xem Tây sơn hào kiệt - chia sẻ một nỗ lực”</a>. <i>Tuổi Trẻ Online</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 4 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=C%C3%81T+V%C5%A8&rft.atitle=Xem+T%C3%A2y+s%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t+-+chia+s%E1%BA%BB+m%E1%BB%99t+n%E1%BB%97+l%E1%BB%B1c&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Xem+T%C3%A2y+s%C6%A1n+h%C3%A0o+ki%E1%BB%87t+-+chia+s%E1%BA%BB+m%E1%BB%99t+n%E1%BB%97+l%E1%BB%B1c&rft_id=http%3A%2F%2Ftuoitre.vn%2FVan-hoa-Giai-tri%2F375100%2FXem-Tay-son-hao-kiet---chia-se-mot-no-luc.html&rft.jtitle=Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB+Online&rft.genre=book&rft.date=2010-04-24&rft.au=C%C3%81T+V%C5%A8&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c_tham_kh.E1.BA.A3o">Thư mục tham khảo</span></h3>
<div class="refbegin">
<ul>
<li><span class="citation" id="CITEREFTr.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.AFu_Qu.C3.BDnh.2C_Phan_.C4.90.E1.BA.A1i_Do.C3.A3n.2C_Nguy.E1.BB.85n_C.E1.BA.A3nh_Minh1997">Trương Hữu Quýnh, Phan Đại Doãn, Nguyễn Cảnh Minh (1997), <i>Đại cương lịch sử Việt Nam</i> <b>1</b>, Nhà xuất bản Giáo dục</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Tr%C6%B0%C6%A1ng+H%E1%BB%AFu+Qu%C3%BDnh%2C+Phan+%C4%90%E1%BA%A1i+Do%C3%A3n%2C+Nguy%E1%BB%85n+C%E1%BA%A3nh+Minh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%C4%90%E1%BA%A1i+c%C6%B0%C6%A1ng+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft.volume=1&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Gi%C3%A1o+d%E1%BB%A5c&rft.genre=book&rft.date=1997&rft.au=Tr%C6%B0%C6%A1ng+H%E1%BB%AFu+Qu%C3%BDnh%2C+Phan+%C4%90%E1%BA%A1i+Do%C3%A3n%2C+Nguy%E1%BB%85n+C%E1%BA%A3nh+Minh&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNguy.E1.BB.85n_Phan_Quang2005">Nguyễn Phan Quang (2005), <i>Theo dòng Lịch sử Dân tộc</i> <b>1</b>, Nhà xuất bản tổng hợp Thành Phố Hồ Chí Minh</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nguy%E1%BB%85n+Phan+Quang&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Theo+d%C3%B2ng+L%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+D%C3%A2n+t%E1%BB%99c&rft.volume=1&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+t%E1%BB%95ng+h%E1%BB%A3p+Th%C3%A0nh+Ph%E1%BB%91+H%E1%BB%93+Ch%C3%AD+Minh&rft.genre=book&rft.date=2005&rft.au=Nguy%E1%BB%85n+Phan+Quang&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREF.C4.90.E1.BA.B7ng_Vi.E1.BB.87t_Th.E1.BB.A7y.C4.90.E1.BA.B7ng_Th.C3.A0nh_Trung2008">Đặng Việt Thủy; Đặng Thành Trung (2008), <i>54 vị Hoàng đế Việt Nam</i>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân (trang chưa được viết)">Nhà xuất bản Quân đội Nhân dân</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%C4%90%E1%BA%B7ng+Vi%E1%BB%87t+Th%E1%BB%A7y&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Qu%C3%A2n+%C4%91%E1%BB%99i+Nh%C3%A2n+d%C3%A2n&rft.btitle=54+v%E1%BB%8B+Ho%C3%A0ng+%C4%91%E1%BA%BF+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft.genre=book&rft.place=H%C3%A0+N%E1%BB%99i&rft.au=%C4%90%E1%BA%B7ng+Vi%E1%BB%87t+Th%E1%BB%A7y&rft.au=%C4%90%E1%BA%B7ng+Th%C3%A0nh+Trung&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNguy.E1.BB.85n_Phan_Quang2006">Nguyễn Phan Quang (2006), <i>Một số công trình sử học Việt Nam</i>, Nhà xuất bản tổng hợp Thành Phố Hồ Chí Minh</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nguy%E1%BB%85n+Phan+Quang&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+t%E1%BB%95ng+h%E1%BB%A3p+Th%C3%A0nh+Ph%E1%BB%91+H%E1%BB%93+Ch%C3%AD+Minh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006&rft.btitle=M%E1%BB%99t+s%E1%BB%91+c%C3%B4ng+tr%C3%ACnh+s%E1%BB%AD+h%E1%BB%8Dc+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft.genre=book&rft.au=Nguy%E1%BB%85n+Phan+Quang&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng1973"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1_Ch%C3%AD_%C4%90%E1%BA%A1i_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Tạ Chí Đại Trường">Tạ Chí Đại Trường</a> (1973), <i>Lịch Sử Nội Chiến Việt Nam 1771- 1802</i>, Sài Gòn: Nhà xuất bản Văn Sử Học</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=T%E1%BA%A1+Ch%C3%AD+%C4%90%E1%BA%A1i+Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1973&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+V%C4%83n+S%E1%BB%AD+H%E1%BB%8Dc&rft.btitle=L%E1%BB%8Bch+S%E1%BB%AD+N%E1%BB%99i+Chi%E1%BA%BFn+Vi%E1%BB%87t+Nam+1771-+1802&rft.genre=book&rft.place=S%C3%A0i+G%C3%B2n&rft.au=T%E1%BA%A1+Ch%C3%AD+%C4%90%E1%BA%A1i+Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNhi.E1.BB.81u_t.C3.A1c_gi.E1.BA.A32007">Nhiều tác giả (2007), <i>Quang Trung Nguyễn Huệ</i>, Nhà xuất bản Văn hoá Sài gòn</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nhi%E1%BB%81u+t%C3%A1c+gi%E1%BA%A3&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+V%C4%83n+ho%C3%A1+S%C3%A0i+g%C3%B2n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft.btitle=Quang+Trung+Nguy%E1%BB%85n+Hu%E1%BB%87&rft.genre=book&rft.au=Nhi%E1%BB%81u+t%C3%A1c+gi%E1%BA%A3&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNguy.E1.BB.85n_L.C6.B0.C6.A1ng_B.C3.ADch.2C_Ph.E1.BA.A1m_Ng.E1.BB.8Dc_Ph.E1.BB.A5ng1976">Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng (1976), <i>Tìm hiểu thiên tài quân sự của Nguyễn Huệ</i>, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nguy%E1%BB%85n+L%C6%B0%C6%A1ng+B%C3%ADch%2C+Ph%E1%BA%A1m+Ng%E1%BB%8Dc+Ph%E1%BB%A5ng&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Qu%C3%A2n+%C4%91%E1%BB%99i+nh%C3%A2n+d%C3%A2n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1976&rft.btitle=T%C3%ACm+hi%E1%BB%83u+thi%C3%AAn+t%C3%A0i+qu%C3%A2n+s%E1%BB%B1+c%E1%BB%A7a+Nguy%E1%BB%85n+Hu%E1%BB%87&rft.genre=book&rft.au=Nguy%E1%BB%85n+L%C6%B0%C6%A1ng+B%C3%ADch%2C+Ph%E1%BA%A1m+Ng%E1%BB%8Dc+Ph%E1%BB%A5ng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1971"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a> (1971), <a class="external text" href="http://www.songhuong.com.vn/main.php?cid=40,3&id=16&case=2&left=40,18&gr=3" rel="nofollow"><i>Việt Nam sử lược</i></a> <b>2</b>, Sài Gòn: Trung tâm Học liệu Xuất bản thuộc Bộ giáo dục</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=S%C3%A0i+G%C3%B2n&rft.volume=2&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.songhuong.com.vn%2Fmain.php%3Fcid%3D40%2C3%26id%3D16%26case%3D2%26left%3D40%2C18%26gr%3D3&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1971&rft.aulast=Tr%E1%BA%A7n+Tr%E1%BB%8Dng+Kim&rft.btitle=Vi%E1%BB%87t+Nam+s%E1%BB%AD+l%C6%B0%E1%BB%A3c&rft.pub=Trung+t%C3%A2m+H%E1%BB%8Dc+li%E1%BB%87u+Xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+thu%E1%BB%99c+B%E1%BB%99+gi%C3%A1o+d%E1%BB%A5c&rft.au=Tr%E1%BA%A7n+Tr%E1%BB%8Dng+Kim&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNhi.E1.BB.81u_t.C3.A1c_gi.E1.BA.A32006">Nhiều tác giả (2006), <i>Quang Trung-Nguyễn Huệ, di sản và những bài học</i>, Tạp chí Xưa và Nay (Hội Sử học Việt Nam) và nhà xuất bản Văn hoá Sài Gòn</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nhi%E1%BB%81u+t%C3%A1c+gi%E1%BA%A3&rft.pub=T%E1%BA%A1p+ch%C3%AD+X%C6%B0a+v%C3%A0+Nay+%28H%E1%BB%99i+S%E1%BB%AD+h%E1%BB%8Dc+Vi%E1%BB%87t+Nam%29+v%C3%A0+nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+V%C4%83n+ho%C3%A1+S%C3%A0i+G%C3%B2n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006&rft.btitle=Quang+Trung-Nguy%E1%BB%85n+Hu%E1%BB%87%2C+di+s%E1%BA%A3n+v%C3%A0+nh%E1%BB%AFng+b%C3%A0i+h%E1%BB%8Dc&rft.genre=book&rft.au=Nhi%E1%BB%81u+t%C3%A1c+gi%E1%BA%A3&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFTr.E1.BA.A7n_Tr.E1.BB.8Dng_Kim1951"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a> (1951), <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_s%E1%BB%AD_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Việt Nam sử lược">Việt Nam sử lược</a></i> <b>2</b>, Sài Gòn: Nhà xuất bản Tân Việt-Hà Nội</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Tr%E1%BA%A7n+Tr%E1%BB%8Dng+Kim&rft.btitle=Vi%E1%BB%87t+Nam+s%E1%BB%AD+l%C6%B0%E1%BB%A3c&rft.place=S%C3%A0i+G%C3%B2n&rft.date=1951&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+T%C3%A2n+Vi%E1%BB%87t-H%C3%A0+N%E1%BB%99i&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.volume=2&rft.au=Tr%E1%BA%A7n+Tr%E1%BB%8Dng+Kim&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNg.C3.B4_gia_v.C4.83n_ph.C3.A1i1987"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_gia_v%C4%83n_ph%C3%A1i" title="Ngô gia văn phái">Ngô gia văn phái</a> (1987), <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_L%C3%AA_nh%E1%BA%A5t_th%E1%BB%91ng_ch%C3%AD" title="Hoàng Lê nhất thống chí">Hoàng Lê nhất thống chí</a></i>, 1 và 2, Nhà xuất bản Văn học</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ng%C3%B4+gia+v%C4%83n+ph%C3%A1i&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Ho%C3%A0ng+L%C3%AA+nh%E1%BA%A5t+th%E1%BB%91ng+ch%C3%AD&rft.volume=1+v%C3%A0+2&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+V%C4%83n+h%E1%BB%8Dc&rft.genre=book&rft.date=1987&rft.au=Ng%C3%B4+gia+v%C4%83n+ph%C3%A1i&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFQu.E1.BB.91c_s.E1.BB.AD_qu.C3.A1n_tri.E1.BB.81u_Nguy.E1.BB.85n2001"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_s%E1%BB%AD_qu%C3%A1n_tri%E1%BB%81u_Nguy%E1%BB%85n" title="Quốc sử quán triều Nguyễn">Quốc sử quán triều Nguyễn</a> (2001), <a class="external text" href="http://www.sugia.vn//assets/file/kdvstgcm.pdf" rel="nofollow"><i>[[Khâm định Việt sử Thông giám cương mục]]</i></a> , Hà Nội: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_Gi%C3%A1o_D%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Nhà xuất bản Giáo Dục (trang chưa được viết)">Nhà xuất bản Giáo Dục</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=H%C3%A0+N%E1%BB%99i&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sugia.vn%2F%2Fassets%2Ffile%2Fkdvstgcm.pdf&rft.genre=book&rft.edition=%C4%91i%E1%BB%87n+t%E1%BB%AD+t%E1%BB%AB+b%E1%BA%A3n+d%E1%BB%8Bch+c%E1%BB%A7a+Vi%E1%BB%87n+s%E1%BB%AD+h%E1%BB%8Dc+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2001&rft.aulast=Qu%E1%BB%91c+s%E1%BB%AD+qu%C3%A1n+tri%E1%BB%81u+Nguy%E1%BB%85n&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Gi%C3%A1o+D%E1%BB%A5c&rft.btitle=Kh%C3%A2m+%C4%91%E1%BB%8Bnh+Vi%E1%BB%87t+s%E1%BB%AD+Th%C3%B4ng+gi%C3%A1m+c%C6%B0%C6%A1ng+m%E1%BB%A5c&rft.au=Qu%E1%BB%91c+s%E1%BB%AD+qu%C3%A1n+tri%E1%BB%81u+Nguy%E1%BB%85n&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Tựa đề URL chứa liên kết wiki (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#wikilink_in_url" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFNg.C3.B4_Gi.C3.A1p_.C4.90.E1.BA.ADu1995"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_Gi%C3%A1p_%C4%90%E1%BA%ADu" title="Ngô Giáp Đậu">Ngô Giáp Đậu</a> (1995), <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_Vi%E1%BB%87t_Long_h%C6%B0ng_ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Hoàng Việt Long hưng chí (trang chưa được viết)">Hoàng Việt Long hưng chí</a> (trong Tổng tập văn học Việt Nam)</i> <b>8B</b>, Hà Nội: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_xu%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A3n_V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Nhà xuất bản Văn học (trang chưa được viết)">Nhà xuất bản Văn học</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ng%C3%B4+Gi%C3%A1p+%C4%90%E1%BA%ADu&rft.btitle=Ho%C3%A0ng+Vi%E1%BB%87t+Long+h%C6%B0ng+ch%C3%AD+%28trong+T%E1%BB%95ng+t%E1%BA%ADp+v%C4%83n+h%E1%BB%8Dc+Vi%E1%BB%87t+Nam%29&rft.place=H%C3%A0+N%E1%BB%99i&rft.date=1995&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+V%C4%83n+h%E1%BB%8Dc&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.volume=8B&rft.au=Ng%C3%B4+Gi%C3%A1p+%C4%90%E1%BA%ADu&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFT.E1.BA.A1_Ch.C3.AD_.C4.90.E1.BA.A1i_Tr.C6.B0.E1.BB.9Dng2007">Tạ Chí Đại Trường (2007), <i>Việt Nam Thời Tây Sơn: Lịch Sử Nội Chiến (1771 - 1802)</i>, Nhà xuất bản Công an nhân dân</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=T%E1%BA%A1+Ch%C3%AD+%C4%90%E1%BA%A1i+Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+C%C3%B4ng+an+nh%C3%A2n+d%C3%A2n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft.btitle=Vi%E1%BB%87t+Nam+Th%E1%BB%9Di+T%C3%A2y+S%C6%A1n%3A+L%E1%BB%8Bch+S%E1%BB%AD+N%E1%BB%99i+Chi%E1%BA%BFn+%281771+-+1802%29&rft.genre=book&rft.au=T%E1%BA%A1+Ch%C3%AD+%C4%90%E1%BA%A1i+Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFY.E1.BA.BFn_Phi1995">Yến Phi (1995), <i>Sổ tay Võ thuật (phần thiệu, đồ hình, diễn thế)</i>, Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Y%E1%BA%BFn+Phi&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Th%C3%A0nh+ph%E1%BB%91+H%E1%BB%93+Ch%C3%AD+Minh&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1995&rft.btitle=S%E1%BB%95+tay+V%C3%B5+thu%E1%BA%ADt+%28ph%E1%BA%A7n+thi%E1%BB%87u%2C+%C4%91%E1%BB%93+h%C3%ACnh%2C+di%E1%BB%85n+th%E1%BA%BF%29&rft.genre=book&rft.au=Y%E1%BA%BFn+Phi&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREF.C4.90.E1.BB.97_Bang2005">Đỗ Bang (2005), <i>Những khám phá mới về Hoàng đế Quang Trung</i>, Nhà xuất bản Thuận Hóa</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=%C4%90%E1%BB%97+Bang&rft.pub=Nh%C3%A0+xu%E1%BA%A5t+b%E1%BA%A3n+Thu%E1%BA%ADn+H%C3%B3a&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005&rft.btitle=Nh%E1%BB%AFng+kh%C3%A1m+ph%C3%A1+m%E1%BB%9Bi+v%E1%BB%81+Ho%C3%A0ng+%C4%91%E1%BA%BF+Quang+Trung&rft.genre=book&rft.au=%C4%90%E1%BB%97+Bang&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><span class="citation" id="CITEREFXu.C3.A2n_Duy2008">Xuân Duy (2008), <a class="external text" href="http://dangcongsan.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30473&cn_id=213289" rel="nofollow"><i>Những ánh hào quang rực rỡ sắc xuân</i></a>, Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam<span class="reference-accessdate">, truy cập ngày 20 tháng 7 năm 2008</span></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Xu%C3%A2n+Duy&rft.pub=B%C3%A1o+%C4%91i%E1%BB%87n+t%E1%BB%AD+%C4%90%E1%BA%A3ng+C%E1%BB%99ng+s%E1%BA%A3n+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008&rft_id=http%3A%2F%2Fdangcongsan.vn%2Fcpv%2FModules%2FNews%2FNewsDetail.aspx%3Fco_id%3D30473%26cn_id%3D213289&rft.btitle=Nh%E1%BB%AFng+%C3%A1nh+h%C3%A0o+quang+r%E1%BB%B1c+r%E1%BB%A1+s%E1%BA%AFc+xu%C3%A2n&rft.genre=book&rft.au=Xu%C3%A2n+Duy&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b><span class="citation" id="CITEREFNhung_Tuyet_Tran.2C_Phan_Huy_Le.2C_Anthony_Reid2006">Nhung Tuyet Tran, Phan Huy Le, Anthony Reid (2006), <i>Viet Nam: Borderless Histories</i>, University of Wisconsin Press, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0299217744" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0299217744">0299217744</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Nhung+Tuyet+Tran%2C+Phan+Huy+Le%2C+Anthony+Reid&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Viet+Nam%3A+Borderless+Histories&rft.pub=University+of+Wisconsin+Press&rft.isbn=0299217744&rft.genre=book&rft.date=2006&rft.au=Nhung+Tuyet+Tran%2C+Phan+Huy+Le%2C+Anthony+Reid&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b><span class="citation" id="CITEREFLargo2002">Largo, V. (2002), <i>Vietnam: Current Issues and Historical Background</i>, Nova Publishers, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1590333683" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1590333683">1590333683</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Largo&rft.aufirst=V.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Vietnam%3A+Current+Issues+and+Historical+Background&rft.pub=Nova+Publishers&rft.isbn=1590333683&rft.genre=book&rft.date=2002&rft.au=Largo%2C+V.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
<li><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b><span class="citation" id="CITEREFKamm1996">Kamm, Henry (1996), <i>Dragon Ascending: Vietnam and the Vietnamese</i>, Arcade Publishing, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1559703067" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1559703067">1559703067</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Kamm&rft.aufirst=Henry&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dragon+Ascending%3A+Vietnam+and+the+Vietnamese&rft.pub=Arcade+Publishing&rft.isbn=1559703067&rft.genre=book&rft.date=1996&rft.au=Kamm%2C+Henry&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nguyễn Huệ"></span>.</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<div class="refbegin">
<ul>
<li>Quốc sử quán triều Nguyễn, <i>Đại Nam thực lục</i></li>
<li>Hồ Đắc Duy, <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20040224213419/http://chimviet.free.fr/11/hdduy/dvst00.htm" rel="nofollow">Đại Việt sử thi</a>.</li>
<li>Quách Tấn, Quách Giao (1988), <i>Nhà Tây Sơn</i>, Sở Văn hoá Thông tin Nghĩa Bình.</li>
<li>Phan Trần Chúc (2000), <i>Vua Quang Trung</i>, NXB. Văn hoá Thông tin, tái bản, Hà Nội</li>
<li>Đỗ Bang (1998), <i>Những khám phá về Hoàng đế Quang Trung</i>, Thuận Hoá - Huế tái bản lần 2</li>
<li><i>Relation d'un Voyage Cochinchine en 1778</i>, Par Mr Chapman Traduit de L'Anglais par H. Berland. P15-75.BSEI (Bản dịch Nguyễn Đình Đầu, Tạp chí Xưa và Nay số 92 (5.2001).</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87" title="commons:Special:Search/Nguyễn Huệ"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Emperor_Quang_Trung?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Nguyễn Huệ trên Wikimedia Commons">Nguyễn Huệ</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87" title="s:Special:Search/Nguyễn Huệ"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" width="38" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource tiếng Việt</a> có toàn văn tác phẩm về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Nam_Qu%E1%BB%91c_S%E1%BB%AD_di%E1%BB%85n_ca#Nguy.E1.BB.85n_Hu.E1.BB.87_ra_B.E1.BA.AFc_l.E1.BA.A7n_th.E1.BB.A9_nh.E1.BA.A5t" title="s:Đại Nam Quốc Sử diễn ca">Đại Nam Quốc Sử diễn ca: Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ nhất</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.britannica.com/EBchecked/topic/486096" rel="nofollow">Quang Trung</a> tại <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">Encyclopædia Britannica</a></i> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b></li>
<li><a class="external text" href="http://bachkhoatoanthu.vass.gov.vn/noidung/tudien/Lists/GiaiNghia/View_Detail.aspx?ItemID=21748" rel="nofollow">Nguyễn Huệ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_%C4%91i%E1%BB%83n_b%C3%A1ch_khoa_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Từ điển bách khoa Việt Nam">Từ điển bách khoa Việt Nam</a></li>
<li>Nguyễn Duy Chính, <a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/forum/story/2006/01/060126_nguyenduychinhresearch.shtml" rel="nofollow">Hoàng Đế Quang Trung ra Bắc</a>, nghiên cứu mới 26 Tháng 1 2006 - Cập nhật 14h05 GMT. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.baobinhdinh.com.vn/564/2003/2/2070/" rel="nofollow">Những bà vợ của Hoàng đế Quang Trung</a> Thúc Giáp, (theo Đại Nam chính biên liệt truyện và một số tài liệu khác) báo Bình Định</li>
<li><a class="external text" href="http://www.thuvienbinhdinh.com/diachi/uniisis.asp?action=view&PID=3536" rel="nofollow">Bí mật quanh cái chết của vua Quang Trung</a> - Lê Văn Qu, Nguyệt san Pháp luật số 51 - tháng 3/2001, trang 16 - 20 (3.159), thư viện tỉnh Bình Định</li>
<li><a class="external text" href="http://www.thuvienbinhdinh.com/diachi/uniisis.asp?action=view&PID=3530" rel="nofollow">Nguyễn Huệ với nhân tài</a> - Hồ Khang, Lịch sử quân sự.- 1989.- Tháng 7 (43).- Tr. 28 - 31 (3.151), thư viện tỉnh Bình Định</li>
<li><a class="external text" href="http://www.dangcongsan.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30106&cn_id=208764" rel="nofollow">Bình Định: Khánh thành tượng đài Hoàng đế Quang Trung</a> BTK-TTX, báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, 21:30, 20/01/2008</li>
<li><a class="external text" href="http://baodatviet.vn/van-hoa/cong-dong-viet/201108/Moi-tham-thu-Gia-Long-Tay-Son-Gay-ong-dap-lung-ong-2253584/" rel="nofollow">Mối 'thâm thù' Gia Long - Tây Sơn: Gậy ông đập lưng ông?</a> Báo Đất Việt. Cập nhật lúc 13:35, 20/08/2011</li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #e8e8ff;"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Nguyễn Huệ</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<div class="metadata topicon nopopups" id="featured-star" style="display: none; right: 10px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc" title="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="100" data-file-width="100" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Fairytale_bookmark_gold.svg/15px-Fairytale_bookmark_gold.svg.png" width="15" /></a></div>
<span id="interwiki-zh-ga"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C6%B0%E1%BB%9Bng_nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Thể loại:Tướng nhà Tây Sơn">Tướng nhà Tây Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_nh%C3%A0_T%C3%A2y_S%C6%A1n" title="Thể loại:Vua nhà Tây Sơn">Vua nhà Tây Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%C3%ACnh_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Thể loại:Người Bình Định">Người Bình Định</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Anh_h%C3%B9ng_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Anh hùng dân tộc Việt Nam">Anh hùng dân tộc Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_c%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Người cải cách Việt Nam">Người cải cách Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1792" title="Thể loại:Mất 1792">Mất 1792</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1753" title="Thể loại:Sinh 1753">Sinh 1753</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Ludwig van Beethoven</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="topicon metadata" style="display: none; right: 32px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="94" data-file-width="103" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/18px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" width="18" /></a></div>
<table cellspacing="3" class="infobox biography vcard" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #0ACCC1; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;"><span class="fn">Ludwig van Beethoven</span></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven.jpg"><img alt="" data-file-height="1443" data-file-width="1200" height="313" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Beethoven.jpg/260px-Beethoven.jpg" width="260" /></a>
<div>
Chân dung bởi Joseph Karl Stieler năm 1820</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><span class="nickname"><i>Không có</i></span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1770" title="1770">1770</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Germany.svg"><img alt="Flag of Germany.svg" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_3" title="26 tháng 3">26 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1827" title="1827">1827</a> (56 tuổi)<br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Germany.svg"><img alt="Flag of Germany.svg" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nguyên nhân mất</th>
<td>Sức khỏe kiệt quệ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nơi cư trú</th>
<td class="label"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Austria.svg"><img alt="Flag of Austria.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Austria.svg/22px-Flag_of_Austria.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn" title="Viên">Viên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Quốc tịch</th>
<td class="thể loại"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Germany.svg"><img alt="Flag of Germany.svg" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên khác</th>
<td class="nickname"><i>Không</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Quốc tịch</th>
<td class="thể loại"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Germany.svg"><img alt="Flag of Germany.svg" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/22px-Flag_of_Germany.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Học vấn</th>
<td><i>Không</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Lương</th>
<td>Không có</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">Chữ ký</th>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="2" class="WSerieV" id="WNhac_co_dien" style="background: #efefef; border-bottom-width: 2px; border-right-width: 2px; border: 1px solid #999; clear: right; float: right; margin: 0 0 1em 1em; text-align: center;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Logo_musique.jpg"><img alt="Logo musique.jpg" data-file-height="91" data-file-width="170" height="91" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/c/cd/Logo_musique.jpg" width="170" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Âm nhạc cổ điển">Nhạc cổ điển</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Các nhà soạn nhạc</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_A&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc A (trang chưa được viết)">A</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_B&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc B (trang chưa được viết)">B</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_C&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc C (trang chưa được viết)">C</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_D&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc D (trang chưa được viết)">D</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_E&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc E (trang chưa được viết)">E</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_F&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc F (trang chưa được viết)">F</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_G&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc G (trang chưa được viết)">G</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_H&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc H (trang chưa được viết)">H</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_I&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc I (trang chưa được viết)">I</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_J&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc J (trang chưa được viết)">J</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_K&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc K (trang chưa được viết)">K</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_L&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc L (trang chưa được viết)">L</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_M&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc M (trang chưa được viết)">M</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_N&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc N (trang chưa được viết)">N</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_O&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc O (trang chưa được viết)">O</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_P&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc P (trang chưa được viết)">P</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_Q&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc Q (trang chưa được viết)">Q</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_R&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc R (trang chưa được viết)">R</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_S&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc S (trang chưa được viết)">S</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_T&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc T (trang chưa được viết)">T</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_UV&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc UV (trang chưa được viết)">UV</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_W&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc W (trang chưa được viết)">W</a>-<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_XYZ&action=edit&redlink=1" title="Các nhà soạn nhạc XYZ (trang chưa được viết)">XYZ</a>-<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Danh sách các nhà soạn nhạc cổ điển">Tất cả</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Các giai đoạn chính</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Trung_c%E1%BB%95" title="Âm nhạc thời kỳ Trung cổ">Trung cổ</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Ph%E1%BB%A5c_H%C6%B0ng" title="Âm nhạc thời kỳ Phục Hưng">Phục hưng</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Baroque" title="Âm nhạc thời kỳ Baroque">Barốc</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_C%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Âm nhạc thời kỳ Cổ điển">Cổ điển</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_L%C3%A3ng_m%E1%BA%A1n" title="Âm nhạc thời kỳ Lãng mạn">Lãng mạn</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc cổ điển thế kỷ 20 (trang chưa được viết)">Thế kỷ 20</a> - <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Âm nhạc đương đại">Đương đại (2001–nay)</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Các thể loại âm nhạc</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%AD_nh%E1%BA%A1c_%28c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Khí nhạc (cổ điển) (trang chưa được viết)">Khí nhạc</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thanh_nh%E1%BA%A1c_%28c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Thanh nhạc (cổ điển) (trang chưa được viết)">Thanh nhạc</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%A1c_t%C3%B4n_gi%C3%A1o_%28c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Nhạc tôn giáo (cổ điển) (trang chưa được viết)">Nhạc tôn giáo</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Nhạc cụ</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_b%E1%BB%99_g%E1%BB%97_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các bộ gỗ (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Bộ gỗ</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_b%E1%BB%99_ph%C3%ADm_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các bộ phím (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Bộ phím</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_b%E1%BB%99_d%C3%A2y_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các bộ dây (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Bộ dây</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_b%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%93ng_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các bộ đồng (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Bộ đồng</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_b%E1%BB%99_g%C3%B5_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các bộ gõ (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Bộ gõ</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%8Dng_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Giọng (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Giọng</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Người diễn xuất</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_h%C3%ACnh_th%E1%BB%A9c_v%C3%A0_nh%C3%B3m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các hình thức và nhóm nhạc cổ điển (trang chưa được viết)">Các hình thức và đoàn nhóm</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_nh%E1%BA%A1c_c%C3%B4ng_trong_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các nhạc công trong âm nhạc cổ điển (trang chưa được viết)">Các nhạc công</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ca_s%E1%BB%B9_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n%29&action=edit&redlink=1" title="Ca sỹ (nhạc cổ điển) (trang chưa được viết)">Các ca sỹ</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%A1c_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Nhạc trưởng">Các nhạc trưởng</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Các tác phẩm âm nhạc</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%A1c_ph%E1%BA%A9m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Tác phẩm nhạc cổ điển (trang chưa được viết)">Các tác phẩm cổ điển</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#BFD7FF"><i>Lý thuyết / Thuật ngữ</i></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%AB_v%E1%BB%B1ng_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c_ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Từ vựng âm nhạc phương Tây (trang chưa được viết)">Từ vựng</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_nh%E1%BA%A1c&action=edit&redlink=1" title="Thể nhạc (trang chưa được viết)">Thể nhạc</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%ADt_ng%E1%BB%AF_ti%E1%BA%BFng_%C3%9D_trong_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c" title="Thuật ngữ tiếng Ý trong âm nhạc">Thuật ngữ tiếng Ý</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C6%B0%E1%BB%9Bng_%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Xướng âm (trang chưa được viết)">Xướng âm</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Ludwig van Beethoven</b> (phiên âm: <b>Lút-vích van Bét-thô-ven</b>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1770" title="1770">1770</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_3" title="26 tháng 3">26 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1827" title="1827">1827</a>) là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c" title="Nhà soạn nhạc">nhà soạn nhạc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Nhạc cổ điển">cổ điển</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Người Đức">người Đức</a>. Phần lớn thời gian ông sống ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn" title="Viên">Viên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>. Ông là một hình tượng âm nhạc quan trọng trong giai đoạn giao thời từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Thời kỳ âm nhạc cổ điển">thời kỳ âm nhạc cổ điển</a> sang <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c_l%C3%A3ng_m%E1%BA%A1n" title="Thời kỳ âm nhạc lãng mạn">thời kỳ âm nhạc lãng mạn</a>. Ông có thể được coi là người dọn đường (<i>Wegbereiter</i>) cho <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c_l%C3%A3ng_m%E1%BA%A1n" title="Thời kỳ âm nhạc lãng mạn">thời kỳ âm nhạc lãng mạn</a>.
Beethoven được khắp nơi công nhận là nhà soạn nhạc vĩ đại nhất và có
ảnh hưởng tới rất nhiều những nhà soạn nhạc, nhạc sỹ, và khán giả về
sau.<br />
Trong số những kiệt tác của ông phải kể đến các bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Giao hưởng">giao hưởng</a> như Giao hưởng số 2 Rê trưởng, Giao hưởng số 3 Mi giáng trưởng (Anh hùng ca), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 5 (Beethoven)">Giao hưởng số 5 Đô thứ (Định mệnh)</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 6 (Beethoven)">Giao hưởng số 6 Fa trưởng (Đồng quê)</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_7_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 7 (Beethoven)">Giao hưởng số 7 La trưởng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_9_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 9 (Beethoven)">Giao hưởng số 9 Rê thứ (Niềm vui)</a>, các tác phẩm cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m" title="Dương cầm">dương cầm</a> như <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCr_Elise" title="Für Elise">Für Elise</a></i> và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sonata" title="Sonata">sonata</a> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho dương cầm số 8 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Bi tráng (Pathétique)</a></i>, <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sonata_%C3%81nh_tr%C4%83ng" title="Sonata Ánh trăng">Ánh trăng (Moonlight)</a></i>,
Bình minh (Waldstein), Khúc đam mê (Appasionata)... các sonata cho vĩ
cầm như Mùa xuân (Spring), Kreutzer... các Piano Concerto số 2, số 3, số
5 Emperor (Hoàng đế), Violin Concerto D major... các khúc mở màn
Overture Coriolan, Leonore, Egmont... và vở Opera duy nhất Fidelio, v.v.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Cu.E1.BB.99c_.C4.91.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Cuộc đời</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Gia_.C4.91.C3.ACnh"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Gia đình</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#H.E1.BB.8Dc_h.C3.A0nh"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Học hành</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.ACnh_y.C3.AAu"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Tình yêu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Nh.E1.BB.AFng_.C4.91au_.C4.91.E1.BB.9Bn_th.E1.BB.83_x.C3.A1c"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Những đau đớn thể xác</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_cu.E1.BB.91i_c.C3.B9ng"><span class="tocnumber">1.5</span> <span class="toctext">Những năm cuối cùng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Sự nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Th.C3.B4ng_tin_v.E1.BB.81_h.E1.BB.99p_s.E1.BB.8D_c.E1.BB.A7a_.C3.B4ng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Thông tin về hộp sọ của ông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tác phẩm</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_d.C3.A0nh_cho_d.C3.A0n_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Tác phẩm dành cho dàn nhạc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Giao_h.C6.B0.E1.BB.9Fng"><span class="tocnumber">4.1.1</span> <span class="toctext">Giao hưởng</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Concerto"><span class="tocnumber">4.1.2</span> <span class="toctext">Concerto</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#B.E1.BA.A3n_kh.C3.A1c_d.C3.A0nh_cho_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_.C4.91.C6.A1n_ca_v.C3.A0_d.C3.A0n_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">4.1.3</span> <span class="toctext">Bản khác dành cho người đơn ca và dàn nhạc</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Ouverture_v.C3.A0_nh.E1.BA.A1c_th.E1.BB.89nh_tho.E1.BA.A3ng"><span class="tocnumber">4.1.4</span> <span class="toctext">Ouverture và nhạc thỉnh thoảng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_nh.E1.BA.A1c_ph.C3.B2ng"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Tác phẩm nhạc phòng</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.E1.BB.A9_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y"><span class="tocnumber">4.2.1</span> <span class="toctext">Tứ tấu đàn dây</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-4 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#S.E1.BB.9Bm"><span class="tocnumber">4.2.1.1</span> <span class="toctext">Sớm</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Gi.E1.BB.AFa"><span class="tocnumber">4.2.1.2</span> <span class="toctext">Giữa</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Tr.E1.BB.85"><span class="tocnumber">4.2.1.3</span> <span class="toctext">Trễ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-3 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Ng.C5.A9_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y"><span class="tocnumber">4.2.2</span> <span class="toctext">Ngũ tấu đàn dây</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Tam_t.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">4.2.3</span> <span class="toctext">Tam tấu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-4 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Tam_t.E1.BA.A5u_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m"><span class="tocnumber">4.2.3.1</span> <span class="toctext">Tam tấu dương cầm</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Tam_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y"><span class="tocnumber">4.2.3.2</span> <span class="toctext">Tam tấu đàn dây</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-3 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Nh.E1.BA.A1c_ph.C3.B2ng_c.C3.B3_k.C3.A8n_s.C3.A1o"><span class="tocnumber">4.2.4</span> <span class="toctext">Nhạc phòng có kèn sáo</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Sonata_cho_d.E1.BB.A5ng_c.E1.BB.A5_solo_v.C3.A0_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m"><span class="tocnumber">4.2.5</span> <span class="toctext">Sonata cho dụng cụ solo và dương cầm</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-4 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Sonata_cho_v.C4.A9_c.E1.BA.A7m"><span class="tocnumber">4.2.5.1</span> <span class="toctext">Sonata cho vĩ cầm</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Sonata_cho_h.E1.BB.93_c.E1.BA.A7m"><span class="tocnumber">4.2.5.2</span> <span class="toctext">Sonata cho hồ cầm</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Sonata_cho_k.C3.A8n_th.E1.BB.A3_s.C4.83n"><span class="tocnumber">4.2.5.3</span> <span class="toctext">Sonata cho kèn thợ săn</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_d.C3.A0nh_cho_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m_solo"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Tác phẩm dành cho dương cầm solo</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Sonata_cho_piano"><span class="tocnumber">4.3.1</span> <span class="toctext">Sonata cho piano</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#C.C3.A1c_kh.C3.BAc_bi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">4.4</span> <span class="toctext">Các khúc biến tấu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Bagatelle"><span class="tocnumber">4.5</span> <span class="toctext">Bagatelle</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_thanh_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">4.6</span> <span class="toctext">Tác phẩm thanh nhạc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Opera"><span class="tocnumber">4.6.1</span> <span class="toctext">Opera</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#C.C3.A1c_t.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_thanh_nh.E1.BA.A1c_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">4.6.2</span> <span class="toctext">Các tác phẩm thanh nhạc khác</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#C.C3.A1c_b.E1.BA.A3n_nh.E1.BA.A1c"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Các bản nhạc</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Ngu.E1.BB.93n_.C4.91.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Nguồn đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_.C4.91.E1.BB.9Di">Cuộc đời</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Gia_.C4.91.C3.ACnh">Gia đình</span></h3>
Beethoven sinh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, cha là Johann van Beethoven (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1740" title="1740">1740</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1792" title="1792">1792</a>), người gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vlaanderen" title="Vlaanderen">Vlaanderen</a>, và mẹ là Magdalena Keverich van Beethoven (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1744" title="1744">1744</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1787" title="1787">1787</a>). Cho đến tận thời gian gần đây, nhiều công trình tham khảo coi ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a> là "ngày sinh" của Beethoven, với lý do là ông được rửa tội vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a>
và trẻ con vào thời đó thường được rửa tội vào ngày hôm sau ngày sinh.
Tuy nhiên, các học giả hiện đại không đồng ý dựa trên giả định như vậy.
Một câu chuyện vô căn cứ, hoàn toàn không có nguồn gốc cho rằng, ông là
con ruột của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua" title="Vua">Quốc vương</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friedrich_II_c%E1%BB%A7a_Ph%E1%BB%95" title="Friedrich II của Phổ">Friedrich II Đại Đế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%E1%BB%95" title="Vương quốc Phổ">nước Phổ</a>. Cũng có tin đồn cho ông là con ruột của cháu của Quốc vương Friedrich II Đại Đế - Quốc vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Wilhelm_II_c%E1%BB%A7a_Ph%E1%BB%95" title="Friedrich Wilhelm II của Phổ">Friedrich Wilhelm II</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_note-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_note-2">[2]</a></sup> Nhạc sĩ Beethoven trở nên khó chịu, và thẳng tay bác bỏ những tin đồn nhảm kiểu này.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
Thầy dạy nhạc đầu tiên cho Beethoven là cha ông, là nhạc sĩ tại cung của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A7u-Tuy%E1%BB%83n_%C4%91%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Hầu-Tuyển đế (trang chưa được viết)">Hầu-Tuyển đế</a> ở Bonn, tuy nhiên cha ông cũng là người nghiện rượu, hay đánh ông và không thành công trong việc chứng minh ông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BB%93ng" title="Thần đồng">thần đồng</a>, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Amadeus_Mozart" title="Wolfgang Amadeus Mozart">Mozart</a>. Tuy nhiên, tài năng của Beethoven sớm được mọi người chú ý. Beethoven được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Christian_Gottlob_Neefe" title="Christian Gottlob Neefe">Christian Gottlob Neefe</a>
dạy bảo và nhận vào làm, cũng như được Hầu-Tuyển đế hỗ trợ về tài
chính. Mẹ của Beethoven mất năm ông 17 tuổi, và trong vòng vài năm ông
chịu trách nhiệm nuôi dưỡng hai người em trai của mình.<br />
Ludwig van Beethoven sinh ra trong một gia đình nhạc sĩ, tuy nhiên tổ
tiên là những người nông dân và thợ thủ công có nguồn gốc từ
Vlaanderen. Chữ "van" trong tên ông không có nghĩa là xuất thân từ dòng
dõi quý tộc (<i>adlige Herkunft</i>) mà đơn thuần chỉ là từ để chỉ nguồn gốc địa phương (<i>örtliche Herkunft</i>). Ông nội của ông là người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan">Hà Lan</a>, cũng mang tên Ludwig van Beethoven, là một người chỉ huy dàn nhạc cung đình ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bonn" title="Bonn">Bonn</a>, qua đời lúc Beethoven ba tuổi. Cha ông, Johann van Beethoven, là một ca sĩ giọng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tenor" title="Tenor">tenor</a> trong giáo đường hoàng gia ở Bonn, biết chơi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9_c%E1%BA%A7m" title="Vĩ cầm">violon</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m" title="Dương cầm">piano</a>.
Mẹ của Beethoven là Maria Magdalena Keverich, là con gái một người đầu
bếp cung đình, từng làm tớ gái, sau lấy tớ trai, không lâu sau lại thành
vợ của ông Johann. Bà là người ngoan ngoãn, dịu hiền, chăm chỉ. Tuy cả
gia đình chỉ dựa vào thu nhập ít ỏi từ ông Johann để sống qua ngày nhưng
nhờ có sự đảm đang chống đỡ của bà nên vẫn duy trì được. Ludwig van
Beethoven là con trai đầu trong gia đình. Ông sinh ngày 16 (hoặc 17)
tháng 12 năm 1770, làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_T%E1%BA%A9y" title="Thanh Tẩy">lễ rửa tội</a> ngày 17 tháng 12 năm 1770.<br />
Cha của Ludwig van Beethoven vốn rất ngưỡng mộ Mozart, người chỉ mới 5
tuổi đã là một nhà soạn nhạc. Thấy Beethoven còn nhỏ thích bấm lên phím
piano của ông nội để lại, cha ông muốn ông trở thành một thiên tài âm
nhạc như Mozart để gia đình sung sướng và danh giá nên ông được tập đàn
clavio lúc ba tuổi, tiếp đó là những bài luyện đàn violon, piano, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Organ_%28nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%A5%29" title="Organ (nhạc cụ)">organ</a>...
Tuy nhiên kỷ luật nghiêm ngặt của ông bố lại làm ngăn trở sự phát triển
của cậu con trai. Ông bị cha mình bắt đánh đàn suốt ngày đến nỗi ngón
tay bị tê dại, sưng lên. Cha ông cũng không bằng lòng và thường xuyên
mắng chửi ông, có khi còn đánh đập tàn nhẫn. Cha ông thường dựng
Beethoven dậy vào lúc nửa đêm để tập chơi dương cầm. Do vậy Beethoven
thường rất mệt mỏi và không tập trung được khi đến trường. Khi Beethoven
được 11 tuổi, theo quyết định của cha, Beethoven phải nghỉ học để tập
trung vào âm nhạc.<br />
Cuộc sống của Beethoven cũng có rất nhiều khó khăn. Cha ông là một
người nghiện rượu và thô lỗ, mẹ ông lại hay đau ốm. Trong sáu anh chị em
của Beethoven chỉ còn có hai người sống sót. Trong khi mối quan hệ giữa
Beethoven với cha rất căng thẳng và xa cách thì ông lại rất thương yêu
mẹ. Vào khoảng 5 tuổi ông bị chứng viêm tai giữa nhưng bố mẹ ông không
biết. Do vậy ông đã không được điều trị hoặc điều trị không đúng cách.
Có lẽ đây là nguyên nhân làm ông bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFm_th%C3%ADnh" title="Khiếm thính">điếc</a> về sau này.<br />
May mắn là các đồng nghiệp của cha ông đã phát hiện ra tài năng thiên
phú của Beethoven. Mọi người tìm cách thuyết phục cha Beethoven cho
phép để Beethoven được tiếp tục theo học nhạc với các thầy dạy nhạc
khác. Trong số các thầy dạy của Beethoven, có thể kể tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Christian_Gottlob_Neefe" title="Christian Gottlob Neefe">Christian Gottlob Neefe</a> (nghệ sĩ dương cầm, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm">đại phong cầm</a> và cũng là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c" title="Nhà soạn nhạc">nhà soạn nhạc</a>) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Franz_Anton_Ries&action=edit&redlink=1" title="Franz Anton Ries (trang chưa được viết)">Franz Anton Ries</a> (nghệ sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9_c%E1%BA%A7m" title="Vĩ cầm">vĩ cầm</a>).<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1781" title="1781">1781</a>,
Beethoven 11 tuổi, ông đã biểu diễn như một nghệ sĩ piano điêu luyện
tại Hà Lan. Cũng trong thời gian này, ông cũng được cử làm phụ tá chơi
đàn organ trong nhà thờ tại Bonn.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a> chính Neefe đã cho xuất bản tác phẩm đầu tiên của Beethoven, bản "Các variation cho clavecin của bản march của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernst_Christoph_Dressler&action=edit&redlink=1" title="Ernst Christoph Dressler (trang chưa được viết)">Ernst Christoph Dressler</a>".
Cũng chính trong năm này, Beethoven trở thành người đại diện cho Neefe ở
dàn nhạc hoàng gia với vai trò nghệ sĩ đại phong cầm. Năm 14 tuổi,
Beethoven giành được vị trí chính thức là nghệ sĩ chơi đại phong cầm
trong dàn nhạc này. Tuy nhiên trong thời gian này ông vẫn tiếp tục luyện
tập dương cầm.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.8Dc_h.C3.A0nh">Học hành</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1515" data-file-width="1276" height="237" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Beethoven_3.jpg/200px-Beethoven_3.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Chân dung năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1804" title="1804">1804</a>, bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=W.J._M%C3%A4hler&action=edit&redlink=1" title="W.J. Mähler (trang chưa được viết)">W.J. Mähler</a></div>
</div>
</div>
Để tiếp tục học hỏi, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1787" title="1787">1787</a>, Beethoven đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn" title="Viên">Viên</a>. Trong túi áo, ông có một giấy giới thiệu của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%E1%BB%83n_h%E1%BA%A7u_t%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Tuyển hầu tước">Tuyển hầu tước</a> (<i>Kurfürst</i>) Maximilian Franz, em trai út của Hoàng đế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_II_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Joseph II của Đức (trang chưa được viết)">Joseph II</a>.
Mục đích chính của chuyến đi là được theo học Wolfgang Amadeus Mozart.
Vào thời điểm ấy, rất nhiều nhà soạn nhạc nổi tiếng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joseph_Haydn" title="Joseph Haydn">Joseph Haydn</a> đã biến thủ đô của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a> thành trung tâm âm nhạc của cả châu Âu.<br />
Tuy nhiên ước mơ theo học Mozart đã không thực hiện được vì lúc đó
nhà soạn nhạc thiên tài này quá bận bịu. Hơn nữa, Beethoven cũng chỉ ở
Wien được hai tháng thì mẹ ông bị bệnh nặng nên ông đành quay về Bonn.
Không bao lâu sau khi ông trở về Bonn thì mẹ ông cũng qua đời. Beethoven
trở thành trụ cột chính cho gia đình nên ông không có điều kiện học
thêm mà phải vừa đi biểu diễn vừa đi dạy học để kiếm tiền.<br />
Khi 19 tuổi (năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1789" title="1789">1789</a>), Beethoven bắt đầu theo học tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Bonn" title="Đại học Bonn">Đại học Bonn</a>. Tại đây và đặc biệt là thông qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eulogius_Schneider&action=edit&redlink=1" title="Eulogius Schneider (trang chưa được viết)">Eulogius Schneider</a>, ông đã nhanh chóng tiếp cận với những tư tưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng Pháp</a>. Niềm hứng khởi của ông về những tư tưởng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy%E1%BB%81n_t%E1%BB%B1_do" title="Quyền tự do">tự do</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1c_%C3%A1i&action=edit&redlink=1" title="Bác ái (trang chưa được viết)">bác ái</a> của cuộc cách mạng được phản ánh trong các tác phẩm của ông sau này, đặc biệt là trong vở nhạc kịch <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fidelio" title="Fidelio">Fidelio</a></i>.<br />
Năm 1791, 21 tuổi, ông được một cụ già ở Bonn giúp quay trở lại Wien theo học hòa âm với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joseph_Haydn" title="Joseph Haydn">Haydn</a>
và một số thầy dạy khác. Sau đó tìm được một học trò để dạy mà kiếm
tiền tiêu, ngoài giờ dạy nhạc ông lại sáng tác. Vài tác phẩm thành công
nhưng tác giả lại phải sống trong căn nhà thiếu vệ sinh, ăn bữa no bữa
đói.<br />
Năm 22 tuổi, lần thứ hai Ludwig van Beethoven lại đến Wien và lần này
ông không bao giờ quay trở lại Bonn, thành phố quê hương của ông, nữa.
Cha ông đã qua đời. Lãnh địa của vương hầu nơi đây đã bị diệt vong bởi
sự xâm chiếm của người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Vào thời điểm đó, Wolfgang Amadeus Mozart cũng đã qua đời trong lặng lẽ. Tuy nhiên Beethoven được Joseph Haydn và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Antonio_Salieri" title="Antonio Salieri">Antonio Salieri</a>
nhận làm học trò. Nhờ sự giới thiệu cũng như thiên tài của mình,
Beethoven đã được những người có thế lực bậc nhất của Wien như Nam tước
van Swieten và nữ vương hầu Lichnowski nhận đỡ đầu.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ACnh_y.C3.AAu">Tình yêu</span></h3>
Cuộc sống riêng tư có một sự kiện gây cho Beethoven nỗi đau khôn xiết
đó là vào mùa xuân 1809, khi ông gần ngót 40 tuổi thì đem lòng yêu cô
học trò xinh đẹp là nàng <i>Theresa de Brunowick</i> mới 18 tuổi, con gái điền chủ Malfati người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hungary" title="Hungary">Hungary</a>. Nhờ sự khuyến khích của nàng, Beethoven sáng tác <i>Bản Giao hưởng Số 6 Đồng quê</i>
vì ông đã lầm tưởng sự tận tụy và lòng kính mến của cô gái đó với nghệ
thuật là tình yêu. Mùa hè 1810, cô gái kiên quyết khước từ lời cầu hôn
của nhạc sĩ. Niềm hy vọng kết hôn tan vỡ..<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_.C4.91au_.C4.91.E1.BB.9Bn_th.E1.BB.83_x.C3.A1c">Những đau đớn thể xác</span></h3>
Trong cuộc đời của mình, Ludwig van Beethoven đã phải chịu đựng sự
hành hạ đau đớn về mặt thể xác. Nguyên nhân bệnh tật của ông cho đến hôm
nay vẫn còn là đề tài nghiên cứu của các nhà khoa học. Có một thời
người ta cho rằng Ludwig van Beethoven mắc bệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giang_mai" title="Giang mai">giang mai</a> bẩm sinh.<br />
Vào đầu tháng 12 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, Phòng thí nghiệm Quốc gia Argonne ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chicago" title="Chicago">Chicago</a> đã đưa ra bằng chứng là ngay từ thời thanh niên Ludwig van Beethoven đã bị nhiễm độc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AC" title="Chì">chì</a> rất nặng. Công bố này dựa vào sự phân tích một mẫu xương sọ của Ludwig van Beethoven bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tia_X" title="Tia X">X quang</a>.
Như vậy có thể nói ngay từ khi ông mới 20 tuổi Ludwig van Beethoven đã
chịu đựng tác động rất nặng của tình trạng nhiễm độc chì.<br />
Tài liệu lịch sử còn cho biết, ngay từ khoảng 20 tuổi, tính cách của
Ludwig van Beethoven đã bắt đầu thay đổi. Cùng thời gian đó, ông cũng
thường than phiền về chứng đau bụng không rõ nguyên do của mình.<br />
Tuy nhiên người ta vẫn chưa rõ liệu chứng điếc của ông có phải do
nhiễm độc chì hay không. Vào khoảng 30 tuổi, Ludwig van Beethoven bắt
đầu biểu lộ những triệu chứng đầu tiên của bệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C6%A1_h%C3%B3a_th%C3%ADnh_gi%C3%A1c&action=edit&redlink=1" title="Xơ hóa thính giác (trang chưa được viết)">xơ hóa thính giác</a> và triệu chứng này ngày càng tồi tệ hơn, không có cách gì cứu vãn. Đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1819" title="1819">1819</a>
thì ông điếc hoàn toàn chính vì vậy ông không còn trình diễn nữa cũng
như không thể chỉ huy dàn nhạc được. Việc giao tiếp lúc này đối với ông
cũng cực kỳ khó khăn.<br />
Giữa tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, Trung tâm Nghiên cứu Beethoven, thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_San_Jose&action=edit&redlink=1" title="Đại học San Jose (trang chưa được viết)">Đại học San Jose</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>) chính thức tuyên bố đã tìm ra hộp sọ của Beethoven. Đây là tài sản thừa kế của nhà doanh nghiệp Paul Kaufmann (người gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>, hiện đang sống tại Danville, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/California" title="California">California</a>, Hoa Kỳ).<br />
Chiếc hộp sọ này gồm 13 mảnh (2 mảnh lớn phía sau sọ, 11 mảnh nhỏ) được khai quật năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1863" title="1863">1863</a> rồi được cất giữ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> trước khi được chuyển giao cho Paul Kaufmann vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1990" title="1990">1990</a>.<br />
Qua nghiên cứu hộp sọ (có so sánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ADN" title="ADN">DNA</a> với các mẫu tóc của Beethoven), một số giả thuyết về cái chết của Beethoven đã bị bác bỏ (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_Crohn" title="Bệnh Crohn">bệnh Crohn</a>) hoặc được củng cố (hàm lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AC" title="Chì">chì</a> cao).<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_cu.E1.BB.91i_c.C3.B9ng">Những năm cuối cùng</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_Waldmuller_1823.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="389" height="247" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Beethoven_Waldmuller_1823.jpg/200px-Beethoven_Waldmuller_1823.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Beethoven năm 1823; bản sao của chân dung bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ferdinand_Georg_Waldm%C3%BCller&action=edit&redlink=1" title="Ferdinand Georg Waldmüller (trang chưa được viết)">Ferdinand Georg Waldmüller</a> bị phá</div>
</div>
</div>
Đến 1818, Beethoven điếc hẳn cả hai tai và sáng tác <i>Bản Giao hưởng Số 8</i>,
ông lang thang ngoài phố, dáng điệu trông thảm thương. Gặp một người
bạn quen, Beethoven sĩ rút ra trong túi một cây viết chì, một cuốn sổ
con rồi nói: <i>"muốn nói chuyện với tôi thì cứ viết lên mặt giấy này!"</i>.
Cái rủi này dồn dập đến cái không may khác. Trong lúc đó, người anh của
Beethoven qua đời, để lại một đứa con tên là Charles, nhờ Beethoven
nuôi dưỡng. Charles là một đứa trẻ tinh nghịch, đủ tật xấu, nói dối, còn
trẻ mà lại be bét <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%C6%B0%E1%BB%A3u_ch%C3%A8&action=edit&redlink=1" title="Rượu chè (trang chưa được viết)">rượu chè</a>.<br />
Và lúc ấy, Beethoven đã 50 tuổi. Nhạc sĩ vẫn tiếp tục sáng tác. <i>Bản Giao hưởng Số 9</i> ra đời, sau đó còn sáng tác thêm <i>Bản Lễ ca</i> trang trọng, những <i>sonata</i> cuối cùng: <i>Liên tấu cho đàn piano</i> và <i>Tứ tấu</i>.
Trong toàn bộ di sản của Beethoven, những tác phẩm này nổi bật hơn cả,
chủ yếu vì chúng đã vượt ra ngoài các truyền thống cổ điển với lối diễn
đạt hết sức thoải mái, các tâm trạng khác nhau của thế giới nội tâm.<br />
Cuộc sống buồn chán lại tiếp diễn. Thỉnh thoảng, nghệ sĩ lại có
chuyện bực mình với đứa cháu, lại lo lắng về tiền bạc, trong lúc con bị <i>đau dạ dày</i>.
Năm 1826, Beethoven về sống với người em tên là Johann, để hưởng chút
khí trời trong lành nhưng qua tháng 11 năm ấy, Beethooven bị gọi về Wien
gấp, vì đứa cháu bị cảnh sát Wien bắt.<br />
Beethoven đi nhờ trên chiếc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xe_b%C3%B2&action=edit&redlink=1" title="Xe bò (trang chưa được viết)">xe bò</a>
của một người bán sữa đến thành Wien. Gặp trời giá lạnh, sức khỏe lúc
này đã kiệt quệ, nghệ sĩ run cầm cập vì giá lạnh, hơi thở khó khăn.
Beethoven khạc ra từng đống máu. Charles, đứa cháu vô phúc chẳng thiết
gọi bác sĩ. Đến ngày 5 tháng 1 năm 1827, Beethoven tuyên bố để lại cho
cháu tất cả di sản của ông. Bác sĩ tin cho nhạc sĩ biết cái chết gần kề.
Beethoven không buồn, trái lại cảm thấy nhẹ người, tuyên bố với bạn bè:
<i>"các bạn hãy vỗ tay đi! màn bi kịch đã đến lúc hạ rồi!"</i>.<br />
Vào lúc 6 giờ tối ngày 26 tháng 3 năm 1827, nhạc sĩ danh tiếng nhất
thế kỉ 19 trút hơi thở cuối cùng. Đám tang của ông có hàng ngàn người
đưa tiễn và ngày sau đó toàn bộ tài sản Beethoven để lại, kể cả bản
thảo, đều bị đem bán đấu giá. Tất cả đều rơi vào tay hai nhà xuất bản
sách là thương gia Gaflinger và Actari với giá rẻ mạt.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p">Sự nghiệp</span></h2>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1781" title="1781">1781</a>,
Beethoven 11 tuổi, ông đã biểu diễn như một nghệ sĩ piano điêu luyện
tại Hà Lan. Cũng trong thời gian này, ông cũng được cử làm phụ tá chơi
đàn organ trong nhà thờ tại Bonn. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1782" title="1782">1782</a> chính Neefe đã cho xuất bản tác phẩm đầu tiên của Beethoven, bản "<i>Các variation cho clavecin của bản march của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernst_Christoph_Dressler&action=edit&redlink=1" title="Ernst Christoph Dressler (trang chưa được viết)">Ernst Christoph Dressler</a></i>".
Cũng chính trong năm này, Beethoven trở thành người đại diện cho Neefe ở
dàn nhạc hoàng gia với vai trò nghệ sĩ đại phong cầm. Năm 14 tuổi,
Beethoven giành được vị trí chính thức là nghệ sĩ chơi đại phong cầm
trong dàn nhạc này. Tuy nhiên trong thời gian này ông vẫn tiếp tục luyện
tập dương cầm.<br />
Năm 1795, Beethoven bắt đầu nổi danh là một nghệ sĩ piano với bản <i>Concerto cung do trưởng</i>.
Nhưng chẳng may từ năm 1780 ông bắt đầu bị lãng tai. Lúc đầu ông mất
hết hy vọng nhưng rồi cố gắng thích nghi với điều kiện sống và bắt đầu
tập trung tư tưởng tình cảm cao độ hơn bất cứ lúc nào hết trong sáng
tác.<br />
Những tác phẩm của Beethoven hoàn thành trong khoảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1805" title="1805">1805</a> vượt trội hẳn những gì mà ông sáng tác trước đó. Đó là bản <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonate_Kreutzar&action=edit&redlink=1" title="Sonate Kreutzar (trang chưa được viết)">Sonate Kreutzar</a> (1803) viết cho violon và piano. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 3 (Beethoven)">Bản Giao hưởng Số 3</a> Anh hùng ca (1804) có sức cuốn hút mạnh mẽ và gây xúc động sâu xa, lúc đầu ông đề tặng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon</a> nhưng khi Napoléon lên ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> thì ông đã xé đi lời đề tặng. Các Sonate cho piano, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%E1%BA%A1ng_%C4%91%C3%B4ng" title="Rạng đông">Bình minh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1804" title="1804">1804</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Appassionta" title="Appassionta">Appassionta</a> (1805), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_$_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số $ (Beethoven) (trang chưa được viết)">Bản Giao hưởng Số 4</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1806" title="1806">1806</a>), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_S%E1%BB%91_5_%C4%90%E1%BB%8Bnh_m%E1%BB%87nh" title="Bản Giao hưởng Số 5 Định mệnh">Bản Giao hưởng Số 5 Định mệnh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1808" title="1808">1808</a>)
đều có giá trị nghệ thuật lớn lao. Ông muốn lột tả trong âm thanh về
một cuộc sống trong sự đấu tranh với cái chết bằng một sức mạnh khủng
khiếp cuối cùng đã ca khúc khải hoàn, như nhân vật nữ trong vở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Opera_Fidelio" title="Opera Fidelio">Opera Fidelio</a> (1805) ra sức bảo vệ người chồng của mình chống lại sự xấu xa bạo tàn, và trong khúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Missa_solemnis_%28Beethoven%29" title="Missa solemnis (Beethoven)">Missa solemnis</a> là lời cầu nguyện để giải thoát khỏi đau thương chiến tranh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.B4ng_tin_v.E1.BB.81_h.E1.BB.99p_s.E1.BB.8D_c.E1.BB.A7a_.C3.B4ng">Thông tin về hộp sọ của ông</span></h2>
Giữa tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, Trung tâm Nghiên cứu Beethoven, thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_San_Jose&action=edit&redlink=1" title="Đại học San Jose (trang chưa được viết)">Đại học San Jose</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>) chính thức tuyên bố đã tìm ra hộp sọ của Beethoven. Đây là tài sản thừa kế của nhà doanh nghiệp Paul Kaufmann (người gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>, hiện đang sống tại Danville, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/California" title="California">California</a>, Hoa Kỳ).<br />
Chiếc hộp sọ này gồm 13 mảnh (2 mảnh lớn phía sau sọ, 11 mảnh nhỏ) được khai quật năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1863" title="1863">1863</a> rồi được cất giữ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> trước khi được chuyển giao cho Paul Kaufmann vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1990" title="1990">1990</a>.<br />
Qua nghiên cứu hộp sọ (có so sánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ADN" title="ADN">DNA</a> với các mẫu tóc của Beethoven), một số giả thuyết về cái chết của Beethoven đã bị bác bỏ (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_Crohn" title="Bệnh Crohn">bệnh Crohn</a>) hoặc được củng cố (hàm lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AC" title="Chì">chì</a> cao).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m">Tác phẩm</span></h2>
Các số ở đầu dòng là số tác phẩm:<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_d.C3.A0nh_cho_d.C3.A0n_nh.E1.BA.A1c">Tác phẩm dành cho dàn nhạc</span></h3>
Beethoven nổi tiếng nhất về chín bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Giao hưởng">giao hưởng</a> của ông. Ông cũng soạn vài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Concerto" title="Concerto">concerto</a>, phần nhiều để ông trình diễn, cũng như nhạc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ban_nh%E1%BA%A1c" title="Ban nhạc">dàn nhạc</a> khác, nhất là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ouverture" title="Ouverture">ouverture</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%A1c_n%E1%BB%81n" title="Nhạc nền">nhạc nền</a> cho kịch tại nhà hát, và những tác phẩm để kỷ niệm những sự kiện đặc biệt.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Giao_h.C6.B0.E1.BB.9Fng">Giao hưởng</span></h4>
<ol>
<li value="21"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Giao hưởng số 1</a> cung <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%B4_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Đô trưởng (trang chưa được viết)">Đô trưởng</a> (soạn 1799–1800, trình diễn 1800)</li>
<li value="36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 2 (Beethoven)">Giao hưởng số 2</a> cung <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%C3%AA_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Rê trưởng (trang chưa được viết)">Rê trưởng</a> (soạn 1801–1802, trình diễn 1803)</li>
<li value="55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 3 (Beethoven)">Giao hưởng số 3</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi_gi%C3%A1ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Mi giáng trưởng">Mi giáng trưởng</a> (<i>Eroica</i>, "Anh hùng ca"; soạn 1802–1804, trình diễn 1805)</li>
<li value="60"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Giao hưởng số 4</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Si_gi%C3%A1ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Si giáng trưởng">Si giáng trưởng</a> (soạn 1806, trình diễn 1807)</li>
<li value="67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 5 (Beethoven)">Giao hưởng số 5</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%A9" title="Đô thứ">Đô thứ</a> ("Định Mệnh" soạn 1804–1808, trình diễn 1808)</li>
<li value="68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 6 (Beethoven)">Giao hưởng số 6</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fa_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Fa trưởng">Fa trưởng</a> (<i>Pastoral</i>, "Đồng quê"; soạn 1803–1807, trình diễn 1808)</li>
<li value="92"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_7_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 7 (Beethoven)">Giao hưởng số 7</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="La trưởng">La trưởng</a> (soạn 1811–1812, trình diễn 1813)</li>
<li value="93"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 8 (Beethoven)">Giao hưởng số 8</a> cung Fa trưởng (soạn 1811–1812, trình diễn 1814)</li>
<li value="125"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_9_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 9 (Beethoven)">Giao hưởng số 9</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C3%AA_th%E1%BB%A9" title="Rê thứ">Rê thứ</a> (<i>Choral</i>, "Thánh ca"; soạn 1817–1824, trình diễn 1824)</li>
</ol>
Ngày xưa người ta tưởng rằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_Jena&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng Jena (trang chưa được viết)">Giao hưởng "Jena"</a> cung Đô trưởng là một giao hưởng sớm của Beethoven, nhưng ngày nay được cho là của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friedrich_Witt&action=edit&redlink=1" title="Friedrich Witt (trang chưa được viết)">Friedrich Witt</a>. Beethoven có lẽ muốn viết Giao hưởng số 10 vào năm cuối cùng của ông; một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_10_%28Beethoven/Cooper%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 10 (Beethoven/Cooper) (trang chưa được viết)">bản vẽ phác</a> được soạn bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barry_Cooper&action=edit&redlink=1" title="Barry Cooper (trang chưa được viết)">Barry Cooper</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Concerto">Concerto</span></h4>
<ol>
<li value="15"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho dương cầm số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho dương cầm số 1</a> cung Đô trưởng (1796–1797)</li>
<li value="19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Concerto_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29" title="Concerto cho dương cầm số 2 (Beethoven)">Concerto cho dương cầm số 2</a> cung Si giáng trưởng (1798)</li>
<li value="37"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho dương cầm số 3 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho dương cầm số 3</a> cung Đô thứ (1803)</li>
<li value="56"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_ba_%C4%91%C3%A0n_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho ba đàn (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho ba đàn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9_c%E1%BA%A7m" title="Vĩ cầm">vĩ cầm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m" title="Hồ cầm">hồ cầm</a>, và dương cầm cung Đô trưởng (1805)</li>
<li value="58"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho dương cầm số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho dương cầm số 4</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sol_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Sol trưởng">Sol trưởng</a> (1807)</li>
<li value="61"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho vĩ cầm (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho vĩ cầm</a> cung Rê trưởng (1806)
<ul>
<li>Opus 61a: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Opus_61a_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Opus 61a (Beethoven) (trang chưa được viết)">Bản chuyển soạn</a> của Opus 61 cho dương cầm, đôi khi được gọi Concerto cho dương cầm số 6</li>
</ul>
</li>
<li value="73"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concerto_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Concerto cho dương cầm số 5 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Concerto cho dương cầm số 5</a> cung Mi giáng trưởng (<i>Emperor</i>, "Hoàng đế"; 1809)</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A3n_kh.C3.A1c_d.C3.A0nh_cho_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_.C4.91.C6.A1n_ca_v.C3.A0_d.C3.A0n_nh.E1.BA.A1c">Bản khác dành cho người đơn ca và dàn nhạc</span></h4>
<ol>
<li value="40"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Romance_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Romance số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Romance cho vĩ cầm và dàn nhạc số 1</a> cung Sol trưởng (1802)</li>
<li value="50"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Romance_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Romance số 2 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Romance cho vĩ cầm và dàn nhạc số 2</a> cung Fa trưởng (1798)</li>
<li value="80">"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%BAc_ph%C3%B3ng_t%C3%BAng_th%C3%A1nh_ca_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Khúc phóng túng thánh ca (Beethoven) (trang chưa được viết)">Khúc phóng túng thánh ca</a>" (Khúc phóng túng cung Đô thứ cho dương cầm, đồng ca, và dàn nhạc; 1808)</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Ouverture_v.C3.A0_nh.E1.BA.A1c_th.E1.BB.89nh_tho.E1.BA.A3ng">Ouverture và nhạc thỉnh thoảng</span></h4>
<ol>
<li value="43"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Creatures_of_Prometheus_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="The Creatures of Prometheus (Beethoven) (trang chưa được viết)">The Creatures of Prometheus</a></i>, ouverture và nhạc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAa_Ba_L%C3%AA" title="Múa Ba Lê">kịch múa</a> (1801)</li>
<li value="62">Ouverture <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ouverture_Coriolan_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Ouverture Coriolan (Beethoven) (trang chưa được viết)">Coriolan</a></i> (1807)</li>
<li value="72">Các ouverture được soạn cho opera <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fidelio" title="Fidelio">Fidelio</a></i> của Beethoven:
<ul>
<li>Opus 72: Ouverture <i>Fidelio</i> (1814)</li>
<li>Opus 72a: Ouverture <i>Leonore</i> "số 2" (1805)</li>
<li>Opus 72b: Ouverture <i>Leonore</i> "số 3" (1806)</li>
<li>Opus 138: Ouverture <i>Leonore</i> "số 1" (1807)</li>
</ul>
</li>
<li value="84"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Egmont_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Egmont (Beethoven) (trang chưa được viết)">Egmont</a></i>, ouverture và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%A1c_n%E1%BB%81n" title="Nhạc nền">nhạc nền</a> (1810)</li>
<li value="91"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_th%E1%BA%AFng_c%E1%BB%A7a_Wellington" title="Chiến thắng của Wellington">Chiến thắng của Wellington</a></i> ("Giao hưởng Trận đánh"; 1813)</li>
<li value="113"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Die_Ruinen_von_Athen&action=edit&redlink=1" title="Die Ruinen von Athen (trang chưa được viết)">Die Ruinen von Athen</a></i> ("Tàn tích của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Athena" title="Athena">Athens</a>"), ouverture và nhạc nền (1811)</li>
<li value="117"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%B6nig_Stephan&action=edit&redlink=1" title="König Stephan (trang chưa được viết)">König Stephan</a></i> (Quốc vương Stephen), ouverture và nhạc nền (1811)</li>
<li value="115">Ouverture <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zur_Namensfeier&action=edit&redlink=1" title="Zur Namensfeier (trang chưa được viết)">Zur Namensfeier</a></i> (<i>Feastday</i>, "Ngày hội") (1815)</li>
<li value="124">Ouverture <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ouverture_Hi%E1%BA%BFn_d%C3%A2ng_Nh%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Ouverture Hiến dâng Nhà (trang chưa được viết)">Die Weihe des Hauses</a></i> ("Hiến dâng Nhà"; 1822)</li>
</ol>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_nh.E1.BA.A1c_ph.C3.B2ng">Tác phẩm nhạc phòng</span></h3>
Các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây (trang chưa được viết)">tứ tấu đàn dây</a> của Beethoven gần như nổi tiếng như các giao hưởng. Ông cũng soạn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%A1c_ph%C3%B2ng&action=edit&redlink=1" title="Nhạc phòng (trang chưa được viết)">nhạc phòng</a> cho vài loại đồng diễn khác, bao gồm các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_ba_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Bộ ba dương cầm (trang chưa được viết)">bộ ba dương cầm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_ba_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Bộ ba đàn dây (trang chưa được viết)">bộ ba đàn dây</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sonata" title="Sonata">sonata</a> cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm (trang chưa được viết)">vĩ cầm</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm (trang chưa được viết)">hồ cầm</a> với dương cầm, cũng như các tác phẩm có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%A8n_s%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Kèn sáo (trang chưa được viết)">kèn sáo</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.A9_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y">Tứ tấu đàn dây</span></h4>
<h5>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.9Bm">Sớm</span></h5>
<div style="margin-left: 2em;">
<h5>
<span class="mw-headline" id="Gi.E1.BB.AFa">Giữa</span></h5>
<ol>
<li value="59"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_7-9,_Opus_59_-_Rasumovsky_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 7-9, Opus 59 - Rasumovsky (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ba tứ tấu đàn dây số</a> ("Rasumovsky"; 1806)
<ol>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_7_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 7 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 7</a> cung Fa trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 8 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 8</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi_th%E1%BB%A9" title="Mi thứ">Mi thứ</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_9_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 9 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 9</a> cung Đô trưởng</li>
</ol>
</li>
<li value="74"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_10_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 10 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 10</a> cung Mi giáng trưởng ("Đàn hạc") (1809)</li>
<li value="95"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_11_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 11 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 11</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fa_th%E1%BB%A9" title="Fa thứ">Fa thứ</a> (<i>Serioso</i>, "Nghiêm chỉnh"; 1810)</li>
</ol>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BB.85">Trễ</span></h5>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_12-16_v%C3%A0_Grosse_Fuge,_Opus_127,_130-135_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 12-16 và Grosse Fuge, Opus 127, 130-135 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 12–16 và Grosse Fuge, Opus 127, 130–135 (Beethoven)</a></i></div>
</dd></dl>
<ol>
<li value="127"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_12_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 12 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 12</a> cung Mi giáng trưởng (1825)</li>
<li value="130"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_13_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 13 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 13</a> cung Si giáng trưởng (1825)</li>
<li value="131"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_14_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 14 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 14</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_th%C4%83ng_th%E1%BB%A9" title="Đô thăng thứ">Đô thăng thứ</a> (1826)</li>
<li value="132"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_15_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 15 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 15</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_th%E1%BB%A9" title="La thứ">La thứ</a> (1825)</li>
<li value="133"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gro%C3%9Fe_Fuge&action=edit&redlink=1" title="Große Fuge (trang chưa được viết)">Große Fuge</a> cung Si giáng trưởng – mới đầu là chương cuối của Opus 130 (1824–1825)
<ol>
<li value="134"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gro%C3%9Fe_Fuge&action=edit&redlink=1" title="Große Fuge (trang chưa được viết)">Bản chuyển soạn</a> của Große Fuge, Opus 133, cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_%C4%91%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Bộ đôi (trang chưa được viết)">bộ đôi</a> dương cầm (bốn tay; 1826)</li>
</ol>
</li>
<li value="135"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_16_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tứ tấu đàn dây số 16 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tứ tấu đàn dây số 16</a> cung Fa trưởng (1826)</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Ng.C5.A9_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y">Ngũ tấu đàn dây</span></h4>
<ol>
<li value="29"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C5%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y,_Op._29_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Ngũ tấu đàn dây, Op. 29 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ngũ tấu đàn dây</a> cung Đô trưởng (1801)</li>
<li value="104"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C5%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y,_Op._104_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Ngũ tấu đàn dây, Op. 104 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ngũ tấu đàn dây</a> cung Đô thứ</li>
<li value="137"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fuga_cho_ng%C5%A9_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y,_Op._137_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Fuga cho ngũ tấu đàn dây, Op. 137 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Fuga cho ngũ tấu đàn dây</a> cung Rê trưởng</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tam_t.E1.BA.A5u">Tam tấu</span></h4>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Tam_t.E1.BA.A5u_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m">Tam tấu dương cầm</span></h5>
<ol>
<li value="1"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1-3,_Opus_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 1-3, Opus 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ba tam táu dương cầm</a> (1795)
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 1</a> cung Mi giáng trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 2 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 2</a> cung Sol trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 3 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 3</a> cung Đô thứ</li>
</ul>
</li>
<li value="11"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 4</a> cung Si giáng trưởng ("Gassenhauer"; 1797; bản có vĩ cầm)</li>
<li value="70"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_5-6,_Opus_70_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 5-6, Opus 70 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Hai tam táu dương cầm</a> (1808)
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 5 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 5</a> cung Rê trưởng ("Ma")</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%C3%A1u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam táu dương cầm số 6 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 6</a> cung Mi giáng trưởng</li>
</ul>
</li>
<li value="97"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu Hoàng tử (trang chưa được viết)">Tam táu dương cầm số 7</a> cung Si giáng trưởng ("Hoàng tử"; 1811)</li>
</ol>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Tam_t.E1.BA.A5u_.C4.91.C3.A0n_d.C3.A2y">Tam tấu đàn dây</span></h5>
<ol>
<li value="3"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu đàn dây số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu đàn dây số 1</a> cung Mi giáng trưởng (1794)</li>
<li value="9"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_s%E1%BB%91_2-4,_Opus_9_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu đàn dây số 2-4, Opus 9 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ba tam tấu đàn dây</a> (1798)
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_2_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu đàn dây 2 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu đàn dây 2</a> cung Sol trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_3_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu đàn dây 3 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu đàn dây 3</a> cung Rê trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_%C4%91%C3%A0n_d%C3%A2y_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu đàn dây 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu đàn dây 4</a> cung Đô thứ</li>
</ul>
</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.A1c_ph.C3.B2ng_c.C3.B3_k.C3.A8n_s.C3.A1o">Nhạc phòng có kèn sáo</span></h4>
<ol>
<li value="11"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu dương cầm số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu dương cầm số 4</a> cung B-flat major ("Gassenhauer"; 1797; bản có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clarinet" title="Clarinet">kèn dăm đơn</a>)</li>
<li value="16"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C5%A9_t%E1%BA%A5u_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_v%C3%A0_k%C3%A8n_s%C3%A1o_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Ngũ tấu cho dương cầm và kèn sáo (Beethoven) (trang chưa được viết)">Ngũ tấu cho dương cầm và kèn sáo</a> cung Mi giáng trưởng (1796)</li>
<li value="20"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A5t_t%E1%BA%A5u_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Thất tấu (Beethoven) (trang chưa được viết)">Thất tấu</a> cho kèn dăm đơn, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%A8n_cor" title="Kèn cor">kèn thợ săn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pha-g%E1%BB%91t" title="Pha-gốt">kèn dăm kép</a>, vĩ cầm, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Viola" title="Viola">vĩ cầm trầm</a>, hồ cầm, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Contrabass" title="Contrabass">Đại Hồ cầm</a> cung Mi giáng trưởng (1799)</li>
<li value="71"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%A5c_t%E1%BA%A5u,_Op._71_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Lục tấu, Op. 71 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Lục tấu</a> cho kèn dăm đơn, kèn thợ săn, và kèn dăm kép cung Mi giáng trưởng (1796)</li>
<li value="87"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tam_t%E1%BA%A5u,_Op._87_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Tam tấu, Op. 87 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Tam tấu</a> cho hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94-boa" title="Ô-boa">kèn Ô-boa</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%C3%A8n_Anh&action=edit&redlink=1" title="Kèn Anh (trang chưa được viết)">kèn Anh</a> cung Đô trưởng (1795)</li>
<li value="103"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ADu_t%E1%BA%A5u,_Op._103_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Cửu tấu, Op. 103 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Cửu tấu</a> cho kèn Ô-boa, kèn dăm đơn, kèn thợ săn, và kèn dăm kép cung Mi giáng trưởng (1792)</li>
</ol>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Sonata_cho_d.E1.BB.A5ng_c.E1.BB.A5_solo_v.C3.A0_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m">Sonata cho dụng cụ solo và dương cầm</span></h4>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Sonata_cho_v.C4.A9_c.E1.BA.A7m">Sonata cho vĩ cầm</span></h5>
<ol>
<li value="12">Ba sonata cho vĩ cầm (1798)
<ol>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 1</a> cung Rê trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 2 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 2</a> cung La trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 3 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 3</a> cung Mi giáng trưởng</li>
</ol>
</li>
<li value="23"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 4</a> cung La thứ (1801)</li>
<li value="24"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 5 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 5</a> cung Fa trưởng ("Mùa xuân"; 1801)</li>
<li value="30">Ba sonata cho vĩ cầm (1803)
<ol>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 6 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 6</a> cung La trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_7_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 7 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 7</a> cung Đô thứ</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 8 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 8</a> cung Sol trưởng</li>
</ol>
</li>
<li value="47"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_9_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 9 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 9</a> cung La trưởng ("Kreutzer"; 1803)</li>
<li value="96"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_v%C4%A9_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_10_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho vĩ cầm số 10 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho vĩ cầm số 10</a> cung Sol trưởng (1812)</li>
</ol>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Sonata_cho_h.E1.BB.93_c.E1.BA.A7m">Sonata cho hồ cầm</span></h5>
<ol>
<li value="5"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1_v%C3%A0_s%E1%BB%91_2,_Opus_5_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 1 và số 2, Opus 5 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Hai sonata cho hồ cầm</a> (1796)
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho hồ cầm số 1</a> cung Fa trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 2 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho hồ cầm số 2</a> cung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sol_th%E1%BB%A9" title="Sol thứ">Sol thứ</a></li>
</ul>
</li>
<li value="69"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 3 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho hồ cầm số 3</a> cung La trưởng (1808)</li>
<li value="102"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_v%C3%A0_s%E1%BB%91_5,_Opus_102_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 4 và số 5, Opus 102 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Hai sonata cho hồ cầm</a> (1815)
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho hồ cầm số 4</a> cung Đô trưởng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sonata_cho_h%E1%BB%93_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sonata cho hồ cầm số 5 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sonata cho hồ cầm số 5</a> cung Rê trưởng</li>
</ul>
</li>
</ol>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Sonata_cho_k.C3.A8n_th.E1.BB.A3_s.C4.83n">Sonata cho kèn thợ săn</span></h5>
<ol>
<li value="17">Sonata cho kèn thợ săn cung Fa trưởng (1800)</li>
</ol>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_d.C3.A0nh_cho_d.C6.B0.C6.A1ng_c.E1.BA.A7m_solo">Tác phẩm dành cho dương cầm solo</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Sonata_cho_piano">Sonata cho piano</span></h4>
<ul>
<li>32 bản</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_kh.C3.BAc_bi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A5u">Các khúc biến tấu</span></h3>
<ul>
<li>3 tập</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Bagatelle">Bagatelle</span></h3>
<ul>
<li>4 tập</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_thanh_nh.E1.BA.A1c">Tác phẩm thanh nhạc</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Opera">Opera</span></h4>
<ul>
<li>Fidelio</li>
</ul>
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_t.C3.A1c_ph.E1.BA.A9m_thanh_nh.E1.BA.A1c_kh.C3.A1c">Các tác phẩm thanh nhạc khác</span></h4>
<ul>
<li>4 tác phẩm</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Danh sách nhà soạn nhạc cổ điển">Danh sách các nhà soạn nhạc cổ điển</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_b.E1.BA.A3n_nh.E1.BA.A1c">Các bản nhạc</span></h2>
<center>
<div class="medialist listenlist">
<div style="margin-left: 2em;">
<div style="border: thin grey solid; height: 255px; overflow: auto; padding: 5px; width: 500px;">
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Moonlight_Sonata.ogg" title="Tập tin:Moonlight Sonata.ogg">Moonlight Sonata</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_0">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Sonata No. 14 in C-sharp minor, 1st movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven-Pathetique.ogg" title="Tập tin:Beethoven-Pathetique.ogg">Pathetique Sonata</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_1">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Sonata No. 8 in C minor, 1st & 2nd movements</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ode_to_Joy.ogg" title="Tập tin:Ode to Joy.ogg">Ode to Joy</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_2">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Excerpt, Symphony No. 9 in D minor, 4th movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_-_opus47-2_02.ogg" title="Tập tin:Beethoven - opus47-2 02.ogg">Opus 47, movement 2</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_3">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Violin Sonata No. 9 in A major "Kreutzer", 2nd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_-_opus47-3_03.ogg" title="Tập tin:Beethoven - opus47-3 03.ogg">Opus 47, movement 3</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_4">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Violin Sonata No. 9 in A major "Kreutzer", 3rd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_concerto4_1.ogg" title="Tập tin:Beethoven concerto4 1.ogg">Concerto 4, movement 1</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_5">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Concerto No. 4 in G major, 1st movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_concerto4_2.ogg" title="Tập tin:Beethoven concerto4 2.ogg">Concerto 4, movement 2</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_6">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Concerto No. 4 in G major, 2nd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_-_Sonata_opus_111_-1.ogg" title="Tập tin:Beethoven - Sonata opus 111 -1.ogg">Opus 111, movement 1</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_7">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Sonata No. 32 in C minor, movement 1</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_-_Sonata_opus_111_-2.ogg" title="Tập tin:Beethoven - Sonata opus 111 -2.ogg">Opus 111, movement 2</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_8">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Piano Sonata No. 32 in C minor, 2nd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ludwig_van_Beethoven_-_Overt%C3%BCre_c-moll,_op._62.ogg" title="Tập tin:Ludwig van Beethoven - Overtüre c-moll, op. 62.ogg">Opus 62</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_9">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">Overture - Coriolan</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ludwig_van_Beethoven_-_Symphonie_5_c-moll_-_1._Allegro_con_brio.ogg" title="Tập tin:Ludwig van Beethoven - Symphonie 5 c-moll - 1. Allegro con brio.ogg">Symphony 5, movement 1</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_10">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">5th Symphony, 1st movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ludwig_van_Beethoven_-_Symphonie_5_c-moll_-_2._Andante_con_moto.ogg" title="Tập tin:Ludwig van Beethoven - Symphonie 5 c-moll - 2. Andante con moto.ogg">Symphony 5, movement 2</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_11">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">5th Symphony, 2nd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ludwig_van_Beethoven_-_Symphonie_5_c-moll_-_3._Allegro.ogg" title="Tập tin:Ludwig van Beethoven - Symphonie 5 c-moll - 3. Allegro.ogg">Symphony 5, movement 3</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_12">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">5th Symphony, 3rd movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ludwig_van_Beethoven_-_Symphonie_5_c-moll_-_4._Allegro.ogg" title="Tập tin:Ludwig van Beethoven - Symphonie 5 c-moll - 4. Allegro.ogg">Symphony 5, movement 4</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_13">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;">5th Symphony, 4th movement</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background-color: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Beethoven_-_Rondino_in_Eb_for_Wind_Octet.ogg" title="Tập tin:Beethoven - Rondino in Eb for Wind Octet.ogg">Rondino in E-flat for Wind Octet</a></td>
</tr>
<tr>
<td>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_14">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 8pt; line-height: 1.25em; padding-left: 0pt; padding: 4pt; text-align: left;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</div>
<ul>
<li><i>Trục trặc khi nghe? Xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">hướng dẫn</a>.</i></li>
</ul>
</div>
</center>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Maynard Solomon, <i>Beethoven</i>, trang 5</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Emil Ludwig, <i>Beethoven: life of a conqueror</i>, trang 92</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ludwig_van_Beethoven#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><i>The Eclectic magazine of foreign literature, science, and art</i>, Tập 13, trang 542</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation book" id="Clive">Clive, Peter (2001). <i>Beethoven and His World: A Biographical Dictionary</i>. New York: Oxford University Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-816672-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-816672-9">0-19-816672-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+York&rft.genre=book&rft.aufirst=Peter&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2001&rft.aulast=Clive&rft.pub=Oxford+University+Press&rft.btitle=Beethoven+and+His+World%3A+A+Biographical+Dictionary&rft.isbn=0-19-816672-9&rft.au=Clive%2C+Peter&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Cooper"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barry_Cooper_%28musicologist%29&action=edit&redlink=1" title="Barry Cooper (musicologist) (trang chưa được viết)">Cooper, Barry</a> (2008). <i>Beethoven</i>. Oxford University Press US. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780195313314" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9780195313314">9780195313314</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Cooper&rft.aufirst=Barry&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Beethoven&rft.pub=Oxford+University+Press+US&rft.isbn=9780195313314&rft.genre=book&rft.date=2008&rft.au=Cooper%2C+Barry&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Cross">Cross, Milton; Ewen, David (1953). <i>The Milton Cross New Encyclopedia of the Great Composers and Their Music</i>. Garden City, NJ: Doubleday. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/17791083" rel="nofollow">17791083</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Cross&rft.aufirst=Milton&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1953&rft.pub=Doubleday&rft.btitle=The+Milton+Cross+New+Encyclopedia+of+the+Great+Composers+and+Their+Music&rft.genre=book&rft.place=Garden+City%2C+NJ&rft.au=Cross%2C+Milton&rft_id=info%3Aoclcnum%2F17791083&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Landon"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H._C._Robbins_Landon&action=edit&redlink=1" title="H. C. Robbins Landon (trang chưa được viết)">Landon, H C Robbins</a>; Göllerich; August (1970). <i>Beethoven: a documentary study</i>. Macmillan. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/87180" rel="nofollow">87180</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=H+C+Robbins&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Beethoven%3A+a+documentary+study&rft.aulast=Landon&rft.pub=Macmillan&rft.genre=book&rft.date=1970&rft.au=Landon%2C+H+C+Robbins&rft_id=info%3Aoclcnum%2F87180&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Lockwood"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lewis_Lockwood&action=edit&redlink=1" title="Lewis Lockwood (trang chưa được viết)">Lockwood, Lewis</a> (2005). <i>Beethoven: The Music And The Life</i>. W. W. Norton. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780393326383" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9780393326383">9780393326383</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Lockwood&rft.aufirst=Lewis&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Beethoven%3A+The+Music+And+The+Life&rft.pub=W.+W.+Norton&rft.isbn=9780393326383&rft.genre=book&rft.date=2005&rft.au=Lockwood%2C+Lewis&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Harvey_Sachs&action=edit&redlink=1" title="Harvey Sachs (trang chưa được viết)">Sachs, Harvey</a>, <i>The Ninth: Beethoven and the World in 1824</i>, London, Faber, 2010. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780571221455">ISBN 978-0-571-22145-5</a></li>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maynard_Solomon&action=edit&redlink=1" title="Maynard Solomon (trang chưa được viết)">Solomon, Maynard</a> (2001). <i>Beethoven</i> (ấn bản 2). New York: Schirmer Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8256-7268-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8256-7268-6">0-8256-7268-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+York&rft.genre=book&rft.edition=2nd+revised&rft.aufirst=Maynard&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Beethoven&rft.aulast=Solomon&rft.isbn=0-8256-7268-6&rft.pub=Schirmer+Books&rft.date=2001&rft.au=Solomon%2C+Maynard&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Stanley">Stanley, Glenn (ed) (2000). <i>The Cambridge Companion to Beethoven</i>. Cambridge: Cambridge University Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-521-58074-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-521-58074-9">0-521-58074-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Cambridge&rft.genre=book&rft.aufirst=Glenn+%28ed%29&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2000&rft.aulast=Stanley&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.btitle=The+Cambridge+Companion+to+Beethoven&rft.isbn=0-521-58074-9&rft.au=Stanley%2C+Glenn+%28ed%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><span class="citation book" id="Thayer1"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Wheelock_Thayer&action=edit&redlink=1" title="Alexander Wheelock Thayer (trang chưa được viết)">Thayer, A. W.</a>; Krehbiel, Henry Edward (ed, trans); Deiters, Hermann; Riemann, Hugo (1921). <a class="external text" href="http://books.google.com/?id=VQw5AAAAIAAJ" rel="nofollow"><i>The Life of Ludwig Van Beethoven, Vol 1</i></a>. The Beethoven Association. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/422583" rel="nofollow">422583</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Thayer&rft.aufirst=A.+W.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Life+of+Ludwig+Van+Beethoven%2C+Vol+1&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2F%3Fid%3DVQw5AAAAIAAJ&rft.pub=The+Beethoven+Association&rft.genre=book&rft.date=1921&rft.au=Thayer%2C+A.+W.&rft_id=info%3Aoclcnum%2F422583&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:GroveOnline&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:GroveOnline (trang chưa được viết)">Bản mẫu:GroveOnline</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_.C4.91.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Nguồn đọc thêm</span></h2>
<div class="refbegin columns references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2;">
<ul>
<li>Carl Dahlhaus, <i>Nineteenth Century Music</i>, trans. J. Bradford Robinson (1989) <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0520052919">ISBN 0-520-05291-9</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Theodore_Albrecht&action=edit&redlink=1" title="Theodore Albrecht (trang chưa được viết)">Albrecht, Theodore</a>, and Elaine Schwensen, "More Than Just Peanuts: Evidence for December 16 as Beethoven's birthday." <i>The Beethoven Newsletter</i> 3 (1988): 49, 60–63.</li>
<li>Bohle, Bruce, and Robert Sabin. <i>The International Cyclopedia of Music and Musicians.</i> London: J.M.Dent & Sons LTD, 1975. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0460042351">ISBN 0-460-04235-1</a>.</li>
<li>Davies, Peter J. <i>The Character of a Genius: Beethoven in Perspective.</i> Westport, Conn.: Greenwood Press, 2002. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0313319138">ISBN 0-313-31913-8</a>.</li>
<li>Davies, Peter J. <i>Beethoven in Person: His Deafness, Illnesses, and Death.</i> Westport, Conn.: Greenwood Press, 2001. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0313315876">ISBN 0-313-31587-6</a>.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tia_DeNora&action=edit&redlink=1" title="Tia DeNora (trang chưa được viết)">DeNora, Tia</a>.
"Beethoven and the Construction of Genius: Musical Politics in Vienna,
1792–1803." Berkeley, California: University of California Press, 1995. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0520211588">ISBN 0-520-21158-8</a>.</li>
<li>Geck, Martin. <i>Beethoven</i>. Translated by Anthea Bell. London: Haus, 2003. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1904341039">ISBN 1-904341-03-9</a> (h), <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1904341004">ISBN 1-904341-00-4</a> (p).</li>
<li><span class="citation book">Hatten, Robert S (1994). <i>Musical Meaning in Beethoven</i>. Bloomington, IN: Đại học Indiana Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-253-32742-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-253-32742-3">0-253-32742-3</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Bloomington%2C+IN&rft.genre=book&rft.aufirst=Robert+S&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1994&rft.aulast=Hatten&rft.pub=%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+Indiana+Press&rft.btitle=Musical+Meaning+in+Beethoven&rft.isbn=0-253-32742-3&rft.au=Hatten%2C+Robert+S&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li>Kornyei, Alexius. <i>Beethoven in Martonvasar</i>. Verlag, 1960. OCLC Number: 27056305</li>
<li>Kropfinger, Klaus. <i>Beethoven</i>. Verlage Bärenreiter/Metzler, 2001. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/3761816219">ISBN 3-7618-1621-9</a>.</li>
<li>Martin, Russell. <i>Beethoven's Hair</i>. New York: Broadway Books, 2000. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780767903509">ISBN 978-0-7679-0350-9</a></li>
<li><span class="citation journal">Meredith, William (2005). “The History of Beethoven's Skull Fragments”. <i>The Beethoven Journal</i> <b>20</b>: 3–46.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=20&rft.atitle=The+History+of+Beethoven%27s+Skull+Fragments&rft.genre=book&rft.aulast=Meredith&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+History+of+Beethoven%27s+Skull+Fragments&rft.jtitle=The+Beethoven+Journal&rft.pages=3%E2%80%9346&rft.date=2005&rft.au=Meredith%2C+William&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ludwig van Beethoven"></span></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Edmund_Morris_%28writer%29&action=edit&redlink=1" title="Edmund Morris (writer) (trang chưa được viết)">Morris, Edmund</a>. <i>Beethoven: The Universal Composer.</i> New York: Atlas Books / HarperCollins, 2005. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0060759747">ISBN 0-06-075974-7</a>.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Rosen&action=edit&redlink=1" title="Charles Rosen (trang chưa được viết)">Rosen, Charles</a>. <i>The Classical Style: Haydn, Mozart, Beethoven.</i> (Expanded ed.) New York: W. W. Norton, 1998. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0393040208">ISBN 0-393-04020-8</a> (hc); <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0393317129">ISBN 0-393-31712-9</a> (pb).</li>
<li>Solomon, Maynard. <i>Late Beethoven: Music, Thought, Imagination.</i> Berkeley: University of California Press, 2003. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0520237463">ISBN 0-520-23746-3</a>.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Wheelock_Thayer&action=edit&redlink=1" title="Alexander Wheelock Thayer (trang chưa được viết)">Thayer, A. W.</a>, rev and ed. Elliot Forbes. <i>Thayer's Life of Beethoven.</i> (2 vols.) Princeton: Princeton University Press. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/069109103X">ISBN 0-691-09103-X</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J._W._N._Sullivan&action=edit&redlink=1" title="J. W. N. Sullivan (trang chưa được viết)">Sullivan, J. W. N.</a>, <i>Beethoven: His Spiritual Development</i> New York: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfred_A._Knopf&action=edit&redlink=1" title="Alfred A. Knopf (trang chưa được viết)">Alfred A. Knopf</a>, 1927</li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ludwig_van_Beethoven" title="commons:Special:Search/Ludwig van Beethoven"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Ludwig_van_Beethoven?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Ludwig van Beethoven trên Wikimedia Commons">Ludwig van Beethoven</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ludwig_van_Beethoven" title="commons:Special:Search/Ludwig van Beethoven"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Compositions_by_Ludwig_van_Beethoven?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Tác phẩm của Ludwig van Beethoven trên Wikimedia Commons">Tác phẩm của Ludwig van Beethoven</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Ludwig_van_Beethoven" title="q:Special:Search/Ludwig van Beethoven"><img alt="" data-file-height="150" data-file-width="150" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Wikiquote-logo-en.svg/40px-Wikiquote-logo-en.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> có sưu tập danh ngôn về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Search/Ludwig_van_Beethoven" title="q:Đặc biệt:Search/Ludwig van Beethoven">Ludwig van Beethoven</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="infobox sisterproject">
<div class="floatleft">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wikisource-logo.svg"><img alt="Wikisource-logo.svg" data-file-height="430" data-file-width="410" height="52" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/50px-Wikisource-logo.svg.png" width="50" /></a></div>
<div style="margin-left: 60px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource</a> có văn bản gốc từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclop%C3%A6dia_Britannica_Eleventh_Edition&action=edit&redlink=1" title="Encyclopædia Britannica Eleventh Edition (trang chưa được viết)">1911 Encyclopædia Britannica</a> về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Beethoven,_Ludwig_van" title="wikisource:1911 Encyclopædia Britannica/Beethoven, Ludwig van">Beethoven, Ludwig van</a></b></i></div>
</div>
</div>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=W-fFHeTX70Q" rel="nofollow">The Best of Beethoven</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=ErYmC69ZlR0" rel="nofollow">The Best of Beethoven 1</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=dx_clkCflTg" rel="nofollow">The Best of Beethoven 2</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.recordhall.com/recordhall/Biographies/Classical-Biographies/ludwig-van-beethoven.html" rel="nofollow">Ludwig Van Beethoven: Record Hall</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.all-about-beethoven.com/" rel="nofollow">All About Beethoven</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.theviolinsite.com/violin_music.html" rel="nofollow">Beethoven Sheet Music</a> - Public domain sheet music</li>
<li><a class="external text" href="http://www.carolinaclassical.com/articles/beethoven.html" rel="nofollow">Ludwig van Beethoven: A Musical Titan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.gutenberg.net/author/Beethoven,+Ludwig+van" rel="nofollow">Project Gutenberg - Works of Beethoven</a> Sheet music, his letters, and autobiography</li>
<li><a class="external text" href="http://w3.rz-berlin.mpg.de/cmp/beethoven_heiligenstadt.html" rel="nofollow">Beethoven's <i>Heiligenstadt Testament</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.pianosociety.com/index.php?id=12" rel="nofollow"><i>Piano Society.com - Beethoven</i></a> (A small biography and various free recordings)</li>
<li><a class="external text" href="http://www.mutopiaproject.org/cgibin/make-table.cgi?Composer=BeethovenLv&preview=1" rel="nofollow">Beethoven's Sheet Music</a> by <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mutopia_Project&action=edit&redlink=1" title="Mutopia Project (trang chưa được viết)">Mutopia Project</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.beethoven-haus-bonn.de/" rel="nofollow">Beethoven Haus Bonn</a>, contains a large archive of historic and modern documents related to Beethoven</li>
<li><a class="external text" href="http://www.pianoparadise.com/Beethoven.html" rel="nofollow">PianoParadise - Beethoven</a> biography along with free mp3 recordings.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.beethoven.ws/" rel="nofollow">Beethoven Website</a>, features Beethoven's biography, timeline and pictures.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.gutenberg.org/etext/15141" rel="nofollow">Beethoven - A Character Study</a> by George Alexander Fischer, 1905, from Project Gutenberg</li>
<li><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20061118074918/http://www.cbc.ca/health/story/2000/10/18/beethoven001018.html" rel="nofollow">CBC News: Hair analysis says Beethoven died of lead poisoning</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.imdb.com/title/tt0096903" rel="nofollow"><i>Beethoven Lives Upstairs</i> (1989)</a> Film starring Neil Munro as Beethoven</li>
<li><a class="external text" href="http://www.imdb.com/title/tt0110116/combined" rel="nofollow"><i>Immortal Beloved</i> (1994)</a> Film starring Gary Oldman as Beethoven</li>
</ul>
<br clear="all" />
<table align="center" class="toccolours" style="margin: 0 auto; width: 75%px;">
<tbody>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" style="background: #ccccff;"><b>Ludwig van Beethoven</b></td>
</tr>
<tr>
<td align="center">Giao hưởng: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_1_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 1 (Beethoven) (trang chưa được viết)">số một</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_2_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 2 (Beethoven)">số hai</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_3_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 3 (Beethoven)">số ba</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_4_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 4 (Beethoven) (trang chưa được viết)">số bốn</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_5_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 5 (Beethoven)">số năm</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_6_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 6 (Beethoven)">số sáu</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_7_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 7 (Beethoven)">số bảy</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 8 (Beethoven)">số tám</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_9_%28Beethoven%29" title="Giao hưởng số 9 (Beethoven)">số chín</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng_s%E1%BB%91_10_%28Beethoven/Cooper%29&action=edit&redlink=1" title="Giao hưởng số 10 (Beethoven/Cooper) (trang chưa được viết)">số mười (chưa xong)</a>
Một số <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_t%C3%A1c_ph%E1%BA%A9m_c%E1%BB%A7a_Beethoven&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các tác phẩm của Beethoven (trang chưa được viết)">tác phẩm</a> chính khác: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCr_Elise" title="Für Elise">Für Elise</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4-n%C3%A1t_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_8_%28Beethoven%29&action=edit&redlink=1" title="Sô-nát cho dương cầm số 8 (Beethoven) (trang chưa được viết)">Sô-nát Pathétique</a> - <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4-n%C3%A1t_cho_d%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BA%A7m_s%E1%BB%91_14_%28Beethoven%29" title="Sô-nát cho dương cầm số 14 (Beethoven)">Sô-nát ánh trăng</a><br />
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-fi-ga"></span> <span id="interwiki-pl-ga"></span> <span id="interwiki-simple-ga"></span> <span id="interwiki-eo-ga"></span><br />
<span id="interwiki-da-ga"></span><br />
<span id="interwiki-ceb-fa"></span> <span id="interwiki-eo-fa"></span> <span id="interwiki-es-fa"></span> <span id="interwiki-it-fa"></span> <span id="interwiki-mt-fa"></span> <span id="interwiki-zh-fa"></span><br />
</div>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1770" title="Thể loại:Sinh 1770">Sinh 1770</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1827" title="Thể loại:Mất 1827">Mất 1827</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ludwig_van_Beethoven" title="Thể loại:Ludwig van Beethoven">Ludwig van Beethoven</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thể loại:Nhà soạn nhạc Đức">Nhà soạn nhạc Đức</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Bonn&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Người Bonn (trang chưa được viết)">Người Bonn</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Wien&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Người Wien (trang chưa được viết)">Người Wien</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%91i%E1%BA%BFc" title="Thể loại:Người điếc">Người điếc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ngh%E1%BB%87_s%C4%A9_piano_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thể loại:Nghệ sĩ piano cổ điển Đức">Nghệ sĩ piano cổ điển Đức</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_so%E1%BA%A1n_nh%E1%BA%A1c_opera" title="Thể loại:Nhà soạn nhạc opera">Nhà soạn nhạc opera</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Khai_s%C3%A1ng" title="Thể loại:Thời kỳ Khai sáng">Thời kỳ Khai sáng</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:VNtuyentruyenGPQ.gif"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="379" data-file-width="606" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/0f/VNtuyentruyenGPQ.gif/300px-VNtuyentruyenGPQ.gif" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Buổi lễ thành lập đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng Quân; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> (bìa trái), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_Th%C3%A1i" title="Hoàng Văn Thái">Hoàng Văn Thái</a> cầm cờ (là người đội mũ)</div>
</div>
</div>
<b>Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</b> là tên của đội quân chủ lực của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Mặt trận Việt Minh</a> từ tháng 12 năm 1944 đến tháng 5 năm 1945. Đây là tổ chức quân sự được xem là tiền thân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>. Ngày thành lập Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a>, sau này đã được chọn làm ngày truyền thống của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#H.C3.ACnh_th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Hình thành</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Ch.E1.BB.89_th.E1.BB.8B_th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_.C4.90.E1.BB.99i_Vi.E1.BB.87t_Nam_Tuy.C3.AAn_truy.E1.BB.81n_Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.B3ng_qu.C3.A2n"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Chỉ thị thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thành lập</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hoạt động</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#M.C6.B0.E1.BB.9Di_l.E1.BB.9Di_th.E1.BB.81_danh_d.E1.BB.B1_c.E1.BB.A7a_.C4.91.E1.BB.99i_vi.C3.AAn_Vi.E1.BB.87t_Nam_Tuy.C3.AAn_truy.E1.BB.81n_Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.B3ng_qu.C3.A2n_.5B4.5D"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Mười lời thề danh dự của đội viên Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân <sup>[4]</sup></span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Danh_s.C3.A1ch_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99i_vi.C3.AAn_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Danh sách các đội viên đầu tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.ACnh_th.C3.A0nh">Hình thành</span></h2>
Giữa năm 1944, chính quyền Mặt trận Việt Minh phát triển mạnh ở vùng
Cao Bắc Lạng, tận dụng lợi thế do Pháp Nhật chú ý gìm nhau ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>,
chủ yếu ở các vùng đô thị quan trọng, nên chưa thể thực hiện trấn áp ở
vùng núi biên giới. Tuy vậy, dù đã có những đội du kích vũ trang, nhưng
hoạt động tuyên truyền chính trị của cán bộ Việt Minh vẫn chưa hoàn toàn
kết hợp được với hoạt động vũ trang, khi đó vẫn mang nặng tính địa
phương, thiếu thống nhất, nên chưa phát huy tác dụng gây dựng cơ sở lan
rộng, nhất là với những vùng vẫn còn nằm trong vùng kiểm soát, dù là
lỏng lẻo, của người Pháp.<br />
Trong bối cảnh đó, lãnh tụ Việt Minh Hồ Chí Minh nhận định nếu chỉ có
tuyên truyền chính trị sẽ khó thành công, vì vậy ông đã ra chỉ thị về
việc thành lập một lực lượng vũ trang chủ lực, nòng cốt lấy từ các cán
bộ chính trị, đội viên du kích năng nổ. Ông chỉ định ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> đảm nhiệm công việc thành lập lực lượng vũ trang tập trung. Sau khi được ông Võ Nguyên Giáp và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Qu%E1%BA%A3ng_Ba" title="Lê Quảng Ba">Lê Quảng Ba</a>
thông báo kế hoạch thành lập tổ chức vũ trang lấy tên "Đội Việt Nam
Giải phóng quân" ông đã thêm hai từ "Tuyên truyền" để thành tên gọi hoàn
chỉnh "Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân".<sup class="reference" id="cite_ref-quynhluu_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-quynhluu-1">[1]</a></sup><br />
Trên cơ sở đó, tháng 9 năm 1944, một số cán bộ chính trị và đội viên
du kích của Việt Minh, tập hợp thành 3 đội vũ trang tập trung của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Kim" title="Tam Kim">Tam Kim</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_Th%C3%A1m,_Nguy%C3%AAn_B%C3%ACnh" title="Hoa Thám, Nguyên Bình">Hoa Thám</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%AD_Ki%C3%AAn,_Nguy%C3%AAn_B%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Chí Kiên, Nguyên Bình (trang chưa được viết)">Chí Kiên</a>, đã được triệu tập dự lớp huấn luyện 20 ngày tại rừng Khuổi Cọ (cách đèo Cao Bắc khoảng 6 km) do các ông Võ Nguyên Giáp và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_S%C3%A2m" title="Hoàng Sâm">Hoàng Sâm</a> làm giảng viên.<sup class="reference" id="cite_ref-giadinh_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-giadinh-2">[2]</a></sup>. Giữa tháng 12 năm 1944, một chỉ thị viết tay, để trong vỏ bao thuốc lá<sup class="reference" id="cite_ref-quynhluu_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-quynhluu-1">[1]</a></sup>, của lãnh tụ Hồ Chí Minh gửi cho ông Võ Nguyên Giáp<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-3">[3]</a></sup>. Nội dung chỉ thị như sau:<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BB.89_th.E1.BB.8B_th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_.C4.90.E1.BB.99i_Vi.E1.BB.87t_Nam_Tuy.C3.AAn_truy.E1.BB.81n_Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.B3ng_qu.C3.A2n">Chỉ thị thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</span></h3>
<dl><dd><i>1. <b>Tên</b>: Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân nghĩa là
chính trị quan trọng hơn quân sự. Nó là đội tuyên truyền. Vì muốn có
kết quả thì về quân sự, nguyên tắc chính là tập trung lực lượng,cho
nên,theo chỉ thị mới của Đoàn thể, sẽ chọn lọc trong hàng ngũ những du
kích Cao - Bắc - Lạng số cán bộ và đội viên kiên quyết, hăng hái nhất và
sẽ tập trung một phần lớn vũ khí để lập ra đội chủ lực.</i></dd><dd><i>Vì cuộc kháng chiến của ta là cuộc kháng chiến của toàn dân cần
phải động viên toàn dân, vũ trang toàn dân,cho nên trong khi tập trung
lực lượng để lập một đội quân đầu tiên, cần phải duy trì lực lượng vũ
trang trong các địa phương cùng phối hợp hành động và giúp đỡ về mọi
phương diện. Đội quân chủ lực trái lại có nhiệm vụ dìu dắt các đội vũ
trang của địa phương, giúp đỡ huấn luyện, giúp đỡ vũ khí nếu có thể
được,làm cho các đội này trưởng thành mãi lên.</i></dd></dl>
<dl><dd><i>2. <b>Đối với các đội vũ trang địa phương</b>: Đưa cán bộ địa
phương về huấn luyện, tung các các bộ đã huấn luyện đi các địa phương,
trao đổi kinh nghiệm, liên lạc thông suốt, phối hợp tác chiến.</i></dd></dl>
<dl><dd><i>3. <b>Về chiến thuật</b>: Vận dụng lối đánh du kích, bí mật, nhanh chóng, tích cực, nay đông, mai tây, lai vô ảnh, khứ vô tung.</i></dd></dl>
<dl><dd><i>Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân là đội quân đàn anh, mong cho chóng có những đội đàn em khác.</i></dd></dl>
<dl><dd><i>Tuy lúc đầu quy mô của nó còn nhỏ, nhưng tiền đồ của nó rất vẻ
vang. Nó là khởi điểm của Giải phóng quân, nó có thể đi suốt từ Bắc chí
Nam, khắp đất nước Việt Nam.</i></dd></dl>
<table align="right">
<tbody>
<tr>
<td>Tháng 12 năm 1944<br />
Hồ Chí Minh</td>
</tr>
</tbody></table>
<br clear="all" />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp">Thành lập</span></h2>
Đội được thành lập ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1944" title="1944">1944</a> tại khu rừng nằm giữa hai tổng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Trần Hưng Đạo">Trần Hưng Đạo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Hoàng Hoa Thám">Hoàng Hoa Thám</a> (nay thuộc tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>). Quân số ban đầu được chia thành 3 tiểu đội, trong đó <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> chỉ huy chung; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_S%C3%A2m" title="Hoàng Sâm">Hoàng Sâm</a> được chọn làm đội trưởng; Xích Thắng, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_M%E1%BA%A1c_Th%E1%BA%A1ch" title="Dương Mạc Thạch">Dương Mạc Thạch</a>, làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_vi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Chính trị viên (trang chưa được viết)">chính trị viên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_Th%C3%A1i" title="Hoàng Văn Thái">Hoàng Văn Thái</a> phụ trách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ACnh_b%C3%A1o" title="Tình báo">tình báo</a> và kế hoạch tác chiến; Lâm Cẩm Như, tức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A2m_K%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Lâm Kính (trang chưa được viết)">Lâm Kính</a>, phụ trách công tác <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a>; Lộc Văn Lùng tức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Văn Tiên (trang chưa được viết)">Văn Tiên</a> làm quản lý. Vũ khí ban đầu có 2 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%BAng_th%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Súng thập (trang chưa được viết)">súng thập</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_ng%E1%BA%AFn" title="Súng ngắn">súng ngắn</a> 10 viên), 17 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Súng trường">súng trường</a>, 14 mả tấu<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng">Hoạt động</span></h2>
Sau khi thành lập đội đã đánh thắng hai trận đầu tiên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Phai_Kh%E1%BA%AFt,_N%C3%A0_Ng%E1%BA%A7n" title="Trận Phai Khắt, Nà Ngần">Phai Khắt và Nà Ngần</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>). Sau 2 trận này, quân số tăng lên thành đại đội, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_S%C3%A2m" title="Hoàng Sâm">Hoàng Sâm</a> làm đại đội trưởng, còn Xích Thắng làm chính trị viên.<br />
Đội đã tạo ra một khu vực có cơ sở cách mạng rộng lớn ở Hòa An, Nguyên Bình (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>), Ngân Sơn, Chợ Rã (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_K%E1%BA%A1n" title="Bắc Kạn">Bắc Kạn</a>)...<br />
Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật</a> đảo chính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_3" title="9 tháng 3">9 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>, Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân chia thành nhiều mũi, có mũi thọc xuống phía nam đánh chiếm Ngân Sơn, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_R%C3%A3" title="Chợ Rã">Chợ Rã</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A7_Th%C3%B4ng" title="Phủ Thông">Phủ Thông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_%C4%90%E1%BB%93n" title="Chợ Đồn">Chợ Đồn</a>, Na Rì (Bắc Kạn), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_H%C3%B3a" title="Chiêm Hóa">Chiêm Hóa</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_Quang" title="Tuyên Quang">Tuyên Quang</a>), có mũi tiến công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A5t_Kh%C3%AA" title="Thất Khê">Thất Khê</a>, Bình Gia (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>), lại có mũi ngược lên biên giới Việt - Trung hạ một loạt đồn trại từ Trùng Khánh đến Bảo Lạc rồi phát triển sang phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Giang" title="Hà Giang">Hà Giang</a>. Cuối tháng 3, đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân đã gặp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A9u_qu%E1%BB%91c_qu%C3%A2n" title="Cứu quốc quân">Cứu quốc quân</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_Chu" title="Chợ Chu">Chợ Chu</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Thái Nguyên">Thái Nguyên</a>).<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_5" title="15 tháng 5">15 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>,
tại Chợ Chu, Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân hợp nhất với Cứu
quốc quân và một số đơn vị du kích thành lực lượng quân sự thống nhất,
lấy tên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n" title="Việt Nam Giải phóng quân">Việt Nam Giải phóng quân</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="M.C6.B0.E1.BB.9Di_l.E1.BB.9Di_th.E1.BB.81_danh_d.E1.BB.B1_c.E1.BB.A7a_.C4.91.E1.BB.99i_vi.C3.AAn_Vi.E1.BB.87t_Nam_Tuy.C3.AAn_truy.E1.BB.81n_Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.B3ng_qu.C3.A2n_.5B4.5D">Mười lời thề danh dự của đội viên Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân <sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-4">[4]</a></sup></span></h2>
<div style="background: #ffffdd; border-color: #888888; border-style: solid; border-width: 1px; margin: 9px; padding: 8px;">
Chúng tôi đội viên Đội Việt Nam tuyên truyền Giải phóng quân, xin lấy
danh dự của một người chiến sỹ cứu quốc mà thề dưới lá cờ đỏ sao vàng
năm cánh. Xin thề:<br />
<ol>
<li>Hy sinh tất cả vì tổ quốc Việt Nam, chiến đấu đến giọt máu cuối cùng
để tiêu diệt bọn phát xít Nhật-Pháp và bọn Việt gian phản quốc, làm cho
nước Việt Nam trở nên một nước độc lập và dân chủ ngang hàng với các
nước dân chủ trên thế giới.</li>
<li>Tuyệt đối phục tùng mệnh lệnh của cấp chỉ huy, khi nhận được mệnh
lệnh gì sẽ tận tâm, tận lực thi hành cho nhanh chóng và chính xác.</li>
<li>Bao giờ cũng kiên quyết chiến đấu, dù gian khổ sở cũng không phàn
nàn, vào sống ra chết cũng không sờn chí, khi ra trận quyết chí xung
phong, dù đầu rơi máu chảy cũng không lùi bước.</li>
<li>Lúc nào cũng khẩn trương hoạt bát, hết sức học tập để tự rèn luyện
thành một quân nhân cách mạng, xứng đáng là một người chiến sỹ tiên
phong giết giặc cứu nước.</li>
<li>Tuyệt đối giữ bí mật cho bộ đội về nội dung tổ chức, về các cấp chỉ huy, tuyệt đối giữ bí mật cho tất cả các đoàn thể cứu quốc.</li>
<li>Khi ra trận nếu bị quân địch bắt được, thì dù cực hình tàn khốc thế
nào cũng cương quyết một lòng trung thành với sự nghiệp giải phóng của
toàn dân, không bao giờ cung khai phản bội.</li>
<li>Hết sức ái hộ bạn chiến đấu cũng như bản thân, hết lòng giúp đỡ nhau lúc thường cũng như lúc ra trận.</li>
<li>Hết sức giữ gìn vũ khí, không bao giờ để vũ khí hư hỏng, hay rơi vào tay quân thù.</li>
<li>Khi tiếp xúc với dân sẽ làm đúng ba điều răn: "không lấy của dân" –
"không dọa nạt dân"- "không quấy nhiễu dân" và ba điều nên: "kính trọng
dân" – "giúp đỡ dân" – "bảo vệ dân", để gây lòng tin cậy đối với dân
chúng, thực hiện quân dân nhất trí giết giặc cứu nước.</li>
<li>Bao giờ cũng nêu cao tinh thần tự phê bình, giữ tư cách cá nhân mô
phạm, không làm điều gì hại đến thanh danh Giải phóng quân và Quốc thể
của Việt Nam.</li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Danh_s.C3.A1ch_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99i_vi.C3.AAn_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn">Danh sách các đội viên đầu tiên</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:DoivienVNtuyentruyenGPQ.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="675" data-file-width="1205" height="112" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/6/66/DoivienVNtuyentruyenGPQ.jpg/200px-DoivienVNtuyentruyenGPQ.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
34 đội viên đầu tiên của lực lượng Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</div>
</div>
</div>
Trong số 34 cán bộ, chiến sĩ của đội có 29 người là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_thi%E1%BB%83u_s%E1%BB%91_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Dân tộc thiểu số Việt Nam (trang chưa được viết)">dân tộc thiểu số</a>. Cụ thể, dân tộc Tày: 19, dân tộc Nùng: 8, dân tộc Mông: 1, dân tộc Dao: 1; còn lại 5 người dân tộc Kinh.<br />
<table class="prettytable">
<tbody>
<tr>
<th>STT</th>
<th>Tên</th>
<th>Bí danh</th>
<th>Dân tộc</th>
<th>Quê quán</th>
</tr>
<tr>
<td>1</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_S%C3%A2m" title="Hoàng Sâm">Trần Văn Kỳ</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_S%C3%A2m" title="Hoàng Sâm">Hoàng Sâm</a></td>
<td>Kinh</td>
<td>Tuyên Hoá, Quảng Bình</td>
</tr>
<tr>
<td>2</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_M%E1%BA%A1c_Th%E1%BA%A1ch" title="Dương Mạc Thạch">Dương Mạc Thạch</a></td>
<td>Xích Thắng</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>3</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_Th%C3%A1i" title="Hoàng Văn Thái">Hoàng Văn Xiêm</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_Th%C3%A1i" title="Hoàng Văn Thái">Hoàng Văn Thái</a></td>
<td>Kinh</td>
<td>Tiền Hải, Thái Bình</td>
</tr>
<tr>
<td>4</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_An&action=edit&redlink=1" title="Hoàng Thế An (trang chưa được viết)">Hoàng Thế An</a></td>
<td>Thế Hậu</td>
<td>Tày</td>
<td>Hà Quảng, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>5</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%BF_B%E1%BA%B1ng&action=edit&redlink=1" title="Bế Bằng (trang chưa được viết)">Bế Bằng</a></td>
<td>Kim Anh</td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>6</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_V%C4%83n_B%C3%A1t&action=edit&redlink=1" title="Nông Văn Bát (trang chưa được viết)">Nông Văn Bát</a></td>
<td>Đàm Quốc Chưng</td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>7</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%BF_V%C4%83n_B%E1%BB%93n&action=edit&redlink=1" title="Bế Văn Bồn (trang chưa được viết)">Bế Văn Bồn</a></td>
<td>Bế Văn Sắt</td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>8</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_V%C4%83n_C%E1%BA%AFm&action=edit&redlink=1" title="Tô Văn Cắm (trang chưa được viết)">Tô Văn Cắm</a></td>
<td>Tiến Lực</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>9</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_C%C3%A0ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Văn Càng (trang chưa được viết)">Nguyễn Văn Càng</a></td>
<td>Thu Sơn</td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>10</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_C%C6%A1&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Văn Cơ (trang chưa được viết)">Nguyễn Văn Cơ</a></td>
<td>Đức Cường</td>
<td>Kinh</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>11</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_V%C4%83n_C%C3%B9&action=edit&redlink=1" title="Trần Văn Cù (trang chưa được viết)">Trần Văn Cù</a></td>
<td>Trương Đắc</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>12</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_C%E1%BB%A7n&action=edit&redlink=1" title="Hoàng Văn Củn (trang chưa được viết)">Hoàng Văn Củn</a></td>
<td>Quyền, Thịnh</td>
<td>Tày</td>
<td>Võ Nhai, Thái Nguyên</td>
</tr>
<tr>
<td>13</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B5_V%C4%83n_D%E1%BA%A3nh&action=edit&redlink=1" title="Võ Văn Dảnh (trang chưa được viết)">Võ Văn Dảnh</a></td>
<td>Luân</td>
<td>Kinh</td>
<td>Tuyên Hoá, Quảng Bình</td>
</tr>
<tr>
<td>14</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4_V%C5%A9_D%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Tô Vũ Dâu (trang chưa được viết)">Tô Vũ Dâu</a></td>
<td>Thịnh Nguyên</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>15</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_D%E1%BA%A5u&action=edit&redlink=1" title="Dương Văn Dấu (trang chưa được viết)">Dương Văn Dấu</a></td>
<td>Đại Long</td>
<td>Nùng</td>
<td>dien hai</td>
</tr>
<tr>
<td>16</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chu_V%C4%83n_%C4%90%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Chu Văn Đế (trang chưa được viết)">Chu Văn Đế</a></td>
<td>Nam</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>17</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_V%C4%83n_Ki%E1%BA%BFm&action=edit&redlink=1" title="Nông Văn Kiếm (trang chưa được viết)">Nông Văn Kiếm</a></td>
<td>Liên</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>18</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90inh_V%C4%83n_K%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Đinh Văn Kính (trang chưa được viết)">Đinh Văn Kính</a></td>
<td>Đinh Trung Lương</td>
<td>Tày</td>
<td>Thạch An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>19</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0_H%C6%B0ng_Long&action=edit&redlink=1" title="Hà Hưng Long (trang chưa được viết)">Hà Hưng Long</a></td>
<td><br /></td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>20</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%99c_V%C4%83n_L%C3%B9ng&action=edit&redlink=1" title="Lộc Văn Lùng (trang chưa được viết)">Lộc Văn Lùng</a></td>
<td>Văn Tiên</td>
<td>Tày</td>
<td>Cao Lộc, Lạng Sơn</td>
</tr>
<tr>
<td>21</td>
<td>Hoàng Văn Lường</td>
<td>Kính Phát</td>
<td>Nùng</td>
<td>Ngân Sơn, Bắc Kạn</td>
</tr>
<tr>
<td>22</td>
<td>Hầu A Lý</td>
<td>Hồng Cô</td>
<td>Mông</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>23</td>
<td>Long Văn Mần</td>
<td>Ngọc Trình</td>
<td>Nùng</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>24</td>
<td>Bế Ích Nhân</td>
<td>Bế Ích Vạn</td>
<td>Tày</td>
<td>Ngân Sơn, Bắc Kạn</td>
</tr>
<tr>
<td>25</td>
<td>Lâm Cẩm Như</td>
<td>Lâm Kính</td>
<td>Kinh</td>
<td>Thạch An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>26</td>
<td>Hoàng Văn Nhủng<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_note-5">[5]</a></sup></td>
<td>Xuân Trường</td>
<td>Tày</td>
<td>Hà Quảng, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>27</td>
<td>Hoàng Văn Minh</td>
<td>Thái Sơn</td>
<td>Nùng</td>
<td>Ngân Sơn, Bắc Kạn</td>
</tr>
<tr>
<td>28</td>
<td>Giáp Ngọc Páng</td>
<td>Nông Văn Bê</td>
<td>Nùng</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>29</td>
<td>Nguyễn Văn Phán</td>
<td>Kế Hoạch</td>
<td>Tày</td>
<td>Hoà An, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>30</td>
<td>Ma Văn Phiêu</td>
<td>Bắc Hợp</td>
<td>Tày</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>31</td>
<td>Đặng Tuần Quý</td>
<td><br /></td>
<td>Dao</td>
<td>Nguyên Bình, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>32</td>
<td>Lương Quý Sâm</td>
<td>Lương Văn Ích</td>
<td>Nùng</td>
<td>Hà Quảng, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>33</td>
<td>Hoàng Văn Súng</td>
<td>La Thanh</td>
<td>Nùng</td>
<td>Hà Quảng, Cao Bằng</td>
</tr>
<tr>
<td>34</td>
<td>Mông Văn Vẩy</td>
<td>Mông Phúc Thơ</td>
<td>Nùng</td>
<td>Võ Nhai, Thái Nguyên</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-quynhluu-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-quynhluu_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-quynhluu_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://quynhluu.com/van-hoa/van-hoa-xa-hoi/452-bac-ho-viet-chi-thi-thanh-lap-doi-viet-nam-tuyen-truyen-giai-phong-quan.html" rel="nofollow">Bác Hồ viết chỉ thị thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</a></span></li>
<li id="cite_note-giadinh-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-giadinh_2-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://giadinh.net.vn/20100901093642386p0c1000/doi-viet-nam-tuyen-truyen-giai-phong-quan-chi-co-34-nguoi.htm" rel="nofollow">Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân chỉ có 34 người?</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Nguồn</i> Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t.3, trang 507-508.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử quân sự Việt Nam, tập 8 - NXB Chính trị Quốc gia – năm 2000</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Một số tài liệu chép là <b>Hoàng Văn Nhưng</b>.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Lịch sử Quân sự Việt Nam, Tập 8, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, 2000.</li>
<li>Những chặng đường lịch sử, Võ Nguyên Giáp, Nhà xuất bản Văn học, 1977.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.qdnd.vn/qdndsite/vi-VN/61/118595/print/Default.aspx" rel="nofollow">Người liệt sĩ đầu tiên của Quân đội nhân dân Việt Nam</a></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Lịch sử Quân đội Nhân dân Việt Nam">Lịch sử Quân đội Nhân dân Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n" title="Thể loại:Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân">Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><strong>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><strong>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-30227295853671534392014-12-26T06:54:00.000-08:002014-12-26T06:54:08.430-08:00Chào ngày mới 21 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Bethlehem.JPG" data-file-height="960" data-file-width="1280" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Bethlehem.JPG/100px-Bethlehem.JPG" width="100" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 21 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_ch%C3%AD" title="Đông chí">Đông chí</a> (23:03 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC" title="UTC">UTC</a>, 2014); ngày Năm mới Kayin tại Myanmar (2014, lần 2). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1937" title="1937">Năm 1937</a> – Phim hoạt hình <i><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29" title="Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (phim 1937)">Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</a></b></i> được trình chiếu tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Los_Angeles" title="Los Angeles">Los Angeles</a>, phim đầu tiên trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walt_Disney_Animated_Classics" title="Walt Disney Animated Classics">loạt phim hoạt hình</a> kinh điển của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walt_Disney" title="Walt Disney">Walt Disney</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">Năm 1936</a> – Máy bay ném bom <i><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Junkers_Ju_88" title="Junkers Ju 88">Ju 88</a></b></i> của Đức có chuyến bay thử nghiệm đầu tiên. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1911" title="1911">Năm 1911</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva" title="Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva">Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva</a></b> được thánh hiến, đây là nhà thờ Công giáo Rôma lớn nhất ở Nga. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1995" title="1995">Năm 1995</a> – Quyền kiểm soát thành phố <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem" title="Bethlehem">Bethlehem</a></b> <i>(hình)</i> được Israel chuyển giao cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n_Qu%E1%BB%91c_gia_Palestine" title="Chính quyền Quốc gia Palestine">Chính quyền Quốc gia Palestine</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Đông chí</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Để biết về huyện Trung Quốc, xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%B4ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Đông Chí (trang chưa được viết)">Đông Chí</a>.</div>
<table style="float: right;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" bgcolor="lightblue" colspan="3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">Hai mươi tư tiết khí</a></b><br />
<small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_nguy%C3%AAn_%28thi%C3%AAn_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc%29" title="Kỷ nguyên (thiên văn học)">Kỷ nguyên J2000</a></small></td>
</tr>
<tr>
<th bgcolor="#EEEEFF"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_%C4%91%E1%BB%99_M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Kinh độ Mặt Trời">Kinh độ</a></th>
<th bgcolor="#EEEEFF"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">Tiết khí</a></th>
<th bgcolor="#EEEEFF"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_l%E1%BB%8Bch" title="Dương lịch">Dương lịch</a><br />
<small>(thông thường)</small></th>
</tr>
<tr>
<td align="center" bgcolor="lightgreen" colspan="3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n" title="Mùa xuân">Xuân</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">315°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_xu%C3%A2n" title="Lập xuân">Lập xuân</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_2" title="4 tháng 2">4</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_2" title="5 tháng 2">5/2</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">330°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_th%E1%BB%A7y" title="Vũ thủy">Vũ thủy</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_2" title="18 tháng 2">18</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_2" title="19 tháng 2">19/2</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">345°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_tr%E1%BA%ADp" title="Kinh trập">Kinh trập</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_3" title="5 tháng 3">5</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_3" title="6 tháng 3">6/3</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">0°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_ph%C3%A2n" title="Xuân phân">Xuân phân</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_3" title="20 tháng 3">20</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_3" title="21 tháng 3">21/3</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">15°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_minh" title="Thanh minh">Thanh minh</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_4" title="4 tháng 4">4</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_4" title="5 tháng 4">5/4</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEFFEE">30°</td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91c_v%C5%A9" title="Cốc vũ">Cốc vũ</a></td>
<td bgcolor="#EEFFEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_4" title="20 tháng 4">20</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_4" title="21 tháng 4">21/4</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" bgcolor="yellow" colspan="3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%E1%BA%A1" title="Mùa hạ">Hạ</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">45°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_h%E1%BA%A1" title="Lập hạ">Lập hạ</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_5" title="5 tháng 5">5</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_5" title="6 tháng 5">6/5</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">60°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_m%C3%A3n" title="Tiểu mãn">Tiểu mãn</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_5" title="21 tháng 5">21</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_5" title="22 tháng 5">22/5</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">75°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mang_ch%E1%BB%A7ng" title="Mang chủng">Mang chủng</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_6" title="5 tháng 6">5</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_6" title="6 tháng 6">6/6</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">90°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_ch%C3%AD" title="Hạ chí">Hạ chí</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_6" title="21 tháng 6">21</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_6" title="22 tháng 6">22/6</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">105°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_th%E1%BB%AD" title="Tiểu thử">Tiểu thử</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_7" title="7 tháng 7">7</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_7" title="8 tháng 7">8/7</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FEFFCC">120°</td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_th%E1%BB%AD" title="Đại thử">Đại thử</a></td>
<td bgcolor="#FEFFCC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_7" title="22 tháng 7">22</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_7" title="23 tháng 7">23/7</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" bgcolor="orange" colspan="3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_thu" title="Mùa thu">Thu</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">135°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_thu" title="Lập thu">Lập thu</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_8" title="7 tháng 8">7</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_8" title="8 tháng 8">8/8</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">150°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%AD_th%E1%BB%AD" title="Xử thử">Xử thử</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_8" title="23 tháng 8">23</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_8" title="24 tháng 8">24/8</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">165°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_l%E1%BB%99" title="Bạch lộ">Bạch lộ</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_9" title="7 tháng 9">7</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_9" title="8 tháng 9">8/9</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">180°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu_ph%C3%A2n" title="Thu phân">Thu phân</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_9" title="23 tháng 9">23</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_9" title="24 tháng 9">24/9</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">195°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_l%E1%BB%99" title="Hàn lộ">Hàn lộ</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_10" title="8 tháng 10">8</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_10" title="9 tháng 10">9/10</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#FFEECC">210°</td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0%C6%A1ng_gi%C3%A1ng" title="Sương giáng">Sương giáng</a></td>
<td bgcolor="#FFEECC"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_10" title="23 tháng 10">23</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_10" title="24 tháng 10">24/10</a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" bgcolor="lightgrey" colspan="3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">Đông</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">225°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_%C4%91%C3%B4ng" title="Lập đông">Lập đông</a></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_11" title="7 tháng 11">7</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_11" title="8 tháng 11">8/11</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">240°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_tuy%E1%BA%BFt" title="Tiểu tuyết">Tiểu tuyết</a></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_11" title="22 tháng 11">22</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_11" title="23 tháng 11">23/11</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">255°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_tuy%E1%BA%BFt" title="Đại tuyết">Đại tuyết</a></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_12" title="7 tháng 12">7</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_12" title="8 tháng 12">8/12</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">270°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><strong class="selflink">Đông chí</strong></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_12" title="21 tháng 12">21</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22/12</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">285°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_h%C3%A0n" title="Tiểu hàn">Tiểu hàn</a></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_1" title="5 tháng 1">5</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_1" title="6 tháng 1">6/1</a></td>
</tr>
<tr>
<td bgcolor="#EEEEEE">300°</td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%C3%A0n" title="Đại hàn">Đại hàn</a></td>
<td bgcolor="#EEEEEE"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_1" title="20 tháng 1">20</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_1" title="21 tháng 1">21/1</a></td>
</tr>
</tbody></table>
Tiết <b>Đông chí</b>, theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch Trung Quốc">lịch Trung Quốc</a> cổ đại, là tiết khí khởi đầu bằng điểm giữa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">mùa đông</a>, nó là một trong hai mươi tư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">tiết khí</a> trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_l%E1%BB%8Bch&action=edit&redlink=1" title="Nông lịch (trang chưa được viết)">nông lịch</a>. Theo định nghĩa này, điểm bắt đầu của nó trùng với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_%C4%91%C3%B4ng_ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Điểm đông chí (trang chưa được viết)">điểm đông chí</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <i>Winter solstice</i>)
tại Bắc bán cầu theo quan điểm của khoa học phương Tây. Tuy nhiên, theo
khoa học phương Tây thì nó là điểm bắt đầu của mùa đông tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_b%C3%A1n_c%E1%BA%A7u" title="Bắc bán cầu">Bắc bán cầu</a> và tương ứng là bắt đầu <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%C3%A8" title="Mùa hè">mùa hè</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_b%C3%A1n_c%E1%BA%A7u" title="Nam bán cầu">Nam bán cầu</a>, thời điểm mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Mặt Trời">Mặt Trời</a> xuống tới điểm thấp nhất về phía nam trên bầu trời để sau đó bắt đầu quay trở lại phía bắc.<br />
Theo quy ước, tiết đông chí là khoảng thời gian bắt đầu từ khoảng ngày 21 hay 22 tháng 12 khi kết thúc tiết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_tuy%E1%BA%BFt" title="Đại tuyết">đại tuyết</a> và kết thúc vào khoảng ngày 5 hay 6 tháng 1 trong lịch Gregory theo các múi giờ Đông Á khi tiết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_h%C3%A0n" title="Tiểu hàn">tiểu hàn</a> bắt đầu.<br />
Theo thuật ngữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_v%C4%83n_h%E1%BB%8Dc" title="Thiên văn học">thiên văn học</a> phương Tây, đó là thời điểm có liên quan đến vị trí của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0nh_tinh" title="Hành tinh">hành tinh</a> trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Quỹ đạo">quỹ đạo</a> quanh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Mặt Trời">Mặt Trời</a>. Nó là lúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_%C4%91%E1%BB%99_M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Kinh độ Mặt Trời">kinh độ Mặt Trời</a> bằng 270 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99_%28g%C3%B3c%29" title="Độ (góc)">độ</a> ở Bắc bán cầu.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.C3.AAn_Tr.C3.A1i_.C4.90.E1.BA.A5t">Trên Trái Đất</span></h2>
Định nghĩa một: Tại Bắc bán cầu, ngày đông chí là ngày mà khoảng thời gian <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ban_ng%C3%A0y&action=edit&redlink=1" title="Ban ngày (trang chưa được viết)">ban ngày</a> ngắn nhất và thời gian ban đêm dài nhất. Thời gian này thông thường rơi vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_12" title="21 tháng 12">21 tháng 12</a> hoặc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_12" title="22 tháng 12">22 tháng 12</a>.
Khi đó tại Nam bán cầu thì khoảng thời gian ban ngày lại là dài nhất.
Tuy nhiên cách định nghĩa này có phần không rõ ràng do độ nghiêng lớn
nhất của trục quay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Trái Đất">Trái Đất</a>
là xấp xỉ 23,45° nên đối với những người quan sát ở các vĩ độ cao hơn
66,55° vĩ bắc sẽ thấy thời gian ban đêm trong những ngày cận kề trước và
sau ngày đông chí ở nửa bán cầu này có thể kéo dài đến 24 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D" title="Giờ">h</a> (Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ban_%C4%91%C3%AAm_v%C3%B9ng_c%E1%BB%B1c" title="Ban đêm vùng cực">ban đêm vùng cực</a>
để biết thêm chi tiết). Ngược lại, ở Nam bán cầu, đối với những người
quan sát ở các vĩ độ cao hơn 66,55° vĩ nam sẽ thấy thời gian ban ngày
trong những ngày cận kề với ngày đông chí ở Bắc bán cầu có thể kéo dài
đến 24 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D" title="Giờ">h</a> (Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ban_ng%C3%A0y_v%C3%B9ng_c%E1%BB%B1c" title="Ban ngày vùng cực">ban ngày vùng cực</a> để biết thêm chi tiết). Do vậy không thể biết chính xác ngày nào là ngày hạ chí theo kiểu định nghĩa này.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Earth-lighting-winter-solstice_EN.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="1560" height="144" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Earth-lighting-winter-solstice_EN.png/220px-Earth-lighting-winter-solstice_EN.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Sự chiếu sáng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Mặt Trời">Mặt Trời</a> cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Trái Đất">Trái Đất</a> vào ngày Đông chí ở Bắc bán cầu</div>
</div>
</div>
Định nghĩa hai: Ngày đông chí là ngày chứa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_%C4%91%C3%B4ng_ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Điểm đông chí (trang chưa được viết)">điểm đông chí</a> tính theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D" title="Múi giờ">múi giờ</a> địa phương. Theo quan điểm của người <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa" title="Trung Hoa">Trung Hoa</a> và các dân tộc chịu ảnh hưởng của nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Văn hóa Trung Quốc">văn hóa Trung Quốc</a> cổ đại thì ngày Đông chí là phù hợp với các tính toán của thiên văn học đối với Bắc bán cầu. Xem thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">tiết khí</a>. Ngày Đông chí là một yếu tố quan trọng để xác định ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Nguy%C3%AAn_%C4%90%C3%A1n" title="Tết Nguyên Đán">Tết Nguyên Đán</a> cũng như xác định <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_nhu%E1%BA%ADn" title="Tháng nhuận">tháng nhuận</a> trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_l%E1%BB%8Bch_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Âm lịch Trung Quốc">âm lịch Trung Quốc</a> v.v.<br />
Quy tắc đó là: <i>Ngày Đông chí của bất kỳ năm âm lịch nào cũng phải rơi vào tháng 11 (là tháng một hay tháng Tý) của âm lịch.</i><br />
Giữa mùa đông là khoảng thời gian quanh ngày Đông chí đối với nhiều nước, tuy có ngoại lệ như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> thì Đông chí lại là ngày bắt đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">mùa đông</a>. Có nhiều lễ hội truyền thống được tổ chức vào ngày Đông chí như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Yule&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Yule (trang chưa được viết)">Lễ hội Yule</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1o_Wicca&action=edit&redlink=1" title="Đạo Wicca (trang chưa được viết)">đạo Wicca</a>, một trong tám <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Sabbat&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Sabbat (trang chưa được viết)">lễ hội Sabbat</a> của những người theo đạo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90a_th%E1%BA%A7n_gi%C3%A1o_ki%E1%BB%83u_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Đa thần giáo kiểu mới (trang chưa được viết)">đa thần giáo kiểu mới</a> (<i>neopagan</i>) này. Rất nhiều nền văn hóa khác cũng tổ chức lễ hội vào ngày này hoặc xung quanh ngày này như lễ hội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Yalda&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Yalda (trang chưa được viết)">lễ hội Yalda</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Saturnalia&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Saturnalia (trang chưa được viết)">lễ hội Saturnalia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">lễ Giáng Sinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanukkah" title="Hanukkah">Hanukkah</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Festivus&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Festivus (trang chưa được viết)">lễ hội Festivus</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_Kwanzaa&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội Kwanzaa (trang chưa được viết)">lễ hội Kwanzaa</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_h%E1%BB%99i_HumanLight&action=edit&redlink=1" title="Lễ hội HumanLight (trang chưa được viết)">lễ hội HumanLight</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<div style="background: white; border: solid #aaa 1px; float: right; font-size: 10pt; height: 256px; margin: 4px; position: relative; width: 256px;">
<div style="font-size: 12pt; left: 64px; position: absolute; text-align: center; top: 118px; width: 128px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">24 tiết khí</a></div>
<div style="background: #bfeeef; border: solid #409fa0 1px; height: 16px; left: 33px; position: absolute; text-align: center; top: 39px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_xu%C3%A2n" title="Lập xuân"><small>315°</small></a></div>
<div style="background: #c0f5e7; border: solid #42ad90 1px; height: 16px; left: 16px; position: absolute; text-align: center; top: 62px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_th%E1%BB%A7y" title="Vũ thủy"><small>330°</small></a></div>
<div style="background: #c3fadf; border: solid #48b780 1px; height: 16px; left: 4px; position: absolute; text-align: center; top: 90px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_tr%E1%BA%ADp" title="Kinh trập"><small>345°</small></a></div>
<div style="background: #c8fdd6; border: solid #52bd6f 1px; height: 16px; left: 1px; position: absolute; text-align: center; top: 119px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_ph%C3%A2n" title="Xuân phân"><small>0°</small></a></div>
<div style="background: #cfffcf; border: solid #5fc060 1px; height: 16px; left: 4px; position: absolute; text-align: center; top: 147px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_minh" title="Thanh minh"><small>15°</small></a></div>
<div style="background: #d6fdc8; border: solid #6fbd52 1px; height: 16px; left: 16px; position: absolute; text-align: center; top: 175px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91c_v%C5%A9" title="Cốc vũ"><small>30°</small></a></div>
<div style="background: #dffac3; border: solid #7fb748 1px; height: 16px; left: 33px; position: absolute; text-align: center; top: 198px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_h%E1%BA%A1" title="Lập hạ"><small>45°</small></a></div>
<div style="background: #e7f5c0; border: solid #90ad42 1px; height: 16px; left: 57px; position: absolute; text-align: center; top: 215px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_m%C3%A3n" title="Tiểu mãn"><small>60°</small></a></div>
<div style="background: #eeefbf; border: solid #9fa040 1px; height: 16px; left: 84px; position: absolute; text-align: center; top: 227px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mang_ch%E1%BB%A7ng" title="Mang chủng"><small>75°</small></a></div>
<div style="background: #f5e7c0; border: solid #ad9042 1px; height: 16px; left: 113px; position: absolute; text-align: center; top: 231px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_ch%C3%AD" title="Hạ chí"><small>90°</small></a></div>
<div style="background: #fadfc3; border: solid #b78048 1px; height: 16px; left: 141px; position: absolute; text-align: center; top: 227px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_th%E1%BB%AD" title="Tiểu thử"><small>105°</small></a></div>
<div style="background: #fdd6c8; border: solid #bd6f52 1px; height: 16px; left: 169px; position: absolute; text-align: center; top: 215px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_th%E1%BB%AD" title="Đại thử"><small>120°</small></a></div>
<div style="background: #ffcfcf; border: solid #c0605f 1px; height: 16px; left: 192px; position: absolute; text-align: center; top: 198px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_thu" title="Lập thu"><small>135°</small></a></div>
<div style="background: #fdc8d6; border: solid #bd526f 1px; height: 16px; left: 209px; position: absolute; text-align: center; top: 175px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%AD_th%E1%BB%AD" title="Xử thử"><small>150°</small></a></div>
<div style="background: #fac3df; border: solid #b7487f 1px; height: 16px; left: 221px; position: absolute; text-align: center; top: 147px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_l%E1%BB%99" title="Bạch lộ"><small>165°</small></a></div>
<div style="background: #f5c0e7; border: solid #ad4290 1px; height: 16px; left: 225px; position: absolute; text-align: center; top: 119px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu_ph%C3%A2n" title="Thu phân"><small>180°</small></a></div>
<div style="background: #efbfee; border: solid #a0409f 1px; height: 16px; left: 221px; position: absolute; text-align: center; top: 90px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_l%E1%BB%99" title="Hàn lộ"><small>195°</small></a></div>
<div style="background: #e7c0f5; border: solid #9042ad 1px; height: 16px; left: 209px; position: absolute; text-align: center; top: 62px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0%C6%A1ng_gi%C3%A1ng" title="Sương giáng"><small>210°</small></a></div>
<div style="background: #dfc3fa; border: solid #8048b7 1px; height: 16px; left: 192px; position: absolute; text-align: center; top: 39px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_%C4%91%C3%B4ng" title="Lập đông"><small>225°</small></a></div>
<div style="background: #d6c8fd; border: solid #6f52bd 1px; height: 16px; left: 169px; position: absolute; text-align: center; top: 22px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_tuy%E1%BA%BFt" title="Tiểu tuyết"><small>240°</small></a></div>
<div style="background: #ceceff; border: solid #5f5fc0 1px; height: 16px; left: 141px; position: absolute; text-align: center; top: 10px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_tuy%E1%BA%BFt" title="Đại tuyết"><small>255°</small></a></div>
<div style="background: #c8d6fd; border: solid #526fbd 1px; height: 16px; left: 113px; position: absolute; text-align: center; top: 7px; width: 28px;">
<strong class="selflink"><small>270°</small></strong></div>
<div style="background: #c3defa; border: solid #487fb7 1px; height: 16px; left: 84px; position: absolute; text-align: center; top: 10px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_h%C3%A0n" title="Tiểu hàn"><small>285°</small></a></div>
<div style="background: #c0e7f5; border: solid #4290ad 1px; height: 16px; left: 56px; position: absolute; text-align: center; top: 22px; width: 28px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%C3%A0n" title="Đại hàn"><small>300°</small></a></div>
</div>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%83m_ch%C3%AD" title="Điểm chí">Điểm chí</a> (bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_%C4%91%C3%B4ng_ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Điểm đông chí (trang chưa được viết)">điểm đông chí</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_h%E1%BA%A1_ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Điểm hạ chí (trang chưa được viết)">điểm hạ chí</a>)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%83m_ph%C3%A2n" title="Điểm phân">Điểm phân</a> (bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_xu%C3%A2n_ph%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Điểm xuân phân (trang chưa được viết)">điểm xuân phân</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%83m_thu_ph%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Điểm thu phân (trang chưa được viết)">điểm thu phân</a>)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a" title="Mùa">Các mùa trong năm</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch Trung Quốc">Lịch Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Tiết khí">Tiết khí</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Mặt Trời">Mặt Trời</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A7n_tho%E1%BA%A1i_v%E1%BB%81_M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Thần thoại về Mặt Trời (trang chưa được viết)">Thần thoại về Mặt Trời</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ghi_ch.C3.BA">Ghi chú</span></h2>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ti%E1%BA%BFt_kh%C3%AD" title="Thể loại:Tiết khí">Tiết khí</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%9Di_ti%E1%BA%BFt" title="Thể loại:Thời tiết">Thời tiết</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Thể loại:Mùa đông">Mùa đông</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_v%C3%A0_Ng%C3%A0y_H%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99ng_trong_th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di_Hai" title="Thể loại:Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai">Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_v%C3%A0_Ng%C3%A0y_H%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99ng_trong_th%C3%A1ng_S%C3%A1u" title="Thể loại:Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Sáu">Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Sáu</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto"><i>Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</i> (phim 1937)</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="" data-file-height="48" data-file-width="48" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Tomboy_logo.svg/50px-Tomboy_logo.svg.png" width="50" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Bài viết hoặc đoạn này cần thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú thích nguồn gốc</a> để có thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">kiểm chứng thông tin</a>.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Những nội dung không có nguồn có thể bị <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:C%E1%BA%A7n_d%E1%BA%ABn_ch%E1%BB%A9ng" title="Bản mẫu:Cần dẫn chứng">đặt vấn đề</a> và xóa bỏ. Mời bạn <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29&action=edit">bổ sung</a> chú thích từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ngu%E1%BB%93n_%C4%91%C3%A1ng_tin_c%E1%BA%ADy" title="Wikipedia:Nguồn đáng tin cậy">các nguồn đáng tin cậy</a> để giúp cải thiện bài viết.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #add8e6; font-size: 1.4em; font-style: italic; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Snow_White_1937_poster.png"><img alt="" data-file-height="447" data-file-width="300" height="405" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/4/49/Snow_White_1937_poster.png/272px-Snow_White_1937_poster.png" width="272" /></a>
<div>
Poster gốc của phim tại các rạp</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #add8e6; text-align: center;">Thông tin phim</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đạo diễn</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Cottrell&action=edit&redlink=1" title="William Cottrell (trang chưa được viết)">William Cottrell</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wilfred_Jackson&action=edit&redlink=1" title="Wilfred Jackson (trang chưa được viết)">Wilfred Jackson</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Larry_Morey&action=edit&redlink=1" title="Larry Morey (trang chưa được viết)">Larry Morey</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Perce_Pearce&action=edit&redlink=1" title="Perce Pearce (trang chưa được viết)">Perce Pearce</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ben_Sharpsteen&action=edit&redlink=1" title="Ben Sharpsteen (trang chưa được viết)">Ben Sharpsteen</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sản xuất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walt_Disney" title="Walt Disney">Walt Disney</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tác giả</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dorothy_Ann_Blank&action=edit&redlink=1" title="Dorothy Ann Blank (trang chưa được viết)">Dorothy Ann Blank</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Richard_Creedon&action=edit&redlink=1" title="Richard Creedon (trang chưa được viết)">Richard Creedon</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Merrill_De_Maris&action=edit&redlink=1" title="Merrill De Maris (trang chưa được viết)">Merrill De Maris</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Otto_Englander&action=edit&redlink=1" title="Otto Englander (trang chưa được viết)">Otto Englander</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Earl_Hurd&action=edit&redlink=1" title="Earl Hurd (trang chưa được viết)">Earl Hurd</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dick_Rickard&action=edit&redlink=1" title="Dick Rickard (trang chưa được viết)">Dick Rickard</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ted_Sears&action=edit&redlink=1" title="Ted Sears (trang chưa được viết)">Ted Sears</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Webb_Smith&action=edit&redlink=1" title="Webb Smith (trang chưa được viết)">Webb Smith</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gustaf_Tenggren&action=edit&redlink=1" title="Gustaf Tenggren (trang chưa được viết)">Gustaf Tenggren</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_em_nh%C3%A0_Grimm" title="Anh em nhà Grimm">Anh em nhà Grimm</a> (truyện cổ dân gian)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diễn viên</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adriana_Caselotti&action=edit&redlink=1" title="Adriana Caselotti (trang chưa được viết)">Adriana Caselotti</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lucille_La_Verne&action=edit&redlink=1" title="Lucille La Verne (trang chưa được viết)">Lucille La Verne</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pinto_Colvig&action=edit&redlink=1" title="Pinto Colvig (trang chưa được viết)">Pinto Colvig</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Roy_Atwell&action=edit&redlink=1" title="Roy Atwell (trang chưa được viết)">Roy Atwell</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eddie_Collins&action=edit&redlink=1" title="Eddie Collins (trang chưa được viết)">Eddie Collins</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Billy_Gilbert&action=edit&redlink=1" title="Billy Gilbert (trang chưa được viết)">Billy Gilbert</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Scotty_Mattraw&action=edit&redlink=1" title="Scotty Mattraw (trang chưa được viết)">Scotty Mattraw</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Otis_Harlan&action=edit&redlink=1" title="Otis Harlan (trang chưa được viết)">Otis Harlan</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Harry_Stockwell&action=edit&redlink=1" title="Harry Stockwell (trang chưa được viết)">Harry Stockwell</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Phát hành</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=RKO_Radio_Pictures&action=edit&redlink=1" title="RKO Radio Pictures (trang chưa được viết)">RKO Radio Pictures</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Công chiếu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_2" title="8 tháng 2">8 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1938" title="1938">1938</a> (Hoa Kỳ)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Độ dài</th>
<td>83 phút</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Quốc gia</th>
<td><img alt="Cờ Hoa Kỳ" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/22px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="22" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ</th>
<td>Tiếng Anh</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kinh phí</th>
<td>$1,488,000 <sup class="reference" id="cite_ref-the-numbers.com_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#cite_note-the-numbers.com-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Doanh thu</th>
<td>$416 triệu <sup class="reference" id="cite_ref-the-numbers.com_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#cite_note-the-numbers.com-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
</tbody></table>
<i><b>Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</b></i> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <b>Snow White and the Seven Dwarfs</b>) là phim hoạt hình điện ảnh được sản xuất năm 1937, phim hoạt hình điện ảnh đầu tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walt_Disney" title="Walt Disney">Walt Disney</a>.
Mặc dù không phải phim hoạt hình điện ảnh đầu tiên được sản xuất (phim
El Apóstol của Argentina năm 1917 có thể là phim đầu tiên hoặc phim Cuộc
phiêu lưu của hoàng tử Achmed năm 1926), Bạch Tuyết và Bảy chú lùn là
bộ phim hoạt hình điện ảnh đầu tiên thành công rộng rãi trong cộng đồng
nói tiếng Anh và là phim đầu tiên sử dụng âm thanh-trên-phim (Quirino
Cristiani sử dụng âm thanh trên đĩa năm 1931). Bạch Tuyết cũng là phim
đầu tiên được quay bằng công nghệ Technicolor.<br />
Bạch Tuyết của Walt Disney được công chiếu đầu tiên tại rạp Carthay
Circle vào ngày 21 tháng 12 năm 1937 và được phát hành tới các rạp khác
thông qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=RKO_Radio_Pictures&action=edit&redlink=1" title="RKO Radio Pictures (trang chưa được viết)">RKO Radio Pictures</a> vào ngày <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=8_th%C3%A1ng_2,_1938&action=edit&redlink=1" title="8 tháng 2, 1938 (trang chưa được viết)">8 tháng 2, 1938</a>. Phim được chuyển thể từ truyện cổ Grimm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt" title="Nàng Bạch Tuyết">Nàng Bạch Tuyết</a>
bởi các họa sĩ Dorothy Ann Blank, Richard Creedon, Merrill De Maris,
Otto Englander, Earl Hurd, Dick Rickard, Ted Sears và Webb Smith. Giám
đốc giám sát là David Hand và William Cottrell, Wilfred Jackson, Larry
Morey (1905-1971), Pearce Perce, và Ben Sharpsteen đạo diễn các cảnh
riêng lẻ của phim.<br />
<i>Nàng Bạch Tuyết</i> là một trong số hai phim hoạt hình điện ảnh
được xếp hạng vào danh sách của Viện Phim Mỹ cho 100 Phim Mỹ hay nhất
mọi thời đại vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1997" title="1997">1997</a> (cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fantasia" title="Fantasia">Fantasia</a>),
xếp hạng 49. Phim này đạt được thứ hạng cao hơn (thứ 34) trong danh
sách cập nhật năm 2007, lần này là phim hoạt hinh điện ảnh truyền thống
duy nhất trong danh sách.<br />
Vào 1989, Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn được đưa vào Tàng thư phim
Quốc gia Mỹ và được coi là "có ý nghĩa quan trọng về văn hóa, lịch sử,
và thẩm mỹ."<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#C.E1.BB.91t_truy.E1.BB.87n"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Cốt truyện</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#Chuy.E1.BB.87n_h.E1.BA.ADu_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chuyện hậu trường</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#L.E1.BB.93ng_ti.E1.BA.BFng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Lồng tiếng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#Nh.E1.BA.A1c_phim"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Nhạc phim</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.91t_truy.E1.BB.87n">Cốt truyện</span></h2>
Sau phần mở đầu phim kể lại rằng Bạch Tuyết là một công chúa sống với
mẹ kế là mụ hoàng hậu xinh đẹp nhưng rất phù phiếm và có nhiều quyền
năng siêu nhiên đang nắm giữ vương quốc trong tay sau khi cha mẹ nàng
qua đời. Mụ sợ mình không đẹp hơn Bạch Tuyết liền đày đọa nàng phải sống
như một con người hầu rách rưới Hoàng hậu mới có một chiếc gương thần
và hàng ngày đều hỏi gương thần: "Gương kia ngự ở trên tường, Thế gian
ai đẹp được dường như ta?". Gương thần luôn trả lời "Muôn thưa hoàng
hậu, bà là người đẹp nhất. Nhưng một ngày kia, khi Bạch Tuyết vừa lớn,
khi hoàng hậu hỏi gương lại đựoc gương trả lời "Xưa kia bà đẹp nhất
trần, ngày nay Bạch Tuyết muôn phần đẹp hơn"<br />
Hoàng hậu nổi lòng ghen tức và ra lệnh cho một tên thợ săn mang Bạch
Tuyết vào rừng để giết và mang tim về làm chứng. Người thợ săn tốt bụng
không đành lòng giết Bạch Tuyết bèn tha cho nàng và giết một con heo để
lấy tim mang về cho Hoàng hậu.<br />
Bạch Tuyết lang thang đi mãi trong rừng tới khi đến được một túp lều
nhỏ của 7 chú lùn. Thấy túp lều bẩn thĩu, dơ dáy, nàng nghĩ rằng đây là
lều của những đứa trẻ mồ côi không ai chăm sóc nên liền ra tay dọn dẹp
giặt giữ vệ sinh ngôn nhà đến tận khuya. Nàng ngủ thiếp đi trên 7 cái
người ghi tên:Doc, Grumpy, Happy, Sleepy, Bashful, Sneezy, and Dopey thì
vừa lúc đó các chú lùn về tới. Họ thông cảm và để nàng ở lại. Từ đó,
Bạch Tuyết chăm nom ngôi nhà cho các chú lùn đi làm ở mỏ đá quý. Hoàng
Hậu lại được một phen hoảng hồn và tức giận khi hỏi gương thần và được
gương thần trả lời: "Xưa kia bà đẹp nhất trần, giờ đây Bạch Tuyết muôn
phần đẹp hơn, Nhà nàng ở cách núi non, tại nhà của bảy chú lùn xa xa" và
trái tim bà đang cầm là tim lợn.<br />
Hoàng hậu đã cải trang thành một bà già xấu xí mang theo trái táo có
bỏ bùa "Sleeping Death" cắn vào sẽ thiếp đi như đã chết, chỉ có nụ hôn
tình yêu đích thực mới cứu được. Mụ nghĩ rằng bọn lùn không biết nên sẽ
chôn sống Bạch Tuyết khiến không ai có thể hôn nàng để phá giải lời
nguyền nữa. Mụ tới nhà các chú lùn nói chuyện với Bạch Tuyết, Bạch Tuyết
ngần ngại không mở cửa. Mụ vờ ngất xỉu vì mệt. Bạch Tuyết mủi lòng nên
trúng kế ngay. Thú rừng thấy Bạch Tuyết mời mụ vô nhà liền chạy báo các
chú lùn, nhưng khi họ về thì Bạch Tuyết đã trúng độc sau khi nghe lời dụ
dỗ ngon ngọt của mụ ta mà cắn trái táo độc. Các chú lùn liền truy sát
mụ hoàng hậu độc ác. Mụ liền tìm cách cho đá đè chết họ nhưng ông Trời
đã kịp cho sấm sét đánh ngã mụ xuống vực sâu, chết mất xác.<br />
Các chú lùn không nỡ chôn Bạch Tuyết vì nàng chết mà như ngủ (thật ra
là ngủ... thật), vẫn xinh đẹp như xưa, liền cho vào quan tài bằng thủy
tinh, ngày đêm than khóc. Thời gian trôi qua, một hoàng tử vốn đã từng
gặp và từng yêu Bạch Tuyết đi ngang qua và thấy nàng trong cô quan tài
thủy tinh. Hoàng tử nhận ra người xưa vô cùng đau xót, liến đến hôn nàng
khiến lời nguyền hóa giải. Hoàng tử và Bạch Tuyết về kinh đô sống hạnh
phúc trọn đời.<br />
<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chuy.E1.BB.87n_h.E1.BA.ADu_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng">Chuyện hậu trường</span></h2>
Với một cốt truyện quá quen thuộc với thiếu nhi và cả người lớn, ban
lãnh đạo hãng phim Walt Disney thời bấy giờ thực sự băn khoăn liệu một
cô gái được vẽ bằng tay có đủ sức thu hút sự chú ý người xem, nếu có thì
hình ảnh ấy có giống như trong tưởng tượng của họ. Nhưng Bạch Tuyết và 7
người bạn của cô đã mang đến cho người xem một bộ phim hết sức ngọt
ngào. Ấn tượng của hoạt hình này được tạo nên trước hết từ tài năng của
các nghệ sĩ của Walt Disney, họ đã sáng tạo ra những màu sắc sáng đẹp,
khung cảnh nền có độ sâu, nhân vật sống động.<br />
Khó khăn nhất là nhân vật chính, nàng Bạch Tuyết. Nhân vật này phải
là một cô gái rất xinh, duyên dáng, ngây thơ, vị tha, nhạy cảm và phải
có một dáng đi uyển chuyển, nhẹ nhàng. Thật là một nhân vật đẹp như một
siêu sao màn bạc và hoàn toàn tự nhiên như một con người thật ngoài đời.
Để thực hiện ý đồ đó, Disney đã cất công tìm kiếm và chọn lựa từ rất
nhiều diễn viên ra ứng cử. Cuối cùng, một cô bé 17 tuổi, là con của một
ông chủ trường múa đã lọt vào mắt của Disney. Cô bé có dáng người mảnh
mai, mềm mại được chọn làm người mẫu để các họa sĩ phát họa, ghi chép,
nghiên cứu thể hiện.<br />
Việc chọn giọng cho nàng Bạch Tuyết này cũng thật công phu. Nhiều
ngày liền, Disney ngồi trong phòng ngăn riêng để nghe tiếng nói của các
cô gái đến thử giọng cho Bạch Tuyết. Cuối cùng một giọng nói trong như
pha lê, long lanh như bạc, ngân rung như họa mi của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adriana_Caselotti&action=edit&redlink=1" title="Adriana Caselotti (trang chưa được viết)">Adriana Caselotti</a> - xuất thân từ gia đình nghệ sĩ hát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Opera" title="Opera">opera</a> được Disney chọn.<br />
Bên cạnh chất lượng hình ảnh đẹp, những giai điệu tuyệt vời của các bản nhạc <i>Someday My Prince Will Come</i>, <i>Heigh-Ho</i> hay <i>Whistle While You Work</i> là những nét vẽ mang giai điệu khiến bức tranh Bạch Tuyết và 7 Chú Lùn càng xứng tầm tuyệt tác.<br />
Ngoài ra, có rất nhiều điều thú vị trong quá trình sản xuất bộ phim
này. Người ta đã liệt kê ra 50 ý tưởng khi sáng tạo 7 chú lùn và đặt tên
cho họ theo đặc điểm hay tính cách. Nào là Awful, Biggy, Blabby, Dirty,
Gabby, Gaspy, Gloomy, Hoppy, Hotsy, Jaunty, Jumpy, Nifty, Shifty...
Chốt lại danh sách này, có 7 cái tên chính thức được chọn đó là Doc
(Thầy Lang), Happy (Vui Vẻ), Sneezy (Hắt Hơi), Sleepy (Ngái Ngủ),
Bashful (Bẽn Lẽn), Dopey (Ngốc Nghếch) và Grumpy (Gắt Gỏng). Ngoài ra,
nhân vật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%AD" title="Hoàng tử">Hoàng tử</a>
từng được dự tính là nhân vật chính nhưng việc xây dựng hình ảnh cho
anh ta gặp nhiều khó khăn nên họ quyết định "đẩy" xuống làm diễn viên
nền.<br />
Trước khi <i>Snow White and the Seven Dwarfs</i> ra lò, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hollywood" title="Hollywood">Hollywood</a>
từng không mấy tin tưởng vào khả năng thành công của nó và coi đây là
một dự án điên rồ không đem lại lợi ích gì cho Walt Disney.<br />
Nhưng trái với suy nghĩ của nhiều người, và ngay cả mối lo lắng của
chính những người tham gia sản xuất, bộ phim đã nhận Giải thưởng Danh dự
bao gồm 1 tượng lớn và 7 tượng nhỏ. Khi Disney tung ra đĩa DVD vào ngày
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_10" title="5 tháng 10">5 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a>, ngay trong ngày đầu tiên 1 triệu bản đã bán.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.93ng_ti.E1.BA.BFng">Lồng tiếng</span></h2>
<ul>
<li>Snow White - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adriana_Caselotti&action=edit&redlink=1" title="Adriana Caselotti (trang chưa được viết)">Adriana Caselotti</a></li>
<li>The Queen - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lucille_LaVerne&action=edit&redlink=1" title="Lucille LaVerne (trang chưa được viết)">Lucille LaVerne</a></li>
<li>Doc -<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Roy_Atwell&action=edit&redlink=1" title="Roy Atwell (trang chưa được viết)">Roy Atwell</a></li>
<li>Happy - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Otis_Harlan&action=edit&redlink=1" title="Otis Harlan (trang chưa được viết)">Otis Harlan</a></li>
<li>Grumpy - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pinto_Colvig&action=edit&redlink=1" title="Pinto Colvig (trang chưa được viết)">Pinto Colvig</a></li>
<li>Sleepy - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pinto_Colvig&action=edit&redlink=1" title="Pinto Colvig (trang chưa được viết)">Pinto Colvig</a></li>
<li>Bashful - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Scotty_Mattraw&action=edit&redlink=1" title="Scotty Mattraw (trang chưa được viết)">Scotty Mattraw</a></li>
<li>Sneezy - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Billy_Gilbert&action=edit&redlink=1" title="Billy Gilbert (trang chưa được viết)">Billy Gilbert</a></li>
<li>Dopey - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eddie_Collins&action=edit&redlink=1" title="Eddie Collins (trang chưa được viết)">Eddie Collins</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.A1c_phim">Nhạc phim</span></h2>
Bài hát nổi bật nhất trong phim là "Heigh-Ho".<br />
Ngoài ra còn có:<br />
<ul>
<li>"I'm Wishing/One Song"</li>
<li>"With a Smile and a Song"</li>
<li>"Whistle While You Work"</li>
<li>"Bluddle-Uddle-Um-Dum"</li>
<li>"The Silly Song"</li>
<li>"Some Day My Prince Will Come"</li>
<li>Heigh Ho</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-the-numbers.com-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#cite_ref-the-numbers.com_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29#cite_ref-the-numbers.com_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.the-numbers.com/movies/1937/0SWSD.php" rel="nofollow">http://www.the-numbers.com/movies/1937/0SWSD.php</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.imdb.com/title/tt0029583/" rel="nofollow"><i>Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</i></a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet_Movie_Database" title="Internet Movie Database">Internet Movie Database</a></li>
</ul>
<div class="noprint tright portal" style="border: solid #aaa 1px; margin: 0.5em 0 0.5em 1em;">
<table style="background: #f9f9f9; font-size: 85%; line-height: 110%; max-width: 175px;">
<tbody>
<tr valign="middle">
<td style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Disney" title="Chủ đề"><img alt="" data-file-height="28" data-file-width="32" height="28" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" width="32" /></a></td>
<td style="font-style: italic; font-weight: bold; padding: 0 0.2em; vertical-align: middle;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Disney" title="Chủ đề:Disney">Chủ đề Disney</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phim_ho%E1%BA%A1t_h%C3%ACnh_chi%E1%BA%BFu_r%E1%BA%A1p_c%E1%BB%A7a_Disney" title="Danh sách các phim hoạt hình chiếu rạp của Disney">Các phim hoạt hình chiếu rạp của Disney</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phim_c%E1%BB%A7a_Walt_Disney_Animation_Studios" title="Danh sách các phim của Walt Disney Animation Studios">Phim của</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Walt_Disney_Animation_Studios" title="Walt Disney Animation Studios">Walt Disney<br />
Animation Studios</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><strong class="selflink">Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn</strong></i> (1937)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pinocchio_%28phim_1940%29" title="Pinocchio (phim 1940)">Pinocchio</a></i> (1940)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantasia_%28phim%29&action=edit&redlink=1" title="Fantasia (phim) (trang chưa được viết)">Fantasia</a></i> (1940)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dumbo" title="Dumbo">Dumbo</a></i> (1941)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bambi" title="Bambi">Bambi</a></i> (1942)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saludos_Amigos&action=edit&redlink=1" title="Saludos Amigos (trang chưa được viết)">Saludos Amigos</a></i> (1942)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Three_Caballeros&action=edit&redlink=1" title="The Three Caballeros (trang chưa được viết)">The Three Caballeros</a></i> (1944)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Make_Mine_Music" title="Make Mine Music">Make Mine Music</a></i> (1946)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fun_and_Fancy_Free&action=edit&redlink=1" title="Fun and Fancy Free (trang chưa được viết)">Fun and Fancy Free</a></i> (1947)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Melody_Time&action=edit&redlink=1" title="Melody Time (trang chưa được viết)">Melody Time</a></i> (1948)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Adventures_of_Ichabod_and_Mr._Toad&action=edit&redlink=1" title="The Adventures of Ichabod and Mr. Toad (trang chưa được viết)">The Adventures of Ichabod and Mr. Toad</a></i> (1949)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4_b%C3%A9_L%E1%BB%8D_Lem_%28phim_1950%29" title="Cô bé Lọ Lem (phim 1950)">Cô bé Lọ Lem</a></i> (1950)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alice_%E1%BB%9F_x%E1%BB%A9_s%E1%BB%9F_th%E1%BA%A7n_ti%C3%AAn_%28phim_1951%29" title="Alice ở xứ sở thần tiên (phim 1951)">Alice ở xứ sở thần tiên</a></i> (1951)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Peter_Pan_%28phim_1953%29&action=edit&redlink=1" title="Peter Pan (phim 1953) (trang chưa được viết)">Peter Pan</a></i> (1953)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_th%C6%B0_v%C3%A0_ch%C3%A0ng_lang_thang" title="Tiểu thư và chàng lang thang">Tiểu thư và chàng lang thang</a></i> (1955)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%B9p_ng%E1%BB%A7_trong_r%E1%BB%ABng_%28phim_1959%29" title="Người đẹp ngủ trong rừng (phim 1959)">Người đẹp ngủ trong rừng</a></i> (1959)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99t_tr%C4%83m_linh_m%E1%BB%99t_ch%C3%BA_ch%C3%B3_%C4%91%E1%BB%91m_%28phim%29" title="Một trăm linh một chú chó đốm (phim)">Một trăm linh một chú chó đốm</a></i> (1961)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Sword_in_the_Stone_%28phim%29&action=edit&redlink=1" title="The Sword in the Stone (phim) (trang chưa được viết)">The Sword in the Stone</a></i> (1963)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2u_chuy%E1%BB%87n_r%E1%BB%ABng_xanh_%28phim_1967%29" title="Câu chuyện rừng xanh (phim 1967)">Câu chuyện rừng xanh</a></i> (1967)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Aristocats" title="The Aristocats">Gia đình mèo quý tộc</a></i> (1970)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Robin_Hood_%28phim_1973%29" title="Robin Hood (phim 1973)">Robin Hood</a></i> (1973)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Many_Adventures_of_Winnie_the_Pooh&action=edit&redlink=1" title="The Many Adventures of Winnie the Pooh (trang chưa được viết)">The Many Adventures of Winnie the Pooh</a></i> (1977)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_vi%C3%AAn_c%E1%BB%A9u_h%E1%BB%99" title="Nhân viên cứu hộ">Nhân viên cứu hộ</a></i> (1977)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1o_v%C3%A0_ch%C3%B3_s%C4%83n" title="Cáo và chó săn">Cáo và chó săn</a></i> (1981)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1c_d%E1%BA%A7u_%C4%91en_%28phim%29" title="Vạc dầu đen (phim)">Vạc dầu đen</a></i> (1985)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Great_Mouse_Detective&action=edit&redlink=1" title="The Great Mouse Detective (trang chưa được viết)">The Great Mouse Detective</a></i> (1986)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oliver_%26_Company&action=edit&redlink=1" title="Oliver & Company (trang chưa được viết)">Oliver & Company</a></i> (1988)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_ti%C3%AAn_c%C3%A1_%28phim_1989%29" title="Nàng tiên cá (phim 1989)">Nàng tiên cá</a></i> (1989)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Rescuers_Down_Under&action=edit&redlink=1" title="The Rescuers Down Under (trang chưa được viết)">The Rescuers Down Under</a></i> (1990)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%B9p_v%C3%A0_qu%C3%A1i_th%C3%BA_%28phim_1991%29" title="Người đẹp và quái thú (phim 1991)">Người đẹp và Quái thú</a></i> (1991)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aladdin_%28phim_Disney_1992%29" title="Aladdin (phim Disney 1992)">Aladdin và cây đèn thần</a></i> (1992)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_s%C6%B0_t%E1%BB%AD" title="Vua sư tử">Vua sư tử</a></i> (1994)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pocahontas_%28phim_1995%29" title="Pocahontas (phim 1995)">Pocahontas</a></i> (1995)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%B1ng_g%C3%B9_nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_%C4%90%E1%BB%A9c_B%C3%A0_%28phim_1996%29" title="Thằng gù nhà thờ Đức Bà (phim 1996)">Thằng gù nhà thờ Đức Bà</a></i> (1996)</li>
<li><i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hercules_%28phim_1997%29" title="Hercules (phim 1997)">Hercules</a></i> (1997)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_M%E1%BB%99c_Lan_%28phim%29" title="Hoa Mộc Lan (phim)">Hoa Mộc Lan</a></i> (1998)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tarzan_%28phim_1999%29" title="Tarzan (phim 1999)">Tarzan</a></i> (1999)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fantasia_2000&action=edit&redlink=1" title="Fantasia 2000 (trang chưa được viết)">Fantasia 2000</a></i> (1999)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinosaur_%28film%29&action=edit&redlink=1" title="Dinosaur (film) (trang chưa được viết)">Dinosaur</a></i> (2000)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Emperor%27s_New_Groove&action=edit&redlink=1" title="The Emperor's New Groove (trang chưa được viết)">The Emperor's New Groove</a></i> (2000)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Atlantis:_%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_th%E1%BA%A5t_l%E1%BA%A1c" title="Atlantis: Đế chế thất lạc">Atlantis: Đế chế thất lạc</a></i> (2001)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lilo_%26_Stitch" title="Lilo & Stitch">Lilo & Stitch</a></i> (2002)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Treasure_Planet&action=edit&redlink=1" title="Treasure Planet (trang chưa được viết)">Treasure Planet</a></i> (2002)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brother_Bear&action=edit&redlink=1" title="Brother Bear (trang chưa được viết)">Brother Bear</a></i> (2003)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4i_nh%C3%A0_tr%C3%AAn_n%C3%BAi_%28phim_2004%29" title="Ngôi nhà trên núi (phim 2004)">Ngôi nhà trên núi</a></i> (2004)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chicken_Little_%282005_film%29&action=edit&redlink=1" title="Chicken Little (2005 film) (trang chưa được viết)">Chicken Little</a></i> (2005)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%B7p_g%E1%BB%A1_gia_%C4%91%C3%ACnh_Robinson" title="Gặp gỡ gia đình Robinson">Gặp gỡ gia đình Robinson</a></i> (2007)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tia_ch%E1%BB%9Bp_%28phim_2008%29" title="Tia chớp (phim 2008)">Tia chớp</a></i> (2008)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ch%C3%BAa_v%C3%A0_ch%C3%A0ng_%E1%BA%BEch" title="Công chúa và chàng Ếch">Công chúa và chàng Ếch</a></i> (2009)</li>
<li><i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%A0ng_c%C3%B4ng_ch%C3%BAa_t%C3%B3c_m%C3%A2y" title="Nàng công chúa tóc mây">Nàng công chúa tóc mây</a></i> (2010)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Winnie_the_Pooh_%28phim%29&action=edit&redlink=1" title="Winnie the Pooh (phim) (trang chưa được viết)">Winnie the Pooh</a></i> (2011)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wreck-It_Ralph" title="Wreck-It Ralph">Wreck-It Ralph</a></i> (2012)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng_b%C4%83ng_gi%C3%A1_%28phim_2013%29" title="Nữ hoàng băng giá (phim 2013)">Nữ hoàng băng giá</a></i> (2013)</li>
<li><i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Big_Hero_6_%28phim%29" title="Big Hero 6 (phim)">Big Hero 6</a></i> (2014)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zootopia_%28phim%29&action=edit&redlink=1" title="Zootopia (phim) (trang chưa được viết)">Zootopia</a></i> (2016)</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Các phim người đóng<br />
có hoạt hình</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Reluctant_Dragon_%28film%29&action=edit&redlink=1" title="The Reluctant Dragon (film) (trang chưa được viết)">The Reluctant Dragon</a></i> (1941)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victory_Through_Air_Power_%28film%29&action=edit&redlink=1" title="Victory Through Air Power (film) (trang chưa được viết)">Victory Through Air Power</a></i> (1943)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Song_of_the_South&action=edit&redlink=1" title="Song of the South (trang chưa được viết)">Song of the South</a></i> (1946)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=So_Dear_to_My_Heart&action=edit&redlink=1" title="So Dear to My Heart (trang chưa được viết)">So Dear to My Heart</a></i> (1949)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mary_Poppins_%28film%29&action=edit&redlink=1" title="Mary Poppins (film) (trang chưa được viết)">Mary Poppins</a></i> (1964)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bedknobs_and_Broomsticks&action=edit&redlink=1" title="Bedknobs and Broomsticks (trang chưa được viết)">Bedknobs and Broomsticks</a></i> (1971)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pete%27s_Dragon&action=edit&redlink=1" title="Pete's Dragon (trang chưa được viết)">Pete's Dragon</a></i> (1977)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Who_Framed_Roger_Rabbit&action=edit&redlink=1" title="Who Framed Roger Rabbit (trang chưa được viết)">Who Framed Roger Rabbit</a></i> (1988)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Enchanted_%28phim%29" title="Enchanted (phim)">Chuyện thần tiên ở New York</a></i> (2007)</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Phim của<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=DisneyToon_Studios&action=edit&redlink=1" title="DisneyToon Studios (trang chưa được viết)">DisneyToon Studios</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=DuckTales_the_Movie:_Treasure_of_the_Lost_Lamp&action=edit&redlink=1" title="DuckTales the Movie: Treasure of the Lost Lamp (trang chưa được viết)">DuckTales the Movie: Treasure of the Lost Lamp</a></i> (1990)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=A_Goofy_Movie&action=edit&redlink=1" title="A Goofy Movie (trang chưa được viết)">A Goofy Movie</a></i> (1995)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Doug%27s_1st_Movie&action=edit&redlink=1" title="Doug's 1st Movie (trang chưa được viết)">Doug's 1st Movie</a></i> (1999)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Tigger_Movie&action=edit&redlink=1" title="The Tigger Movie (trang chưa được viết)">The Tigger Movie</a></i> (2000)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Recess:_School%27s_Out&action=edit&redlink=1" title="Recess: School's Out (trang chưa được viết)">Recess: School's Out</a></i> (2001)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Return_to_Never_Land&action=edit&redlink=1" title="Return to Never Land (trang chưa được viết)">Return to Never Land</a></i> (2002)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Jungle_Book_2" title="The Jungle Book 2">The Jungle Book 2</a></i> (2003)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Piglet%27s_Big_Movie&action=edit&redlink=1" title="Piglet's Big Movie (trang chưa được viết)">Piglet's Big Movie</a></i> (2003)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Teacher%27s_Pet_%282004_film%29&action=edit&redlink=1" title="Teacher's Pet (2004 film) (trang chưa được viết)">Teacher's Pet</a></i> (2004)</li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pooh%27s_Heffalump_Movie&action=edit&redlink=1" title="Pooh's Heffalump Movie (trang chưa được viết)">Pooh's Heffalump Movie</a></i> (2005)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bambi_II" title="Bambi II">Bambi II</a></i> (2006)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_m%C3%A1y_bay_%28phim%29" title="Thế giới máy bay (phim)">Thế giới máy bay</a></i> (2013)</li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_h%C3%B9ng_v%C3%A0_Bi%E1%BB%83n_l%E1%BB%ADa_%28phim%29" title="Anh hùng và Biển lửa (phim)">Anh hùng và Biển lửa</a></i> (2014)</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Các danh sách<br />
liên quan</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Walt_Disney_Classics&action=edit&redlink=1" title="Walt Disney Classics (trang chưa được viết)">List of Walt Disney Classics</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_Walt_Disney_and_Buena_Vista_video_releases&action=edit&redlink=1" title="List of Walt Disney and Buena Vista video releases (trang chưa được viết)">List of Walt Disney and Buena Vista video releases</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_unproduced_Disney_animated_shorts_and_feature_films&action=edit&redlink=1" title="List of unproduced Disney animated shorts and feature films (trang chưa được viết)">List of unproduced Disney animated shorts and feature films</a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2">
<div>
<ul>
<li><b><img alt="Wikipedia book" data-file-height="185" data-file-width="180" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Symbol_book_class2.svg/16px-Symbol_book_class2.svg.png" width="16" /> <a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Book:Disney_theatrical_animated_features" title="en:Book:Disney theatrical animated features">Sách</a></b></li>
<li><b><img alt="Category" data-file-height="31" data-file-width="36" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/48/Folder_Hexagonal_Icon.svg/16px-Folder_Hexagonal_Icon.svg.png" width="16" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phim_ho%E1%BA%A1t_h%C3%ACnh_c%E1%BB%A7a_Disney" title="Thể loại:Danh sách các phim hoạt hình của Disney">Thể loại</a></b></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/N%C3%A0ng_B%E1%BA%A1ch_Tuy%E1%BA%BFt_v%C3%A0_b%E1%BA%A3y_ch%C3%BA_l%C3%B9n_%28phim_1937%29" title="commons:Special:Search/Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (phim 1937)"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Snow_White_and_the_Seven_Dwarfs_%281937_film%29?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (phim 1937) trên Wikimedia Commons">Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (phim 1937)</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-fr-fa"></span> <span id="interwiki-sv-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Thể loại:Phim tiếng Anh">Phim tiếng Anh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_ho%E1%BA%A1t_h%C3%ACnh_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Phim hoạt hình Mỹ">Phim hoạt hình Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_h%C3%A3ng_Walt_Disney" title="Thể loại:Phim hãng Walt Disney">Phim hãng Walt Disney</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_l%C6%B0u_tr%E1%BB%AF_phim_Qu%E1%BB%91c_gia_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Phim của Viện lưu trữ phim Quốc gia Mỹ">Phim của Viện lưu trữ phim Quốc gia Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_nh%E1%BA%A1c_k%E1%BB%8Bch_c%E1%BB%A7a_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Phim nhạc kịch của Mỹ">Phim nhạc kịch của Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%E1%BB%AFng_n%C3%A0ng_c%C3%B4ng_ch%C3%BAa_Disney" title="Thể loại:Những nàng công chúa Disney">Những nàng công chúa Disney</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_d%E1%BB%B1a_theo_truy%E1%BB%87n_c%E1%BB%95_Grimm" title="Thể loại:Phim dựa theo truyện cổ Grimm">Phim dựa theo truyện cổ Grimm</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_chuy%E1%BB%83n_th%E1%BB%83" title="Thể loại:Phim chuyển thể">Phim chuyển thể</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_d%E1%BB%B1a_theo_truy%E1%BB%87n_c%E1%BB%95_t%C3%ADch" title="Thể loại:Phim dựa theo truyện cổ tích">Phim dựa theo truyện cổ tích</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_thi%E1%BA%BFu_nhi_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Phim thiếu nhi Mỹ">Phim thiếu nhi Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_1937" title="Thể loại:Phim 1937">Phim 1937</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_l%C3%A3ng_m%E1%BA%A1n_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_c%E1%BB%A7a_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thể loại:Phim lãng mạn tưởng tượng của Hoa Kỳ">Phim lãng mạn tưởng tượng của Hoa Kỳ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phim_ho%E1%BA%A1t_h%C3%ACnh_c%E1%BB%A7a_Disney" title="Thể loại:Danh sách các phim hoạt hình của Disney">Danh sách các phim hoạt hình của Disney</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_c%E1%BB%A7a_Walt_Disney_Pictures" title="Thể loại:Phim của Walt Disney Pictures">Phim của Walt Disney Pictures</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_l%E1%BA%A5y_b%E1%BB%91i_c%E1%BA%A3nh_%E1%BB%9F_th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Trung_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Phim lấy bối cảnh ở thời kỳ Trung Cổ">Phim lấy bối cảnh ở thời kỳ Trung Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c_l%C6%B0u_tr%E1%BB%AF_t%E1%BA%A1i_C%C6%A1_quan_l%C6%B0u_tr%E1%BB%AF_phim_Qu%E1%BB%91c_gia_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thể loại:Phim được lưu trữ tại Cơ quan lưu trữ phim Quốc gia Hoa Kỳ">Phim được lưu trữ tại Cơ quan lưu trữ phim Quốc gia Hoa Kỳ</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-style" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Tango style Wikipedia Icon.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="48" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Tango_style_Wikipedia_Icon.svg/48px-Tango_style_Wikipedia_Icon.svg.png" width="48" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Đây là một bài <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:B%C3%A0i_m%E1%BB%93_c%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Wikipedia:Bài mồ côi (trang chưa được viết)">mồ côi</a> vì không có hoặc ít có bài khác <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Whatlinkshere&target=Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva&namespace=0">liên kết đến nó</a>.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Xin hãy tạo liên kết đến bài này trong các bài của các <a class="external text" href="http://www.google.com/search?hl=en&as_qdr=all&q=+site%3Avi.wikipedia.org+%22Nh%C3%A0+th%E1%BB%9D+ch%C3%ADnh+t%C3%B2a+%C4%90%E1%BB%A9c+M%E1%BA%B9+V%C3%B4+Nhi%E1%BB%85m+Moskva%22" rel="nofollow">chủ đề liên quan</a>. <i>(tháng 11 2013)</i></span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<table class="infobox vcard" style="font-size: 90%; text-align: left; width: 300px;">
<tbody>
<tr style="background-color: lightgrey;">
<th class="fn org" colspan="2" style="font-size: larger; text-align: center;">Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva<br />
<small>Собор Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии</small></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Moscow,_Catholic_Church_in_Presnya.jpg"><img alt="" data-file-height="1012" data-file-width="957" height="264" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/Moscow%2C_Catholic_Church_in_Presnya.jpg/250px-Moscow%2C_Catholic_Church_in_Presnya.jpg" width="250" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background-color: lightgrey; text-align: center;">Thông tin cơ bản</th>
</tr>
<tr>
<th>Vị trí</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a></td>
</tr>
<tr>
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Hệ tọa độ địa lý</a></th>
<td><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva&params=55.767279_N_37.571760_E_type:landmark" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này">55,767279°B 37,57176°Đ</span></span></a></span></span><span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva&params=55.767279_N_37.571760_E_type:landmark" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dec" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này">55,767279°B 37,57176°Đ</span></span></a></span></span></span></span></td>
</tr>
<tr class="note">
<th>Tước hiệu giáo hội<br />
hoặc tổ chức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a" title="Nhà thờ chính tòa">Nhà thờ chính tòa</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background-color: lightgrey; text-align: center;">Mô tả kiến trúc</th>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background-color: lightgrey; text-align: center;">Thông số kỹ thuật</th>
</tr>
</tbody></table>
<b>Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva</b> hay <b>Nhà thờ chính tòa Đức Maria vô nhiễm nguyên tội Moskva</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <span lang="ru"><i>Собор Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии</i></span>,
Sobor Neporotschnowo Satschatija Preswjatoj Dewy Marii, tên bình dân
là: Костёл / Kostjol hay Кирха / Kirkha - "Nhà thờ Công giáo") là một
nhà thờ kiến trúc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2n_Gothic&action=edit&redlink=1" title="Tân Gothic (trang chưa được viết)">tân Gothic</a> được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_gi%C3%A1o_ph%E1%BA%ADn_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_Moskva&action=edit&redlink=1" title="Tổng giáo phận Công giáo Moskva (trang chưa được viết)">tổng giáo phận Công giáo Moskva</a> dùng làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a" title="Nhà thờ chính tòa">nhà thờ chính tòa</a>. Nằm trong quận trung tâm, đây là một trong 2 nhà thờ duy nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> và là nhà thờ Công giáo lớn nhất ở Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
Việc xây dựng nhà thờ chính tòa này do chính quyền Sa hoàng đề nghị
năm 1894. Lễ khởi công diễn ra năm 1899. Việc xây dựng bắt đầu từ năm
1901 và được hoàn thành 10 năm sau. Nhà thờ gồm 3 gian dọc, xây bằng
gạch đỏ theo bản thiết kế của kiến trúc sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Foma_Osipovitch_Bogdanovitch-Dvorzhetskij&action=edit&redlink=1" title="Foma Osipovitch Bogdanovitch-Dvorzhetskij (trang chưa được viết)">Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki</a>. Phong cách kiến trúc chịu ảnh hưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu_vi%E1%BB%87n_Westminster" title="Tu viện Westminster">tu viện Westminster</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_Milano" title="Nhà thờ chính tòa Milano">nhà thờ chính tòa Milano</a>.<br />
Được các quỹ của các giáo xứ Nga và các nước lân bang đài thọ, nhà thờ được thánh hiến như một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_nguy%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Nhà nguyện (trang chưa được viết)">nhà nguyện</a> dành cho giáo xứ người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> năm 1911. Do hậu quả của cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Nga_%281917%29" title="Cách mạng Nga (1917)">cách mạng Nga</a> năm 1917, chính phủ lâm thời Nga bị những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bolshevik" title="Bolshevik">Bolshevik</a> lật đổ và nước Nga trở thành một nước trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Liên bang Xô Viết">Liên bang Xô Viết</a>. Do chủ trương áp dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_v%C3%B4_th%E1%BA%A7n" title="Chủ nghĩa vô thần">chủ nghĩa vô thần</a> chống mọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a>, chính phủ Xô Viết ra lệnh đóng cửa nhà thờ này vào năm 1938. Trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>,
nhà thờ này đã bị đe dọa phá hủy, nhưng sau chiến tranh thì nhà thờ này
được sử dụng cho các mục đích dân sự như nhà kho và sau đó là nhà ăn ở
tập thể. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu</a> năm 1991, nhà này được trả lại dùng làm nhà thờ từ năm 1996. Năm 2002 nhà thờ này được nâng lên hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a" title="Nhà thờ chính tòa">nhà thờ chính tòa</a>. Sau một đợt trùng tu và trang trí lại tốn kém, nhà thờ này đã được tái thánh hiến trong năm 2005.<br />
Sau 58 năm bị sử dụng vào những mục đích dân sự, nhà thờ này lại được
dùng làm nơi thờ tự. Hiện nhà thờ có những nghi thức phụng vụ bằng
nhiều ngôn ngữ khác nhau, trong đó có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ba_Lan" title="Tiếng Ba Lan">tiếng Ba Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">tiếng Triều Tiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Armenia" title="Tiếng Armenia">tiếng Armenia</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latin" title="Tiếng Latin">tiếng Latin</a>. Đàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm">đại phong cầm</a> của nhà thờ hiện nay là đàn organ thứ ba kể từ khi xây nhà thờ, do nhà thờ chính tòa Basel (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9" title="Thụy Sĩ">Thụy Sĩ</a>) tặng.<br />
Hiện nay, nhà thờ này được đưa vào danh sách di sản của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Liên bang Nga">Liên bang Nga</a> và được bảo tồn.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_x.C3.A2y_d.E1.BB.B1ng_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thời kỳ xây dựng đầu tiên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#B.E1.BB.8B_.C4.91.C3.B3ng_c.E1.BB.ADa_v.C3.A0_chuy.E1.BB.83n_.C4.91.E1.BB.95i_m.E1.BB.A5c_.C4.91.C3.ADch_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Bị đóng cửa và chuyển đổi mục đích sử dụng</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#.C4.90.C6.B0.E1.BB.A3c_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng_l.E1.BA.A1i_cho_m.E1.BB.A5c_.C4.91.C3.ADch_t.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Được sử dụng lại cho mục đích tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Tr.C3.B9ng_tu_v.C3.A0_t.C3.A1i_th.C3.A1nh_hi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Trùng tu và tái thánh hiến</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc_v.C3.A0_c.C3.A1c_v.E1.BA.ADt_trang_tr.C3.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Kiến trúc và các vật trang trí</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#N.E1.BB.99i_th.E1.BA.A5t"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Nội thất</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#.C4.90.C3.A0n_.C4.91.E1.BA.A1i_phong_c.E1.BA.A7m_v.C3.A0_c.C3.A1c_chu.C3.B4ng"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Đàn đại phong cầm và các chuông</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_21"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Thế kỷ 21</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_x.C3.A2y_d.E1.BB.B1ng_.C4.91.E1.BA.A7u_ti.C3.AAn">Thời kỳ xây dựng đầu tiên</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Concept.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="398" data-file-width="300" height="292" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Catholic_Cathedral_Moscow_Concept.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Concept.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản thiết kế qui hoạch của kiến trúc sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Foma_Osipovitch_Bogdanovitch-Dvorzhetskij&action=edit&redlink=1" title="Foma Osipovitch Bogdanovitch-Dvorzhetskij (trang chưa được viết)">Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki</a></div>
</div>
</div>
Vào cuối thế kỷ 19, ở Moskva chỉ có 2 nhà thờ Công giáo: nhà thờ thánh Louis của người công giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và nhà thờ thánh Phêrô và Phaolô dành cho người Công giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>.
Do cộng đoàn người Công giáo Ba Lan ở Moskva tăng lên tới khoảng 30.000
người, ngôi nhà thờ của họ trở nên quá nhỏ bé, không đủ sức chứa. Sau
khi nộp đơn lên thống đốc Moskva xin xây một nhà thờ mới, năm 1894 hội
đồng thành phố đã biểu quyết cho phép xây một nhà thờ mới, với nhiều
điều kiện trong đó có 2 điều kiện liên quan tới địa điểm xây cất: nhà
thờ mới phải xây ở bên ngoài trung tâm khu thành cổ, và không được ở gần
nơi thánh thiêng của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_Nga" title="Chính thống giáo Nga">Chính thống giáo Nga</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
Theo điều kiện đòi hỏi của Hội đồng thành phố, ngày 16 tháng 5 năm 1895 giáo xứ đã thương lượng mua khu đất 10 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hecta" title="Hecta">hecta</a> (22 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Acre" title="Acre">acre</a>)
ở phố Malaya Gruzinskaya, thời đó khu đất này vẫn còn ở ngoại ô thành
phố, xung quanh là ruộng đồng và vườn cây. Ngày nay khu này thuộc về khu
trung tâm đô thị, ở bên ngoài đại lộ bao quanh khu trung tâm thành phố,
ngay bên ngoài tuyến đường xe điện ngầm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Koltsevaya&action=edit&redlink=1" title="Koltsevaya (trang chưa được viết)">Koltsevaya</a>
bao quanh khu trung tâm thành phố, là khu có nhiều nhà cao tầng từ khi
phát triển đô thị ở thế kỷ 20. Giá mua khu đất này thời đó là 10.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C3%BAp_Nga" title="Rúp Nga">rúp Nga</a> bằng vàng (xấp xỉ 260.000 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dollar_M%E1%BB%B9" title="Dollar Mỹ">dollar Mỹ</a> tính theo năm 2012).<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup>
do tiền quyên tặng. Hợp đồng mua bán đất và danh sách đầy đủ mọi người
quyên tặng tiền hiện vẫn còn lưu trong hồ sơ lưu trữ của thành phố
Moskva và thành phố <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt_Peterburg" title="Sankt Peterburg">Sankt Peterburg</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-stolitsa_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-stolitsa-6">[6]</a></sup><br />
Một điều kiện nữa mà Hội đồng thành phố áp đặt cho việc xây dựng nhà
thờ mới như sau: "Xét vì đã có sẵn 2 nhà thờ Công giáo rồi, thì nhà thờ
tương lai phải lớn hơn các nhà thờ cũ, với một thánh giá ở đầu hồi,
nhưng không có tháp chóp nhọn và tượng điêu khắc ở bên ngoài".<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup> Bản đồ án xây dựng do kiến trúc sư người Nga gốc Ba Lan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Foma_Osipovitch_Bogdanovitch-Dvorzhetskij&action=edit&redlink=1" title="Foma Osipovitch Bogdanovitch-Dvorzhetskij (trang chưa được viết)">Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki</a>
thiết lập. Mặc dù đồ án không tuân thủ điều kiện cuối cùng (về tháp
nhọn) của hội đồng thành phố, nhưng vẫn được chấp thuận. Theo đồ án thì
nhà thờ có đủ chỗ ngồi cho 5.000 tín đồ. Lễ khởi công diễn ra từ năm
1899, nhưng việc xây dựng bắt đầu từ 1901 tới năm 1911 mới hoàn tất. Chi
phí xây dựng là 290.000 rúp Nga bằng vàng (xấp xỉ 7.500.000 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dollar_M%E1%BB%B9" title="Dollar Mỹ">dollar Mỹ</a>
tính theo năm 2012), phần lớn là do các thành viên trong giáo xứ Ba Lan
ở Moskva đóng góp, số còn lại do các giáo xứ Công giáo khắp nước Nga,
Ba Lan và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a> quyên góp.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-stolitsa_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-stolitsa-6">[6]</a></sup><br />
Nhà thờ được thánh hiến ngày 21 tháng 12 năm 1911 với danh hiệu "Nhà
thờ Đức Mẹ Vô Nhiễm". Buổi lễ thánh hiến được các báo Nga và Ba Lan loan
tin rộng rãi. Tờ <i>Russkoye Slovo</i> của Moskva viết:<br />
<blockquote>
Trên đường phố Malaya Gruzinskaya tồi tàn, bẩn thỉu, đã mọc lên một
nhà thờ Công giáo mới kỳ diệu, có tính nghệ thuật cao, được cung hiến
cho <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Maria_v%C3%B4_nhi%E1%BB%85m_nguy%C3%AAn_t%E1%BB%99i" title="Đức Maria vô nhiễm nguyên tội">Đức Maria vô nhiễm nguyên tội</a>.
Có độ rộng và chiều cao lớn lao, ... với nhiều tháp nhỏ và tháp lớn
cùng thánh giá. Nhà thờ chính tòa mới này gây một ấn tượng sâu sắc ...
Mọi chi tiết đều trông rất ấn tượng và nổi bật: không hề thấy một sai
sót nhỏ về phong cách nghệ thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
</blockquote>
Từ năm 1911 tới năm 1917, người ta đã quyên tiền để mua sắm đồ nội
thất, tương đối khá sơ sài, ngoại trừ bàn thờ chính rất đẹp. (Những đồ
nội thất nguyên thủy vẫn còn giữ được cho tới thập niên 1930). Nhiều
phần trong đồ án xây dựng đã bị bỏ: sàn nhà không được lát bằng đá cẩm
thạch như dự thảo mà bằng bê tông thông thường; bên ngoài mặt tiền không
có các tháp nhọn. Nhiều nguồn khác nhau về việc xây dựng các tháp nhọn:
một số người cho rằng chúng được xây năm 1923,<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup> nhưng một số khác lại cho rằng chúng chưa hoàn tất cho tới khi tái thiết nhà thờ vào năm 1999.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-stolitsa_6-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-stolitsa-6">[6]</a></sup> Những người nói các tháp nhọn được xây dựng năm 1923 cho rằng chúng đã bị hủy hoại trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.8B_.C4.91.C3.B3ng_c.E1.BB.ADa_v.C3.A0_chuy.E1.BB.83n_.C4.91.E1.BB.95i_m.E1.BB.A5c_.C4.91.C3.ADch_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng">Bị đóng cửa và chuyển đổi mục đích sử dụng</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="430" data-file-width="640" height="148" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà thờ hư hại năm 1980</div>
</div>
</div>
Sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Nga_%281917%29" title="Cách mạng Nga (1917)">Các mạng Nga</a> năm 1917, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Nga_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Nga lâm thời (trang chưa được viết)">chính phủ Nga lâm thời</a> bị những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bolshevik" title="Bolshevik">Bolshevik</a> lật đổ, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a> trở thành một nước trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt" title="Liên bang Xô Viết">Liên bang Xô Viết</a> mới. Do chủ trương áp dụng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_v%C3%B4_th%E1%BA%A7n" title="Chủ nghĩa vô thần">chủ nghĩa vô thần</a> chống mọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a>,
chính phủ Xô Viết ra lệnh đóng cửa nhiều nhà thờ. Giáo xứ thánh Phêrô
và Phaolô bị chính phủ cộng sản giải thể trong năm 1929, việc cử hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_l%E1%BB%85" title="Thánh lễ">thánh lễ</a> bị cấm triệt để.<br />
Năm 1935 nhà thờ mới này bị tịch thu các khu vườn chung quanh để lấy
đất xây một trường học trong năm sau, và cuối cùng nhà thờ bị đóng cửa
ngày 30 tháng 7 năm 1938 (trước đó 9 ngày, nhà thờ thánh Phêrô và Phaolô
cũng cùng chung số phận). Sau khi bị đóng cửa, nhà thờ đã bị lấy đi
nhiều vật dụng, kể cả bàn thờ chính và cây đàn organ. Nhà thờ đã bị sử
dụng làm kho chứa rau quả trong nhiều tháng, sau đó được xây lại thành 4
tầng lầu dùng làm nơi cư trú và ăn ở tập thể.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
Chỏm nhọn của tháp chính bị gỡ bỏ trong thời kỳ diễn ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Moskva_%281941%29" title="Trận Moskva (1941)">trận Moskva (1941)</a> nhằm ngăn ngừa <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Luftwaffe" title="Luftwaffe">Luftwaffe</a> (<i>Không quân Đức</i>)
dùng nó làm mục tiêu nhận ra vị trí tấn công. Ngay sau khi chiến tranh
kết thúc trong năm 1945, các khu vườn cũ của nhà thờ bị sát nhập vào khu
nhà chung cư cao tầng. Năm 1956 một trận hỏa hoạn đã khiến cho phần cửa
trời lấy ánh sáng phía trên vòm tháp chính bị sụp đổ. Các cư dân chiếm
ngụ nhà thờ dần dần được đưa tới các nhà khác, và các thành viên của
"Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt" (tiếng Nga: <i>Мосспецпромпроект</i>)
nắm quyền sở hữu ngôi nhà thờ cũ này. Việc làm của viện nghiên cứu này
chủ yếu là lập ra các bản vẽ dự án cho các nhà máy công nghiệp,<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup> nhưng cũng thiết kế cái vạc đốt lửa cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_Luzhniki&action=edit&redlink=1" title="Sân vận động Luzhniki (trang chưa được viết)">sân vận động Luzhniki</a> dùng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_M%C3%B9a_h%C3%A8_1980" title="Thế vận hội Mùa hè 1980">Thế vận hội Mùa hè 1980</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
Trong thập niên 1960 và 1970, phần bên ngoài của nhà thờ bị hư hại nhiều.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup> Trong số những người quan tâm đến sự hư hỏng của nhà thờ, có ca sĩ kiêm nhạc sĩ sáng tác <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Semyonovich_Vysotsky" title="Vladimir Semyonovich Vysotsky">Vladimir Vysotsky</a>, người sống ở bên kia đường phố đối diện nhà thờ.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-8">[8]</a></sup>
Vào cuối thập niên 1970 thành phố định tái thiết ngôi nhà thờ để có thể
dùng làm phòng hòa nhạc cho đàn organ hoặc trung tâm văn hóa nói chung.
Tuy nhiên các dự án này không hề được thực hiện, do sự phản kháng của
Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C6.B0.E1.BB.A3c_s.E1.BB.AD_d.E1.BB.A5ng_l.E1.BA.A1i_cho_m.E1.BB.A5c_.C4.91.C3.ADch_t.C3.B4n_gi.C3.A1o">Được sử dụng lại cho mục đích tôn giáo</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="301" data-file-width="452" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_3.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_3.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các giáo hữu cầu nguyện trong nhà thờ được phỏng theo tạm thời, khoảng 1993</div>
</div>
</div>
Chính sách <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">glasnost</a></i> được áp dụng trong thời nắm quyền của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Sergeyevich Gorbachyov</a>, đã đóng vai trò quyết định trong việc phát triển <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_do_t%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tự do tôn giáo">tự do tôn giáo</a> trong Liên bang Xô Viết.<sup class="reference" id="cite_ref-FOOTNOTEWatch199174.2C_147.E2.80.93149_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-FOOTNOTEWatch199174.2C_147.E2.80.93149-9">[9]</a></sup> Do vậy, năm 1989, một nhóm người Công giáo Moskva và hiệp hội văn hóa "Nhà Ba Lan" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <i>Дом Польский</i>),
đề nghị đưa tòa nhà này vào sử dụng lại cho mục tiêu tôn giáo. Sau khi
được thành phố đồng ý, nhà thờ này đã được dùng trở lại làm nơi thờ
phụng tạm thời. Thánh lễ đầu tiên được cử hành tại cầu thang nhà thờ kể
từ 60 năm qua trong lễ kính <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Maria_v%C3%B4_nhi%E1%BB%85m_nguy%C3%AAn_t%E1%BB%99i" title="Đức Maria vô nhiễm nguyên tội">Đức Maria vô nhiễm nguyên tội</a> ngày 8 tháng 12 năm 1990. Thánh lễ do linh mục người Ba Lan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Pikus&action=edit&redlink=1" title="Tadeusz Pikus (trang chưa được viết)">Tadeusz Pikus</a> cử hành, người sau này trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1m_m%E1%BB%A5c" title="Giám mục">Giám mục</a> phụ tá của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_gi%C3%A1o_ph%E1%BA%ADn_Warszawa&action=edit&redlink=1" title="Tổng giáo phận Warszawa (trang chưa được viết)">tổng giáo phận Warszawa</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
Tháng 1 năm 1990, một nhóm người Công giáo ở Moskva đã chính thức
thành lập giáo xứ Đức Mẹ vô nhiễm nguyên tội. Ngày 13 tháng 4 năm 1991 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gioan_Phaol%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Gioan Phaolô II">giáo hoàng Gioan Phaolô II</a> ban hành thư luân lưu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Providi_quae&action=edit&redlink=1" title="Providi quae (trang chưa được viết)">Providi quae</a>, thiết lập "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1m_qu%E1%BA%A3n_T%C3%B4ng_T%C3%B2a" title="Giám quản Tông Tòa">Giám quản Tông Tòa</a> cho nước Nga thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>". Tổng Giám mục giám quản tông tòa, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Kondrusiewicz_%28t%E1%BB%95ng_Gi%C3%A1m_m%E1%BB%A5c%29&action=edit&redlink=1" title="Tadeusz Kondrusiewicz (tổng Giám mục) (trang chưa được viết)">Tadeusz Kondrusiewicz</a>,
ban hành giáo lệnh tái thiết nhà thờ ngày 21 tháng 4 năm 1991. Được sự
cho phép của thành phố, một thánh lễ thứ hai lại được cử hành ở cầu
thang nhà thờ nhân ngày quốc khánh Ba Lan vào ngày 3 tháng 5 năm 1991.
Việc thiết lập giáo xứ được ban tư pháp của Hội đồng thành phố Moskva
chính thức công nhận ngày 31 tháng 5 năm 1991. Trong thời gian đó nhiều
phần của nhà thờ đã bị Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt cho nhiều
công ty thuê lại.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
Từ ngày 7 tháng 6 năm 1991, các thánh lễ được cử hành mỗi ngày chủ
nhật ở sân nhà thờ, vì Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt vẫn chiếm
đóng nhà thờ. Ngày 15 tháng 7 năm 1991, linh mục Josef Sanewski, thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%B2ng_Sal%C3%AAdi%C3%AAng_Don_Bosco" title="Dòng Salêdiêng Don Bosco">Dòng Salêdiêng Don Bosco</a>,
được bổ nhiệm làm cha xứ. Việc dạy giáo lý được thực hiện thường xuyên
dưới sự hướng dẫn của các nữ tu dòng Don Bosco từ ngày 29 tháng 11 năm
1991. Cùng thời gian đó, các hội từ thiện đầu tiên được thành lập để
chăm sóc và giúp đỡ các người nghèo. Ngày 1 tháng 2 năm 1992 phó thị
trưởng thành phố Moskva, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yury_Luzhkov" title="Yury Luzhkov">Yury Luzhkov</a>,
đã ký một nghị định ra lệnh cho Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt trả
lại tòa nhà từ năm 1994. Ngày 2 tháng 7 năm 1992 các thành viên của
giáo xứ đã vào chiếm xưởng làm việc của Viện nghiên cứu trong nhà thờ.
Hội đồng thành phố Moskva đã chấp nhận việc chiếm đóng này, nên sau đó
đã xây một bức tường ngăn với phần còn lại của tòa nhà. Tại khu vực
xưởng cũ này, thánh lễ đã được cử hành thường xuyên.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="442" data-file-width="640" height="152" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_2.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Before_Renovation_2.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà thờ trước khi tái thiết (giữa thập niên 1990). Biểu ngữ ghi: Hãy trả nhà thờ cho chúng tôi!" (<i>Верните нам храм!</i>)</div>
</div>
</div>
Ngày 7 tháng 3 năm 1995 bức tường ngăn cách nói trên đã bị các thành
viên giáo xứ gỡ bỏ và bắt đầu lau chùi giàn kèo đỡ mái nhà. Viện nghiên
cứu gọi đơn vị cảnh sát đặc nhiệm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=OMON&action=edit&redlink=1" title="OMON (trang chưa được viết)">OMON</a> tới ngăn cản. Ngày hôm sau đã xẩy ra xung đột giữa giáo dân với cảnh sát, nhiều giáo dân trong đó có một <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_tu_s%C4%A9" title="Nữ tu sĩ">nữ tu sĩ</a> đã bị thương. Những người khác bị bắt, kể cả cha xứ và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7ng_sinh&action=edit&redlink=1" title="Chủng sinh (trang chưa được viết)">chủng sinh</a>,
nhưng hôm sau họ đã được thả. Sau vụ việc này, vị giám quản Tông Tòa
Tadeusz Kondrusiewicz đã viết một thư ngỏ cho tổng thống Nga <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Yeltsin" title="Boris Yeltsin">Boris Yeltsin</a>
vào ngày 9 tháng 3 năm 1995, yêu cầu ông can thiệp, trong đó có đoạn:
"Dường như sự bách hại giáo hội đã trở thành lịch sử rồi mà. Phải vậy
không? Tôi không thể nhớ là (khi nào) đã nhìn thấy một linh mục bị bắt,
và cũng không thể nhớ là (khi nào) đã nhìn thấy một nữ tu sĩ bị đánh
đập".<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
Kết quả là viên thị trưởng thành phố Moskva Yuri Luzhkov, một người
được Yeltsin bổ nhiệm, đã ký quyết định ngày 7 tháng 3 năm 1995 ra lệnh
di dời viện nghiên cứu ra khỏi nhà thờ từ năm 1996. Cùng lúc đó, Viện
nghiên cứu đã viết thư cho Luzhkov mô tả vụ việc xẩy ra trước đó theo
quan điểm của họ, và yêu cầu bồi thường việc họ mất tòa nhà. Trong một
cuộc họp với Đại sứ Ba Lan, Stanisław Ciosek, ngày 15 tháng 3 năm 1995,
quyền thị trưởng thành phố Moskva - Alexander Musykantski - đảm bảo với
ông rằng việc trả lại nhà thờ sẽ được hoàn tất vào cuối năm.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
Ngày 19 tháng 3 năm 1995, một thánh lễ do sứ thần Tòa Thánh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Bukowski&action=edit&redlink=1" title="John Bukowski (trang chưa được viết)">John Bukowski</a> chủ tế được cử hành trong phần nhà thờ đã đòi lại, trong đó vị sứ thần đã chuyển phép lành của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng" title="Giáo hoàng">giáo hoàng</a>
cho cộng đoàn giáo xứ. Trong một quyết định mới ngày 2 tháng 11 năm
1995, Luzhkov ra lệnh cho Viện nghiên cứu Mosspetspromproyekt di dời
khỏi nhà thờ chậm nhất là vào cuối năm. Ngày 2 tháng 1 năm 1996 khi lệnh
di dời không được thi hành, các giáo dân đã vào khu cực viện nghiên cứu
và đem đồ đạc của viện ra ngoài. Giám đốc viện, Evgeny Afanasyev lại
gọi cảnh sát tới, nhưng lần này họ từ chối can thiệp. Sau đó, viên giám
đốc viện đã yêu cầu cha xứ gia hạn di dời 2 tuần lễ, và Viện
Mosspetspromproyekt đã dời khỏi tòa nhà ngày 13 tháng 1 năm 1996. Ngày 2
tháng 2 năm 1996, tổng giáo phận Mẹ Thiên Chúa Moskva đã nhận được phép
chính thức sử dụng vĩnh viễn nhà thờ này.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.C3.B9ng_tu_v.C3.A0_t.C3.A1i_th.C3.A1nh_hi.E1.BA.BFn">Trùng tu và tái thánh hiến</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Night.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="533" data-file-width="800" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/80/Catholic_Cathedral_Moscow_Night.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Night.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cảnh nhà thờ chính tòa đã tu bổ vào ban đêm. Dàn đèn chiếu sáng bên ngoài được bố trí vào cuối năm 2005.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-10">[10]</a></sup></div>
</div>
</div>
Đầu thập niên 1990, "Cơ quan bảo vệ Công trình xây dựng lớn" đã lập
kế hoạch tu bổ nhà thờ dự trù vào năm 1997 nhân dịp kỷ niệm ngày thành
lập thành phố Moskva lần thứ 850. Đề án này đã không được thực hiện do
tranh chấp về việc chiếm giữ. Tuy nhiên, năm 1995 thành phố đã quyết
định cho tu bổ và giáo xứ phải chịu các chi phí tu bổ. Một ban tái thiết
đã được thành lập gồm linh mục chính xứ Josef Sanevski làm chủ tịch,
các thành viên là sử gia người Nga <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanislav_Durnin&action=edit&redlink=1" title="Stanislav Durnin (trang chưa được viết)">Stanislav Durnin</a>, nhà thầu xây dựng Ba Lan và chính trị gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grzegorz_Tuderek&action=edit&redlink=1" title="Grzegorz Tuderek (trang chưa được viết)">Grzegorz Tuderek</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><br />
Từ năm 1996 tới năm 1999, việc tu bổ nhà thờ đã được thực hiện với sự giúp đỡ của các nhà tài trợ là công ty <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=EnergoPol&action=edit&redlink=1" title="EnergoPol (trang chưa được viết)">EnergoPol</a> của Ba Lan, và Hiệp hội các nhà thờ Công giáo Đức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Renovabis&action=edit&redlink=1" title="Renovabis (trang chưa được viết)">Renovabis</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup> Chính phủ Nga đã cấp vốn khi chấm dứt dự án.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup>
Việc trùng tu đã diễn ra ban đầu dưới sự chỉ đạo của các công ty Ba Lan
PKZ và Budimex, họ đã phục hồi hoàn toàn mặt tiền nhà thờ và mái nhà.
Từ tháng 9 năm 1998, linh mục Andrzey Stetskevich và kiến trúc sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Tajchman&action=edit&redlink=1" title="Jan Tajchman (trang chưa được viết)">Jan Tajchman</a> của công ty <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toru%C5%84" title="Toruń">Toruń</a>
của Ba Lan đã cùng trông coi việc tái thiết; trước đây họ đã cùng trông
coi việc tái thiết Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ lên trời của Công giáo ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt_Peterburg" title="Sankt Peterburg">Sankt Peterburg</a>. (linh mục Stetskevich sau này thăng lên làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_%C4%91%E1%BA%A1i_di%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Tổng đại diện (trang chưa được viết)">tổng đại diện</a>
tổng giáo phận Công giáo Moskva). Các đồ đạc cố định và bàn thờ mới do
các chuyên gia Ucraina, Belarus và Nga thực hiện. Các công ty ở Moskva
thực hiện việc lắp ghép đá cẩm thạch ở bên trong và bên ngoài nhà thờ.
Các đồ nội thất được các sinh viên của trường phục chế ở Sankt Peterburg
sản xuất, dưới sự chỉ đạo của Vladimir Mukhin. Các kính màu dùng cho
cửa sổ hình hoa hồng ngoài mặt tiền được làm ở Toruń, còn các cửa sổ
khác được công ty Tolotschko của Belarus từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hrodna&action=edit&redlink=1" title="Hrodna (trang chưa được viết)">Hrodna</a> sản xuất.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-tajchman_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-tajchman-11">[11]</a></sup> Nhà thờ làm lễ tái khai trương ngày 12 tháng 12 năm 1999 và được hồng y quốc vụ khanh của giáo triều Rôma <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Angelo_Sodano&action=edit&redlink=1" title="Angelo Sodano (trang chưa được viết)">Angelo Sodano</a> tái thánh hiến.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup>
Liên kết với nhà thờ chính tòa có một thư viện, một tòa soạn tạp chí
Công giáo tiếng Nga "Sứ giả Công giáo – Ánh sáng Phúc âm" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <i>Католический вестник — Свет Евангелия</i>) cũng như văn phòng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caritas_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Caritas Quốc tế">Caritas</a> địa phương.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ki.E1.BA.BFn_tr.C3.BAc_v.C3.A0_c.C3.A1c_v.E1.BA.ADt_trang_tr.C3.AD">Kiến trúc và các vật trang trí</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Moscow_Catholic_church_2007-2.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="640" data-file-width="480" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f6/Moscow_Catholic_church_2007-2.JPG/220px-Moscow_Catholic_church_2007-2.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cận cảnh các tháp nhọn. Tháp nhọn ở giữa hình là hình huy hiệu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gioan_Phaol%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Gioan Phaolô II">giáo hoàng Gioan Phaolô II</a>.</div>
</div>
</div>
Nhà thờ chính tòa được xây theo phong cách kiến trúc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2n_Gothic&action=edit&redlink=1" title="Tân Gothic (trang chưa được viết)">tân Gothic</a>,
có 3 gian dọc và cánh ngang theo hình thập tự với gian cung thánh hình
bán nguyệt. Nhà thờ được xây toàn bằng gạch đỏ, không trát vữa xi măng
bên ngoài. Năm gian chính theo chiều dọc dài 65 mét (213 ft), mỗi gian
này lại có nhánh phụ dài 13 mét (43 ft). Tháp cửa trời lấy sáng hình bát
giác bên trên chỗ giao nhau giữa gian giữa và gian ngang cao 30 mét
(98 ft). Mặt tiền nhà thờ dựa trên thiết kế của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu_vi%E1%BB%87n_Westminster" title="Tu viện Westminster">tu viện Westminster</a>, còn tháp chuông thì hơi giống tháp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_Milano" title="Nhà thờ chính tòa Milano">nhà thờ chính tòa Milano</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup>
Điển hình cho nhà thờ theo phong cách cũ, mỗi gian dọc ở hai bên đều
được gia cố bằng 5 cột trụ tường, 10 trụ tường tổng cộng tượng trưng cho
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%91i%E1%BB%81u_r%C4%83n" title="Mười điều răn">Mười điều răn</a>.
Các thánh giá được dựng lên bên trên mỗi tháp chuông; tháp nhọn ở giữa
mặt tiền và 2 tháp nhọn ở 2 bên mang hình huy hiệu của Giáo hoàng Gioan
Phaolô II và huy hiệu của tổng Giám mục Tadeusz Kondrusiewicz.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
Muời bậc bước lên cửa chính tượng trưng cho 10 điều răn, còn bậc thứ 11 tượng trưng cho chúa <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AAsu_Kit%C3%B4" title="Giêsu Kitô">Giêsu Kitô</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-stolitsa_6-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-stolitsa-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup>
Cửa chính tượng trưng cho cửa thiên đàng, nơi tới được bằng cách giữ 10
điều răn và những lời dạy của chúa Giêsu. Cửa chính có các cột bao
quanh trên đầu là trán cửa hình tam giác. Trán cửa này được trang trí
bằng một hình đắp nổi, ở giữa hình đắp nổi có các chữ cái lồng nhau màu
vàng "VMIC" (<i>Virgo Maria Immaculata Concepta</i>, chữ Latin có nghĩa là "Maria, được hoài thai không mắc tội tổ tông truyền") thay cho thiết kế kiến trúc ban đầu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4i_sao_David" title="Ngôi sao David">Ngôi sao David</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-stolitsa_6-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-stolitsa-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup> nhắc tới đức tin <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Do Thái giáo">Do Thái giáo</a> của đức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trinh_n%E1%BB%AF_Maria&action=edit&redlink=1" title="Trinh nữ Maria (trang chưa được viết)">Trinh nữ Maria</a>. Bên trên trán cửa hình tam giác là một cửa sổ hình hoa hồng cao 3 mét (9,8 ft) bằng đá trong mờ và sáng màu.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.E1.BB.99i_th.E1.BA.A5t">Nội thất</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Interior.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="492" data-file-width="800" height="135" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Catholic_Cathedral_Moscow_Interior.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Interior.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bên trong nhà thờ chính tòa, nhìn từ tầng gác chứa đại phong cầm</div>
</div>
</div>
Ở 2 bên lối đi phụ vào nhà thờ có một tượng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_gi%C3%A1" title="Thánh giá">thánh giá</a> bằng đá và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%93n_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ph%C3%A9p&action=edit&redlink=1" title="Bồn nước phép (trang chưa được viết)">bồn nước phép</a>. Trên cao phía bên trái có một viên gạch từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_cung_Th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A1nh_Gioan_Laterano" title="Vương cung Thánh đường Thánh Gioan Laterano">Vương cung Thánh đường Thánh Gioan Laterano</a>, còn bên phía phải là huy chương Năm Thánh 2000. Trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A7ng_h%E1%BA%A7m_m%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Tầng hầm mộ (trang chưa được viết)">tầng hầm mộ</a> có nhà nguyện nhỏ, các phòng dạy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_l%C3%BD&action=edit&redlink=1" title="Giáo lý (trang chưa được viết)">giáo lý</a> và phòng của cơ quan từ thiện Caritas.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
Gian dọc chính có kê các ghế dài, còn các gian dọc 2 bên có các tòa
giải tội. Trước khi nhà thờ bị đóng cửa năm 1938 thì trong các tòa giải
tội có kê ghế dài. Sau khi tái thiết thì phía bên trái được dành cho phụ
nữ, còn phía bên phải dành cho nam giới.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup>
Cả 2 gian dọc bên cạnh đều cách với gian dọc giữa bởi các hàng cột, gồm
4 cột lớn và 2 cột nhỏ. Các cột và mái nhà được sơn màu trắng, còn
tường thì sơn màu kem. Sàn nhà thờ được ghép bằng đá cẩm thạch màu sáng
và màu xám theo ô vuông.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
Phần lớn các cửa sổ kính màu ở độ cao 8,5 mét (28 ft)<sup class="noprint Inline-Template" style="white-space: nowrap;">[<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Convert_messages#invalid_number" title="en:Help:Convert messages"><span title="Chuyển đổi: Giá trị “8.5” nên được viết theo tiếng Việt: “8,5”">Chuyển đổi: Số không hợp lệ</span></a></i>]</sup> đều có các hoa văn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%ABu_t%C6%B0%E1%BB%A3ng&action=edit&redlink=1" title="Trừu tượng (trang chưa được viết)">trừu tượng</a>.
Những cửa sổ ở phía trước thể hiện huy hiệu của các sứ thần Tòa Thánh,
John Burkowski và Francesco Colasuonno. Các cửa sổ ở cánh ngang nhà thờ
thì hơi lớn hơn và có hoa văn phức tạp hơn. Cửa sổ kính màu ở cánh ngang
phía bên phải mô tả hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_Ph%C3%AAr%C3%B4" title="Thánh Phêrô">thánh Phêrô</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_Anr%C3%AA" title="Thánh Anrê">thánh Anrê</a>,
tượng trưng cho 2 nhánh tây và đông của Giáo hội Công giáo. Cửa sổ kính
màu ở cánh ngang đối diện bên trái mô tả đức Giáo hoàng Gioan Phaolô II
đang nhìn ngắm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_Fatima" title="Đức Mẹ Fatima">đức Mẹ Fatima</a>. Ở gian giữa, dưới các cửa sổ, là 14 hình đắp nổi mô tả 14 chặng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0ng_Th%C3%A1nh_Gi%C3%A1" title="Đàng Thánh Giá">đàng Thánh Giá</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
Lối vào phòng áo lễ nằm ở cuối cánh ngang bên phải, gần gian cung
Thánh; ở cuối cánh ngang phía bên trái là nhà nguyện kính Lòng Nhân từ
Chúa. Tòa đặt Mình Thánh Chúa đặt trên bàn thờ của nhà nguyện này. Bàn
thờ chính của nhà thờ được bọc bằng đá cẩm thạch màu xanh đen, có chứa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1nh_t%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Thánh tích (trang chưa được viết)">thánh tích</a>
của các thánh Anrê, Zenon thành Verona, Gregory thành Nyssa, Gregory
thành Nazianzus, Cosmas và Damiano, Basilissa và Anastasia, cũng như ảnh
Áo đức Bà và một tặng phẩm của giáo phận Verona. Tòa giảng nằm ở phía
bên phải của bàn thờ, được bọc bằng cùng loại đá cẩm thạch như bàn thờ.
Phía sau bàn thờ, trên tường của gian cung thánh, có một Thánh giá bằng
đá cao 9 mét với tượng chúa Giêsu chịu đóng đinh cao 3 mét. Các hình
trên lớp vữa mô tả Maria và thánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gioan_Baotixita" title="Gioan Baotixita">Gioan Tẩy giả</a> do kiến trúc sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Svyatoslav_Sakhlebin&action=edit&redlink=1" title="Svyatoslav Sakhlebin (trang chưa được viết)">Svyatoslav Sakhlebin</a>
làm, một ở bên trái và một ở bên phải của các rầm chìa. Đối diện với
bàn thờ và ở phía trên của tiền sảnh là tầng gác đặt đàn đại phong cầm,
ban đầu có sức chứa 50 người hợp ca; nhưng một phần lớn tầng gác này nay
đã bị đàn đại phong cầm choán chỗ.<sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A0n_.C4.91.E1.BA.A1i_phong_c.E1.BA.A7m_v.C3.A0_c.C3.A1c_chu.C3.B4ng">Đàn đại phong cầm và các chuông</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Organ.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="533" data-file-width="800" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dc/Catholic_Cathedral_Moscow_Organ.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Organ.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm">đại phong cầm</a> của nhà thờ năm 2007</div>
</div>
</div>
Đàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm">đại phong cầm</a>
hiện nay của nhà thờ là chiếc đàn thứ ba kể từ khi xây dựng nhà thờ, và
là một trong các đại phong cầm lớn nhất ở Nga. Chiếc đàn organ thứ nhất
bị Nhà nước tịch thu năm 1938; chiếc đàn thứ hai - một đàn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Organ_%C4%91i%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Organ điện (trang chưa được viết)">organ điện</a>
với 60 ống điều chỉnh hơi - được đưa vào sử dụng trong dịp trùng tu
nhà thờ năm 1999. Chiếc đàn này do tổ chức từ thiện "Trợ giúp Giáo hội
Nga" của Hoa Kỳ tặng. Chiếc đàn này được thay thế bằng đàn đại phong cầm
trong thời gian từ năm 2002–2005.<sup class="reference" id="cite_ref-komsomolez_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-komsomolez-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-organ_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-organ-14">[14]</a></sup><br />
Đàn đại phong cầm này được công ty Orgelbau Kuhn AG ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A4nnedorf&action=edit&redlink=1" title="Männedorf (trang chưa được viết)">Männedorf</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9" title="Thụy Sĩ">Thụy Sĩ</a> chế tạo năm 1955 cho Nhà thờ chính tòa Tin Lành Cải cách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Basel_M%C3%BCnster&action=edit&redlink=1" title="Basel Münster (trang chưa được viết)">Basel Münster</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Basel" title="Basel">Basel</a>,Thụy
Sĩ. Nhà thờ chính tòa Basel Münster đã tặng chiếc đàn này cho Nhà thờ
Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva bắt đầu từ năm 2002, nhưng tới năm 2005 mới
chuyển hết các chi tiết được tháo rời ra - ngoại trừ ống đàn bè trầm
chính số 65 dài tới 10 mét, được giữ lại. Khi vận chuyển, các ống đàn
được bọc trong những quần áo mới do người dân Basel tặng, sau đó số quần
áo này đã được phân phát cho người nghèo ở Moskva. Việc lắp ráp các chi
tiết ở Moskva được thực hiện bởi công ty Orgelbau Schmid ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kaufbeuren" title="Kaufbeuren">Kaufbeuren</a>,
Đức, dưới sự chỉ đạo của Gerhard Schmid, người đã từ chối không nhận
tiền thanh toán cho công việc của mình. Trong thời gian lắp ráp, Schmid
bị tử nạn vì bị rơi xuống từ giàn ráo vào ngày 9 tháng 9 năm 2004; sau
đó người con của ông – Gunnar – đã hoàn tất việc lắp ráp.<sup class="reference" id="cite_ref-komsomolez_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-komsomolez-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
Ống đàn bè trầm chính dài 10 mét được giữ lại, sau đó đã được dùng
cho chiếc đàn organ mới của nhà thờ chính tòa Münster. Ống đàn này có
khả năng tạo một âm 16,35 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hertz" title="Hertz">Hertz</a>,
với âm Đô trầm có 4 quãng 8 trầm hơn âm Đô trung, sau đó đã được tái
tạo ở Moskva và được gắn thêm vào đàn đại phong cầm của nhà thờ trong
năm 2009.<sup class="reference" id="cite_ref-organ_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-organ-14">[14]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catholic_Cathedral_Moscow_Bells.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="533" data-file-width="800" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Catholic_Cathedral_Moscow_Bells.jpg/220px-Catholic_Cathedral_Moscow_Bells.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các quả chuông của nhà thờ</div>
</div>
</div>
Năm quả chuông của nhà thờ được đặt trong vòm cuốn gồm 3 vòm đỉnh
nhọn bên trên mái nhà thờ ở bên trái mặt tiền. Chúng được đúc tại xưởng
đúc chuông Felczyński ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Przemy%C5%9Bl" title="Przemyśl">Przemyśl</a>, Ba Lan, và được Giám mục Wiktor Skworc trao tặng<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup>. Chiếc chuông lớn nhất cân nặng 900 kilôgam (2.000 lb) mang tên "<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_Fatima" title="Đức Mẹ Fatima">Đức Mẹ Fatima</a>".
Còn các chuông khác mang các tên - từ chuông nhỏ nhất tới chuông lớn
nhất: "Gioan Phaolô II"; "thánh Juda Tông đồ", (theo tên thánh quan thầy
của tổng Giám mục Tadeusz Kondrusiewicz); "Năm Thánh 2000"; và "thánh
Victor" (theo tên thánh quan thầy của Giám mục Wiktor Skworc.<sup class="reference" id="cite_ref-procatholic_4-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-procatholic-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-architektur_12-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-architektur-12">[12]</a></sup>. Bộ chuông này được kích hoạt bằng điện.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_21">Thế kỷ 21</span></h2>
Ngày 11 tháng 2 năm 2002, Giáo hoàng Gioan Phaolô II đã thiết lập "Tổng giáo phận Công giáo Moskva" và bổ nhiệm Tổng Giám mục <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadeusz_Kondrusiewicz&action=edit&redlink=1" title="Tadeusz Kondrusiewicz (trang chưa được viết)">Tadeusz Kondrusiewicz</a>
làm quản nhiệm Tông tòa, đồng thời nâng nhà thờ Đức Mẹ vô nhiễm lên
hàng Nhà thờ chính tòa của tổng giáo phận. Quyết định này đã bị Thượng
phụ Chính thống giáo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aleksiy_II&action=edit&redlink=1" title="Aleksiy II (trang chưa được viết)">Aleksiy II</a> chỉ trích, cho rằng đây là việc "thù địch", vì ông cho rằng Giáo hội Công giáo Rôma coi nước Nga là một cánh đồng truyền giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-16">[16]</a></sup>.
Tháng 3 năm 2002, các thành viên của nhà thờ chính tòa và các giáo dân
Công giáo từ các thành phố châu Âu khác đã tham gia buổi đọc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_M%C3%A2n_C%C3%B4i" title="Kinh Mân Côi">tràng hạt Mân Côi</a> do Giáo hoàng dẫn dắt thông qua phương tiện truyền hình.<br />
Từ khi tái mở cửa, nhiều lễ nghi phụng vụ đã được cử hành hàng ngày trong nhà thờ. Ngôn ngữ chính trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_l%E1%BB%85" title="Thánh lễ">thánh lễ</a> là tiếng Nga, nhưng cũng có các thánh lễ được cử hành bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ba_Lan" title="Tiếng Ba Lan">tiếng Ba Lan</a>, tiếng Anh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tiếng Triều Tiên">tiếng Triều Tiên</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Latin" title="Tiếng Latin">tiếng Latin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Armenia" title="Tiếng Armenia">tiếng Armenia</a> (theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi_l%E1%BB%85_Armenia&action=edit&redlink=1" title="Nghi lễ Armenia (trang chưa được viết)">Nghi lễ Armenia</a>).<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
Đàn đại phong cầm tái thiết — với 74 nút điều chỉnh hơi, 4 dàn phím
và 5.563 ống hơi — được Tổng Giám mục Tadeusz Kondrusiewicz thánh hiến
ngày 16 tháng 1 năm 2005. Sau lễ thánh hiến là buổi hòa nhạc mở đầu
"Liên hoan quốc tế nhạc đàn organ lần thứ nhất" (First International
Festival for Organ Music). Liên hoan này kéo dài 1 tháng với nhiều buổi
hòa nhạc organ trong nhà thờ chính tòa này. Buổi hòa nhạc kết thúc liên
hoan diễn ra dưới sự điều khiển của nhạc sĩ chơi đàn organ James Edward
Goettsche của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_cung_th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Th%C3%A1nh_Ph%C3%AAr%C3%B4" title="Vương cung thánh đường Thánh Phêrô">Vương cung thánh đường Thánh Phêrô</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-18">[18]</a></sup>
Đàn organ và các buổi hòa nhạc phụng vụ diễn ra thường xuyên trong nhà
thờ chính tòa này; thông thường thì vào cửa miễn phí, ngoại trừ những
buổi hòa nhạc chọn lọc phải mua vé vào cửa. Một buổi hòa nhạc tưởng niệm
những nạn nhân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_r%C6%A1i_m%C3%A1y_bay_Tu-154_c%E1%BB%A7a_Kh%C3%B4ng_qu%C3%A2n_Ba_Lan_n%C4%83m_2010" title="Vụ rơi máy bay Tu-154 của Không quân Ba Lan năm 2010">Vụ rơi máy bay Tu-154 của Không quân Ba Lan năm 2010</a> đã được tổ chức ngày 12 tháng 4 năm 2010.<sup class="reference" id="cite_ref-geschichte_5-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_note-geschichte-5">[5]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-width" style="-moz-column-width: 33em; -webkit-column-width: 33em; column-width: 33em; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dradio.de/dkultur/sendungen/kalenderblatt/1629616/" rel="nofollow">“<span lang="de">Russlands größte katholische Kirche</span>” [Russia's largest Catholic church]</a> (bằng tiếng Đức). Deutschlandradio<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22de%22+%3ERusslands+gr%C3%B6%C3%9Fte+katholische+Kirche%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dradio.de%2Fdkultur%2Fsendungen%2Fkalenderblatt%2F1629616%2F&rft.genre=book&rft.pub=Deutschlandradio&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.piusbruderschaft.de/archiv-news/717-aktuell/4446-kath-kathedrale-in-moskau-verlegt-gottesdienste-wegen-rauchwolke" rel="nofollow">“<span lang="de">Kath. Kathedrale in Moskau verlegt Gottesdienste</span>” [Catholic Cathedral of Moscow rescheduled service]</a> (bằng tiếng Đức). Priesterbruderschaft St. Pius X<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 12 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22de%22+%3EKath.+Kathedrale+in+Moskau+verlegt+Gottesdienste%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.piusbruderschaft.de%2Farchiv-news%2F717-aktuell%2F4446-kath-kathedrale-in-moskau-verlegt-gottesdienste-wegen-rauchwolke&rft.genre=book&rft.pub=Priesterbruderschaft+St.+Pius+X&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://kulturnoe-nasledie.ru/monuments.php?id=7710184000" rel="nofollow">“<span lang="ru">храм римско-католический</span>” [Roman Catholic church]</a> (bằng tiếng Nga). Министерство культуры Российской Федерации—Главный инофрматционно-Вычислителый центр<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 12 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D1%85%D1%80%D0%B0%D0%BC+%D1%80%D0%B8%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%BE-%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fkulturnoe-nasledie.ru%2Fmonuments.php%3Fid%3D7710184000&rft.genre=book&rft.pub=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE+%D0%BA%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%82%D1%83%D1%80%D1%8B+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%A4%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8%E2%80%94%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D1%84%D1%80%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%86%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%BE-%D0%92%D1%8B%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8B%D0%B9+%D1%86%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-procatholic-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-10"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-11"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-12"><sup><i><b>k</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-13"><sup><i><b>l</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-14"><sup><i><b>m</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-15"><sup><i><b>n</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-16"><sup><i><b>o</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-17"><sup><i><b>ô</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-procatholic_4-18"><sup><i><b>ơ</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://procatholic.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=132:2008-02-18-11-27-45&catid=71:moscow&Itemid=62" rel="nofollow">“<span lang="ru">История кафедрального собора в Москве</span>” [Lịch sử nhà thờ chính tòa Moskva]</a> (bằng tiếng Nga). Catholic.ru<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F+%D0%BA%D0%B0%D1%84%D0%B5%D0%B4%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0+%D0%B2+%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%B2%D0%B5%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fprocatholic.ru%2Findex.php%3Foption%3Dcom_content%26view%3Darticle%26id%3D132%3A2008-02-18-11-27-45%26catid%3D71%3Amoscow%26Itemid%3D62&rft.genre=book&rft.pub=Catholic.ru&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-geschichte-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-10"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-11"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-geschichte_5-12"><sup><i><b>k</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.catedra.ru/index.php?page=catedra" rel="nofollow">“<span lang="ru">О Храме</span>” [Về nhà thờ]</a> (bằng tiếng Nga). Website chính thức của nhà thờ<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%9E+%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B5%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.catedra.ru%2Findex.php%3Fpage%3Dcatedra&rft.genre=book&rft.pub=Website+ch%C3%ADnh+th%E1%BB%A9c+c%E1%BB%A7a+nh%C3%A0+th%E1%BB%9D&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-stolitsa-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-stolitsa_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-stolitsa_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-stolitsa_6-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-stolitsa_6-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-stolitsa_6-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Phim
tài liệu truyền hình về nhà thờ, từ loạt phim "Thần thoại và Truyền
thuyết", chiếu tại kênh Stolitsa; (tiếng Nga), tra cứu 30-03-2009</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://mosarchiv.mos.ru/images/Putevoditel-TsANTDM/CANTDM-1.htm" rel="nofollow">“<span lang="ru">I. Фонды учреждений, организаций, предприятий-разравотчиков проектной дукументации</span>” [Fund agencies, organisations, economic developers project documentation]</a> (bằng tiếng Nga). Московское Городское Объединение Архивов<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3EI.+%D0%A4%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B+%D1%83%D1%87%D1%80%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9%2C+%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B9%2C+%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%8F%D1%82%D0%B8%D0%B9-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%B2+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%B4%D1%83%D0%BA%D1%83%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%86%D0%B8%D0%B8%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fmosarchiv.mos.ru%2Fimages%2FPutevoditel-TsANTDM%2FCANTDM-1.htm&rft.genre=book&rft.pub=%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5+%D0%9E%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D0%B2&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><i>По Москве Владимира Высоцкого и его литературных героев</i>
(Dọc theo Moskva của Vladimir Vysotsky và các nhân vật văn chương của
ông), bài chuyên khảo của Lyubov Ossipova, tháng 5 năm 1985; <a class="external text" href="http://www.kulichki.com/vv/ovys/marshrut/" rel="nofollow">xem trực tuyến</a> (tiếng Nga), tra cứu 30-03-2009</span></li>
<li id="cite_note-FOOTNOTEWatch199174.2C_147.E2.80.93149-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-FOOTNOTEWatch199174.2C_147.E2.80.93149_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#CITEREFWatch1991">Watch 1991</a>, tr. 74, 147–149</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.newsru.com/arch/religy/09nov2005/moscow_kostel.html" rel="nofollow">“<span lang="ru">Московские власти проводят подсветку католического собора</span>” [Lightning implemented on the Catholic Cathedral by Russian administrations]</a> (bằng tiếng Nga). NEWSru.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%9C%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8+%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8F%D1%82+%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%83+%D0%BA%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D1%81%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.newsru.com%2Farch%2Freligy%2F09nov2005%2Fmoscow_kostel.html&rft.genre=book&rft.pub=NEWSru.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-tajchman-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-tajchman_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.art.umk.pl/zktajchman.php" rel="nofollow">“<span lang="pl">Instytut Zabytkoznawstwa i konsewatorstwa</span>” [Viện Di sản Văn hóa và Bảo tồn]</a> (bằng tiếng Ba Lan). Đại học Nikolaus Kopernikus tại Toruń<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22pl%22+%3EInstytut+Zabytkoznawstwa+i+konsewatorstwa%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.art.umk.pl%2Fzktajchman.php&rft.genre=book&rft.pub=%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+Nikolaus+Kopernikus+t%E1%BA%A1i+Toru%C5%84&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-architektur-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-10"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-architektur_12-11"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.catedra.ru/index.php?page=architecture" rel="nofollow">“<span lang="ru">О Храме » Архитектура храма</span>” [Về nhà thờ » Kiến trúc nhà thờ]</a> (bằng tiếng Nga). Website chính thức của nhà thờ<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%9E+%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B5+%C2%BB+%D0%90%D1%80%D1%85%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%83%D1%80%D0%B0+%D1%85%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.catedra.ru%2Findex.php%3Fpage%3Darchitecture&rft.genre=book&rft.pub=Website+ch%C3%ADnh+th%E1%BB%A9c+c%E1%BB%A7a+nh%C3%A0+th%E1%BB%9D&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-komsomolez-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-komsomolez_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-komsomolez_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Jan Smirnitski (17 tháng 1 năm 2005). <a class="external text" href="http://cargobay.ru/news/moskovskijj_komsomolec/2005/1/17/id_67252.html" rel="nofollow">“Дядя, дай подудеть!” [Ông chú ơi, hãy thổi đi?]</a> (bằng tiếng Nga). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moskovskij_Komsomolets&action=edit&redlink=1" title="Moskovskij Komsomolets (trang chưa được viết)">Moskovskij Komsomolets</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Jan+Smirnitski&rft.pub=Moskovskij+Komsomolets&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=17-01-2005&rft_id=http%3A%2F%2Fcargobay.ru%2Fnews%2Fmoskovskijj_komsomolec%2F2005%2F1%2F17%2Fid_67252.html&rft.btitle=%D0%94%D1%8F%D0%B4%D1%8F%2C+%D0%B4%D0%B0%D0%B9+%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D1%83%D0%B4%D0%B5%D1%82%D1%8C%21&rft.genre=book&rft.au=Jan+Smirnitski&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-organ-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-organ_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-organ_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.artbene.ru/aboutorganeng" rel="nofollow">“Organ”</a>. "De Boni Arte" Charitable Foundation<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 12 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Organ&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.artbene.ru%2Faboutorganeng&rft.genre=book&rft.pub=%22De+Boni+Arte%22+Charitable+Foundation&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.orgelbau-schmid.de/?link_id=portrait" rel="nofollow">“<span lang="de">Firmenportrait 1955–2005</span>” [Các mốc điển hình của công ty giai đoạn 1955–2005]</a> (bằng tiếng Đức). Orgelbau Schmid Kaufbeuren e.K<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22de%22+%3EFirmenportrait+1955%E2%80%932005%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.orgelbau-schmid.de%2F%3Flink_id%3Dportrait&rft.genre=book&rft.pub=Orgelbau+Schmid+Kaufbeuren+e.K.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Greg Watts (14 tháng 2 năm 2004). <a class="external text" href="http://www.timesonline.co.uk/tol/comment/faith/article1019375.ece" rel="nofollow">“Russia and Rome Rethink Relations”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Sunday_Times&action=edit&redlink=1" title="The Sunday Times (trang chưa được viết)">The Sunday Times</a></i>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Greg+Watts&rft.pub=%27%27The+Sunday+Times%27%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=14-02-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.timesonline.co.uk%2Ftol%2Fcomment%2Ffaith%2Farticle1019375.ece&rft.btitle=Russia+and+Rome+Rethink+Relations&rft.genre=book&rft.au=Greg+Watts&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span><span style="color: #555555; font-size: 0.95em; font-size: 90%;">(cần đăng ký mua)</span></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.catedra.ru/index.php?page=mass" rel="nofollow">“<span lang="ru">О Храме » Расписание Богослужений</span>” [Về nhà thờ » Thành viên]</a> (bằng tiếng Nga). Website chính thức của nhà thờ<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 4 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%9E+%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B5+%C2%BB+%D0%A0%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5+%D0%91%D0%BE%D0%B3%D0%BE%D1%81%D0%BB%D1%83%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9%3C%2Fspan%3E&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.catedra.ru%2Findex.php%3Fpage%3Dmass&rft.genre=book&rft.pub=Website+ch%C3%ADnh+th%E1%BB%A9c+c%E1%BB%A7a+nh%C3%A0+th%E1%BB%9D&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://world.lib.ru/i/iwanowa_a/organ.shtml" rel="nofollow">“<span lang="ru">Международный фестиваль органной музыки.</span>” [Liên hoan quốc tế nhạc đàn organ]</a> (bằng tiếng Nga). 10 tháng 2 năm 2005<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=10-02-2005&rft_id=http%3A%2F%2Fworld.lib.ru%2Fi%2Fiwanowa_a%2Forgan.shtml&rft.btitle=%3Cspan+lang%3D%22ru%22+%3E%D0%9C%D0%B5%D0%B6%D0%B4%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9+%D1%84%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%BB%D1%8C+%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B9+%D0%BC%D1%83%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B8.%3C%2Fspan%3E&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation book">O. N. Orobey; O. I. Lobov (2001). <i>Cтроители России. XX век: антология (Những người xây dựng nước Nga. Thế kỷ 20: Hợp tuyển)</i> (bằng tiếng Nga). O Master Verlag. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/5-9207-0001-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/5-9207-0001-7">5-9207-0001-7</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=O.+N.+Orobey&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=C%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B8+%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8.+XX+%D0%B2%D0%B5%D0%BA%3A+%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%8F+%28Nh%E1%BB%AFng+ng%C6%B0%E1%BB%9Di+x%C3%A2y+d%E1%BB%B1ng+n%C6%B0%E1%BB%9Bc+Nga.+Th%E1%BA%BF+k%E1%BB%B7+20%3A+H%E1%BB%A3p+tuy%E1%BB%83n%29&rft.pub=O+Master+Verlag&rft.isbn=5-9207-0001-7&rft.genre=book&rft.date=2001&rft.au=O.+N.+Orobey&rft.au=O.+I.+Lobov&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span> </li>
<li><span class="citation book">P. V. Sytin (2008) [Xuất bản lần đầu năm 1948]. <i>Из истории московских улиц (Từ lịch sử các đường phố Moskva)</i> (bằng tiếng Nga). Moskva: Exmo Verlag. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-5-699-24988-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-5-699-24988-6">978-5-699-24988-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=P.+V.+Sytin&rft.pub=Exmo+Verlag&rft.place=Moskva&rft.btitle=%D0%98%D0%B7+%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%B8+%D0%BC%D0%BE%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85+%D1%83%D0%BB%D0%B8%D1%86+%28T%E1%BB%AB+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+c%C3%A1c+%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng+ph%E1%BB%91+Moskva%29&rft.isbn=978-5-699-24988-6&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.date=2008&rft.au=P.+V.+Sytin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span> </li>
<li><span class="citation book" id="CITEREFWatch1991"><a class="external text" href="http://books.google.com/?id=ezpfphwTNPYC&lpg=PA74&dq=soviet%20union%20freedom%20of%20religion%20glasnost&pg=PA147#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Glasnost in Jeopardy: Human Rights in the U.S.S.R.</i></a>. Helsinki Watch. Tháng 3 năm 1991. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-929692-89-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-929692-89-0">978-0-929692-89-0</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Helsinki+Watch&rft.isbn=978-0-929692-89-0&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=th%C3%A1ng+3+n%C4%83m+1991&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2F%3Fid%3DezpfphwTNPYC%26lpg%3DPA74%26dq%3Dsoviet%2520union%2520freedom%2520of%2520religion%2520glasnost%26pg%3DPA147%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.btitle=Glasnost+in+Jeopardy%3A+Human+Rights+in+the+U.S.S.R.&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_V%C3%B4_Nhi%E1%BB%85m_Moskva" title="commons:Special:Search/Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm Moskva"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Catholic_Cathedral_Moscow?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Cathedral of the Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary trên Wikimedia Commons">Cathedral of the Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://catedra.ru/" rel="nofollow">Website chính thức của nhà thờ</a> với <a class="external text" href="http://catedra.ru/index.php?page=gallery" rel="nofollow">các hình ảnh lịch sử</a> và <a class="external text" href="http://catedra.ru/index.php?page=video" rel="nofollow">video</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b></li>
<li><a class="external text" href="http://fotki.yandex.ru/users/sdilyin/album/17739" rel="nofollow">Trên 200 hình ảnh của nhà thờ; bên trong và bên ngoài</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b></li>
<li><a class="external text" href="http://smotri.com/video/view/?id=u4771619a93" rel="nofollow">Phim
tài liệu truyền hình dài 20 phút về Nhà thờ chính tòa Đức Mẹ Vô Nhiễm
Moskva trong loạt phim "Thần thoại và Truyền thuyết" của chương trình
truyền hình Stoliza</a> (tiếng Nga)</li>
</ul>
<span id="interwiki-en-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_m%E1%BB%93_c%C3%B4i" title="Thể loại:Bài mồ côi">Bài mồ côi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_t%E1%BA%A1i_Nga" title="Thể loại:Nhà thờ chính tòa tại Nga">Nhà thờ chính tòa tại Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Moskva" title="Thể loại:Moskva">Moskva</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_1911" title="Thể loại:Thành lập 1911">Thành lập 1911</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Bethlehem</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Bài này viết về thành phố trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_T%C3%A2y" title="Bờ Tây">Bờ Tây</a>. Đối với các định nghĩa khác, xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bethlehem_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29&action=edit&redlink=1" title="Bethlehem (định hướng) (trang chưa được viết)">Bethlehem (định hướng)</a>.</div>
<b>Bethlehem</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a>: <b>بيت لحم</b>, <span class="metadata"><span class="unicode audiolink"><a class="internal" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/58/ArBethlehem.ogg" title="ArBethlehem.ogg"><i>Bayt Laḥm</i></a></span> <sup><small>(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">trợ giúp</a>·<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ArBethlehem.ogg" title="Tập tin:ArBethlehem.ogg">chi tiết</a>)</small></sup></span>, nghĩa đen: "Nhà thịt cừu non"; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Tiếng Hy Lạp">tiếng Hy Lạp</a>: Βηθλεέμ <i>Bethleém;</i> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hebrew" title="Tiếng Hebrew">tiếng Hebrew</a>: <bdi dir="rtl" lang="he">בית לחם</bdi>, <i>Beit Lehem</i>, nghĩa đen: "Nhà bánh mì"; tiếng Việt còn gọi là <b>Bêlem</b> từ tiếng Bồ Đào Nha : <b>Belém</b> ) là một thành phố của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Palestine" title="Palestine">Palestine</a> ở miền trung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_T%C3%A2y" title="Bờ Tây">Bờ Tây</a>, phía nam thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jerusalem" title="Jerusalem">Jerusalem</a> khoảng 10 km. Bethlehem có khoảng 30.000 cư dân và là thủ phủ của Nha thủ hiến Bethlehem (<i>Bethlehem Governorate</i>) thuộc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_Palestine" title="Chính quyền quốc gia Palestine">Chính quyền quốc gia Palestine</a> (<i>Palestinian National Authority</i>), đồng thời cũng là một trung tâm văn hóa và du lịch của Palestine.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-BH_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BH-2">[2]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Th.C3.A0nh_c.E1.BB.95"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thành cổ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Th.E1.BB.9Di_C.E1.BB.B1u_.C6.AF.E1.BB.9Bc"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Thời Cựu Ước</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#N.C6.A1i_sinh_c.E1.BB.A7a_ch.C3.BAa_Gi.C3.AAsu"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Nơi sinh của chúa Giêsu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#C.C3.A1c_th.E1.BB.9Di_.C4.91.E1.BA.BF_qu.E1.BB.91c_La_M.C3.A3_v.C3.A0_Byzantine"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Các thời đế quốc La Mã và Byzantine</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#S.E1.BB.B1_th.E1.BB.91ng_tr.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_H.E1.BB.93i_gi.C3.A1o_v.C3.A0_cu.E1.BB.99c_Th.E1.BA.ADp_t.E1.BB.B1_chinh"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Sự thống trị của Hồi giáo và cuộc Thập tự chinh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Th.E1.BB.9Di_.C4.91.E1.BA.BF_qu.E1.BB.91c_Ottoman_v.C3.A0_Ai_C.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Thời đế quốc Ottoman và Ai Cập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_20"><span class="tocnumber">2.6</span> <span class="toctext">Thế kỷ 20</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Intifada_th.E1.BB.A9_hai"><span class="tocnumber">2.7</span> <span class="toctext">Intifada thứ hai</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n_d.C3.A2n_s.E1.BB.91"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Phát triển dân số</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#S.E1.BB.91_d.C3.A2n_Kit.C3.B4_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Số dân Kitô giáo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Du_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Du lịch</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Các thành phố kết nghĩa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem_Location.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="683" data-file-width="942" height="160" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Bethlehem_Location.png/220px-Bethlehem_Location.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ chỉ vị trí thành phố Bethlehem</div>
</div>
</div>
Bethlehem nằm trên độ cao 775 mét (2.542,7 ft) trên mực nước biển, 30 mét (98,4 ft) cao hơn thành phố lân cận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jerusalem" title="Jerusalem">Jerusalem</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-3">[3]</a></sup> Bethlehem nằm ở phần phía nam của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A3y_n%C3%BAi_Judea&action=edit&redlink=1" title="Dãy núi Judea (trang chưa được viết)">dãy núi Judea</a>, cách 73 ki-lô-mét (45 mi) phía đông bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A3i_Gaza" title="Dải Gaza">dải Gaza</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a>, 75 ki-lô-mét (47 mi) phía tây của thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amman" title="Amman">Amman</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jordan" title="Jordan">Jordan</a>, 59 ki-lô-mét (37 mi) đông bắc của thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tel_Aviv" title="Tel Aviv">Tel Aviv</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a> và 10 ki-lô-mét (6 mi) phía nam Jerusalem.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-4">[4]</a></sup> Các thành phố gần đó là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beit_Safafa&action=edit&redlink=1" title="Beit Safafa (trang chưa được viết)">Beit Safafa</a> và Jerusalem ở phía bắc, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beit_Jala&action=edit&redlink=1" title="Beit Jala (trang chưa được viết)">Beit Jala</a> phía tây bắc, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Husan&action=edit&redlink=1" title="Husan (trang chưa được viết)">Husan</a> phía tây, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Khader_%28town%29&action=edit&redlink=1" title="Al-Khader (town) (trang chưa được viết)">al-Khadr</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Artas_%28village%29&action=edit&redlink=1" title="Artas (village) (trang chưa được viết)">Artas</a> ở phía tây nam cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beit_Sahour&action=edit&redlink=1" title="Beit Sahour (trang chưa được viết)">Beit Sahour</a> ở phía đông. Beit Jala và Beit Sahour làm thành vùng đô thị Bethlehem. Hai trại di cư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aida_%28camp%29&action=edit&redlink=1" title="Aida (camp) (trang chưa được viết)">Aida</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Azza&action=edit&redlink=1" title="Azza (trang chưa được viết)">Azza</a> nằm trong ranh giới của thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_c.E1.BB.95">Thành cổ</span></h3>
Thành cổ nằm ở trung tâm Bethlehem, gồm 8 khu phố bố trí theo lối
ghép khảm, tạo thành khu vực quanh quảng trường Manger. Các khu phố gồm
al-Najajreh, al-Farahiyeh, al-Anatreh, al-Tarajmeh, al-Qawawsa và
Hreizat của các người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a> cùng khu phố al-Fawaghreh — khu phố duy nhất của người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-BPS_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BPS-6">[6]</a></sup> Phần lớn các khu phố Kitô giáo đặt tên theo các thị tộc Ả Rập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ghassanid&action=edit&redlink=1" title="Ghassanid (trang chưa được viết)">Ghassanid</a> đã định cư ở đây.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-7">[7]</a></sup> Khu phố Al-Qawawsa do các người Kitô giáo gốc Ả Rập nhập cư từ thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuqu%27&action=edit&redlink=1" title="Tuqu' (trang chưa được viết)">Tuqu'</a> gần đó lập ra trong thế kỷ thứ 18.<sup class="reference" id="cite_ref-Zeiter_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Zeiter-8">[8]</a></sup> Cũng có khu phố nói tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Syria" title="Syria">Syria</a> cổ ở bên ngoài khu thành cổ<sup class="reference" id="cite_ref-BPS_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BPS-6">[6]</a></sup> mà cư dân gốc từ vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Midyat" title="Midyat">Midyat</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kurdistan" title="Kurdistan">Kurdistan</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-9">[9]</a></sup> Tổng số dân của khu thành cổ khoảng 5.000 người.<sup class="reference" id="cite_ref-BPS_6-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BPS-6">[6]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
Bethlehem là nơi sinh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Chúa Giêsu</a> thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nazareth" title="Nazareth">Nazareth</a>. Thành phố này có một cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_h%E1%BB%AFu" title="Kitô hữu">Kitô hữu</a>
thuộc loại lâu đời nhất cư ngụ. Tuy nhiên, trong các năm gần đây cộng
đồng này đã giảm bớt do tình trạng di cư, cùng với việc quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a> chiếm đóng liên tục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_T%C3%A2y" title="Bờ Tây">Bờ Tây</a>, và bức tường ngăn cách thành phố với khu Đông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jerusalem" title="Jerusalem">Jerusalem</a> do Israel chiếm đóng đã buộc các Kitô hữu bỏ chạy sang các thành phố Israel lân cận an toàn hơn hoặc ra nước ngoài.<sup class="reference" id="cite_ref-Day_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Day-10">[10]</a></sup> Bethlehem cũng là nơi sinh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/David" title="David">David</a> và là nơi ông ta đăng quang làm vua Israel.<br />
Thành phố này bị các người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samaritan&action=edit&redlink=1" title="Samaritan (trang chưa được viết)">Samaritan</a> cướp phá năm 529 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">sau Công nguyên</a>, trong cuộc nổi loạn của họ, nhưng đã được hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinian I</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đế quốc Byzantine</a> xây dựng lại. Năm 637, thành phố bị vua Hồi giáo <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Umar_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Umar (định hướng)">'Umar ibn al-Khattāb</a> chiếm, nhưng các nơi linh thiêng tôn giáo của thành phố được bảo đảm an toàn. Năm 1099, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh" title="Thập tự chinh">Thập tự chinh</a> chiếm lại và củng cố thành phố, đồng thời thay hàng giáo sĩ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_%C4%90%C3%B4ng_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Chính Thống giáo Đông phương">Chính thống giáo</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a> bằng hàng giáo sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo Rôma</a>. Khi vua Hồi giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%B9%A2al%C4%81%E1%B8%A5_ad-D%C4%ABn" title="Ṣalāḥ ad-Dīn">Saladin</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Syria" title="Syria">Syria</a> chiếm thành phố, thì hàng giáo sĩ Công giáo Rôma bị trục xuất. Năm 1520, khi các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_binh_Mamluk" title="Chiến binh Mamluk">chiến binh Mamluk</a> tới, các tường thành đã bị phá, rồi sau đó được xây dựng lại dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ottoman" title="Đế quốc Ottoman">Đế quốc Ottoman</a> cai trị.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
Đế quốc Ottoman mất thành phố này vào tay người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">thế chiến thứ nhất</a> và năm 1947 khu vực này trở thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Khu quốc tế (trang chưa được viết)">khu quốc tế</a> trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_ph%C3%A2n_chia_Palestine_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch phân chia Palestine của Liên hiệp quốc (trang chưa được viết)">Kế hoạch phân chia Palestine của Liên hiệp quốc</a>. Năm 1948, trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_-_Israel&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Ả Rập - Israel (trang chưa được viết)">chiến tranh Ả Rập - Israel</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jordan" title="Jordan">Jordan</a> đã chiếm thành phố này, nhưng tới năm 1967 Israel đã chiếm lại trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_S%C3%A1u_ng%C3%A0y" title="Chiến tranh Sáu ngày">Chiến tranh 6 ngày</a>.
Ngày nay Israel vẫn giữ quyền kiểm soát sự ra vào Bethlehem, dù hàng
ngày vẫn do Chính quyền quốc gia Palestine quản lý từ năm 1995.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
Bethlehem hiện nay có đa số dân theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>, nhưng cũng có một cộng đồng Kitô hữu Palestine thuộc loại lớn nhất nước.<sup class="reference" id="cite_ref-Day_10-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Day-10">[10]</a></sup> Vùng thành phố Bethlehem bao gồm cả các thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beit_Jala&action=edit&redlink=1" title="Beit Jala (trang chưa được viết)">Beit Jala</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beit_Sahour&action=edit&redlink=1" title="Beit Sahour (trang chưa được viết)">Beit Sahour</a>, cũng như các trại của người Palestine di cư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aida_%28camp%29&action=edit&redlink=1" title="Aida (camp) (trang chưa được viết)">'Aida</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Azza&action=edit&redlink=1" title="Azza (trang chưa được viết)">Azza</a>.<br />
Kinh tế chính của Bethlehem là kỹ nghệ du lịch, nhất là trong mùa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">lễ Giáng Sinh</a>. Thành phố là trung tâm hành hương của các Kitô hữu, vì có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Nhà thờ Giáng Sinh">nhà thờ Giáng Sinh</a>.
Bethlehem có trên 30 khách sạn và trên 300 xưởng làm và tiệm bán các đồ
thủ công lưu niệm, sử dụng nhiều nhân công của thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-Patience_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Patience-12">[12]</a></sup><br />
Mộ của bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rachel" title="Rachel">Rachel</a>, một nơi thiêng liêng của người <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i" title="Do Thái">Do Thái</a>, nằm trên lối vào thành phố.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_C.E1.BB.B1u_.C6.AF.E1.BB.9Bc">Thời Cựu Ước</span></h3>
Bethlehem, nằm trên vùng đồi của vương quốc <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giu%C4%91a" title="Giuđa">Judah</a>, có thể cũng là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ephrath&action=edit&redlink=1" title="Ephrath (trang chưa được viết)">Ephrath</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1u_%C6%AF%E1%BB%9Bc" title="Cựu Ước">Cựu Ước</a><sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-13">[13]</a></sup> có nghĩa là "phì nhiêu": Có thể đó là sự ám chỉ tới nơi là Beth-Lehem Ephratah.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-14">[14]</a></sup> và cũng được biết tới như Beth-Lehem Judah,<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-15">[15]</a></sup> và "thành phố của David".<sup class="reference" id="cite_ref-qjukjz_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-qjukjz-16">[16]</a></sup> Thành phố này được nói tới lần đầu trong sách Tanakh và trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_Th%C3%A1nh" title="Kinh Thánh">Thánh kinh</a> như là nơi bà tổ mẫu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rachel" title="Rachel">Rachel</a> (vợ Jacob) từ trần và được chôn "bên vệ đường" (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_S%C3%A1ng_Th%E1%BA%BF" title="Sách Sáng Thế">sách Sáng Thế</a> 48:7). Mộ của bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rachel" title="Rachel">Rachel</a>, nằm trên lối vào thành phố. Theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1ch_c%E1%BB%A7a_b%C3%A0_Ruth&action=edit&redlink=1" title="Sách của bà Ruth (trang chưa được viết)">Sách của bà Ruth</a>, thung lũng ở phía đông là nơi bà <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ruth" title="Ruth">Ruth</a> đã mót lúa ngoài đồng và trở về thành phố cùng với bà <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Naomi&action=edit&redlink=1" title="Naomi (trang chưa được viết)">Naomi</a> (mẹ chồng).<br />
Bethlehem là nơi sinh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/David" title="David">David</a>, vị vua thứ hai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Israel" title="Israel">Israel</a>, và là nơi ông ta được tiên tri <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samuel" title="Samuel">Samuel</a> xức dầu, phong làm vua.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-17">[17]</a></sup> Ba chiến binh của ông ta đã múc nước tại giếng nước của Bethlehem mang tới cho ông ta khi ẩn nấp trong hang <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adullam&action=edit&redlink=1" title="Adullam (trang chưa được viết)">Adullam</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.C6.A1i_sinh_c.E1.BB.A7a_ch.C3.BAa_Gi.C3.AAsu">Nơi sinh của chúa Giêsu</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Jesus_birthplace_in_Bethlehem.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="1273" height="166" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/57/Jesus_birthplace_in_Bethlehem.jpg/220px-Jesus_birthplace_in_Bethlehem.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ngôi sao bằng bạc chỉ nơi Chúa Giêsu sinh ra, theo truyền thống Kitô giáo</div>
</div>
</div>
Hai truyện kể trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_%C6%AF%E1%BB%9Bc" title="Tân Ước">Tân Ước</a> mô tả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AA-su" title="Giê-su">Chúa Giêsu</a> sinh ra tại Bethlehem. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_Luca" title="Phúc Âm Luca">Phúc âm Luke</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-qjukjz_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-qjukjz-16">[16]</a></sup> cha mẹ chúa Giêsu sống tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nazareth" title="Nazareth">Nazareth</a> nhưng phải tới Bethlehem theo lệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81u_tra_d%C3%A2n_s%E1%BB%91_c%E1%BB%A7a_Quirinius&action=edit&redlink=1" title="Điều tra dân số của Quirinius (trang chưa được viết)">điều tra dân số của Quirinius</a> (năm 6 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">sau Công nguyên</a>) và chúa Giêsu được sinh ra ở đây, trước khi gia đình trở về Nazareth.<br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_Matthew" title="Phúc Âm Matthew">Phúc Âm Matthew</a> ngụ ý rằng gia đình chúa Giêsu đã sống tại Bethlehem khi sinh chúa Giêsu, sau đó mới dọn về sống tại Nazareth.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-19">[19]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-20">[20]</a></sup> Matthew kể rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Herod_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Herod Đại đế">Herod Đại đế</a>,
được nghe nói về một 'vua Do Thái' đã sinh ra tại Bethlehem, liền ra
lệnh giết tất cả các trẻ em trong thành phố và các vùng phụ cận từ 2
tuổi trở xuống (để trừ hậu hoạn). Các trẻ em bị thiệt mạng được Kitô
giáo gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_th%C3%A1nh_Anh_H%C3%A0i" title="Các thánh Anh Hài">các thánh Anh Hài</a>. Cha nuôi của chúa Giêsu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_Giuse" title="Thánh Giuse">thánh Giuse</a> được thiên thần báo mộng đã đưa gia đình trốn sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a>, và chỉ trở về khi Herod đã chết. Nhưng lại được báo mộng khác là không được trở về xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Judea" title="Judea">Judea</a>, nên Giuse đưa gia đình về xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Galilea" title="Galilea">Galilea</a>, và tới sống tại Nazareth<br />
Theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1ch_Micah&action=edit&redlink=1" title="Sách Micah (trang chưa được viết)">Sách Micah</a><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-21">[21]</a></sup> thì có lời tiên tri về sự sinh ra của một đấng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Messiah" title="Messiah">Messiah</a> (đấng Cứu thế) ở Bethlehem.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-22">[22]</a></sup>
Nhiều học giả hiện nay đặt vấn đề nghi ngờ, không biết có phải chúa
Giêsu đã thực sự sinh ra tại Bethlehem hay không và ám chỉ là các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_Ph%C3%BAc_%C3%82m" title="Sách Phúc Âm">phúc âm</a>
khác nhau đã bịa ra nơi sinh của chúa Giêsu để làm tròn lời tiên tri
(kể trên) và ám chỉ tới sự liên hệ của chúa Giêsu tới dòng dõi vua
David.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-23">[23]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-24">[24]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-25">[25]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-26">[26]</a></sup> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_Mark" title="Phúc Âm Mark">Phúc âm Mark</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_%C3%82m_John" title="Phúc Âm John">Phúc âm John</a> không tường thuật và ám chỉ gì về nơi sinh của chúa Giêsu, mà chỉ nói rằng Ngài xuất thân từ Nazareth.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-27">[27]</a></sup> Năm 2005 trong một bài báo trên tạp chí <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Archaeology_%28magazine%29&action=edit&redlink=1" title="Archaeology (magazine) (trang chưa được viết)"><i>Archaeology</i></a>,
nhà khảo cổ Aviram Oshri đã nhấn mạnh tới sự thiếu chứng cứ về việc có
người định cư trong khu vực này trong thời Chúa Giêsu sinh ra <sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-28">[28]</a></sup><br />
Truyền thống cổ về việc chúa Giêsu sinh tại Bethlehem được nhà biện giải Kitô giáo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Justin_Martyr&action=edit&redlink=1" title="Justin Martyr (trang chưa được viết)">Justin Martyr</a> chứng thực trong quyển sách <i>Dialogue with Trypho</i> (kh. 155-161) là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_Gia" title="Thánh Gia">Thánh Gia</a> đã tới trú ẩn trong một hang động ở bên ngoài thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-29">[29]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Origen_th%C3%A0nh_Alexandria&action=edit&redlink=1" title="Origen thành Alexandria (trang chưa được viết)">Origen thành Alexandria</a>, viết khoảng năm 247, đã nhắc đến một hang ở Bethlehem mà dân địa phương tin là nơi Chúa Giêsu sinh ra <sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-30">[30]</a></sup> Hang này có thể là một nơi mà trước kia thờ thần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tammuz_%28deity%29&action=edit&redlink=1" title="Tammuz (deity) (trang chưa được viết)">Tammuz</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-31">[31]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.E1.BB.9Di_.C4.91.E1.BA.BF_qu.E1.BB.91c_La_M.C3.A3_v.C3.A0_Byzantine">Các thời đế quốc La Mã và Byzantine</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nativity_vorobiev.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1755" data-file-width="2412" height="160" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Nativity_vorobiev.jpg/220px-Nativity_vorobiev.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cảnh nhà thờ Giáng sinh năm1833, do M.N.Vorobiev vẽ</div>
</div>
</div>
Giữa năm 132-135 thành phố bị quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_M%C3%A3" title="Đế quốc La Mã">La Mã</a> chiếm đóng sau cuộc nổi dậy của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Simon_Bar_Kokhba" title="Simon Bar Kokhba">Simon Bar Kokhba</a>. Các cư dân Do Thái bị trục xuất khỏi thành phố do lệnh của hoàng đế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Publius_Aelius_Hadrianus&action=edit&redlink=1" title="Publius Aelius Hadrianus (trang chưa được viết)">Publius Aelius Hadrianus</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-32">[32]</a></sup> Khi cai trị Bethlehem, các người La Mã đã xây một miếu thờ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adonis&action=edit&redlink=1" title="Adonis (trang chưa được viết)">Adonis</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_tho%E1%BA%A1i_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Thần thoại Hy Lạp">thần thoại Hy Lạp</a> trên nơi mà nay là nhà thờ Giáng sinh. Vương cung thánh đường đầu tiên trên khu hang này do thánh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Helena_%28n%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng%29&action=edit&redlink=1" title="Helena (nữ hoàng) (trang chưa được viết)">Helena</a>, mẹ của hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Constantinus_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Constantinus Đại đế">Constantine I</a> cho xây dựng năm 326 khi bà tới thăm Bethlehem.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup> Dưới sự giám sát của giám mục <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Makarios_th%C3%A0nh_Jerusalem&action=edit&redlink=1" title="Makarios thành Jerusalem (trang chưa được viết)">Makarios thành Jerusalem</a>, việc xây dựng đã hoàn thành năm 333, mà ngày nay được gọi là vương cung thánh đường Giáng sinh.<br />
Trong cuộc nổi dậy của người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samaritan&action=edit&redlink=1" title="Samaritan (trang chưa được viết)">Samaritan</a> năm 529, Bethlehem bị cướp phá. Các tường thành và nhà thờ Giáng sinh bị phá hủy, nhưng sau đó được hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Justinianus_I" title="Justinianus I">Justinian I</a> cho xây dựng lại ngay. Năm 614, đế chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Sassanid" title="Nhà Sassanid">Sassanid</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a> xâm lấn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Palestine" title="Palestine">Palestine</a>
và chiếm đóng Bethlehem. Một chuyện kể sau này cho biết, họ đã ngưng
việc phá hủy nhà thờ do nhìn thấy hình đạo sĩ Ba Tư trên một tranh khảm.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_th.E1.BB.91ng_tr.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_H.E1.BB.93i_gi.C3.A1o_v.C3.A0_cu.E1.BB.99c_Th.E1.BA.ADp_t.E1.BB.B1_chinh">Sự thống trị của Hồi giáo và cuộc Thập tự chinh</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem-Manger-Square.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="399" height="331" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Bethlehem-Manger-Square.jpg/220px-Bethlehem-Manger-Square.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%81n_th%E1%BB%9D_Umar&action=edit&redlink=1" title="Đền thờ Umar (trang chưa được viết)">Đền thờ Umar</a> được xây năm 1860 để tưởng nhớ cuộc viếng thăm Bethlehem của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kha_l%C3%ADp_Umar&action=edit&redlink=1" title="Kha líp Umar (trang chưa được viết)">kha líp Umar</a> khi bị quân Hồi giáo chiếm đóng. Đây là đền thờ Hồi giáo duy nhất ở Bethlehem</div>
</div>
</div>
Năm 637, ngay sau khi quân Hồi giáo của đế chế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rashidun&action=edit&redlink=1" title="Rashidun (trang chưa được viết)">Rashidun</a> của Ba Tư chiếm Jerusalem, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Umar_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Umar (định hướng)">'Umar ibn al-Khattāb</a>, vị kha-líp thứ hai đến thăm Bethlehem và hứa bảo toàn nhà thờ Giáng sinh cho các người Kitô giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup> Một đền thờ Hồi giáo để dâng hiến cho Umar đã được xây dựng tại nơi ông ta cầu nguyện, gần nhà thờ.<sup class="reference" id="cite_ref-ATT_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-ATT-33">[33]</a></sup> Năm 1009, dưới thời cai trị của kha-líp Fatimid thứ sáu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Hakim_bi-Amr_Allah&action=edit&redlink=1" title="Al-Hakim bi-Amr Allah (trang chưa được viết)">al-Hakim bi-Amr Allah</a>, nhà thờ Giáng sinh bị ông ta ra lệnh phá hủy. Sau đó người kế vị ông ta là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ali_az-Zahir&action=edit&redlink=1" title="Ali az-Zahir (trang chưa được viết)">Ali az-Zahir</a> đã cho xây cất lại để hàn gắn mối quan hệ giữa nhà Fatimid với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%C3%B4ng_La_M%C3%A3" title="Đế quốc Đông La Mã">Đế quốc Byzantine</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-34">[34]</a></sup><br />
Năm 1099, Bethlehem bị quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_chinh_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Cuộc thập tự chinh thứ nhất">Thập tự chinh thứ nhất</a> chiếm. Họ củng cố thành phố và xây một tu viện mới ở phía bắc của nhà thờ. Hàng giáo sĩ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_Th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_%C4%90%C3%B4ng_ph%C6%B0%C6%A1ng" title="Chính Thống giáo Đông phương">Chính thống giáo</a> Hy Lạp dời đi và thay bằng hàng giáo sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo Rôma</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">lễ Giáng Sinh</a> năm 1100 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baldwin_I_of_Jerusalem&action=edit&redlink=1" title="Baldwin I of Jerusalem (trang chưa được viết)">Baldwin I</a>, vua đầu tiên của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Jerusalem&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Jerusalem (trang chưa được viết)">Vương quốc Jerusalem</a>, đăng quang tại Bethlehem,. Cùng năm này một tòa giám mục Công giáo Rôma được lập trong thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem_Polenov.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="400" data-file-width="702" height="125" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Bethlehem_Polenov.jpg/220px-Bethlehem_Polenov.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một tranh vẽ năm Bethlehem, 1882</div>
</div>
</div>
Năm 1187, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%B9%A2al%C4%81%E1%B8%A5_ad-D%C4%ABn" title="Ṣalāḥ ad-Dīn">Saladin</a>, vua Hồi giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Syria" title="Syria">Syria</a> lãnh đạo vương triều <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ayyubid_Dynasty&action=edit&redlink=1" title="Ayyubid Dynasty (trang chưa được viết)">Muslim Ayyubids</a>,
chiếm lại Bethlehem từ tay quân Thập tự chinh. Hàng giáo phẩm Công giáo
Rôma buộc phải dời khỏi thành phố và hàng giáo sĩ Chính thống giáo Hy
Lạp trở lại. Saladin bằng lòng cho 2 linh mục và 2 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_t%E1%BA%BF" title="Phó tế">phó tế</a> Công giáo Rôma trở lại. Tuy nhiên, Bethlehem bị mất khoản thu nhập từ các khách hành hương châu Âu.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
Năm 1229, Bethlehem - cùng với Jerusalem, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nazareth" title="Nazareth">Nazareth</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sidon&action=edit&redlink=1" title="Sidon (trang chưa được viết)">Sidon</a> - được nhượng ngay cho quân Thập tự chinh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Jerusalem&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Jerusalem (trang chưa được viết)">Vương quốc Jerusalem</a> bởi một hiệp ước giữa <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Frederick_II" title="Frederick II">Frederick II</a> của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_La_m%C3%A3_th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh" title="Đế quốc La mã thần thánh">Đế quốc La mã thần thánh</a> và vua Hồi giáo Ayyubid <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Kamil&action=edit&redlink=1" title="Al-Kamil (trang chưa được viết)">al-Kamil</a>,
do cuộc đình chiến 10 năm giữa nhà Ayyubids và quân Thập tự chinh. Hiệp
ước hết hạn năm 1239 và Bethlehem lại bị quân Hồi giáo chiếm năm 1244.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-35">[35]</a></sup><br />
Năm 1250, với sự nắm quyền của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_binh_Mamluk" title="Chiến binh Mamluk">chiến binh Mamluk</a> dưới quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rukn_al-Din_Baibars&action=edit&redlink=1" title="Rukn al-Din Baibars (trang chưa được viết)">Rukn al-Din Baibars</a>,
Kitô giáo không được khoan dung; giới giáo sĩ phải dời khỏi thành phố
và năm 1263 các tường thành bị phá. Trong thế kỷ sau, các giáo sĩ Công
giáo Rôma trở lại Bethlehem cư ngụ trong tu viện giáp nhà thờ Giáng
sinh. Các giáo sĩ Chính thống giáo được quyền kiểm soát nhà thờ Giáng
sinh và chia quyền kiểm soát hang Milk với các giáo sĩ Công giáo và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%91ng_gi%C3%A1o_Armenia&action=edit&redlink=1" title="Chính thống giáo Armenia (trang chưa được viết)">Chính thống giáo Armenia</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_.C4.91.E1.BA.BF_qu.E1.BB.91c_Ottoman_v.C3.A0_Ai_C.E1.BA.ADp">Thời đế quốc Ottoman và Ai Cập</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem_street_1880.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="754" data-file-width="600" height="276" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bethlehem_street_1880.jpg/220px-Bethlehem_street_1880.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một phố sầm uất của Bethlehem, 1880</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem_1898.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="424" data-file-width="635" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Bethlehem_1898.jpg/220px-Bethlehem_1898.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cảnh Bethlehem, 1898</div>
</div>
</div>
Từ 1517, dưới thời kiểm soát của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ottoman" title="Đế quốc Ottoman">Đế quốc Ottoman</a>,
việc trông nom nhà thờ Giáng sinh bị tranh cãi giữa Công giáo và Chính
thống giáo Hy Lạp. Từ năm 1831 tới 1841, Palestine dưới quyền cai trị
của triều đại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Muhammad_Ali" title="Muhammad Ali">Muhammad Ali</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a>.
Trong thời kỳ này, thành phố bị một trận động đất và khu phố Hồi giáo
bị quân đội Ai Cập phá hủy, để trả thù việc giết 1 người trung thành với
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim_Pasha&action=edit&redlink=1" title="Ibrahim Pasha (trang chưa được viết)">Ibrahim Pasha</a> của Ai Cập.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
Năm 1841, Bethlehem thuộc quyền cai trị của đế quốc Ottoman lần nữa, cho tới khi kết thúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">thế chiến thứ nhất</a>.
Thời này dân Bethlehem bị thất nghiệp, bị cưỡng bách thi hành nghĩa vụ
quân sự và chịu thuế má cao, khiến cho dân di cư hàng loạt, nhất là sang
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a> <sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_20">Thế kỷ 20</span></h3>
Sau khi thắng cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a>, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a> - đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đã chia các tỉnh của đế quốc Ottoman bị chiếm thành các khu vực ủy trị. Ngày 29.9.1923 Bethlehem và phần lớn lãnh thổ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_T%C3%A2y" title="Bờ Tây">Bờ Tây</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Jordan" title="Sông Jordan">sông Jordan</a> thuộc quyền kiểm soát của sự ủy trị của Anh tại Palestine. Tại Đại hội đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>, một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_ph%C3%A2n_chia_Palestine&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch phân chia Palestine (trang chưa được viết)">Kế hoạch phân chia Palestine</a> đã được chấp thuận năm 1947, Bethlehem thuộc về vùng gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Corpus_separatum&action=edit&redlink=1" title="Corpus separatum (trang chưa được viết)">international enclave of Jerusalem</a> (vùng quốc tế Jerusalem) do Liên hiệp quốc cai quản<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-36">[36]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jordan" title="Jordan">Jordan</a> đã chiếm thành phố này trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp-Israel_n%C4%83m1948&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Ả Rập-Israel năm1948 (trang chưa được viết)">chiến tranh Ả Rập-Israel năm1948</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-37">[37]</a></sup>
Nhiều dân di cư từ các khu bị quân đội Isreal chiếm năm 1947-1948 đã
chạy tới vùng Bethlehem, cư ngụ tại các trại di cư chính thức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Azza&action=edit&redlink=1" title="Azza (trang chưa được viết)">'Azza (Beit Jibrin)</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aida_%28camp%29&action=edit&redlink=1" title="Aida (camp) (trang chưa được viết)">'Aida</a> ở phía bắc và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dheisheh&action=edit&redlink=1" title="Dheisheh (trang chưa được viết)">Dheisheh</a> ở phía nam.<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-38">[38]</a></sup> Dòng người di cư lớn lao này đã biến số dân Bethlehem đa số Kitô giáo thành đa số Hồi giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-39">[39]</a></sup><br />
Jordan nắm quyền kiểm soát thành phố này cho tới cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_S%C3%A1u_ng%C3%A0y" title="Chiến tranh Sáu ngày">chiến tranh 6 ngày</a> năm 1967, thì Bethlehem cùng với khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_T%C3%A2y" title="Bờ Tây">Bờ Tây</a> còn lại bị Israel chiếm. Ngày 21.12.1995 quân Israel rút khỏi Bethlehem,<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-40">[40]</a></sup> và 3 ngày sau thành phố hoàn toàn thuộc quyền kiểm soát quân sự và hành chính của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_Palestine" title="Chính quyền quốc gia Palestine">Chính quyền quốc gia Palestine</a> phù hợp với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8Fa_hi%E1%BB%87p_t%E1%BA%A1m_th%E1%BB%9Di_v%E1%BB%81_B%E1%BB%9D_T%C3%A2y_v%C3%A0_d%E1%BA%A3i_Gaza&action=edit&redlink=1" title="Thỏa hiệp tạm thời về Bờ Tây và dải Gaza (trang chưa được viết)">Thỏa hiệp tạm thời về Bờ Tây và dải Gaza</a> năm 1995.<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-41">[41]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Intifada_th.E1.BB.A9_hai">Intifada thứ hai</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem-cathchurch.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="1280" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Bethlehem-cathchurch.JPG/220px-Bethlehem-cathchurch.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Marks của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Israel_Defense_Forces&action=edit&redlink=1" title="Israel Defense Forces (trang chưa được viết)">IDF</a> bullets can be seen in the upper left corner where the siege took place</div>
</div>
</div>
Trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Intifada_th%E1%BB%A9_hai&action=edit&redlink=1" title="Intifada thứ hai (trang chưa được viết)">Intifada thứ hai</a>
(Cuộc nổi dậy thứ hai của người Palestine), bắt đầu năm 2000-01, hạ
tầng cơ sở của Bethlehem và kỹ nghệ du lịch bị tàn phá nghiêm trọng.<sup class="reference" id="cite_ref-OCHA_42-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-OCHA-42">[42]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-43">[43]</a></sup> Năm 2002, đây là khu chiến trận của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_l%C3%A1_ch%E1%BA%AFn_ph%C3%B2ng_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch lá chắn phòng thủ (trang chưa được viết)">Chiến dịch lá chắn phòng thủ</a>, một cuộc tấn công lớn của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_ph%C3%B2ng_th%E1%BB%A7_Israel&action=edit&redlink=1" title="Lực lượng phòng thủ Israel (trang chưa được viết)">Lực lượng phòng thủ Israel</a> (IDF).<sup class="reference" id="cite_ref-BBC_44-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BBC-44">[44]</a></sup><br />
Trong chiến dịch này, Lực lượng phòng thủ Israel vây nhà thờ Giáng
sinh, nơi khoàng 200 người Palestine, kề cả một nhóm nghĩa quân, tìm
cách lẩn trốn trong thành phố, trong quá trình Lực lượng phòng thủ
Israel tiến quân. Cuộc bao vây kéo dài 39 ngày, 9 nghĩa quân và người
kéo chuông nhà thờ bị giết. Cuộc bao vây kết thúc bằng một thỏa hiệp lưu
đày 13 nghĩa quân tới các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> khác nhau và tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mauritanie" title="Mauritanie">Mauritania</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gioan_Phaol%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Gioan Phaolô II">Giáo hoàng Gioan Phaolô II</a>
đã lên án hành động của Israel, cho rằng hành động này "kỳ quái và
không thể dung thứ". Bộ ngoại giao vương quốc Anh cũng cho rằng hành
động này "hoàn toàn không thể chấp nhận".<sup class="reference" id="cite_ref-BBC_44-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BBC-44">[44]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n_d.C3.A2n_s.E1.BB.91">Phát triển dân số</span></h2>
<table class="wikitable" style="float: right; margin-left: 15px;">
<tbody>
<tr>
<th>Năm</th>
<th>Dân số</th>
</tr>
<tr>
<td>1945</td>
<td align="center">8.820<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-45">[45]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td>1961</td>
<td align="center">22.450</td>
</tr>
<tr>
<td>1983</td>
<td align="center">16.300<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-46">[46]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td>1997</td>
<td align="center">21.930<sup class="reference" id="cite_ref-PCBSCensus_47-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PCBSCensus-47">[47]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td>2004 (Projected)</td>
<td align="center">28.010</td>
</tr>
<tr>
<td>2005 (Projected)</td>
<td align="center">29.020</td>
</tr>
<tr>
<td>2006 (Projected)</td>
<td align="center">29.930</td>
</tr>
</tbody></table>
Theo ước lượng của PCBS, Bethlehem có số dân 29.930 vào giữa năm 2006.<sup class="reference" id="cite_ref-PCBS_48-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PCBS-48">[48]</a></sup> Trong cuộc điều tra dân số năm 1997 của PCBS, thành phố có số dân 21.670, kể cả số 6.570 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_di_c%C6%B0_Palestine&action=edit&redlink=1" title="Người di cư Palestine (trang chưa được viết)">người di cư Palestine</a>, tính ra là 30.3% số dân của thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-PCBSCensus_47-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PCBSCensus-47">[47]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-49">[49]</a></sup> Năm 1998, thành phần tôn giáo của thành phố là 23% người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> thuộc phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Sunni" title="Hồi giáo Sunni">Sunni</a> và 85% <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a>, phần lớn theo Chính thống giáo Hy Lạp và Công giáo Rôma.<sup class="reference" id="cite_ref-AP_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-AP-50">[50]</a></sup> Năm 2005, tổng số dân Kitô giáo giảm đi khoảng 20%.<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-51">[51]</a></sup>. Trong thành phố chỉ có một đền thờ Hồi giáo Omar ở quảng trường Manger.<sup class="reference" id="cite_ref-ATT_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-ATT-33">[33]</a></sup><br />
Năm 1997, tuổi trung bình của số dân Bethlehem là 27.4% dưới 10 tuổi,
20% từ 10 tới 19 tuổi, 17.3% từ 20 tới 29 tuổi, 17.7% từ 30 tới 44
tuổi, 12.1% từ 45 tới 64 và 5.3% trên tuổi 65. Có 11.079 người nam và
10.594 người nữ.<sup class="reference" id="cite_ref-PCBSCensus_47-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PCBSCensus-47">[47]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.91_d.C3.A2n_Kit.C3.B4_gi.C3.A1o">Số dân Kitô giáo</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem4.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1108" data-file-width="707" height="345" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Bethlehem4.jpg/220px-Bethlehem4.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
4 phụ nữ Kitô giáo thành Bethlehem, 1911</div>
</div>
</div>
Phần lớn dân Kitô giáo ở Bethlehem cho rằng tổ tiên của họ là các Kitô hữu gốc <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Ả Rập">Ả Rập</a> xuất xứ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Bán đảo Ả Rập">bán đảo Ả Rập</a>, gồm 2 nhóm dân lớn nhất thành phố: al-Farahiyya và an-Najajreh. Nhóm trước cho rằng họ xuất thân từ người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ghassanid&action=edit&redlink=1" title="Ghassanid (trang chưa được viết)">Ghassanid</a> đã di cư từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yemen" title="Yemen">Yemen</a> tới vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wadi_Musa&action=edit&redlink=1" title="Wadi Musa (trang chưa được viết)">Wadi Musa</a>, ngày nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jordan" title="Jordan">Jordan</a>; còn nhóm an-Najajreh xuất xứ từ người gốc Ả Rập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Najran&action=edit&redlink=1" title="Najran (trang chưa được viết)">Najran</a> ở phía nam <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hejaz&action=edit&redlink=1" title="Hejaz (trang chưa được viết)">Hejaz</a>. Một thị tộc khác ở Bethlehem - thị tộc al-Anantreh, - cũng có tổ tiên từ bán đảo Ả Rập.<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-52">[52]</a></sup><br />
Tỷ lệ người Kitô giáo ở Bethlehem vẫn giảm đều đều, chủ yếu do việc
tiếp tục di cư. Tỷ lệ sinh sản của người Kitô giáo cũng giảm so với
người Hồi giáo. Năm 1947, người Kitô giáo làm thành 75% số dân, nhưng
tới năm 1998 tỷ lệ này cũng chỉ tăng thành 83%.<sup class="reference" id="cite_ref-AP_50-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-AP-50">[50]</a></sup> Thị trưởng thành phố Bethlehem hiện nay, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Batarseh&action=edit&redlink=1" title="Victor Batarseh (trang chưa được viết)">Victor Batarseh</a> nói với đài phát thanh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/VOA" title="VOA">Tiếng nói Hoa Kỳ</a>
rằng, "việc giảm sút này là do tâm trạng căng thẳng (‘’stress’’) hoặc
về thể chất hoặc tâm lý, và do tình trạng kinh tế xấu, nhiều người đã di
cư - cả Kitô giáo lẫn Hồi giáo – nhưng người Kitô giáo nhiều hơn, vì họ
vốn đã là thiểu số."<sup class="reference" id="cite_ref-VOA_53-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-VOA-53">[53]</a></sup><br />
Việc nổ ra vụ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Intifada_th%E1%BB%A9_hai&action=edit&redlink=1" title="Intifada thứ hai (trang chưa được viết)">Intifada thứ hai</a>
kéo theo sự sụt giảm về du lịch cũng ảnh hưởng tới thiểu số người Kitô
giáo, sống chủ yếu bằng việc kinh doanh khách sạn và dịch vụ du lịch.<sup class="reference" id="cite_ref-Day_10-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Day-10">[10]</a></sup>
Một phân tích thống kê cho thấy người Kitô giáo đã dời bỏ thành phố vì
kinh tế yếu kém và thiếu các tiện nghi giáo dục, nhất là đối với các
người Kitô giáo trung lưu và có học vấn cao.<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-54">[54]</a></sup> Từ khi có cuộc Intifada thứ hai, 10% dân Kitô giáo đã lìa thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-VOA_53-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-VOA-53">[53]</a></sup><br />
Cuộc thăm dò ý kiến người Kitô giáo ở Bethlehem năm 2006 của Trung
tâm nghiên cứu và Đối thoại văn hóa Palestine cho thấy 90% có bạn bè là
người Hồi giáo, 73.3% mong muốn Chính quyền quốc gia Palestine tôn trọng
người Kitô giáo trong thành phố, và 78% cho là sự ra đi khỏi Bethlehem
của người Kitô giáo hiện nay là do việc hạn chế đi lại trong khu vực của
chính quyền Israel.<sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-55">[55]</a></sup><br />
Thái độ chính thức của chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hamas" title="Hamas">Hamas</a>
là ủng hộ số dân Kitô giáo trong thành phố, dù rằng đôi khi đảng này bị
một số cư dân ẩn danh chỉ trích là làm tăng sự hiện diện của người Hồi
giáo trong thành phố, chẳng hạn bằng việc kêu gọi họ tới cầu nguyện tại
một đền thờ Hồi giáo cũ, lâu nay không được sử dụng, ở bên cạnh khu
người Kitô giáo. Theo báo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem_Post&action=edit&redlink=1" title="Jerusalem Post (trang chưa được viết)">Jerusalem Post</a>,
dưới quyền cai trị của đảng Hamas, số dân Kitô giáo phải đối mặt với sự
thiếu trật tự an ninh và pháp luật, để mặc cho bọn mafia địa phương
thao túng.<sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-56">[56]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-57">[57]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-58">[58]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
Việc buôn bán hàng hóa là hoạt động chính ở Bethlehem, nhất là trong mùa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">lễ Giáng Sinh</a>. Các phố chính của thành phố và các chợ cũ đầy tiệm bán các đồ thủ công, gia vị vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>, đồ kim hoàn và hương thơm của phương đông như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baklava&action=edit&redlink=1" title="Baklava (trang chưa được viết)">baklawa</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-59">[59]</a></sup><br />
Truyền thống nghề thủ công của Palestine có từ ngày lập thành phố.
Nhiều tiệm bán các đồ thủ công khắc bằng gỗ cây olive, sản phẩm nổi
tiếng của thành phố.<sup class="reference" id="cite_ref-BethTour_60-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BethTour-60">[60]</a></sup> Các sản phẩm điêu khắc là các sản phẩm chính mà du khách tới Bethlehem thường mua.<sup class="reference" id="cite_ref-handicrafts_61-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-handicrafts-61">[61]</a></sup> Đồ thủ công tôn giáo ở đây cũng gồm các tượng, ảnh, thánh giá khắc bằng gỗ olive và đồ khảm xà cừ.<sup class="reference" id="cite_ref-BethTour_60-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BethTour-60">[60]</a></sup> Nghệ thuật làm đồ bằng xà cừ đã được các tu sĩ dòng thánh Phaxicô du nhập từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Damas" title="Damas">Damascus</a> vào đây từ thế kỷ thứ 14.<sup class="reference" id="cite_ref-handicrafts_61-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-handicrafts-61">[61]</a></sup>
Ngoài ra Bethlehem cũng sản xuất các đồ khắc bằng đá, đá hoa, đồ dệt
may, đồ nội thất, đồ nhựa dẻo, sơn, cao su nhân tạo, hàng dược phẩm, vật
liệu xây dựng, hàng thực phẩm vv...<sup class="reference" id="cite_ref-BPS2_62-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BPS2-62">[62]</a></sup><br />
Bethlehem cũng có công ty sản xuất rượu vang, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cremisan&action=edit&redlink=1" title="Cremisan (trang chưa được viết)">Cremisan Wine</a>,
do các tu sĩ của tu viện Cremisan lập năm 1885, hiện xuất cảng rượu
sang nhiều nước. Lượng rượu vang do tu viện sản xuất từ nho ở khu vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Khader_%28town%29&action=edit&redlink=1" title="Al-Khader (town) (trang chưa được viết)">al-Khader</a> là khoảng 700.000 lít mỗi năm.<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-63">[63]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Du_l.E1.BB.8Bch">Du lịch</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bethlehem-03-Church_of_the_Nativity.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="426" data-file-width="640" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Bethlehem-03-Church_of_the_Nativity.jpg/220px-Bethlehem-03-Church_of_the_Nativity.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Gi%C3%A1ng_sinh&action=edit&redlink=1" title="Nhà thờ Giáng sinh (trang chưa được viết)">Nhà thờ Giáng sinh</a></div>
</div>
</div>
Du lịch là kỹ nghệ chính ở Bethlehem. Không giống như các địa phương
Palestine khác trước năm 2000, đa số dân lao động không làm việc tại
Israel.<sup class="reference" id="cite_ref-OCHA_42-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-OCHA-42">[42]</a></sup> Hơn 25% số dân lao động làm việc trực tiếp hoặc gián tiếp trong ngành kỹ nghệ này.<sup class="reference" id="cite_ref-BPS2_62-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BPS2-62">[62]</a></sup> Thu nhập về du lịch của Bethlehem chiếm khoảng 65% kinh tế của thành phố và 11% của toàn Palestine.<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-64">[64]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Nhà thờ Giáng Sinh">Nhà thờ Giáng Sinh</a>
là nơi hấp dẫn du khách, nhất là các người Kitô giáo hành hương. Nhà
thờ này ở trung tâm thành phố - một phần của quảng trường Manger – trên
hang đá được gọi là Hầm mộ thánh (<i>Holy Crypt</i>), nơi chúa Giêsu sinh ra. Gần đó là hang Milk, nơi thánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%AAr%C3%B4nim%C3%B4" title="Giêrônimô">Jerome</a> đã cư ngụ 30 năm để dịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_Th%C3%A1nh" title="Kinh Thánh">Kinh Thánh</a> từ tiếng <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hebrew" title="Hebrew">Hebrew</a> sang tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Latinh" title="Latinh">latin</a>, gọi là bản dịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vulgate&action=edit&redlink=1" title="Vulgate (trang chưa được viết)">Vulgate</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-BMH_11-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-BMH-11">[11]</a></sup><br />
Có trên 30 khách sạn ở Bethlehem.<sup class="reference" id="cite_ref-Patience_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Patience-12">[12]</a></sup> Khách sạn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jacir_Palace&action=edit&redlink=1" title="Jacir Palace (trang chưa được viết)">Jacir Palace</a>,
xây năm 1910 gần nhà thờ, là một trong số khách sạn lâu đời nhất và
thành công nhất. Năm 2000 khách sạn này đã phải đóng cửa vì nạn bạo động
của cuộc Intifada thứ hai, nhưng năm 2005 đã mở cửa lại.<sup class="reference" id="cite_ref-65"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-65">[65]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a">Các thành phố kết nghĩa</span></h2>
Bethlehem có các thành phố kết nghĩa sau đây.<sup class="reference" id="cite_ref-PalestineTwinning_66-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PalestineTwinning-66">[66]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-67">[67]</a></sup><br />
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-collapse: collapse; border: 0; padding: 0; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="text-align: left; vertical-align: top; width: 50%;">
<ul>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc"><img alt="Úc" class="thumbborder" data-file-height="640" data-file-width="1280" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Flag_of_Australia.svg/23px-Flag_of_Australia.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marrickville,_New_South_Wales&action=edit&redlink=1" title="Marrickville, New South Wales (trang chưa được viết)">Marrickville</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo"><img alt="Áo" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_Austria.svg/23px-Flag_of_Austria.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Steyr" title="Steyr">Steyr</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil"><img alt="Brasil" class="thumbborder" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Natal,_Rio_Grande_do_Norte" title="Natal, Rio Grande do Norte">Natal</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil"><img alt="Brasil" class="thumbborder" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belo_Horizonte" title="Belo Horizonte">Belo Horizonte</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil"><img alt="Brasil" class="thumbborder" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Valinhos&action=edit&redlink=1" title="Valinhos (trang chưa được viết)">Valinhos</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_S%C3%A9c" title="Cộng hòa Séc"><img alt="Cộng hòa Séc" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_Czech_Republic.svg/23px-Flag_of_the_Czech_Republic.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C5%99ebechovice_pod_Orebem" title="Třebechovice pod Orebem">Třebechovice pod Orebem</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_S%C3%A9c" title="Cộng hòa Séc">Cộng hòa Séc</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile"><img alt="Chile" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Chile.svg/23px-Flag_of_Chile.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Villa_Alemana&action=edit&redlink=1" title="Villa Alemana (trang chưa được viết)">Villa Alemana</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile">Chile</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile"><img alt="Chile" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Flag_of_Chile.svg/23px-Flag_of_Chile.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Concepci%C3%B3n" title="Concepción">Concepción</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile">Chile</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chartres" title="Chartres">Chartres</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paray-le-Monial" title="Paray-le-Monial">Paray-le-Monial</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Strasbourg" title="Strasbourg">Strasbourg</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp"><img alt="Hy Lạp" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Greece.svg/23px-Flag_of_Greece.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Athena" title="Athena">Athens</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức"><img alt="Đức" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Flag_of_Germany.svg/23px-Flag_of_Germany.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6ln" title="Köln">Köln</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Assisi" title="Assisi">Assisi</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Civitavecchia" title="Civitavecchia">Civitavecchia</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Florence" title="Florence">Florence</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Greccio" title="Greccio">Greccio</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lazio" title="Lazio">Lazio</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Milano" title="Milano">Milan</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a> <small><i>(từ năm 2000)</i> <sup class="reference" id="cite_ref-Milan_68-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-Milan-68">[68]</a></sup></small></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Orvieto" title="Orvieto">Orvieto</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pavia" title="Pavia">Pavia</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pratovecchio" title="Pratovecchio">Pratovecchio</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/San_Miniato" title="San Miniato">San Miniato</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
</ul>
</td>
<td style="text-align: left; vertical-align: top; width: 50%;">
<ul>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sant%27Anastasia&action=edit&redlink=1" title="Sant'Anastasia (trang chưa được viết)">Sant'Anastasia</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Umbria" title="Umbria">Umbria</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý"><img alt="Ý" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Flag_of_Italy.svg/23px-Flag_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Verona" title="Verona">Verona</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México"><img alt="México" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1400" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Flag_of_Mexico.svg/23px-Flag_of_Mexico.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Monterrey" title="Monterrey">Monterrey</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maroc" title="Maroc"><img alt="Maroc" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Morocco.svg/23px-Flag_of_Morocco.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rabat" title="Rabat">Rabat</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan"><img alt="Hà Lan" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_the_Netherlands.svg/23px-Flag_of_the_Netherlands.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Den_Haag" title="Den Haag">The Hague</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan">Hà Lan</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Na_Uy" title="Na Uy"><img alt="Na Uy" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1100" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/Flag_of_Norway.svg/21px-Flag_of_Norway.svg.png" width="21" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarpsborg&action=edit&redlink=1" title="Sarpsborg (trang chưa được viết)">Sarpsborg</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Na_Uy" title="Na Uy">Na Uy</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peru" title="Peru"><img alt="Peru" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Flag_of_Peru.svg/23px-Flag_of_Peru.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cusco&action=edit&redlink=1" title="Cusco (trang chưa được viết)">Cusco</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peru" title="Peru">Peru</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan"><img alt="Ba Lan" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1280" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Poland.svg/23px-Flag_of_Poland.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cz%C4%99stochowa" title="Częstochowa">Częstochowa</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a> <sup class="reference" id="cite_ref-PalestineTwinning_66-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_note-PalestineTwinning-66">[66]</a></sup></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha"><img alt="Bồ Đào Nha" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/23px-Flag_of_Portugal.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lisboa" title="Lisboa">Lisbon</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt-Peterburg" title="Sankt-Peterburg">Saint Petersburg</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nam_Phi" title="Cộng hòa Nam Phi"><img alt="Cộng hòa Nam Phi" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Flag_of_South_Africa.svg/23px-Flag_of_South_Africa.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pretoria" title="Pretoria">Pretoria</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nam_Phi" title="Cộng hòa Nam Phi">Nam Phi</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha"><img alt="Tây Ban Nha" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="750" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/23px-Flag_of_Spain.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zaragoza" title="Zaragoza">Zaragoza</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha"><img alt="Tây Ban Nha" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="750" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/23px-Flag_of_Spain.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B3rdoba" title="Córdoba">Córdoba</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha"><img alt="Tây Ban Nha" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="750" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Flag_of_Spain.svg/23px-Flag_of_Spain.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Legan%C3%A9s" title="Leganés">Leganés</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland"><img alt="Scotland" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/10/Flag_of_Scotland.svg/23px-Flag_of_Scotland.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasgow" title="Glasgow">Glasgow</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scotland" title="Scotland">Scotland</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Thổ Nhĩ Kỳ"><img alt="Thổ Nhĩ Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Flag_of_Turkey.svg/23px-Flag_of_Turkey.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yalvac&action=edit&redlink=1" title="Yalvac (trang chưa được viết)">Yalvac</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Nh%C4%A9_K%E1%BB%B3" title="Thổ Nhĩ Kỳ">Thổ Nhĩ Kỳ</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_Ti%E1%BB%83u_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất"><img alt="Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cb/Flag_of_the_United_Arab_Emirates.svg/23px-Flag_of_the_United_Arab_Emirates.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Abu_Dhabi" title="Abu Dhabi">Abu Dhabi</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_Ti%E1%BB%83u_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất">Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Burlington,_Vermont" title="Burlington, Vermont">Burlington</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joplin,_Missouri" title="Joplin, Missouri">Joplin</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Orlando,_Florida" title="Orlando, Florida">Orlando</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></li>
</ul>
</td>
<td style="text-align: left; vertical-align: top; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-3" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://travel.nytimes.com/2006/04/16/travel/16westbank.html+" rel="nofollow">“In the West Bank, Politics and Tourism Remain Bound Together Inextricably - New York Times”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Ftravel.nytimes.com%2F2006%2F04%2F16%2Ftravel%2F16westbank.html%2B&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=In+the+West+Bank%2C+Politics+and+Tourism+Remain+Bound+Together+Inextricably+-+New+York+Times&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-BH-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BH_2-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bethlehemhotel.com/bethlehem.htm" rel="nofollow">“Places to Visit In & Around Bethlehem - Bethlehem Hotel -”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehemhotel.com%2Fbethlehem.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Places+to+Visit+In+%26+Around+Bethlehem+-+Bethlehem+Hotel+-&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.pnic.gov.ps/english/tourism/tour7.html#file2" rel="nofollow">“Tourism In Bethlehem Governorate”</a>. <i>Palestinian National Information Center</i>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Tourism+In+Bethlehem+Governorate&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pnic.gov.ps%2Fenglish%2Ftourism%2Ftour7.html%23file2&rft.atitle=Tourism+In+Bethlehem+Governorate&rft.genre=book&rft.jtitle=Palestinian+National+Information+Center&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.timeanddate.com/worldclock/distanceresult.html?p1=1048&p2=676" rel="nofollow">Distance from Bethlehem to Tel Aviv</a>, <a class="external text" href="http://www.timeanddate.com/worldclock/distanceresult.html?p1=1048&p2=702" rel="nofollow">Distance from Bethlehem to Gaza</a> Time and Date AS / Steffen Thorsen</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/9/9b/Thameenmap3.jpg">Detailed map of the West Bank</a></span></li>
<li id="cite_note-BPS-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BPS_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BPS_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BPS_6-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/cultural_sites/towns_in_bethlehem/7.php" rel="nofollow">Bethlehem’s Quarters</a> Centre for Cultural Heritage Preservation</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.med-voices.org/pages/showresource.aspx?id=1206&lang=0" rel="nofollow">Clans -2</a> Mediterranean Voices: Oral History and Cultural Practice in Mediterranean Cities</span></li>
<li id="cite_note-Zeiter-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Zeiter_8-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/cultural_sites/natural_heritage/tqoa.php" rel="nofollow">Tqoa’ area</a> Zeiter, Leila. Centre for Preservation of Culture and History.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.stern-von-bethlehem.de/english/bato_eng.html" rel="nofollow">Short Overview of the Bato Family</a> BatoFamily.com</span></li>
<li id="cite_note-Day-10">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Day_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Day_10-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Day_10-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dailymail.co.uk/pages/live/articles/news/news.html?in_article_id=423126&in_page_id=1770" rel="nofollow">“O, Muslim town of Bethlehem...”</a>. <i>the Daily Mail</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=O%2C+Muslim+town+of+Bethlehem...&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dailymail.co.uk%2Fpages%2Flive%2Farticles%2Fnews%2Fnews.html%3Fin_article_id%3D423126%26in_page_id%3D1770&rft.atitle=O%2C+Muslim+town+of+Bethlehem...&rft.genre=book&rft.jtitle=the+Daily+Mail&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-BMH-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BMH_11-10"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bethlehem-city.org/English/City/index.php" rel="nofollow">“History of Bethlehem”</a>. Bethlehem Municipality<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=History+of+Bethlehem&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehem-city.org%2FEnglish%2FCity%2Findex.php&rft.genre=book&rft.pub=Bethlehem+Municipality&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-Patience-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Patience_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Patience_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Patience, Martin (22 tháng 12 năm 2007). <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7146980.stm" rel="nofollow">“Better times return to Bethlehem”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC News</a></i>. BBC MMVIII<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fmiddle_east%2F7146980.stm&rft.atitle=Better+times+return+to+Bethlehem&rft.genre=book&rft.aufirst=Martin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-12-22&rft.aulast=Patience&rft.jtitle=BBC+News&rft.pub=BBC+MMVIII&rft.btitle=Better+times+return+to+Bethlehem&rft.au=Patience%2C+Martin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Gen.&verse=35:16&src=%21">Gen. 35:16</a>, <a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Gen.&verse=48:27&src=%21">Gen. 48:27</a>, <a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Ruth&verse=4:11&src=%21">Ruth 4:11</a></span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Micah&verse=5:2&src=%21">Micah 5:2</a></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Sam&verse=17:12&src=%21">Sam 17:12</a></span></li>
<li id="cite_note-qjukjz-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-qjukjz_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-qjukjz_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Luke&verse=2:4&src=KJV">Luke 2:4</a></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Sam&verse=16:4-13&src=%21">Sam 16:4-13</a></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Sam&verse=23:13-17&src=%21">Sam 23:13-17</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Matthew&verse=2:1-23&src=KJV">Matthew 2:1-23</a></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Geza Vermes, <i>The Nativity: History and Legend</i>, London, Penguin, 2006, page 64.</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/bibleversefinder/?book=Micah&verse=5:2&src=KJV">Micah 5:2</a></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Theo Edwin D. Freed trong "Chuyện về sự sinh chúa Giêsu" (Continuum International, 2004) page 77.</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Geza Vermes, The Nativity: History and Legend, London, Penguin, 2006, p22</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">E. P. Sanders, <i>The Historical Figure of Jesus</i>, 1993, p.85</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">John Dominic Crossan, Richard G. Watts, <i>Who Is Jesus?: Answers to Your Questions About the Historical Jesus</i>, Westminster John Knox Press, page 19.</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">James D. G. Dunn, Jesus Remembered: Christianity in the Making, (Eerdmans, 2003), page 344-345.</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Watson E. Mills, Roger Aubrey Bullard, <i>Mercer Dictionary of the Bible</i>, Volume 5: Mercer University Press (1990), page 445 - 446. See <a class="external text" href="http://www.biblegateway.com/passage/?search=Mark+6:1-4" rel="nofollow">Mark 6:1-4</a>; and <a class="external text" href="http://www.biblegateway.com/passage/?search=John+1:46" rel="nofollow">John 1:46</a></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Aviram Oshri, "Where was Jesus Born?", <i>Archaeology</i>, Volume 58 Number 6, November/tháng 12 năm 2005.</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">Joan E. Taylor, <i>Christians and the Holy Places</i>,
Oxford University Press, 1993, pages 99-100. "Joseph... took up his
quarters in a certain cave near the village; and while they were there
Mary brought forth the Christ and placed him in a manger, and here the
Magi who came from Arabia found him."(Justin Martyr, <i>Dialogue with Trypho</i>, chapter LXXVIII).</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">In
Bethlehem the cave is pointed out where he was born, and the manger in
the cave where he was wrapped in swaddling clothes. And the rumor is in
those places, and among foreigners of the Faith, that indeed Jesus was
born in this cave who is worshipped and reverenced by the Christians.
(Origen, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Contra_Celsum&action=edit&redlink=1" title="Contra Celsum (trang chưa được viết)">Contra Celsum</a></i>, book I, chapter LI).</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Joan E. Taylor, <i>Christians and the Holy Places</i>, Oxford University Press, 1993, pages 96-104.</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.archive.org/20050721075552/www.geocities.com/bethlehem74/history.htm" rel="nofollow">History of Bethlehem</a> Bethlehem Homepage</span></li>
<li id="cite_note-ATT-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-ATT_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-ATT_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.atlastours.net/holyland/mosque_of_omar.html" rel="nofollow">“Mosque of Omar, Bethlehem”</a>. Atlas Travel and Tourist Agency<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mosque+of+Omar%2C+Bethlehem&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.atlastours.net%2Fholyland%2Fmosque_of_omar.html&rft.genre=book&rft.pub=Atlas+Travel+and+Tourist+Agency&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.nmhschool.org/tthornton/mehistorydatabase/persian.php" rel="nofollow">“Persian, Greek, Roman, Byzantine Eras”</a>. History of the Middle East Database. 5 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=History+of+the+Middle+East+Database&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-12-05&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nmhschool.org%2Ftthornton%2Fmehistorydatabase%2Fpersian.php&rft.btitle=Persian%2C+Greek%2C+Roman%2C+Byzantine+Eras&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Paul Read, Peirs (12 tháng 4 năm 2008). <i>The Templars</i>. Macmillan. tr. 206. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0312266588" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0312266588">0312266588</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=206&rft.genre=book&rft.aufirst=Peirs&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-04-12&rft.aulast=Paul+Read&rft.pub=Macmillan&rft.btitle=The+Templars&rft.isbn=0312266588&rft.au=Paul+Read%2C+Peirs&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://imeu.net/news/article00125.shtml" rel="nofollow">“IMEU: Maps: 2.7 - Jerusalem and the Corpus Separatum proposed in 1947”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fimeu.net%2Fnews%2Farticle00125.shtml&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=IMEU%3A+Maps%3A+2.7+-+Jerusalem+and+the+Corpus+Separatum+proposed+in+1947&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.insideout.org/documentaries/jerusalem/land/timeline2.html" rel="nofollow">A Jerusalem Timeline, 3.000 Years of The City's History</a> (2001-02) <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Public_Radio&action=edit&redlink=1" title="National Public Radio (trang chưa được viết)">National Public Radio</a> and <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC News</a></span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/about/" rel="nofollow">About Bethlehem</a> The Centre for Cultural Heritage Preservation via Bethlehem.ps</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/facts/population.php" rel="nofollow">Population in the Bethlehem District</a> Bethlehem.ps</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.passia.org/palestine_facts/chronology/19941995.htm" rel="nofollow">“Palestine Facts Timeline: 1994-1995”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Palestinian_Academic_Society_for_the_Study_of_International_Affairs&action=edit&redlink=1" title="Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs (trang chưa được viết)">Palestinian Academic Society for the Study of International Affairs</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Palestine+Facts+Timeline%3A+1994-1995&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.passia.org%2Fpalestine_facts%2Fchronology%2F19941995.htm&rft.genre=book&rft.pub=Palestinian+Academic+Society+for+the+Study+of+International+Affairs&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Kessel, Jerrold (24 tháng 12 năm 1995). <a class="external text" href="http://www.cnn.com/EVENTS/seasons_greetings/bethlehem_celebration/" rel="nofollow">“Muslims, Christians celebrate in Bethlehem”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=CNN_News&action=edit&redlink=1" title="CNN News (trang chưa được viết)">CNN News</a></i> (Cable News Network)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cnn.com%2FEVENTS%2Fseasons_greetings%2Fbethlehem_celebration%2F&rft.atitle=Muslims%2C+Christians+celebrate+in+Bethlehem&rft.genre=book&rft.aufirst=Jerrold&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1995-12-24&rft.aulast=Kessel&rft.jtitle=CNN+News&rft.pub=Cable+News+Network&rft.btitle=Muslims%2C+Christians+celebrate+in+Bethlehem&rft.au=Kessel%2C+Jerrold&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-OCHA-42">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-OCHA_42-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-OCHA_42-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Office
for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA) & Office of the
Special Coordinator for the Peace Process in the Middle East (December
năm 2004). <a class="external text" href="http://www.miftah.org/Doc/Reports/2004/Beth_Rep_Dec04_En.pdf" rel="nofollow">“Costs of Conflict: The Changing Face of Bethlehem”</a>. United Nations.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Office+for+the+Coordination+of+Humanitarian+Affairs+%28OCHA%29+%26+Office+of+the+Special+Coordinator+for+the+Peace+Process+in+the+Middle+East&rft.pub=United+Nations&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.miftah.org%2FDoc%2FReports%2F2004%2FBeth_Rep_Dec04_En.pdf&rft.btitle=Costs+of+Conflict%3A+The+Changing+Face+of+Bethlehem&rft.genre=book&rft.au=Office+for+the+Coordination+of+Humanitarian+Affairs+%28OCHA%29+%26+Office+of+the+Special+Coordinator+for+the+Peace+Process+in+the+Middle+East&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7146980.stm" rel="nofollow">“Better times return to Bethlehem”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC News</a></i>. BBC MMVII. 22 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Better+times+return+to+Bethlehem&rft.pub=BBC+MMVII&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Better+times+return+to+Bethlehem&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fmiddle_east%2F7146980.stm&rft.jtitle=BBC+News&rft.genre=book&rft.date=2007-12-22&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua văn bản “ Middle East ” (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#text_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-BBC-44">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BBC_44-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BBC_44-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1916580.stm" rel="nofollow">“Vatican outrage over church siege”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC News</a></i>. BBC MMIII. 8 tháng 4 năm 2002<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Vatican+outrage+over+church+siege&rft.pub=BBC+MMIII&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Vatican+outrage+over+church+siege&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fmiddle_east%2F1916580.stm&rft.jtitle=BBC+News&rft.genre=book&rft.date=2002-04-08&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sami_Hadawi&action=edit&redlink=1" title="Sami Hadawi (trang chưa được viết)">Hadawi, Sami</a>. <a class="external text" href="http://www.palestineremembered.com/download/VillageStatistics/Table%20I/Jerusalem/Page-056.jpg" rel="nofollow">“Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine”</a>. Palestine Liberation Organization - Research Center.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Sami&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Village+Statistics+of+1945%3A+A+Classification+of+Land+and+Area+ownership+in+Palestine&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.palestineremembered.com%2Fdownload%2FVillageStatistics%2FTable%2520I%2FJerusalem%2FPage-056.jpg&rft.aulast=Hadawi&rft.genre=book&rft.pub=Palestine+Liberation+Organization+-+Research+Center&rft.au=Hadawi%2C+Sami&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Census by <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Israel_Central_Bureau_of_Statistics&action=edit&redlink=1" title="Israel Central Bureau of Statistics (trang chưa được viết)">Israel Central Bureau of Statistics</a></span></li>
<li id="cite_note-PCBSCensus-47">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PCBSCensus_47-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PCBSCensus_47-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PCBSCensus_47-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/phc_97/bet_t1.aspx" rel="nofollow">Palestinian Population by Locality, Sex and Age Groups in Years: Bethlehem Governorate</a> (1997) <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Palestinian_Central_Bureau_of_Statistics&action=edit&redlink=1" title="Palestinian Central Bureau of Statistics (trang chưa được viết)">Palestinian Central Bureau of Statistics</a>. Truy cập on <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=2007-12-23&action=edit&redlink=1" title="2007-12-23 (trang chưa được viết)">2007-12-23</a>.</span></li>
<li id="cite_note-PCBS-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PCBS_48-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://web.archive.org/web/20120516122007/http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/populati/pop10.aspx" rel="nofollow">“Projected Mid -Year Population for Bethlehem Governorate by Locality 2004–2006”</a>. <i>Palestinian Central Bureau of Statistics</i>. <a class="external text" href="http://www.pcbs.gov.ps/Portals/_pcbs/populati/pop10.aspx" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 16 tháng 5 năm 2012<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Projected+Mid+-Year+Population+for+Bethlehem+Governorate+by+Locality+2004%E2%80%932006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pcbs.gov.ps%2FPortals%2F_pcbs%2Fpopulati%2Fpop10.aspx&rft.atitle=Projected+Mid+-Year+Population+for+Bethlehem+Governorate+by+Locality+2004%E2%80%932006&rft.genre=book&rft.jtitle=Palestinian+Central+Bureau+of+Statistics&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.pcbs.gov.ps/_PCBS/census/phc_97/bet_t6.aspx" rel="nofollow">“Palestinian Population by Locality and Refugee Status”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Palestinian_Central_Bureau_of_Statistics&action=edit&redlink=1" title="Palestinian Central Bureau of Statistics (trang chưa được viết)">Palestinian Central Bureau of Statistics</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Palestinian+Population+by+Locality+and+Refugee+Status&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pcbs.gov.ps%2F_PCBS%2Fcensus%2Fphc_97%2Fbet_t6.aspx&rft.genre=book&rft.pub=Palestinian+Central+Bureau+of+Statistics&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-AP-50">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-AP_50-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-AP_50-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">Andrea Pacini (1998). <i>Socio-Political and Community Dynamics of Arab Christians in Jordan, Israel, and the Autonomous Palestinian Territories</i>. Clarendon Press. tr. p. 282. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-19-829388-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-19-829388-7">0-19-829388-7</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Andrea+Pacini&rft.pub=Clarendon+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Socio-Political+and+Community+Dynamics+of+Arab+Christians+in+Jordan%2C+Israel%2C+and+the+Autonomous+Palestinian+Territories&rft.isbn=0-19-829388-7&rft.pages=p.%26nbsp%3B282&rft.genre=book&rft.date=1998&rft.au=Andrea+Pacini&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.cnsnews.com/ViewCulture.asp?Page=%5CCulture%5Carchive%5C200505%5CCUL20050519b.html+" rel="nofollow">“Bethlehem Christians Worry About Islamic Takeover in Jesus' Birthplace”</a>. 19 tháng 5 năm 2005<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005-05-19&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cnsnews.com%2FViewCulture.asp%3FPage%3D%255CCulture%255Carchive%255C200505%255CCUL20050519b.html%2B&rft.btitle=Bethlehem+Christians+Worry+About+Islamic+Takeover+in+Jesus%27+Birthplace&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://admusallam.bethlehem.edu/bethlehem/beth-hlccni.htm" rel="nofollow">Bethlehem, The Holy Land’s Collective Cultural National Identity: A Palestinian Arab Historical Perspective</a> Musallam, Adnan. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bethlehem_University&action=edit&redlink=1" title="Bethlehem University (trang chưa được viết)">Bethlehem University</a>.</span></li>
<li id="cite_note-VOA-53">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-VOA_53-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-VOA_53-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Jim Teeple (24 tháng 12 năm 2005). <a class="external text" href="http://www.voanews.com/english/archive/2005-12/2005-12-24-voa17.cfm?CFID=43253380&CFTOKEN=44091067" rel="nofollow">“Christians Disappearing in the Birthplace of Jesus”</a>. Voice of America.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Jim+Teeple&rft.pub=Voice+of+America&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=24+th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2005&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.voanews.com%2Fenglish%2Farchive%2F2005-12%2F2005-12-24-voa17.cfm%3FCFID%3D43253380%26CFTOKEN%3D44091067&rft.btitle=Christians+Disappearing+in+the+Birthplace+of+Jesus&rft.genre=book&rft.au=Jim+Teeple&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Marsh, Leonard (July năm 2005). “Palestinian Christianity – A Study in Religion and Politics”. <i>International Journal for the Study of the Christian Church</i> <b>57</b> (7): 147–66.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=57&rft.atitle=Palestinian+Christianity+%E2%80%93+A+Study+in+Religion+and+Politics&rft.genre=book&rft.aulast=Marsh&rft.aufirst=Leonard&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2005&rft.pages=147%E2%80%9366&rft.jtitle=International+Journal+for+the+Study+of+the+Christian+Church&rft.issue=7&rft.btitle=Palestinian+Christianity+%E2%80%93+A+Study+in+Religion+and+Politics&rft.au=Marsh%2C+Leonard&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ekklesia.co.uk/content/news_syndication/article_061220bethlehem.shtml" rel="nofollow">“Americans not sure where Bethlehem is, survey shows”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ekklesia&action=edit&redlink=1" title="Ekklesia (trang chưa được viết)">Ekklesia</a>. 20 tháng 12 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 5 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ekklesia&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006-12-20&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ekklesia.co.uk%2Fcontent%2Fnews_syndication%2Farticle_061220bethlehem.shtml&rft.btitle=Americans+not+sure+where+Bethlehem+is%2C+survey+shows&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Joerg Luyken (21 tháng 12 năm 2006). <a class="external text" href="http://www.jpost.com/servlet/Satellite?cid=1164881946344&pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull" rel="nofollow">“Is Christianity dying in Bethlehem?”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem_Post&action=edit&redlink=1" title="Jerusalem Post (trang chưa được viết)">Jerusalem Post</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Joerg+Luyken&rft.pub=Jerusalem+Post&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=21+th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.jpost.com%2Fservlet%2FSatellite%3Fcid%3D1164881946344%26pagename%3DJPost%252FJPArticle%252FShowFull&rft.btitle=Is+Christianity+dying+in+Bethlehem%3F&rft.genre=book&rft.au=Joerg+Luyken&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khaled_Abu_Toameh&action=edit&redlink=1" title="Khaled Abu Toameh (trang chưa được viết)">Khaled Abu Toameh</a> (25 tháng 1 năm 2007). <a class="external text" href="http://www.jpost.com/servlet/Satellite?apage=1&cid=1167467807655&pagename=JPost%2FJPArticle%2FShowFull" rel="nofollow">“Bethlehem Christians fear neighbors”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jerusalem_Post&action=edit&redlink=1" title="Jerusalem Post (trang chưa được viết)">Jerusalem Post</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Khaled+Abu+Toameh&rft.pub=Jerusalem+Post&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=25+th%C3%A1ng+1+n%C4%83m+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.jpost.com%2Fservlet%2FSatellite%3Fapage%3D1%26cid%3D1167467807655%26pagename%3DJPost%252FJPArticle%252FShowFull&rft.btitle=Bethlehem+Christians+fear+neighbors&rft.genre=book&rft.au=Khaled+Abu+Toameh&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/2007/03/11/world/middleeast/11christians.html?_r=1&oref=slogin" rel="nofollow">“Palestinian Christians Look Back on a Year of Troubles”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">New York Times</a>. 11 tháng 3 năm 2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-03-11&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2007%2F03%2F11%2Fworld%2Fmiddleeast%2F11christians.html%3F_r%3D1%26oref%3Dslogin&rft.btitle=Palestinian+Christians+Look+Back+on+a+Year+of+Troubles&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bethlehem-city.org/English/City/GeneralInfo/Shopping.php+" rel="nofollow">“Bethlehem Municipality(Site Under Construction)”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehem-city.org%2FEnglish%2FCity%2FGeneralInfo%2FShopping.php%2B&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Bethlehem+Municipality%28Site+Under+Construction%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-BethTour-60">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BethTour_60-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BethTour_60-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.travelershub.com/destination_guide/middle_east/bethlehem.html" rel="nofollow">“Bethlehem: Shopping”</a>. TouristHub.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Bethlehem%3A+Shopping&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.travelershub.com%2Fdestination_guide%2Fmiddle_east%2Fbethlehem.html&rft.genre=book&rft.pub=TouristHub&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-handicrafts-61">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-handicrafts_61-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-handicrafts_61-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bethlehem-city.org/English/City/Heritage/HnadCraft.php" rel="nofollow">“Handicrafts: Olive-wood carving”</a>. Bethlehem Municipality.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Handicrafts%3A+Olive-wood+carving&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehem-city.org%2FEnglish%2FCity%2FHeritage%2FHnadCraft.php&rft.genre=book&rft.pub=Bethlehem+Municipality&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-BPS2-62">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BPS2_62-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-BPS2_62-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/facts/economy.php" rel="nofollow">“Economy: Tourism”</a>. Bethlehem.ps<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 3 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Economy%3A+Tourism&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehem.ps%2Ffacts%2Feconomy.php&rft.genre=book&rft.pub=Bethlehem.ps&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Jahsan, Ruby. <a class="external text" href="http://www.bethlehem.ps/shopping/wine.php" rel="nofollow">“Wine”</a>. The Centre for Cultural Heritage Preservation<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Ruby&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Wine&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bethlehem.ps%2Fshopping%2Fwine.php&rft.aulast=Jahsan&rft.genre=book&rft.pub=The+Centre+for+Cultural+Heritage+Preservation&rft.au=Jahsan%2C+Ruby&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://english.aljazeera.net/NR/exeres/896CF7DD-9446-44C0-9B4D-4BA24A502BDF.htm+" rel="nofollow">“Bethlehem's Struggles Continue”</a>. <i>Al Jazeera English</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bethlehem%27s+Struggles+Continue&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.aljazeera.net%2FNR%2Fexeres%2F896CF7DD-9446-44C0-9B4D-4BA24A502BDF.htm%2B&rft.atitle=Bethlehem%27s+Struggles+Continue&rft.genre=book&rft.jtitle=Al+Jazeera+English&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
<li id="cite_note-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.asiatraveltips.com/news05/129-JacirPalace.shtml" rel="nofollow">Jacir Palace, InterContinental Bethlehem re-opens for business</a> InterContinental Hotels Group</span></li>
<li id="cite_note-PalestineTwinning-66">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PalestineTwinning_66-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-PalestineTwinning_66-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><i><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.twinningwithpalestine.net/groupsinternational.html" rel="nofollow">“Twinning with Palestine”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Copyright&action=edit&redlink=1" title="Copyright (trang chưa được viết)">©</a> 1998-2008 The Britain - Palestine Twinning Network<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Twinning+with+Palestine&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.twinningwithpalestine.net%2Fgroupsinternational.html&rft.genre=book&rft.pub=%C2%A9+1998-2008+The+Britain+-+Palestine+Twinning+Network&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></i></span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bethlehem-city.org/English/Twinning/index.php" rel="nofollow">The City of Bethlehem has signed a twinning agreements with the following cities</a> Bethlehem Municipality.</span></li>
<li id="cite_note-Milan-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bethlehem#cite_ref-Milan_68-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.comune.milano.it/portale/wps/portal/CDM?WCM_GLOBAL_CONTEXT=/wps/wcm/connect/ContentLibrary/In%20Comune/In%20Comune/Citt%20Gemellate" rel="nofollow">“<i>Milano - Città Gemellate</i>”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Copyright&action=edit&redlink=1" title="Copyright (trang chưa được viết)">©</a> 2008 Municipality of Milan (Comune di Milano)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%27%27Milano+-+Citt%C3%A0+Gemellate%27%27&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.comune.milano.it%2Fportale%2Fwps%2Fportal%2FCDM%3FWCM_GLOBAL_CONTEXT%3D%2Fwps%2Fwcm%2Fconnect%2FContentLibrary%2FIn%2520Comune%2FIn%2520Comune%2FCitt%2520Gemellate&rft.genre=book&rft.pub=%C2%A9+2008+Municipality+of+Milan+%28Comune+di+Milano%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bethlehem"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Bethlehem" title="commons:Special:Search/Bethlehem"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Bethlehem?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Bethlehem trên Wikimedia Commons">Bethlehem</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.bethlehem-city.org/" rel="nofollow">Bethlehem Municipality</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.peacenter.org/" rel="nofollow">Bethlehem Peace Center</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.christusrex.org/www1/ofm/sites/TSbtmenu.html" rel="nofollow">Franciscan Custody of the Holy Land website - pages on Bethlehem</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.biblelandshop.net/LIBRARY/Library10.html" rel="nofollow">Bible Land Library</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.bethlehem2000.org/main.html" rel="nofollow">Bethlehem 2000 project</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.openbethlehem.org/" rel="nofollow">Open Bethlehem civil society project</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.palestine-family.net/index.php?nav=65&hits=20&searchword=al+khader&pageflip=26-22&did=604-1&searchResult=searchResult" rel="nofollow">Bethlehem: Muslim-Christian living together</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.ianandwendy.com/Israel/Bethlehem/slideshow.htm" rel="nofollow">Photo Gallery of Bethlehem from 2007</a></li>
</ul>
<span id="interwiki-en-ga"></span><br />
<span id="interwiki-id-fa"></span> <span id="interwiki-hr-fa"></span> <span id="interwiki-ar-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Palestine&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Thành phố Palestine (trang chưa được viết)">Thành phố Palestine</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Kitô giáo">Kitô giáo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Linh_%C4%91%E1%BB%8Ba_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Linh địa Công giáo">Linh địa Công giáo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%8Ba_%C4%91i%E1%BB%83m_h%C3%A0nh_h%C6%B0%C6%A1ng_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Địa điểm hành hương Công giáo">Địa điểm hành hương Công giáo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:David" title="Thể loại:David">David</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><strong>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam" target="_parent">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />
</b><strong>Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/" target="_parent"><br />
</a></strong><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts" target="_parent">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim" target="_parent">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/" target="_parent">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/" target="_parent">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/" target="_parent">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/" target="_parent">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/" target="_parent">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/" target="_parent">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/" target="_parent">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/" target="_parent">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/" target="_parent">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/" target="_parent">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/" target="_parent">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/" target="_parent">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/" target="_parent">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/" target="_parent">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/" target="_parent">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/" target="_parent">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/" target="_parent">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/" target="_parent">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/" target="_parent">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/" target="_parent">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops" target="_parent">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam" target="_parent">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam" target="_parent">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/" target="_parent">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/" target="_parent">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/" target="_parent">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/" target="_parent">Thơ cho con</a></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-50600889366501385132014-12-26T06:16:00.000-08:002014-12-26T06:16:09.371-08:00Chào ngày mới 20 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Doña Paz at Tacloban.jpg" data-file-height="2024" data-file-width="3319" height="61" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg/100px-Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg" width="100" /></a></div>
<br />
CNM365. Chào ngày mới 20 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày An ninh quốc gia Liên bang Nga. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">Năm 1803</a> – Thương vụ Hoa Kỳ mua vùng đất <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana" title="Vùng đất mua Louisiana">Louisiana</a></b> từ Pháp hoàn thành trong một buổi lễ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Orleans" title="New Orleans">New Orleans</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">Năm 1960</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a></b> được thành lập trong vùng căn cứ của mình ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ninh" title="Tây Ninh">Tây Ninh</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1987" title="1987">Năm 1987</a> – Phà chở khách <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz" title="Tàu Doña Paz">MV <i>Doña Paz</i></a></b> <i>(hình)</i> bị đắm sau khi va chạm với một tàu chở dầu tại eo biển Tablas, Philippines, khiến khoảng 4.000 người thiệt mạng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">Năm 1999</a> – Bồ Đào Nha chuyển giao <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao" title="Ma Cao">Ma Cao</a></b> cho Trung Quốc, Khu hành chính đặc biệt Ma Cao được thành lập.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Vùng đất mua Louisiana</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Vùng đất mua Louisiana</b> hay <b>Cấu địa Louisiana</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <i>Louisiana Purchase</i>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>: <i>Vente de la Louisiane</i>) là vùng đất mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> mua, rộng 828.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng_Anh" title="Dặm vuông Anh">dặm vuông Anh</a> (2.140.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">km²</a>) thuộc lãnh thổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a> có tên gọi là "Louisiana" vào năm 1803. Giá tiền mua là 60 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Franc_Ph%C3%A1p" title="Franc Pháp">franc</a> (11.250.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">đô la Mỹ</a>)
cộng việc hủy bỏ số nợ đáng giá 18 triệu franc (3.750.000 đô la Mỹ).
Tính luôn tiền lời, Hoa Kỳ phải trả tổng cộng lên đến 23.213.568 cho
lãnh thổ Louisiana.<sup class="reference" id="cite_ref-BLM_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-BLM-1">[1]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:National-atlas-1970-1810-loupurchase-1.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="633" data-file-width="1000" height="253" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/National-atlas-1970-1810-loupurchase-1.png/400px-National-atlas-1970-1810-loupurchase-1.png" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Vùng đất mua Louisiana nằm trong vạch đậm.</div>
</div>
</div>
Vùng đất mua Louisiana bao gồm những phần đất của 15 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_bang_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tiểu bang Hoa Kỳ">tiểu bang</a> hiện tại của Hoa Kỳ và hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_bang" title="Tỉnh bang">tỉnh bang</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>. Vùng đất mua này bao gồm tất cả các tiểu bang ngày nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Arkansas" title="Arkansas">Arkansas</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Missouri" title="Missouri">Missouri</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iowa" title="Iowa">Iowa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oklahoma" title="Oklahoma">Oklahoma</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kansas" title="Kansas">Kansas</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nebraska" title="Nebraska">Nebraska</a>, một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minnesota" title="Minnesota">Minnesota</a> nằm ở phía nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Mississippi" title="Sông Mississippi">Sông Mississippi</a>, phần lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Dakota" title="Bắc Dakota">Bắc Dakota</a>, gần toàn bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Dakota" title="Nam Dakota">Nam Dakota</a>, đông bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Mexico" title="New Mexico">New Mexico</a>, miền bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Texas" title="Texas">Texas</a>, một phần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Montana" title="Montana">Montana</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wyoming" title="Wyoming">Wyoming</a>, và vùng đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Colorado" title="Colorado">Colorado</a> nằm bên phía đông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A2n_tuy%E1%BA%BFn_L%E1%BB%A5c_%C4%91i%E1%BA%A1&action=edit&redlink=1" title="Phân tuyến Lục điạ (trang chưa được viết)">Phân tuyến Lục điạ</a>, và Louisiana ở hai bên bờ Sông Mississippi bao gồm thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Orleans" title="New Orleans">New Orleans</a> (Vùng cán chảo Oklahoma, và phần đất tây nam Kansas và Louisiana lúc đó vẫn còn bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>
tuyên bố chủ quyền). Ngoài ra, vùng đất mua này gồm có những phần đất
nhỏ mà dần dần sau đó trở thành một phần đất của các tỉnh bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alberta" title="Alberta">Alberta</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Saskatchewan" title="Saskatchewan">Saskatchewan</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>. Vùng đất mua này chiếm khoảng 23% lãnh thổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> ngày nay.<sup class="reference" id="cite_ref-BLM_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-BLM-1">[1]</a></sup><br />
Việc mua đất này là một khoảnh khắc quan trọng trong nhiệm kỳ tổng thống của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thomas_Jefferson" title="Thomas Jefferson">Thomas Jefferson</a>. Vào lúc đó, việc mua vùng đất này phải đối mặt với sự phản đối từ trong nước và bị coi là vi hiến. Mặc dù cảm nhận rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hiến pháp Hoa Kỳ">Hiến pháp Hoa Kỳ</a>
không có điều khoản nào nói đến việc mua bán đất nhưng Jefferson đã
quyết định mua Louisiana vì ông cảm thấy khó chịu trước sức mạnh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> ngăn cản lối giao thương của người Mỹ đến Hải cảng New Orleans.<br />
Ngay sau khi kết thúc thỏa thuận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoleon Bonaparte</a> đã phát biểu rằng <i>"Sự thỏa thuận về lãnh thổ này sẽ mãi mãi khẳng định sức mạnh của Hoa Kỳ, và tôi đã cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> một đối thủ cạnh tranh về biển mà sớm muộn gì cũng sẽ làm cho họ (Anh Quốc) bớt tính kiêu ngạo của họ."</i><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_th.C6.B0.C6.A1ng_l.C6.B0.E1.BB.A3ng"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Các cuộc thương lượng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#Ph.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.91i_trong_n.C6.B0.E1.BB.9Bc"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Phản đối trong nước</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#K.C3.BD_k.E1.BA.BFt_hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Ký kết hiệp định</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#Ranh_gi.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Ranh giới</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#T.C3.A0i_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tài chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
Thành phố New Orleans kiểm soát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Mississippi" title="Sông Mississippi">Sông Mississippi</a>
ngay tại vị trí của nó; các nơi khác đã được dùng làm cảng thử nghiệm
nhưng không thành công. New Orleans đã là một cảng quan trọng để chuyên
chở nông sản đến và đi từ khắp các phần đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> nằm ở phía tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_Appalachian" title="Dãy Appalachian">Dãy núi Appalachian</a>. Qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Pinckney&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Pinckney (trang chưa được viết)">Hiệp ước Pinckney</a> ký với Tây Ban Nha vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_10" title="27 tháng 10">27 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1795" title="1795">1795</a>,
các nhà buôn người Mỹ có "quyền tồn trử" tại New Orleans. Điều này có
nghĩa là họ có thể dùng cảng này để chứa hàng hóa xuất khẩu. Người Mỹ
cũng dùng quyền này để chuyên chở các sản phẩm như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_m%C3%AC" title="Bột mì">bột mì</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BB%91c_l%C3%A1" title="Thuốc lá">thuốc lá</a>, thịt heo, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8Bt_bacon&action=edit&redlink=1" title="Thịt bacon (trang chưa được viết)">thịt bacon</a>, mở heo, lông chim, rượu táo, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C6%A1" title="Bơ">bơ</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pho_m%C3%A1t" title="Pho mát">phó mát</a>.
Hiệp ước cũng công nhận quyền của người Mỹ đi lại trên toàn dòng Sông
Mississippi mà vào lúc đó đã trở nên càng quan trọng trong việc giao
thương đang phát triển của các lãnh thổ phía tây của Hoa Kỳ.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-3">[3]</a></sup>
Năm 1798 Tây Ban Nha bải bỏ hiệp ước này khiến người Mỹ rất bất bình.
Năm 1801, Thống đốc Tây Ban Nha Don Juan Manuel De Salcedo lên làm Thống
đốc Hầu tước Casa Calvo, và quyền tổn trử hàng hóa của Hoa Kỳ được tái
phục hồi hoàn toàn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoleon Bonaparte</a> đã mang Louisiana trở về sự kiểm soát của người Pháp từ tay người Tây Ban Nha năm 1800 dưới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_San_Ildefonso&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước San Ildefonso (trang chưa được viết)">Hiệp ước San Ildefonso</a>
(Louisiana đã là thuộc địa của Tây Ban Nha từ năm 1762). Tuy nhiên,
hiệp ước được giữ bí mật và Louisiana vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của
Tây Ban Nha cho đến khi chuyển giao quyền lực về tay Pháp. Việc chuyển
giao sau cùng xảy ra vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_11" title="30 tháng 11">30 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>, chỉ ba tuần trước khi nhượng lại cho Hoa Kỳ.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/James_Monroe" title="James Monroe">James Monroe</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Livingston_%281746-1813%29&action=edit&redlink=1" title="Robert Livingston (1746-1813) (trang chưa được viết)">Robert R. Livingston</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>
để thượng lượng việc mua bán vào năm 1804. Mối quan tâm và chú ý của họ
chỉ duy nhất là bến cảng và những vùng đất xung quanh đó. Họ đã không
dự đoán đến việc chuyển giao một vùng lãnh thổ rộng đến như thế xảy ra
sau đó.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_cu.E1.BB.99c_th.C6.B0.C6.A1ng_l.C6.B0.E1.BB.A3ng">Các cuộc thương lượng</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Louisiana1804a.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3081" data-file-width="2460" height="276" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b1/Louisiana1804a.jpg/220px-Louisiana1804a.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Viễn cảnh về "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louisiana_%28T%C3%A2n_Ph%C3%A1p%29&action=edit&redlink=1" title="Louisiana (Tân Pháp) (trang chưa được viết)">Louisiana</a>" của một nhà vẽ bản đồ đương thời. Vùng đất này có rìa phía Tây chạm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Rocky" title="Dãy núi Rocky">Dãy núi Rocky</a>.</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Louisiana_purchase_treaty.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="877" data-file-width="586" height="299" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/Louisiana_purchase_treaty.jpg/200px-Louisiana_purchase_treaty.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hiệp ước gốc của Vùng đất mua Louisiana.</div>
</div>
</div>
Tổng thống Jefferson đã đặt nền móng cho việc mua bán này bằng việc phái Livingston đến Paris năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1801" title="1801">1801</a> sau khi khám phá ra việc chuyển giao Louisiana từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> sang cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Sứ mệnh của Livingston là phải theo đuổi việc mua lại thành phố New Orleans nhưng ông đã bị người Pháp cự tuyệt.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1802" title="1802">1802</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierre_Samuel_du_Pont_de_Nemours&action=edit&redlink=1" title="Pierre Samuel du Pont de Nemours (trang chưa được viết)">Pierre Samuel du Pont de Nemours</a>
được tuyển mộ để giúp việc thương lượng. Du Pont vào lúc đó đang sống
tại Hoa Kỳ và có quan hệ gần gũi với Jefferson cũng như các thế lực
chính trị tại Pháp. Ông đã tiến hành ngoại giao bí mật với Napoleon trên
danh nghĩa của Jefferson trong chuyến viếng thăm cá nhân của ông đến
Pháp. Ông đã khởi sự cái ý tưởng mua vùng đất Louisiana rộng lớn hơn
nhiều như một cách để giảm bớt sự xung đột tiềm ẩn giữa Hoa Kỳ và
Napoleon tại Bắc Mỹ.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
Jefferson không thích ý tưởng mua Louisiana từ tay Pháp vì như vậy
giống như có ý công nhận Pháp có quyền hạn tại Louisiana. Là một người
bảo thủ, Jefferson cũng tin rằng một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">tổng thống Hoa Kỳ</a>
không có quyền tiến hành một cuộc thương lượng mua bán như thế vì điều
đó không có ghi trong hiến pháp và ngoài ra nếu làm vậy sẽ làm giảm bới
quyền của tiểu bang bằng cách gia tăng quyền lực của hành pháp liên
bang. Mặc khác, ông nhận thức về mối đe dọa tiềm ẩn từ một quốc gia kề
cận như Pháp đối với quốc gia non trẻ, và chuẩn bị tiến hành chiến tranh
để ngăn cản sự hiện diện của nước Pháp hùng cường trong vùng. Trong lúc
đó, Bộ trưởng Ngoại giao của Napoleon <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Maurice_de_Talleyrand&action=edit&redlink=1" title="Charles Maurice de Talleyrand (trang chưa được viết)">Charles Maurice de Talleyrand</a>
chống đối quyết liệt việc bán vùng đất Louisiana vì như vậy đồng nghĩa
với việc kết thúc các chương trình bí mật của Pháp cho một đế quốc Bắc
Mỹ.<br />
Trong suốt thời kỳ này, Tổng thống Jefferson luôn nhận được tin tình
báo cập nhật về những ý định và hoạt động quân sự của Pháp tại Bắc Mỹ.
Một phần chiến lược biến hóa của ông là cho du Pont biết những thông tin
mật mà Livingston cũng không được biết đến. Ông cũng cố tình cho những
chỉ thị trái ngược nhau đến hai người. Bước kế tiếp ông phái Monroe đến
Paris năm 1803. Monroe trước đây từng bị Pháp trục xuất trong sứ mệnh
ngoại giao cuối cùng, và việc chọn lựa phái ông đi Paris lần nữa có ý
nghĩa truyền đạt cho người Pháp thấy sự nghiêm chỉnh của cuộc thương
lượng.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon</a> đang đối mặt trước sự bại trận của quân đội ông tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saint-Domingue&action=edit&redlink=1" title="Saint-Domingue (trang chưa được viết)">Saint-Domingue</a> (ngày nay là Cộng hòa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Haiti" title="Haiti">Haiti</a>) nơi một lực lượng viễn chinh dưới quyền của anh rể ông là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Leclerc&action=edit&redlink=1" title="Charles Leclerc (trang chưa được viết)">Charles Leclerc</a>
đang cố tìm cách tái lập trật tự sau một cuộc nỗi loạn của người nô lệ.
Cuộc nổi loạn này đang đe dọa thuộc địa sinh lợi nhiều nhất của nước
Pháp.<br />
Các cuộc xung đột chính trị tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Guadeloupe" title="Guadeloupe">Guadeloupe</a> và tại Saint-Domingue phát triển song song với việc phục hồi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_n%C3%B4_l%E1%BB%87&action=edit&redlink=1" title="Chế độ nô lệ (trang chưa được viết)">chế độ nô lệ</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_5" title="20 tháng 5">20 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1802" title="1802">1802</a>, sự đào vong của các sĩ quan lãnh đạo của Pháp như tướng da đen <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_Dessalines" title="Jean-Jacques Dessalines">Jean-Jacques Dessalines</a> và sĩ quan da trắng lai da đen <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexandre_P%C3%A9tion&action=edit&redlink=1" title="Alexandre Pétion (trang chưa được viết)">Alexandre Pétion</a> vào tháng 10 năm 1802 cùng với khung cảnh của một cuộc chiến tranh du kích đang diễn ra. Người Pháp thành công trục xuất <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Toussaint_L%27Ouverture&action=edit&redlink=1" title="Toussaint L'Ouverture (trang chưa được viết)">Toussaint L'Ouverture</a> về Pháp tháng 6 năm 1802, nhưng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%87nh_s%E1%BB%91t_huy%E1%BA%BFt_v%C3%A0ng&action=edit&redlink=1" title="Bệnh sốt huyết vàng (trang chưa được viết)">bệnh sốt huyết vàng</a> đã hủy hoại quân đội châu Âu và giết chết Leclerc vào tháng 11.<br />
Thiếu lực lượng quân sự tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a>, Napoleon cần hòa hoãn với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Vương quốc Anh">Vương quốc Anh</a> để thực thi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_San_Ildefonso&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước San Ildefonso (trang chưa được viết)">Hiệp ước San Ildefonso</a>
và thâu tóm Louisiana. Ngược lại, Louisiana sẽ là một miếng mồi dễ nuốt
cho người Anh hoặc thậm chí người Mỹ. Vương quốc Anh đã không giữ lời
hứa của họ rời bỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malta" title="Malta">Malta</a> vào tháng 9 năm 1802 như đã qui định trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Amiens&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Amiens (trang chưa được viết)">Hiệp ước Amiens</a>. Đầu năm 1803, chiến tranh giữa Pháp và Anh dường như càng ngày càng không thể tránh khỏi. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_3" title="11 tháng 3">11 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>, Napoleon quyết định xây dựng một hải đoàn gồm nhiều <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C3%A0_lan&action=edit&redlink=1" title="Xà lan (trang chưa được viết)">xà lan</a> để xâm chiếm Anh Quốc.<br />
Các tình thế như vậy đã khiến Bonaparte từ bỏ các kế hoạch xây dựng
đế quốc Tân Thế giới của Pháp. Napoleon chỉ thị cho bộ trưởng ngân khố
của ông là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_de_Barb%C3%A9-Marbois&action=edit&redlink=1" title="François de Barbé-Marbois (trang chưa được viết)">François de Barbé-Marbois</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_4" title="10 tháng 4">10 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a> rằng ông đang xem xét việc từ bỏ Lãnh thổ Louisiana lại cho Hoa Kỳ. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_4" title="11 tháng 4">11 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>, chỉ vài ngày trước khi Monroe đến, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A7u_t%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Hầu tước">Hầu tước</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Barb%C3%A9-Marbois&action=edit&redlink=1" title="François Barbé-Marbois (trang chưa được viết)">de Barbé-Marbois</a> nói với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_R._Livingston&action=edit&redlink=1" title="Robert R. Livingston (trang chưa được viết)">Livingston</a>
rằng Pháp muốn bán cả Lãnh thổ Louisiana thay vì chỉ có Thành phố New
Orleans. Tổng thống Jefferson đã chỉ thị Livingston mua chỉ mỗi Thành
phố New Orleans. Tuy nhiên, ông tin chắc rằng Hoa Kỳ sẽ chấp nhận một
cuộc giao dịch lớn như vậy.<br />
Các nhà thương lượng Mỹ đã chuẩn bị chi 10 triệu đô la cho Thành phố
New Orleans nhưng phải điếng người khi toàn bộ vùng Louisiana được ra
giá là 15 triệu đô la. Hiệp ước được ghi là ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_4" title="30 tháng 4">30 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a> và được ký vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_5" title="2 tháng 5">2 tháng 5</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_7" title="14 tháng 7">14 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>, hiệp ước đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Washington,_D.C." title="Washington, D.C.">Washington D.C.</a> Lãnh thổ Louisiana rất rộng lớn, trải dài từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Mexico" title="Vịnh Mexico">Vịnh Mexico</a> ở miền nam đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rupert%27s_Land&action=edit&redlink=1" title="Rupert's Land (trang chưa được viết)">Rupert's Land</a> ở miền bắc, và từ Sông Mississippi ở miền đông đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Rocky" title="Dãy núi Rocky">Dãy núi Rocky</a> ở miền tây. Việc mua lãnh thổ này đã làm tăng gấp đôi lãnh thổ của Hoa Kỳ với cái giá vào lúc đó là dưới 3 xu một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ABu_Anh" title="Mẫu Anh">mẫu Anh</a>.<br />
Hầu như tất cả vùng đất này đều có người bản thổ Mỹ sinh sống và từng
phần đất lại được mua lại lần thứ hai từ tay người bản thổ Mỹ. Giá tiền
thật sự được trả cho Vùng đất mua Louisiana vì thế cao hơn giá tiền đã
trả cho Pháp. Tuy nhiên giữa người mua và người bán lại không có tham
khảo ý kiến của bất cứ bộ lạc người bản thổ nào vì thế đa số người bản
thổ Mỹ không hề biết là có chuyện mua bán vùng đất họ vẫn đang sinh
sống.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BB.91i_trong_n.C6.B0.E1.BB.9Bc">Phản đối trong nước</span></h2>
Việc Hoa Kỳ mua lãnh thổ Louisiana không được suông sẻ vì có sự phản
đối từ trong nước. Triết lý sống kiên định theo luật pháp của Tổng thống
Jefferson bị nghi ngờ vì đã diễn giải một cách sai lệch Hiến pháp Hoa
Kỳ. Nhiều người tin rằng ông là kẻ đạo đức giả và cố tình làm những việc
mà ông sẽ có thể tranh cãi được để chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Hamilton" title="Alexander Hamilton">Alexander Hamilton</a>.
Những người theo chủ nghĩa liên bang chống đối kịch liệt việc mua bán
này vì muốn có quan hệ tốt đẹp với Anh Quốc hơn là Napoleon. Họ tin rằng
việc mua bán này là vi hiến và quan tâm rằng Hoa Kỳ đã trả một số tiền
lớn để tuyên chiến với Tây Ban Nha. Những người theo chủ nghĩa liên bang
cũng sợ rằng thế lực chính trị của các tiểu bang vùng bờ biển Đại Tây
Dương sẽ bị đe dọa bởi các tân công dân ở phía tây dẫn đến một cuộc xung
đột giữa các nông gia miền tây và các thương gia, nhà băng của vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_England" title="New England">Tân Anh Cát Lợi</a>.
Cũng có một mối quan tâm khác rằng các tiểu bang mới chấp nhận chế độ
nô lệ sẽ được gia tăng và phát triển từ lãnh thổ mới mua này sẽ càng gia
tăng sự chia rẻ giữa miền bắc và miền nam. Một nhóm người theo chủ
nghĩa liên bang dưới sự lãnh đạo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thượng viện Hoa Kỳ">Thượng nghị sĩ</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Massachusetts" title="Massachusetts">Massachusetts</a> là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Timothy_Pickering&action=edit&redlink=1" title="Timothy Pickering (trang chưa được viết)">Timothy Pickering</a> đi xa hơn với kế hoạch thành lập một liên hiệp các tiểu bang miền bắc riêng biệt và hứa hẹn với Phó Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aaron_Burr" title="Aaron Burr">Aaron Burr</a> chức tổng thống của tân quốc gia nếu như Burr có thể thiết phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a> gia nhập vào liên hiệp. Mối quan hệ của Burr với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Hamilton" title="Alexander Hamilton">Alexander Hamilton</a>,
người giúp kết thúc phong trào ly khai mới phôi thai ở miền bắc, trở
nên tồi tệ trong thời kỳ này. Mối thù nghịch giữa hai người đã dẫn đến
cái chết của Hamilton trong một cuộc đấu súng giữa hai người vào năm
1804.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.C3.BD_k.E1.BA.BFt_hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh">Ký kết hiệp định</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Louisianatransfer_exposition1904_vc180.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="454" data-file-width="640" height="156" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/1/17/Louisianatransfer_exposition1904_vc180.jpg/220px-Louisianatransfer_exposition1904_vc180.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tại hội chợ triển lãm một trăm năm Vùng đất mua Louisiana, một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8Da_s%C4%A9" title="Họa sĩ">họa sĩ</a> đã tưởng tượng cuộc ký kết hiệp ước như được thấy trong hình.</div>
</div>
</div>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_4" title="30 tháng 4">30 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a>, Hiệp ước về Vùng đất mua Louisiana được ký kết bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Livingston_%281746-1813%29&action=edit&redlink=1" title="Robert Livingston (1746-1813) (trang chưa được viết)">Robert Livingston</a>, James Monroe, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francis_Barb%C3%A9-Marbois&action=edit&redlink=1" title="Francis Barbé-Marbois (trang chưa được viết)">Barbé Marbois</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. Jefferson thông báo hiệp ước này với nhân dân Mỹ vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_7" title="4 tháng 7">4 tháng 7</a>.
Sau khi ký kết thỏa thuận về việc mua bán này vào năm 1803, Livingston
đã phát biểu một câu nói nổi tiếng "Chúng ta đã sống lâu rồi nhưng đây
là một công việc cao quí nhất cả đời người của chúng ta...<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> ngày nay đứng hạng trong số các cường quốc đầu tiên của thế giới"<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_note-5">[5]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thượng viện Hoa Kỳ">Thượng viện Hoa Kỳ</a> thông qua hiệp ước này trong một cuộc biểu quyết với kết quả 24-07 vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_10" title="20 tháng 10">20 tháng 10</a>.
Ngày hôm sau, thượng viện cho phép Tổng thống Jefferson nắm quyền sở
hữu lãnh thổ và thiết lập chính quyền quân sự lâm thời. Theo luật được
ban hành ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_10" title="31 tháng 10">31 tháng 10</a>,
Quốc hội lập ra các điều khoảng tạm thời cho chính quyền dân sự địa
phương tiếp tục như còn thời dưới quyền của Pháp và Tây Ban Nha và cho
phép Tổng thống dùng các lực lượng quân sự để duy trì trật tự. Các kế
hoạch đã được đưa ra cho một sứ mệnh thám hiểm và vẽ bản đồ lãnh thổ
này. Sứ mệnh sau đó được biết như là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_th%C3%A1m_hi%E1%BB%83m_c%E1%BB%A7a_Lewis_v%C3%A0_Clark" title="Cuộc thám hiểm của Lewis và Clark">Cuộc thám hiểm của Lewis và Clark</a>.<br />
Pháp trao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Orleans" title="New Orleans">New Orleans</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1803" title="1803">1803</a> tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Cabildo&action=edit&redlink=1" title="The Cabildo (trang chưa được viết)">The Cabildo</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_3" title="10 tháng 3">10 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1804" title="1804">1804</a>, một buổi lễ chính thức được tiến hành tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/St._Louis,_Missouri" title="St. Louis, Missouri">St. Louis</a> để chuyển sở hữu lãnh thổ từ Pháp sang cho Hoa Kỳ.<br />
Có hiệu lực vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_10" title="1 tháng 10">1 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1804" title="1804">1804</a>, lãnh thổ mua được này được tổ chức thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Orleans" title="Lãnh thổ Orleans">Lãnh thổ Orleans</a> (phần lớn trở thành tiểu bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louisiana" title="Louisiana">Louisiana</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_khu_Louisiana" title="Địa khu Louisiana">Địa khu Louisiana</a> tạm thời nằm dưới quyền của thống đốc và các thẩm phán của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Indiana" title="Lãnh thổ Indiana">Lãnh thổ Indiana</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ranh_gi.E1.BB.9Bi">Ranh giới</span></h2>
Các con sông nhánh của Sông Mississippi được giữ làm các ranh giới.
Theo ước tính từng tồn tại thì tầm rộng và bộ phận của vùng đất mới mua
này ban đầu được dựa theo những chuyến thám hiểm của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_LaSalle&action=edit&redlink=1" title="Robert LaSalle (trang chưa được viết)">Robert LaSalle</a>.<br />
Nếu lãnh thổ này bao gồm tất cả các con sông nhánh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Mississippi" title="Sông Mississippi">sông Mississippi</a>
bên bờ phía Tây thì giới hạn phía Bắc của vùng đất mới mua kéo dài vào
trong phần đất đang sở hữu nhưng chưa được định rõ của người Anh - đó là
vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rupert%27s_Land&action=edit&redlink=1" title="Rupert's Land (trang chưa được viết)">Rupert's Land</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9_thu%E1%BB%99c_Anh&action=edit&redlink=1" title="Bắc Mỹ thuộc Anh (trang chưa được viết)">Bắc Mỹ thuộc Anh</a>, hiện nay là một phần đất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canada" title="Canada">Canada</a>. Vùng đất mới mua này ban đầu trải dài tới vĩ tuyến 50 độ. Tuy nhiên, phần đất phía bắc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%A9_tuy%E1%BA%BFn_49_%C4%91%E1%BB%99_B%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Vĩ tuyến 49 độ Bắc (trang chưa được viết)">vĩ tuyến 49 độ Bắc</a> như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_v%E1%BB%B1c_S%C3%B4ng_Red&action=edit&redlink=1" title="Lưu vực Sông Red (trang chưa được viết)">Lưu vực Sông Red</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Milk_%28Montana-Alberta%29&action=edit&redlink=1" title="Sông Milk (Montana-Alberta) (trang chưa được viết)">Sông Milk (Montana-Alberta)</a>, và lưu vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Poplar_%28Saskatchewan-Montana%29&action=edit&redlink=1" title="Sông Poplar (Saskatchewan-Montana) (trang chưa được viết)">Sông Poplar</a> bị nhượng lại cho Vương quốc Anh theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_1818" title="Hiệp ước 1818">Hiệp ước 1818</a>.<br />
Ranh giới phía đông của vùng đất mới mua Louisiana là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Mississippi" title="Sông Mississippi">sông Mississippi</a> từ thượng nguồn của nó đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%A9_tuy%E1%BA%BFn_31&action=edit&redlink=1" title="Vĩ tuyến 31 (trang chưa được viết)">vĩ tuyến 31</a> mặc dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Itasca" title="Hồ Itasca">thượng nguồn của Sông Mississippi</a>
lúc đó chưa được biết đến. Ranh giới phía đông dưới vĩ tuyến 31 độ thì
không rõ ràng. Hoa Kỳ tuyên bố chủ quyền vùng đất xa đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Perdido&action=edit&redlink=1" title="Sông Perdido (trang chưa được viết)">Sông Perdido</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> tuyên bố chủ quyền ranh giới của Thuộc địa Florida nằm trên Sông Mississippi. Đầu năm 1804, Quốc hội Hoa Kỳ thông qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1o_lu%E1%BA%ADt_Mobile&action=edit&redlink=1" title="Đạo luật Mobile (trang chưa được viết)">Đạo luật Mobile</a> nhìn nhận <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_Florida&action=edit&redlink=1" title="Tây Florida (trang chưa được viết)">Tây Florida</a> là một phần của Hoa Kỳ. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Adams-On%C3%ADs&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Adams-Onís (trang chưa được viết)">Hiệp ước Adams-Onís</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1819" title="1819">1819</a> giải quyết được vấn đề này. Ngày nay, vĩ tuyến 31 độ là ranh giới phía bắc của nữa phần phía tây của vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1n_ch%E1%BA%A3o_Florida&action=edit&redlink=1" title="Cán chảo Florida (trang chưa được viết)">Cán chảo Florida</a> và Sông Perdido là ranh giới giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Florida" title="Florida">Florida</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alabama" title="Alabama">Alabama</a>.<br />
Vùng đất mới mua này trải rộng về phía tây đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Rocky" title="Dãy núi Rocky">Dãy núi Rocky</a>, đặc biệt là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A2n_tuy%E1%BA%BFn_L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba&action=edit&redlink=1" title="Phân tuyến Lục địa (trang chưa được viết)">Phân tuyến Lục địa</a> nhưng một phần duy nhất ở phía nam vẫn thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tân Tây Ban Nha">Tân Tây Ban Nha</a>.<br />
Ranh giới miền Nam của Vùng đất mua Louisiana (đối diện với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tân Tây Ban Nha">Tân Tây Ban Nha</a>) ban đầu không rõ ràng vào thời gian mua bán. Hiệp ước Trung lập năm 1806 tạo ra <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BB%83u_qu%E1%BB%91c_T%E1%BB%B1_do_Sabine&action=edit&redlink=1" title="Tiểu quốc Tự do Sabine (trang chưa được viết)">Tiểu quốc Tự do Sabine</a> trong thời gian lâm thời và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Adams-On%C3%ADs&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Adams-Onís (trang chưa được viết)">Hiệp ước Adams-Onís</a> năm 1819 bắt đầu tiến hành phân ranh giới chính thức.<br />
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Louisiana_quarter,_reverse_side,_2002.jpg"><img alt="" data-file-height="936" data-file-width="942" height="119" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Louisiana_quarter%2C_reverse_side%2C_2002.jpg/120px-Louisiana_quarter%2C_reverse_side%2C_2002.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Louisiana và tiểu bang Louisiana được trình bày trên Đồng tiền 25 xu Louisiana.<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 34.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:U.S._Territorial_Acquisitions.png"><img alt="" data-file-height="1038" data-file-width="1536" height="81" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/U.S._Territorial_Acquisitions.png/120px-U.S._Territorial_Acquisitions.png" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Vùng đất mua là một trong số những vùng đất được thêm vào lãnh thổ Hoa Kỳ.<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_ch.C3.ADnh">Tài chính</span></h2>
Chính phủ Hoa Kỳ dùng số lượng vàng có giá trị 3 triệu đô la Mỹ để
đặt cọc và các trái phiếu cho phần tiền còn lại phải trả cho Pháp. Vì
chiến tranh sắp xảy ra với Anh Quốc, các ngân hàng của Pháp không mua
bán trái phiếu của Mỹ. Các nhà ngoại giao Livingston và Monroe vì vậy đã
giới thiệu các hãng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barings_Bank&action=edit&redlink=1" title="Barings Bank (trang chưa được viết)">Baring and Company</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">London</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hope_%26_Co.&action=edit&redlink=1" title="Hope & Co. (trang chưa được viết)">Hope and Company</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Amsterdam" title="Amsterdam">Amsterdam</a>
mà Pháp đồng ý để làm giao dịch. Vì các công ty này nổi tiếng như là
hai nhà tài chính vững vàng nhất tại châu Âu và vì Napoleon muốn nhận
tiền của ông ta nhanh càng sớm càng tốt nên bộ trưởng ngân khố Pháp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Barb%C3%A9-Marbois&action=edit&redlink=1" title="François Barbé-Marbois (trang chưa được viết)">Barbé-Marbois</a>
đã xếp đặt cùng với hai công ty này để đổi trái phiếu mà Pháp nhận
thành tiền mặt. Sau khi trái phiếu của Mỹ được giao, chính phủ Pháp liền
bán lại cho Baring và Hope ở một giá rẻ hơn. Một phần của giá bán 80
triệu Franc (khoảng 15 triệu đô la Mỹ) được dùng để trừ nợ mà Pháp thiếu
Hoa Kỳ. Cuối cùng Pháp nhận 8.831.250 tiền mặt cho thỏa thuận mua bán.<br />
Tài liệu gốc việc mua bán vùng đất Louisiana được trưng bày tại đại
sảnh chính của các văn phòng London của công ty Baring cho đến khi nó
phá sản vào năm 1995.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Lịch sử Hoa Kỳ">Lịch sử Hoa Kỳ</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_v%C3%B9ng_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_c%E1%BB%A7a_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Các vùng lịch sử của Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Các vùng lịch sử của Hoa Kỳ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Louisiana" title="Lãnh thổ Louisiana">Lãnh thổ Louisiana</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Orleans" title="Lãnh thổ Orleans">Lãnh thổ Orleans</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_Missouri" title="Lãnh thổ Missouri">Lãnh thổ Missouri</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_bang_th%E1%BB%A9_51" title="Tiểu bang thứ 51">Tiểu bang thứ 51</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%C6%A1ng_v%E1%BB%A5_Alaska" title="Thương vụ Alaska">Thương vụ Alaska</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-BLM-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-BLM_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-BLM_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.blm.gov/natacq/pls02/pls1-1_02.pdf" rel="nofollow">Table 1.1 Acquisition of the Public Domain 1781-1867</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Godlewski, Guy; <i>Napoléon et Les-États-Amis,</i> P.320, La Nouvelle Revue Des Deux Mondes, July-September, 1977.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Meinig, D.W. <i>The Shaping of America: Volume 2</i>, Yale University Press, 1993. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0300062907">ISBN 0-300-06290-7</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Duke, Marc; <i>The du Ponts: Portrait of a Dynasty</i>, P.77-83, Saturday Review Press, 1976</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.crt.state.la.us/tourism/capitol/capitol.htm" rel="nofollow">The Louisiana State Capitol Building</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana" title="commons:Special:Search/Vùng đất mua Louisiana"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Louisiana_Purchase?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Vùng đất mua Louisiana trên Wikimedia Commons">Vùng đất mua Louisiana</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.archives.gov/exhibits/american_originals/louistxt.html" rel="nofollow">Text of the Louisiana Purchase Treaty</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.sos.louisiana.gov/purchase/bankdocs.htm" rel="nofollow">Louisiana Secretary of State</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.loc.gov/rr/program/bib/ourdocs/Louisiana.html" rel="nofollow">Library of Congress - Louisiana Purchase Treaty</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.ericdigests.org/2004-1/purchase.htm" rel="nofollow">Teaching about the Louisiana Purchase</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.louisianapurchase2003.com/" rel="nofollow">Louisiana Purchase Bicentennial 1803-2003</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.louisiana-purchase.org/" rel="nofollow">New Orleans/Louisiana Purchase 1803</a></li>
<li><a class="external text" href="http://thelouvertureproject.org/wiki/index.php?title=The_Revolution_and_the_Louisiana_Purchase" rel="nofollow">The Haitian Revolution and the Louisiana Purchase</a></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BA%A5t_mua_Louisiana" title="Thể loại:Vùng đất mua Louisiana">Vùng đất mua Louisiana</a></li>
</ul>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="" data-file-height="48" data-file-width="48" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Tomboy_logo.svg/50px-Tomboy_logo.svg.png" width="50" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Bài viết hoặc đoạn này cần thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú thích nguồn gốc</a> để có thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">kiểm chứng thông tin</a>.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Những nội dung không có nguồn có thể bị <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:C%E1%BA%A7n_d%E1%BA%ABn_ch%E1%BB%A9ng" title="Bản mẫu:Cần dẫn chứng">đặt vấn đề</a> và xóa bỏ. Mời bạn <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit">bổ sung</a> chú thích từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ngu%E1%BB%93n_%C4%91%C3%A1ng_tin_c%E1%BA%ADy" title="Wikipedia:Nguồn đáng tin cậy">các nguồn đáng tin cậy</a> để giúp cải thiện bài viết.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="3" class="infobox vcard" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th class="fn org" colspan="2" style="font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Mặt trận Dân tộc Giải phóng<br />
miền Nam Việt Nam</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FNL_Flag.svg"><img alt="" data-file-height="600" data-file-width="900" height="167" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/FNL_Flag.svg/250px-FNL_Flag.svg.png" width="250" /></a>
<div>
Lá cờ của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam,<br />
sau là quốc kỳ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa miền Nam Việt Nam</a></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành lập</th>
<td class="note"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">1960</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Giải thể</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_1" title="31 tháng 1">31 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1977" title="1977">1977</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Loại hình</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tổ chức chính trị Việt Nam">Tổ chức chính trị Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tình trạng pháp lý</th>
<td>Đã giải thể, hợp nhất với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_T%E1%BB%95_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Tổ quốc Việt Nam">Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mục đính</th>
<td>chống chính quyền Việt Nam Cộng hòa và sự can thiệp của Hoa Kỳ tại Việt Nam, giải phóng Miền Nam, thống nhất đất nước</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tọa độ</th>
<td>Miền Nam Việt Nam</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành viên</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c">Xem nội dung</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">Tiếng Việt</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch" title="Chủ tịch">Chủ tịch</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BB%8D" title="Nguyễn Hữu Thọ">Nguyễn Hữu Thọ</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</b> là một tổ chức liên minh quân sự và chính trị, dân tộc chủ nghĩa cánh tả, hoạt động chống chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a> và sự can thiệp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> trong thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>.<br />
Đây là tổ chức kế thừa Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (Mặt trận của cả
nước từ Bắc đến Nam) ở miền Nam (thừa nhận sau năm 1975) nhưng Việt Nam
Cộng hòa được sự hỗ trợ của Mỹ không thi hành Hiệp định Geneva về Việt
Nam, làm trở ngại cho hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Vì vậy
trong phong trào Đồng khởi ở miền Nam, Mặt trận Dân tộc Giải phóng ở
miền Nam ra đời.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-1">[1]</a></sup> Chủ trương của Mặt trận là: <i>"Đoàn
kết toàn dân, kiên quyết đấu tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược và gây
chiến, đánh đổ tập đoàn thống trị Ngô Đình Diệm, tay sai đế quốc Mỹ;
thành lập một chính quyền liên minh dân tộc dân chủ rộng rãi ở miền Nam,
thực hiện độc lập dân tộc, tự do, dân chủ, cải thiện dân sinh, giữ vững
hoà bình, thi hành chính sách trung lập, tiến tới hoà bình thống nhất
Tổ quốc, tích cực góp phần bảo vệ hoà bình ở Đông Dương, Đông Nam Á và
thế giới."</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
Tổ chức này được thành lập dưới sự hậu thuẫn và được hỗ trợ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_ch%C3%ADnh" title="Tài chính">tài chính</a>, thiết bị và nhân sự bởi nhiều bộ phận dân cư tại miền Nam Việt Nam cũng như của chính phủ và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">quân đội</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>. Trước khi chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa Miền Nam Việt Nam</a>
thành lập, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam tồn tại như
một chính thể và Ủy ban Trung ương hoạt động như là một chính phủ lâm
thời, đại diện cho các vùng thuộc quyền kiểm soát, quản lý các vùng do
Mặt trận quản lý. Thực chất đây là một tổ chức được thành lập theo yêu
cầu chiến tranh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a>
và những người có lập trường thân cộng sản nhằm tạo vị thế chính trị
cho phong trào đấu tranh chống Mỹ và Việt Nam Cộng hòa, đồng thời quản
lý các vùng đất do họ quản lý có được kể từ sau phong trào đồng khởi.<br />
Mặt trận liên tục tổ chức, lãnh đạo các hoạt động chống chính phủ
Việt Nam Cộng hòa, chống lại sự can thiệp của Mỹ và các đồng minh. Để
thực hiện mục đích đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng Miền Nam</a> đã được thành lập ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_2" title="15 tháng 2">15 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1961" title="1961">1961</a>, do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C6%B0%C6%A1ng_C%E1%BB%A5c_mi%E1%BB%81n_Nam" title="Trung ương Cục miền Nam">Trung ương cục miền Nam</a> lãnh đạo, sau đó gia nhập Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng Miền Nam</a> đã thực hiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_du_k%C3%ADch" title="Chiến tranh du kích">chiến tranh du kích</a> chống lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">chính quyền Sài Gòn</a>, với chi viện về vũ khí và người từ miền Bắc.<br />
Trước 1975, Mặt trận này tuyên bố là tổ chức độc lập với Miền Bắc,
nhưng không độc lập với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa khi đó tuyên bố chủ
quyền trên cả nước cho đến khi Cộng hòa Miền nam Việt Nam tuyên bố chủ
quyền ở miền Nam năm 1969. Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_1" title="31 tháng 1">31 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1977" title="1977">1977</a>, tổ chức này sát nhập hoàn toàn với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_T%E1%BB%95_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Tổ quốc Việt Nam">Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</a>.<br />
Ngày nay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nhà nước Việt Nam">Nhà nước Việt Nam</a> khẳng định Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, cũng như các mặt trận trước đó và sau này là các tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Xã hội">xã hội</a>
dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, thực hiện các nhiệm vụ
đoàn kết toàn dân dưới lá cờ của Đảng Cộng sản Việt Nam để đạt mục tiêu
chính trị do Đảng đề ra. Tuy nhiên trước đây sự lãnh đạo của Đảng Cộng
sản Việt Nam với Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam và các tổ
chức tương tự không công khai với đối phương (nhưng có công khai với
đối tượng trong thành phần cách mạng hay cảm tình cách mạng), do mặt
trận mang ý nghĩa là một liên minh chính trị gồm nhiều thành phần<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tên gọi khác</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B_-_x.C3.A3_h.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Bối cảnh chính trị - xã hội</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Thành lập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#.C4.90.E1.BA.A1i_h.E1.BB.99i_l.E1.BA.A7n_I"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Đại hội lần I</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#.C4.90.E1.BA.A1i_h.E1.BB.99i_l.E1.BA.A7n_II"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Đại hội lần II</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_L.C3.A2m_th.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">3.4</span> <span class="toctext">Thành lập Chính phủ Cách mạng Lâm thời</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#H.E1.BB.A3p_nh.E1.BA.A5t_v.E1.BB.9Bi_M.E1.BA.B7t_tr.E1.BA.ADn_T.E1.BB.95_qu.E1.BB.91c_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">3.5</span> <span class="toctext">Hợp nhất với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tổ chức</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#C.C6.A1_c.E1.BA.A5u_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Cơ cấu tổ chức</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#C.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_th.C3.A0nh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Các tổ chức thành viên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Vai_tr.C3.B2_c.E1.BB.A7a_.C4.90.E1.BA.A3ng_Nh.C3.A2n_d.C3.A2n_C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Vai trò của Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#S.E1.BB.B1_ki.E1.BB.83m_so.C3.A1t_c.E1.BB.A7a_.C4.90.E1.BA.A3ng_Lao_.C4.91.E1.BB.99ng_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Sự kiểm soát của Đảng Lao động Việt Nam</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#V.E1.BB.81_chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Về chiến lược</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#V.E1.BB.81_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Về tổ chức</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#V.E1.BB.81_l.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Về lãnh đạo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#V.E1.BB.81_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Về quân sự</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Hoạt động</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#L.C3.A3nh_th.E1.BB.95"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Lãnh thổ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Quan_h.E1.BB.87_v.E1.BB.9Bi_Vi.E1.BB.87t_Nam_D.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Quan hệ với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Quan hệ ngoại giao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#.C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Đánh giá</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Nguồn tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di_kh.C3.A1c">Tên gọi khác</span></h2>
Trong các chiến dịch Tố Cộng của mình năm 1956, Tổng thống đầu tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_%C4%90%C3%ACnh_Di%E1%BB%87m" title="Ngô Đình Diệm">Ngô Đình Diệm</a> đã phổ biến cụm từ <b>Việt Cộng</b> để chỉ những người "Cộng sản Việt Nam".<sup class="reference" id="cite_ref-Pentagon_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-Pentagon-3">[3]</a></sup> viết ngắn gọn của từ <i>Việt Nam Cộng-sản,</i>
(Vietnamese communist). Sau khi Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam
được thành lập, nhiều người Nam Việt Nam cũng gọi những người tham gia
Mặt trận bằng cụm từ này. Khi quân Mỹ vào Nam Việt Nam, họ cũng chịu ảnh
hưởng của cách gọi này và gọi một cách ngắn gọn là <b>VC</b> (viết tắt từ "Việt Cộng" và đọc theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> là "vi-xi"), hoặc biến tấu đi thành <b>Victor</b> <b>Charlie</b> (nguyên nhân là do hai chữ cái V và C lần lượt được phát âm là <i>Victor</i> và <i>Charlie</i> theo bảng mẫu tự ngữ âm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a>).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B_-_x.C3.A3_h.E1.BB.99i">Bối cảnh chính trị - xã hội</span></h2>
Theo nhận định của người Mỹ, theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève</a>,
190.000 quân của Quân đội viễn chinh Pháp, và 900.000 thường dân di
chuyển từ miền Bắc Việt Nam để vào miền Nam Việt Nam; hơn 100.000 binh
lính Việt Minh và dân thường di chuyển từ Nam ra Bắc. Với chính quyền
Ngô Đình Diệm, việc một số lượng lớn người vào Nam là một thành công
lớn, coi như bằng chứng phản kháng chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa, bằng chứng thuyết phục được người Mỹ, thứ hai lực lượng này sẽ hỗ
trợ cho chính quyền của ông. Sau đó những người di cư nhận được viện trợ
của Mỹ còn cao hơn dân bản địa (100 USD, cao hơn thu nhập bình quân
hàng năm của người miền Nam).<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève</a> dẫn đến Việt Nam tạm thời bị phân chia thành hai vùng tập trung quân sự. Miền Bắc đặt dưới sự kiểm soát của chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>. Tại miền Nam, với sự hậu thuẫn của người Mỹ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_%C4%90%C3%ACnh_Di%E1%BB%87m" title="Ngô Đình Diệm">Ngô Đình Diệm</a> của chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> đã thực hiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam,_1955" title="Cuộc trưng cầu dân ý miền Nam Việt Nam, 1955">cuộc trưng cầu dân ý</a> để phế truất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Nguyên thủ quốc gia">Quốc trưởng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a>, thành lập chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a>.<br />
Theo nhận định của Mỹ, Ngô Đình Diệm trong một thời gian ngắn đã làm
được nhiều hơn mong đợi, lên nắm quyền trong vòng 10 tháng vượt qua các
cuộc đảo chính, ổn định tình hình, thành lập một nhà nước có chủ quyền
vào năm 1955 được 36 quốc gia công nhận, soạn thảo một hiến pháp mới, và
mở rộng kiểm soát Chính phủ Việt Nam Cộng hòa tới các khu vực được Việt
Minh kiểm soát trong suốt Chiến tranh Đông Dương... Theo ước tính của
Pháp, vào năm 1954, Việt Minh kiểm soát 60% - 90% nông thôn miền Nam
Việt Nam.<br />
Tháng 1-1955, Ngô Đình Diệm tuyên bố tẩy chay bầu cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève</a>,
với lý do ông đưa ra là không thể có bầu cử tự do tại miền Bắc được cai
trị bởi "nhà nước cảnh sát". Ông không loại trừ khả năng thống nhất đất
nước trong hòa bình và dân chủ với điều kiện bầu cử không có sự cưỡng
ép hay đe dọa cử tri.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hoà</a>
nhiều lần đã cố gắng đề nghị Chính phủ Việt Nam Cộng hoà trong tháng 7
năm 1955, tháng 5 và tháng 6 năm 1956, 1958, tháng 7 năm 1959, và tháng 7
năm 1960, đề xuất tham vấn đàm phán "các cuộc bầu cử tự do chung bằng
cách bỏ phiếu kín" và tự do hóa quan hệ Bắc-Nam nói chung. Chính phủ
Việt Nam Cộng hoà hoặc từ chối, hoặc im lặng.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Chính phủ Mỹ cũng cho rằng so với thời những nguồn tin khác nhau chỉ ra cho Tổng thống Mỹ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eisenhower" title="Eisenhower">Eisenhower</a>
thấy 80% dân chúng sẽ bỏ phiếu cho Hồ Chí Minh, thì sẽ được rút ngắn
lại, do ông Ngô Đình Diệm đã đạt được một số thành công, trong khi Miền
Bắc đang gặp nhiều khó khăn do khan hiếm lương thực và mất uy tín sau
cải cách ruộng đất được tướng Giáp thừa nhận (dẫn đến một cuộc bạo động
của nông dân Công giáo tháng 11 năm 1956).<br />
Tuy nhiên sự thật các cải cách của ông kéo theo các biện pháp áp bức.
Ông nắm quyền khi mà ngoài Sài Gòn và các vùng phụ cận, miền Nam Việt
Nam được phân chia thành các vùng đất do Việt Minh kiểm soát và lãnh địa
các giáo phái "thần quyền" như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_Gi%C3%A1o_H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Phật Giáo Hòa Hảo">Hòa Hảo</a>.
Ông chống lại bất đồng chính kiến, và đòi hỏi lòng trung thành tuyệt
đối cá nhân với các quan chức hàng đầu. Tài liệu của Mỹ cũng cho biết
Ngô Đình Diệm là một người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a> bảo thủ. Ngô Đình Diệm lúc đầu đã được chào đón nồng nhiệt trong một số người từng là thành viên Việt Minh. Nhưng chương trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_ru%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t" title="Cải cách ruộng đất">cải cách điền địa</a> của ông thất bại và dừng lại năm 1959.<br />
Trong tháng 6 năm 1956, Ngô Đình Diệm hủy bỏ cuộc bầu cử hội đồng
làng, có vẻ như vì lo ngại rằng một số lượng lớn Việt Minh có thể giành
chiến thắng, thay vào đó là các các quan chức Chính phủ bổ nhiệm, là
người miền Bắc, Công giáo hoặc thân cận. Năm 1956, Chính phủ Việt Nam
Cộng hòa tiết lộ rằng khoảng 15.000-20.000 người cộng sản đã bị giam giữ
trong các "trại tập trung chính trị", trong khi Devillers đưa ra con số
50.000.<br />
Tháng ba năm 1958, sau một bài xã luận "ăn da", chính phủ Ngô Đình
Diệm đóng cửa các tờ báo lớn nhất ở Sài Gòn. Mùa xuân năm 1960, một nhóm
các nhà lãnh đạo chủ nghĩa dân tộc không cộng sản đến với nhau - ban
hành Tuyên Ngôn Caravelle, một cuộc biểu tình bất bình chống chế độ Ngô
Đình Diệm. Chính sách của Ngô Đình Diệm hầu như đảm bảo rằng những thách
thức chính trị với ông ta sẽ bị liệt nằm ngoài luật pháp. Cuối cùng,
những nổi lên từ các nguồn truyền thống quyền lực ở miền Nam Việt Nam -
lực lượng vũ trang, các giáo phái tôn giáo, và nông dân vũ trang. Đến
năm 1958, khoảng 1/3 tỉnh trưởng là sĩ quan quân đội, đến năm 1960, đã
tăng lên đến gần 2/3; 1962, 7/8 của tất cả các tỉnh đã được lãnh đạo bởi
các sĩ quan. Ông lập luận các mối đe dọa từ những người cộng sản để
biện minh cho sự tập trung của mình về an ninh nội bộ.<br />
Người Mỹ cũng nhận thức được sự yếu kém của chính quyền Việt Nam Cộng
hòa. Theo nhận định của người Mỹ, Mỹ cũng thấy được sự vỡ mộng "đặc
biệt là ở các tầng lớp có học", sự <i>"bất mãn trong các sĩ quan quân đội"</i>, <i>"nỗ
lực của chế độ bảo đảm an ninh nội bộ khi cho rằng một chính phủ độc
tài là cần thiết để xử lý các vấn đề của đất nước sẽ dẫn đến một áp lực
liên tục của các yếu tố đối lập tiềm năng"</i>, <i>"trong một khoảng
thời gian dài, sự tích tụ bất bình giữa các nhóm khác nhau và các cá
nhân có thể dẫn đến sự phát triển của phong trào đối kháng quốc gia"</i>... Mỹ thấy cần ủng hộ việc thành lập một chính phủ mới ở miền Nam Việt Nam, không phân biệt thành phần.<br />
Hội đồng an ninh quốc gia của Mỹ đưa ra quan điểm <i>"Hỗ trợ miễn phí
Việt Nam để phát triển một chính phủ mạnh mẽ, ổn định, và hiến pháp để
cho phép Việt Nam Tự Do, để khẳng định một sự tương phản ngày càng hấp
dẫn đối với các điều kiện trong vùng Cộng sản hiện nay"</i>. Từ năm tài
chính 1946 - năm tài chính 1961, Việt Nam đứng thứ ba bảng xếp hạng nước
ngoài NATO được Mỹ hỗ trợ, và trên toàn thế giới xếp thứ bảy. 75% viện
trợ kinh tế của Mỹ cung cấp trong cùng thời kỳ đã đi vào ngân sách quân
sự của Chính phủ Việt Nam, và nhiều dự án ngoài quân sự đã lọt vào chi
tiêu phục vụ quân sự. Tuy nhiên can thiệp của Mỹ ngày càng tăng vào
chính phủ Việt Nam Cộng hòa dẫn đến việc Tổng thống Ngô Đình Diệm lên
tiếng phản đối.<br />
Hoa Kỳ ước tính được khuyết tật do sự phụ thuộc của Chính phủ Việt
Nam vào nguồn đầu tư vào cho các cơ sở của xã hội Việt Nam, các làng
nông thôn. Có những bằng chứng tích lũy đủ để khẳng định nông dân oán
giận chống lại Ngô Đình Diệm. Khi Kennedy nhậm chức 1960, 90% dân chúng
nông thôn "tàn tạ và ốm yếu".<br />
Theo Hoa Kỳ, Tuyên ngôn của Mặt trận tháng 12 năm 1960 đánh vào sự
bất mãn này trong dân chúng. Mặt trận Dân tộc Giải phóng dùng khẩu hiệu
lăng nhục Ngô Đình Diệm (Mỹ-Diệm) do đó giành lại sự thần bí của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c" title="Chủ nghĩa dân tộc">chủ nghĩa dân tộc</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a>,
kết hợp các bài ngoại tự nhiên của nông thôn Việt Nam. Hoa Kỳ bị xem là
đáng khiển trách như một lực lượng hiện đại hóa một xã hội hoàn toàn
truyền thống, như các nhà cung cấp vũ khí và tiền bạc cho một chính phủ
đáng ghét, và như là một người nước ngoài, phá hoại khi họ hy vọng giải
quyết vấn đề thống nhất đất nước bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève, 1954</a>. Còn các quan chức địa phương thì "tham nhũng và tàn bạo" trong khi "Ngô Đình Diệm hứa nông dân nhiều, giao ít".<br />
Trong chương trình di dân từ ven biển lên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn" title="Tây Nguyên">Tây Nguyên</a>,
chỉ có 2% người dân miền Nam Việt Nam, đã hấp thụ 50% viện trợ cho nông
nghiệp của Hoa Kỳ, và gây bất bình cho các tộc người Tây Nguyên. Tuy
nhiên thất vọng và gây bất bình nhất là các "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4p_Chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Ấp Chiến lược">Ấp chiến lược</a>".
Ông Ngô Đình Diệm đã sai lầm trong việc lên án tất cả các những người
dân tộc chủ nghĩa không theo Diemist như là công cụ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a> hay Pháp.<br />
Chính tất cả những điều này đã kích thích các phong trào đấu tranh
hòa bình đòi thống nhất đất nước của dân chúng ở miền Nam. Tuy nhiên,
tất cả đều bị chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a> đàn áp, nhất là những người Cộng sản và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>
cũ còn ở lại miền Nam, những người mà Tổng thống Ngô Đình Diệm cho là
đối thủ tiềm tàng nguy hiểm nhất. Bị đàn áp, những người cộng sản miền
Nam cùng với những đồng minh của mình tập hợp và tổ chức ra có một số tổ
chức vũ trang, bán vũ trang để chống chính quyền Việt Nam Cộng hòa một
cách tự phát. Từ giữa 1957, những người cộng sản miền Nam đã áp dụng
chiến thuật du kích phù hợp học thuyết quân sự Mao - Giáp.<br />
Sự lệ thuộc quá nhiều của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a> vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>,
chính sách kinh tế tuy có một số ưu điểm khuyến khích kinh tế phát
triển nhưng hố sâu phân hóa xã hội lớn, cùng với việc chia lại ruộng
đất, mà phần lớn đã được chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>
tại miền Nam đã chia cho các nông dân nghèo, nay lại tập trung lại cho
các địa chủ cũ. Trong khi đó, những người cộng sản đã tham gia đấu tranh
giành độc lập, những uy tín có được từ thời tiền cách mạng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng Tháng Tám</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Kháng chiến chống Pháp</a>, đã hướng nhiều người dân tin tưởng vào người cộng sản.<br />
Ngoài ra thì sự phân chia đất nước khiến cho nhiều gia đình phân ly,
những người có tinh thần dân tộc cũng bất bình. Do vậy, những người cách
mạng ở miền Nam đã ủng hộ cho giải pháp khởi nghĩa giành chính quyền.
Sau khi Hội nghị Trung ương 15 của Đảng Lao động tháng 1 năm 1959 tán
thành khởi nghĩa ở miền Nam, phong trào cách mạng có biến chuyển. Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa không muốn can thiệp trực tiếp vào tình hình miền
Nam, trong khi vấn đề cấp bách là cần có một lực lượng chống Mỹ và Việt
Nam Cộng hòa và có chính sách độc lập, từ nhu cầu đó Mặt trận được thành
lập.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp">Thành lập</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 182px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Huyhieu-MTDTGPMNVN.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="250" data-file-width="249" height="181" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/d/d1/Huyhieu-MTDTGPMNVN.png/180px-Huyhieu-MTDTGPMNVN.png" width="180" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Huy_hi%E1%BB%87u&action=edit&redlink=1" title="Huy hiệu (trang chưa được viết)">Huy hiệu</a> Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</div>
</div>
</div>
Dự định thành lập Mặt trận được công khai nói đến lần đầu tiên trong Đại hội toàn quốc lần thứ 3 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a>. Tại đại hội, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_%C4%90%E1%BB%A9c_Th%E1%BA%AFng" title="Tôn Đức Thắng">Tôn Đức Thắng</a> đã nói rằng Mặt trận sẽ được dựa trên các khái niệm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Ilyich_Lenin" title="Vladimir Ilyich Lenin">Lenin</a>
về liên minh 4 giai cấp, nhưng để phù hợp với sự phức tạp của xã hội
miền Nam, Mặt trận cần bao gồm cả các nhóm tôn giáo và dân tộc khác
nhau; mục tiêu đấu tranh của Mặt trận phải rộng để kêu gọi được đông đảo
quần chúng; Mặt trận cần nhấn mạnh các chủ trương dân tộc và cải cách,
đặt ra mục tiêu cuối cùng là sự xây dựng một nước Việt Nam hòa bình,
thống nhất, dân chủ và phồn vinh. Cũng như tiền thân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> của nó, Mặt trận mới này sẽ cần được tổ chức thành nhiều cấp, từ ủy ban trung ương đến các tổ chức ở cấp làng; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a> sẽ không được nói đến <sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-5">[5]</a></sup>.<br />
Theo Nghị quyết Đại hội III của Đảng Lao động Việt Nam, được đăng tải trên báo Nhân dân khi đó "<i>nhiệm
vụ trước mắt của cách mạng miền Nam là: đoàn kết toàn dân, kiên quyết
đấu tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược và gây chiến, đánh đổ tập đoàn thống
trị độc tài Ngô Đình Diệm tay sai của đế quốc Mỹ, thành lập một chính
quyền liên hợp dân tộc dân chủ ở miền Nam, thực hiện độc lập dân tộc,
các quyền tự do dân chủ, cải thiện đời sống nhân dân, giữ vững hòa bình,
thực hiện thống nhất nước nhà trên cơ sở độc lập và dân chủ, tích cực
góp phần bảo vệ hòa bình ở Đông - Nam Á và thế giới</i>... <i>Để bảo đảm
cho cuộc đấu tranh cách mạng ở miền Nam giành được toàn thắng, đồng bào
ta ở miền Nam cần ra sức xây dựng khối công nông binh liên hợp và thực
hiện một mặt trận dân tộc thống nhất rộng rãi chống Mỹ - Diệm lấy liên
minh công nông làm cơ sở. Mặt trận này phải đoàn kết các giai cấp và các
tầng lớp yêu nước, dân tộc đa số, các dân tộc thiểu số, các đảng phái
yêu nước và các tôn giáo, và tất cả những người có khuynh hướng chống Mỹ
- Diệm. Mục tiêu phấn đấu của mặt trận này là hòa bình, độc lập dân
tộc, tự do dân chủ, cải thiện dân sinh, hòa bình thống nhất Tổ quốc.
Công tác mặt trận phải nhằm đoàn kết tất cả những lực lượng có thể đoàn
kết, tranh thủ bất cứ lực lượng nào có thể tranh thủ, trung lập những
thế lực cần phải trung lập, thu hút đông đảo quần chúng nhân dân vào
phong trào đấu tranh chung chống Mỹ - Diệm nhằm giải phóng miền Nam, hòa
bình thống nhất Tổ quốc</i><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-6">[6]</a></sup>.<br />
Mặt trận đặt dưới sự lãnh đạo của Bộ Chính trị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C6%B0%C6%A1ng_C%E1%BB%A5c_mi%E1%BB%81n_Nam" title="Trung ương Cục miền Nam">Trung ương Cục miền Nam</a>. Những người Cộng sản miền Nam hoạt động dưới danh nghĩa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Đảng Nhân dân cách mạng Việt Nam (trang chưa được viết)">Đảng Nhân dân cách mạng Việt Nam</a>,
hoạt động công khai và là thành viên tham gia Mặt trận. Trung ương Cục
Miền Nam là tổ chức đại diện Đảng Lao động trong Nam, hoạt động bí mật
(đến 1969 công khai), thời kỳ chiến tranh không công khai về vai trò chỉ
đạo (trong khi Đảng Nhân dân Cách mạng là đảng hoạt động công khai),
trực tiếp chỉ đạo hay phối hợp với Trung ương Mặt trận - Chính phủ, với
Ban dân vận Trung ương Cục (phụ trách dân vận - mặt trận - chính quyền)
là cầu nối. Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đặt đại diện tại căn cứ địa của
Mặt trận (và Chính phủ cách mạng sau này), và Mặt trận (Chính phủ cách
mạng lâm thời) đặt đại diện tại Hà Nội.<br />
Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam được chính thức thành lập vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">1960</a> tại xã <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_L%E1%BA%ADp" title="Tân Lập">Tân Lập</a>, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Th%C3%A0nh,_T%C3%A2y_Ninh" title="Châu Thành, Tây Ninh">Châu Thành</a> (nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_Bi%C3%AAn" title="Tân Biên">Tân Biên</a>) trong vùng căn cứ của mình ở tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ninh" title="Tây Ninh">Tây Ninh</a>, với thành phần chủ chốt là lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> hoạt động bí mật ở miền Nam. Lãnh đạo ban đầu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Ch%C3%AD_C%C3%B4ng" title="Võ Chí Công">Võ Chí Công</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_V%C4%83n_Cung" title="Phùng Văn Cung">Phùng Văn Cung</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_T%E1%BA%A5n_Ph%C3%A1t" title="Huỳnh Tấn Phát">Huỳnh Tấn Phát</a>. Huỳnh Tấn Phát giữ chức vụ Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Ủy ban Trung ương.<br />
Từ khi ra đời, Mặt trận được tổ chức để thu hút tất cả các nhà hoạt
động chống Chính phủ Việt Nam Cộng hòa, bao gồm cả những người theo chủ
nghĩa cộng sản, với mục tiêu kết nối tất cả những người đối nghịch với
"Mỹ Diệm". Trên danh nghĩa, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt
Nam là một phong trào giải phóng, liên minh của các đảng phái, tổ chức
chính trị - xã hội tại miền Nam và có lập trường, chủ quyền kiểm soát
riêng nhwung không độc lập với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.<br />
Theo ước tính của Mỹ, trong vòng vài tháng thành lập, số thành viên
của nó tăng gấp đôi, gấp đôi một lần nữa vào mùa thu năm 1961, và sau đó
tăng gấp đôi vào đầu năm 1962, ước tính khoảng 300.000 người.<br />
Ngày 15-12-1961 (mồng một Tết Tân Sửu), tại vùng giải phóng Tây Ninh,
mặt trận đã làm lễ kết nạp Lực lượng võ trang giải phóng là thành viên
chính thức. Tại cuộc mít-tinh này, Ban tổ chức đã giới thiệu đoàn chủ
tịch (cũng là bộ phận lâm thời công khai của mặt trận) gồm các vị: Bác
sĩ Phùng Văn Cung thay mặt giới trí thức Sài Gòn; Ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Linh" title="Nguyễn Văn Linh">Nguyễn Văn Linh</a> thay mặt Đảng nhân dân cách mạng Việt Nam; Ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ung_Ng%E1%BB%8Dc_Ky&action=edit&redlink=1" title="Ung Ngọc Ky (trang chưa được viết)">Ung Ngọc Ky</a> thay mặt Đảng dân chủ Việt Nam; Ông Nguyễn Văn Hiếu thay mặt Đảng xã hội cấp tiến Việt Nam; Ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Thanh,_M%E1%BB%B9_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Lê Thanh, Mỹ Đức">Lê Thanh</a> thay mặt Lực lượng quân giải phóng. Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BB%8D" title="Nguyễn Hữu Thọ">Nguyễn Hữu Thọ</a> (1961).<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.A1i_h.E1.BB.99i_l.E1.BA.A7n_I">Đại hội lần I</span></h3>
Đại hội lần thứ nhất khai mạc ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_2" title="16 tháng 2">16 tháng 2</a>
năm 1962 tại Tân Biên (Tây Ninh) chính thức bầu Nguyễn Hữu Thọ làm Chủ
tịch, Phó Chủ tịch: Phùng Văn Cung, Võ Chí Công, Huỳnh Tấn Phát, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ybih_Aleo&action=edit&redlink=1" title="Ybih Aleo (trang chưa được viết)">Ybih Aleo</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Đại đức (trang chưa được viết)">Đại đức</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C6%A1n_V%E1%BB%8Dng&action=edit&redlink=1" title="Sơn Vọng (trang chưa được viết)">Sơn Vọng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nam_Trung" title="Trần Nam Trung">Trần Nam Trung</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Hi%E1%BA%BFu_%28b%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng%29" title="Nguyễn Văn Hiếu (bộ trưởng)">Nguyễn Văn Hiếu</a> là Tổng thư ký Mặt trận. Ủy viên Đoàn Chủ tịch gồm có: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%E1%BA%A1ch_%C4%90%E1%BA%B1ng" title="Trần Bạch Đằng">Trần Bạch Đằng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_%C4%90%C3%A1ng" title="Phan Văn Đáng">Phan Văn Đáng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Hữu Thế (trang chưa được viết)">Nguyễn Hữu Thế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%E1%BB%ADu_Ki%E1%BA%BFm" title="Trần Bửu Kiếm">Trần Bửu Kiếm</a>, bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%E1%BB%8B_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Nguyễn Thị Định">Nguyễn Thị Định</a>, Hòa thượng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%ADch_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_H%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Thích Thượng Hào (trang chưa được viết)">Thích Thượng Hào</a>, Ngọc đầu sư <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Ng%E1%BB%A3i&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Văn Ngợi (trang chưa được viết)">Nguyễn Văn Ngợi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Quang_Th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Lê Quang Thành (trang chưa được viết)">Lê Quang Thành</a>, ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7ng_Tr%E1%BA%A7n_Thi&action=edit&redlink=1" title="Đặng Trần Thi (trang chưa được viết)">Đặng Trần Thi</a>.<br />
Mặt trận đã ra "Tuyên ngôn" và "Chương trình hành động 10 điểm" với
mục tiêu đại diện cho quyền lợi của nhân dân miền Nam Việt Nam đấu tranh
nhằm đánh Mỹ và chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a>,
tiến tới sự thống nhất của Việt Nam. Mặt trận cũng quyết định lấy lá cờ
nửa đỏ, nửa xanh có ngôi sao vàng năm cánh và bài "Giải phóng miền Nam"
làm cờ và bài hát chính thức của Mặt trận...<br />
Chương trình của Mặt trận: "<i>Từ khi thực dân Pháp xâm lược nước ta,
dân tộc Việt Nam ta đã chiến đấu không ngừng cho độc lập và tự do của
Tổ quốc. Năm 1945, đồng bào cả nước đã đứng lên đánh đổ Nhật - Pháp
giành chính quyền và đã anh dũng kháng chiến 9 năm, đánh bại xâm lược
Pháp và can thiệp Mỹ, đưa cuộc kháng chiến oanh liệt của dân tộc ta đến
thắng lợi vẻ vang.Tại hội nghị Giơ ne vơ tháng 7-1954, đế quốc Pháp buộc
phải cam kết rút quân khỏi Việt Nam và các nước tham dự hội nghị đều
trịnh trọng tuyên bố công nhận chủ quyền, độc lập thống nhất và toàn vẹn
lãnh thổ của nước Việt Nam... Vì quyền lợi tối cao của Tổ quốc, quyết
phấn đấu đến cùng cho những nguyện vọng chính đáng của nhân dân, thuận
theo trào lưu tiến bộ của thế giới, Mặt trận dân tộc giải phóng Miền Nam
Việt Nam ra đời.Mặt trận dân tộc giải phóng Miền Nam Việt Nam chủ
trương đoàn kết tất cả các tầng lớp nhân dân, các giai cấp, các dân tộc,
các đảng phái, các đoàn thể, các tôn giáo, các nhân sĩ yêu nước ở miền
Nam Việt Nam không phân biệt xu hướng chính trị để đấu tranh đánh đổ ách
thống trị của đế quốc Mỹ và tập đoàn tay sai của Mỹ ở miền Nam Việt
Nam, thực hiện độc lập, dân chủ, cải thiện dân sinh, hòa bình trung lập ở
miền Nam, tiến tới hòa bình thống nhất tổ quốc...Vì hòa bình, độc lập,
tự do, thống nhất của Tổ quốc, vì vận mạng của dân tộc, vì đời sống của
chúng ta, vì tương lai của ta và con cháu ta. Tất cả hãy đứng lên !Tất
cả hãy đoàn kết lại! Hãy xiết chặt hàng ngũ, tiến lên chiến đấu dưới
ngọn cờ của Mặt Trận Dân tộc giải phóng Miền Nam Việt Nam để đánh đổ ách
thống trị tàn ác của đế quốc Mỹ và tay sai Ngô Đình Diệm để cứu nước,
cứu nhà.<br />
Chúng ta nhất định thắng, vì lực lượng đoàn kết của nhân dân ta là lực
lượng vô địch, vì chính nghĩa thuộc về chúng ta, vì chủ nghĩa thực dân
đã lỗi thời ngày nay đang tan rã và đi tới diệt vong. Trên thế giới,
phong trào hoà bình dân chủ, độc lập dân tộc đang phát triển rộng rãi,
mạnh mẽ và ngày càng thu được nhiều thắng lợi mới. Tình hình đó hết sức
thuận lợi cho sự nghiệp cứu nước cứu nhà của chúng ta. Đế quốc Mỹ và tay
sai của Mỹ nhất định sẽ thất bại! Sự nghiệp giải phóng dân tộc ở miền
Nam Việt Nam nhất định sẽ thành công! Hãy đoàn kết, tin tưởng và phấn
đấu anh dũng ! Tiến lên giành lấy thắng lợi huy hoàng cho dân tộc ta,
cho Tổ quốc ta</i>."<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.A1i_h.E1.BB.99i_l.E1.BA.A7n_II">Đại hội lần II</span></h3>
Ngày 1-11-1964, Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam đã họp
Đại hội lần thứ 2. Có 150 đại biểu tham dự. Đoàn Chủ tịch Mặt trận được
bầu gồm có: Chủ tịch: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BB%8D" title="Nguyễn Hữu Thọ">Nguyễn Hữu Thọ</a> - đại diện liên minh các đảng yêu nước, Phó chủ tịch: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abil_Aleo&action=edit&redlink=1" title="Abil Aleo (trang chưa được viết)">Abil Aleo</a> - đại diện những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin Lành</a> yêu nước, người dân tộc Êđê, chủ tịch Phong trào tự trị các dân tộc Tây Nguyên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_V%C4%83n_Cung" title="Phùng Văn Cung">Phùng Văn Cung</a> - đại diện liên minh các đảng yêu nước, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Ch%C3%AD_C%C3%B4ng" title="Võ Chí Công">Võ Chí Công</a> - chủ tịch Đảng Nhân dân cách mạng VN, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_T%E1%BA%A5n_Ph%C3%A1t" title="Huỳnh Tấn Phát">Huỳnh Tấn Phát</a> - Tổng thư ký Đảng Dân chủ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%ADch_Th%C6%A1m_M%C3%AA_Th%E1%BA%BF_Nh%C3%AAm&action=edit&redlink=1" title="Thích Thơm Mê Thế Nhêm (trang chưa được viết)">Thích Thơm Mê Thế Nhêm</a> - đại diện người Khmer yêu nước (mất 1966), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nam_Trung" title="Trần Nam Trung">Trần Nam Trung</a>
- đại diện Quân giải phóng Miền Nam. Các ủy viên: Nguyễn Thị Định, Trần
Bạch Đằng, Thích Thiện Hào, Trần Bửu Kiếm, Nguyễn Văn Ngợi, Phan Xuân
Thái (Phan Văn Đáng), Nguyễn Hữu Thế, Đặng Trần Thi. Ban Thư ký: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_T%E1%BA%A5n_Ph%C3%A1t" title="Huỳnh Tấn Phát">Huỳnh Tấn Phát</a> (TTK), Lê Văn Huân, Hồ Thu, Ung Ngọc Kỳ, Hồ Xuân Sơn (phó TTK) <sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-8">[8]</a></sup>. Sau ông Nguyễn Văn Hiếu lại tham gia Đoàn chủ tịch.<br />
Ngày 8-1-1967, Mặt trận họp Đại hội bất thường, công bố Cương lĩnh
mới, kế tục và phát triển chương trình hành động 10 điểm. Đại hội đã
thông qua một chương trình mới phác thảo cách nhằm thu hút lực lượng
người Việt Nam tham gia để đánh đuổi đế quốc Mỹ, lật đổ chính quyền Việt
Nam Cộng hòa, và tạo ra một nền độc lập, hòa bình, dân chủ, trung lập,
và thịnh vượng Nam Việt Nam, tiến tới hiệp thương thống nhất đất nước.
Cương lĩnh cũng đưa ra các cải cách dân chủ và sự phát triển của nền
kinh tế và văn hóa dân tộc.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_L.C3.A2m_th.E1.BB.9Di">Thành lập Chính phủ Cách mạng Lâm thời</span></h3>
Từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_6" title="6 tháng 6">6</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_6" title="8 tháng 6">8 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1969" title="1969">1969</a>, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam là nòng cốt, cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_c%C3%A1c_L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c,_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_v%C3%A0_H%C3%B2a_b%C3%ACnh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Liên minh các Lực lượng Dân tộc, Dân chủ và Hòa bình Việt Nam">Liên minh các Lực lượng Dân tộc, Dân chủ và Hòa bình Việt Nam</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%8Bnh_%C4%90%C3%ACnh_Th%E1%BA%A3o" title="Trịnh Đình Thảo">Trịnh Đình Thảo</a> làm chủ tịch, đã lập ra Chính phủ Cách mạng Lâm thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa miền Nam Việt Nam</a> để đối chọi với chính phủ Việt Nam Cộng Hòa. Chính phủ cách mạng lâm thời do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_s%C6%B0" title="Kiến trúc sư">kiến trúc sư</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_T%E1%BA%A5n_Ph%C3%A1t" title="Huỳnh Tấn Phát">Huỳnh Tấn Phát</a> làm chủ tịch, và Hội đồng cố vấn Chính phủ do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt_s%C6%B0" title="Luật sư">luật sư</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BB%8D" title="Nguyễn Hữu Thọ">Nguyễn Hữu Thọ</a>
làm chủ tịch. Hội đồng làm việc với Chính phủ theo cơ chế hiệp thương,
song thực ra có quyền hơn. Chính phủ thực hiện các chức năng hành chính
nhà nước bao gồm đại diện và quản lý hành chính lãnh thổ. Chính phủ cách
mạng lâm thời đã được các nước theo phe cộng sản và một số nước thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_Ba&action=edit&redlink=1" title="Thế giới thứ Ba (trang chưa được viết)">Thế giới thứ Ba</a>
công nhận. Ngay trong tháng 6 năm 1969, cho đến ngày 5 tháng 11 năm
1975 đã có 23 nước công nhận Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hòa miền
Nam Việt Nam, trong đó có 21 nước thiết lập quan hệ ngoại giao. Quyền
lực của nó không phân biệt được với quyền của Đảng Lao động, theo nhận
định phía Mỹ<sup class="reference" id="cite_ref-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187-9">[9]</a></sup>.
Bộ trưởng Quốc phòng Trần Nam Trung, Trưởng Ban Quân sự của Mặt trận
cũng công khai là ủy viên Trung ương Đảng Lao động, thành viên Trung
ương Cục, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng Đồng Văn Cống công khai là thành viên
Trung ương Cục Miền Nam của Trung ương Đảng Lao động Việt Nam, trong
khi Nguyễn Văn Cúc (Tổng bí thư Đảng NDCM, tham gia thành lập CP) tuy
không công khai là ủy viên Trung ương của Đảng Lao động, nhưng công khai
là đại diện Đảng NDCM trong Trung ương Cục Miền Nam của Đảng Lao động
(một số thành viên của Bộ tư lệnh các lực lượng vũ trang giải phóng Miền
Nam cũng công khai là thành viên Trung ương Cục, theo báo cáo tháng 12
năm 1969 về "Ủy ban quân sự Miền Nam".<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_1" title="27 tháng 1">27 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1973" title="1973">1973</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Paris_1973" title="Hiệp định Paris 1973">Hiệp định Paris</a> được ký kết. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hòa miền nam Việt Nam</a>
được chính thức công nhận là một chính quyền tại Nam Việt Nam và là một
trong 4 bên tham gia hiệp định. Tuy nhiên, những người lãnh đạo vẫn
tiếp tục đẩy mạnh đấu tranh vũ trang, lật đổ chính quyền Việt Nam Cộng
hòa và đã giành được quyền kiểm soát Nam Việt Nam vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1975" title="1975">1975</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.A3p_nh.E1.BA.A5t_v.E1.BB.9Bi_M.E1.BA.B7t_tr.E1.BA.ADn_T.E1.BB.95_qu.E1.BB.91c_Vi.E1.BB.87t_Nam">Hợp nhất với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</span></h3>
Dưới sự chỉ đạo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao Động Việt Nam</a>,
từ ngày 15 đến 21 tháng 11 năm 1975, hội nghị hiệp thương chính trị
được tổ chức để tiến tới thống nhất về mặt nhà nước. Đoàn Chính phủ Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa do ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a> đứng đầu, đoàn Chính phủ Cách mạng lâm thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Cộng hòa Miền Nam Việt Nam">Cộng hòa miền Nam Việt Nam</a> do ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_H%C3%B9ng" title="Phạm Hùng">Phạm Hùng</a> đứng đầu. Hội nghị đã tán thành tổ chức bầu cử Quốc hội thống nhất.<br />
Ngày 25 tháng 4 năm 1976 tổng tuyển cử trong cả nước được tổ chức,
bầu ra 492 đại biểu của Quốc hội Việt Nam thống nhất. Từ ngày 24 tháng 6
đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_7" title="2 tháng 7">2 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1976" title="1976">1976</a>,
Quốc hội họp phiên đầu tiên, đặt tên nước là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa
Việt Nam, thông qua quốc kỳ, quốc huy, quốc ca, xác định Thủ đô, bầu
chính phủ, đổi tên thành phố Sài Gòn - Gia Định thành Thành phố Hồ Chí
Minh. Từ đây, chính quyền Cộng hòa Miền Nam Việt Nam chính thức hợp nhất
với chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa để ra đời chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam</a> của một quốc gia Việt Nam thống nhất.<br />
Sau khi hợp nhất lãnh thổ và chính quyền, các đơn vị đoàn thể khác
cũng tiếp tục hợp nhất. Đại hội Mặt trận Dân tộc Thống nhất Việt Nam Mặt
trận bắt đầu ngày 31 tháng 1 năm 1977 đã tuyên bố hợp nhất Mặt trận với
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_T%E1%BB%95_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Mặt trận Tổ quốc Việt Nam">Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</a> và Liên minh các Lực lượng Dân tộc Dân chủ và Hoà bình Miền Nam Việt Nam thành Mặt trận Tổ quốc Việt Nam.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c">Tổ chức</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C6.A1_c.E1.BA.A5u_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c">Cơ cấu tổ chức</span></h3>
Ở cấp trung ương, Ủy ban Trung ương bầu ra Đoàn chủ tịch, là cấp cao
nhất, giúp việc có các Ban chuyên môn của Mặt trận, hay các Hội đồng
chuyên môn của Trung ương Mặt trận. Các cấp địa phương cũng có các ban
thành lập theo quy định. Trong đó có cả Ban Quân sự, nhưng tương tự như
Bộ Quốc phòng sau này nó chỉ làm nhiệm vụ hành chính. Quân giải phóng
Miền Nam là lực lượng tham gia Mặt trận công khai là do Bộ Tư lệnh các
Lực lượng Vũ trang Giải phóng chỉ đạo, nhưng thực chất đều do các cấp ủy
đảng, quân ủy lãnh đạo, theo cơ chế phức tạp, như cơ chế hiện nay với
quân đội nhân dân. Bộ Tư lệnh chỉ đạo chuyên môn thuần túy quân sự theo
phân công địa bàn của Đảng Lao động. Ước tính của Mỹ, đầu 1969 có
750.000 thành viên, trong đó 300.000 thành viên dân sự<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-10">[10]</a></sup>.<br />
Các tổ chức Mặt trận tổ chức tại cấp dưới theo vùng: Tây Nam Bộ,
Trung Nam Bộ, Đông Nam Bộ, Nam Trung Bộ, Sài Gòn - Gia Định (Huỳnh Tấn
Phát đứng đầu), Trung Trung Bộ, Tây Nguyên, tỉnh Tây Ninh. Tổ chức Mặt
trận cấp vùng chịu sự lãnh đạo của cấp Trung ương.<br />
Ủy ban Mặt trận giải phóng địa phương được tổ chức ở 4 cấp: cấp miền, cấp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh" title="Tỉnh">tỉnh</a>, cấp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Huy%E1%BB%87n" title="Huyện">huyện</a>, cấp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A3" title="Xã">xã</a>.
Từ năm 1960-1967, Ủy ban Mặt trận giải phóng địa phương các cấp thực
hiện chức năng của chính quyền cách mạng ở cấp mình. Đến năm 1968 một số
địa phương như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%ABa_Thi%C3%AAn_-_Hu%E1%BA%BF" title="Thừa Thiên - Huế">Thừa Thiên-Huế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_L%E1%BB%9Bn" title="Chợ Lớn">Chợ Lớn</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Gia Định">Gia Định</a>,
Đà Nẵng... thành lập Ủy ban nhân dân cách mạng thì Ủy ban nhân dân cách
mạng làm nhiệm vụ của chính quyền. Sau khi Chính phủ cách mạng lâm thời
ra đời thì chính phủ và Ủy ban nhân dân cách mạng các cấp làm nhiệm vụ
chính quyền.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_th.C3.A0nh_vi.C3.AAn">Các tổ chức thành viên</span></h3>
Sau khi Mặt trận ra đời, hàng loạt các tổ chức của Mặt trận được thành lập và các tổ chức cách mạng ra đời tham gia Mặt trận<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>:<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Viet_Cong_soldier_DD-ST-99-04298.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2820" data-file-width="1810" height="343" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Viet_Cong_soldier_DD-ST-99-04298.jpg/220px-Viet_Cong_soldier_DD-ST-99-04298.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một người lính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng Miền Nam</a>, 1973</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Sinh_vi%C3%AAn_H%E1%BB%8Dc_sinh_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Hội Liên hiệp Sinh viên Học sinh Giải phóng (trang chưa được viết)">Hội Liên hiệp Sinh viên Học sinh Giải phóng</a>, chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%E1%BA%A1ch_%C4%90%E1%BA%B1ng" title="Trần Bạch Đằng">Trần Bạch Đằng</a>, phó chủ tịch Lê Văn Thanh, thành lập 24-4-1961</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Thanh_ni%C3%AAn_H%E1%BB%8Dc_sinh&action=edit&redlink=1" title="Hội Liên hiệp Thanh niên Học sinh (trang chưa được viết)">Hội Liên hiệp Thanh niên Học sinh</a>, Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%E1%BB%ADu_Ki%E1%BA%BFm" title="Trần Bửu Kiếm">Trần Bửu Kiếm</a>, thành lập 9-1-1961</li>
<li>Kỳ ủy <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Dân chủ Miền Nam Việt Nam">Đảng Dân chủ Miền Nam Việt Nam</a>, Chủ tịch Trần Bửu Kiếm, Tổng thư ký Huỳnh Tấn Phát, phó Tổng thư ký Ung Ngọc Kỳ, thành lập 31-1-1961</li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_C%E1%BA%A5p_ti%E1%BA%BFn_Mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Xã hội Cấp tiến Miền Nam Việt Nam">Đảng Xã hội Cấp tiến Miền Nam Việt Nam</a>, Tổng thư ký Nguyễn Văn Hiếu, sau là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Ti%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Văn Tiến (trang chưa được viết)">Nguyễn Văn Tiến</a>, phó Tổng thư ký: Nguyễn Ngọc Thương, ủy viên Trung ương Lê Văn Thà, thành lập 1-7-1961</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_t%E1%BA%A5n_x%C3%A3_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Thông tấn xã Giải phóng (trang chưa được viết)">Thông tấn xã Giải phóng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân giải phóng miền Nam</a> Việt Nam (do Bộ tư lệnh Các Lực lượng Vũ trang Giải phóng miền Nam Việt Nam chỉ huy)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng" title="Hội Phụ nữ Giải phóng">Hội Phụ nữ Giải phóng</a>, chủ tịch Nguyễn Thị Tú (về sau là Nguyễn Thị Định), thành lập 8-3-1961</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_T%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Tự trị Dân tộc Tây Nguyên (trang chưa được viết)">Ủy ban Tự trị Dân tộc Tây Nguyên</a> (sau là Phong Trào Các Dân Tộc Tự Trị Tây Nguyên), chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ybih_Aleo&action=edit&redlink=1" title="Ybih Aleo (trang chưa được viết)">Ybih Aleo</a>, thành lập 19-5-1961</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_Nh%E1%BB%AFng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_k%C3%ADnh_Ch%C3%BAa_y%C3%AAu_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Hội Những người Công giáo kính Chúa yêu nước (trang chưa được viết)">Hội Những người Công giáo kính Chúa yêu nước</a> - chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Marie_H%E1%BB%93_Hu%E1%BB%87_B%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Joseph Marie Hồ Huệ Bá (trang chưa được viết)">Joseph Marie Hồ Huệ Bá</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_L%E1%BB%A5c_h%C3%B2a_Ph%E1%BA%ADt_t%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" title="Hội Lục hòa Phật tử (trang chưa được viết)">Hội Lục hòa Phật tử</a> - chủ tịch Thích Thiện Hào</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_N%C3%B4ng_d%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Hội Nông dân Giải phóng (trang chưa được viết)">Hội Nông dân Giải phóng</a>, Chủ tịch hội là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BB%AFu_Th%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Hữu Thế (trang chưa được viết)">Nguyễn Hữu Thế</a>, thành lập 20-2-1961</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Hội Lao động Giải phóng (trang chưa được viết)">Hội Lao động Giải phóng</a> (sau đổi là Liên hiệp đoàn Giải phóng), chủ tịch Hội là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A1m_Xu%C3%A2n_Th%C3%A1i&action=edit&redlink=1" title="Phạm Xuân Thái (trang chưa được viết)">Phạm Xuân Thái</a>, phó chủ tịch: Đặng Trần Thi</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_V%C4%83n_ngh%E1%BB%87_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Hội Văn nghệ Giải phóng (trang chưa được viết)">Hội Văn nghệ Giải phóng</a> - chủ tịch Huỳnh Minh Siêng (Lưu Hữu Phước)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_%C4%90o%C3%A0n_k%E1%BA%BFt_%C3%81_Phi_c%E1%BB%A7a_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Đoàn kết Á Phi của miền Nam Việt Nam (trang chưa được viết)">Ủy ban Đoàn kết Á Phi của miền Nam Việt Nam</a> - chủ tịch Nguyễn Ngọc Thương</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_B%E1%BA%A3o_v%E1%BB%87_H%C3%B2a_b%C3%ACnh_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_c%E1%BB%A7a_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Thế giới của miền Nam Việt Nam (trang chưa được viết)">Ủy ban Bảo vệ Hòa bình Thế giới của miền Nam Việt Nam</a> -chủ tịch Phùng Văn Cung</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam">Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a> (bộ phận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a> ở miền Nam Việt Nam, do Bí thư Trung ương Cục miền Nam đứng đầu) - công khai Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Ch%C3%AD_C%C3%B4ng" title="Võ Chí Công">Võ Chí Công</a>, Tổng bí thư Nguyễn Văn Cúc (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Linh" title="Nguyễn Văn Linh">Nguyễn Văn Linh</a>), ủy viên Trung ương công khai: Nguyễn Văn Linh và Nguyễn Văn Đông (Hai Văn, Phạm Xuân Thái, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_%C4%90%C3%A1ng" title="Phan Văn Đáng">Phan Văn Đáng</a>).</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90o%C3%A0n_Thanh_ni%C3%AAn_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đoàn Thanh niên Nhân dân Cách mạng Hồ Chí Minh">Đoàn Thanh niên Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a> sau đổi tên Đoàn Thanh niên Nhân dân Cách mạng Hồ Chí Minh - chủ tịch Trần Bạch Đằng</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93ng_th%E1%BA%ADp_t%E1%BB%B1_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Hồng thập tự Giải phóng (trang chưa được viết)">Hồng thập tự Giải phóng</a> - chủ tịch Phùng Văn Cung</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n_D%C3%A2n_Y&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Quân Dân Y (trang chưa được viết)">Hội đồng Quân Dân Y</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_Nh%C3%A0_gi%C3%A1o_y%C3%AAu_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Hội Nhà giáo yêu nước (trang chưa được viết)">Hội Nhà giáo yêu nước</a> - chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_V%C4%83n_V%E1%BB%B5&action=edit&redlink=1" title="Lê Văn Vỵ (trang chưa được viết)">Lê Văn Vỵ</a></li>
<li>Báo <i>Giải phóng</i></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_nh%C3%A2n_d%C3%A2n_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam_%C4%91o%C3%A0n_k%E1%BA%BFt_v%E1%BB%9Bi_nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban nhân dân miền Nam Việt Nam đoàn kết với nhân dân Mỹ (trang chưa được viết)">Ủy ban nhân dân miền Nam Việt Nam đoàn kết với nhân dân Mỹ</a> - chủ tịch Hồ Thu</li>
<li>Hội nhà báo dân chủ và hòa bình: chủ tịch Tân Đức</li>
<li>Hội phục hưng thiểu số hiến dâng cho Hòa Hảo: chủ tịch Nguyễn Thị Biên, Huỳnh Văn Trí</li>
<li>Hội Phật giáo yêu nước: chủ tịch Thích Thiện Hảo</li>
<li>Ban Củng cố Hoà bình chung sống đạo Cao Đài (Tòa Thánh Tây Ninh)<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-11">[11]</a></sup></li>
<li>Cao Đài chi phái Tiên Thiên: Ngọc Đầu sư Nguyễn Văn Ngợi đứng đầu</li>
<li>Ủy ban hòa bình thế giới Nam Việt Nam: đứng đầu Ung Ngọc Kỳ</li>
<li>Ủy ban đoàn kết với nhân dân Mỹ Latinh: chủ tịch Thích Thiện Hảo, tổng thư ký: Phạm Văn Quang, Lê Văn Huấn</li>
<li>Ủy ban bảo vệ trẻ em và phụ nữ: chủ tịch Bùi Thị Mê</li>
<li>Hội những người kháng chiến cũ ở miền Nam Việt Nam, chủ tịch Phan Văn Đáng, phó chủ tịch kiêm tổng thư ký Trần Bạch Đằng</li>
<li>Nhóm những người đấu tranh cho hòa bình thống nhất độc lập Tổ quốc
Việt Nam, bao gồm những binh sĩ trong quân đội Việt Nam Cộng hòa theo
cách mạng thành lập 4-1-1961</li>
</ul>
Năm 1973, Mặt trận bao gồm hơn 30 đảng chính trị và các tổ chức xã hội và tôn giáo tham gia, hoạt động công khai.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Vai_tr.C3.B2_c.E1.BB.A7a_.C4.90.E1.BA.A3ng_Nh.C3.A2n_d.C3.A2n_C.C3.A1ch_m.E1.BA.A1ng_Vi.E1.BB.87t_Nam">Vai trò của Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam">Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a></i></div>
</dd></dl>
Trong các tổ chức tham gia Mặt trận, đảng bộ miền Nam của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a> có tên công khai là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam">Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a>
(tuyên bố tách từ Đảng bộ miền Nam của đảng Lao động) có vai trò quan
trọng nhất, "linh hồn" Mặt trận. Trong suốt quá trình tồn tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam">Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a> công khai quan hệ thân hữu với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Lao động Việt Nam</a>
nhưng sau chiến tranh Đảng Cộng sản Việt Nam xác nhận nó thực chất chỉ
là đảng bộ của Đảng Lao động Việt Nam ở miền Nam, do Trung ương Đảng,
Khu ủy Trị Thiên (sau khi tách khỏi Khu V, trực thuộc Trung ương), Khu
ủy Khu V (sau khi tách khỏi Trung ương Cục miền Nam, trực thuộc Trung
ương), Trung ương cục miền Nam và các Khu ủy trực thuộc (địa bàn B2 cực
nam Nam Trung Bộ và Tây Nguyên trở vào, sau khi tách Khu V về Trung
ương) lãnh đạo.<br />
Ngày 18/1/1962 trên sóng Radio <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>
tuyên bố Đảng Nhân dân cách mạng đã thành lập ngày 1/1/1962, là tổ chức
có lập trường chống thực dân, đế quốc và phong kiến. Tuy không đề cập
trực tiếp là tổ chức cộng sản, nhưng tuyên bố tuyên truyền <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx_-_Lenin" title="Chủ nghĩa Marx - Lenin">chủ nghĩa Marx - Lenin</a>
tại miền nam Việt Nam. Trung ương Cục miền Nam và các khu ủy lãnh đạo
trực tiếp, điều lệ đảng do Trung ương Đảng Lao động đề ra. Đứng đầu là
bí thư Trung ương Cục, và Võ Chí Công đại diện đảng tại Mặt trận. Đảng
Dân chủ trên cơ sở một phần Đảng Dân chủ năm 1944, do Trần Bửu Kiếm,
Huỳnh Tấn Phát đứng đầu, và Đảng Xã hội cấp tiến thành lập năm 1961 do
Nguyễn Văn Hiếu đứng đầu, đều là đảng viên cộng sản. Theo tài liệu của
Mỹ, Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam chịu chỉ đạo từ Trung ương Đảng ở
Hà Nội, còn Đảng Dân chủ và Đảng Xã hội cấp tiến, là "đối tác" của Đảng
Dân chủ và Đảng Xã hội trong Mặt trận Tổ quốc Việt Nam<sup class="reference" id="cite_ref-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187_9-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187-9">[9]</a></sup>.<br />
Đảng Nhân dân Cách mạng theo điều lệ là đại diện giai cấp công - nông miền Nam Việt Nam.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_ki.E1.BB.83m_so.C3.A1t_c.E1.BB.A7a_.C4.90.E1.BA.A3ng_Lao_.C4.91.E1.BB.99ng_Vi.E1.BB.87t_Nam">Sự kiểm soát của Đảng Lao động Việt Nam</span></h2>
Trong suốt chiến tranh Việt Nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam">Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam</a>
không tuyên bố công khai rõ ràng về tính độc lập với Đảng Lao động "ở
Miền Bắc" (chưa bao giờ thừa nhận là đảng của miền bắc dù mặc nhiên thừa
nhận Đảng nhân dân cách mạng là đảng cộng sản ở miền nam), nhưng là
đảng cộng sản ở miền Nam, là tiên phong lãnh đạo Quân giải phóng Miền
Nam thông qua Bộ Tư lệnh các lực lượng vũ trang, thành viên chủ chốt của
Mặt trận, theo tài liệu Mỹ có được lúc đó quan hệ với đảng Lao động
trên tình huynh đệ cộng sản. Tuy nhiên đảng công khai cử đại diện tham
gia Trung ương Cục Miền Nam, là bộ phận đặt ở phía nam của Trung ương
Đảng Lao động. Nhưng thực chất Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam chỉ là
cánh tay phía Nam của Đảng Lao động Việt Nam, và là công cụ chủ yếu
thông qua đó Hà Nội kiểm soát cuộc nổi dậy chống lại "Mỹ-Diệm".{<br />
Theo tài liệu của Mỹ, Trung ương Cục Miền Nam là Ban Chấp hành Trung
ương của Đảng Nhân dân cách mạng Việt Nam (sau đổi thành Đảng Nhân dân
cách mạng Miền Nam VN), nhưng năm 1969 khi thành lập Cộng hòa Miền Nam
Việt Nam, Trung ương Cục Miền Nam lại là đại diện của Đảng Lao động Việt
Nam (được hiểu như có trụ sở tại Miền Bắc) tại miền Nam Việt Nam, và
độc lập với "Ban chấp hành Trung ương Đảng Nhân dân cách mạng").<br />
Theo nhận định của Mỹ dựa vào các tin tình báo, giới lãnh đạo cộng
sản tại miền Bắc đứng đằng sau sự hình thành Mặt trận và các cuộc nổi
dậy ở miền Nam. Họ đề ra chiến lược quân sự lẫn chính trị cho các nhà
lãnh đạo Mặt trận tại miền Nam. Tuy nhiên, phía Mỹ và Việt Nam Cộng hoà
vẫn không nắm rõ sự tác động của Miền Bắc đến mức nào giai đoạn trước và
sau năm 1959 do Miền Bắc phủ nhận hoàn toàn sự can thiệp trong giai
đoạn đầu, nhưng công khai lãnh đạo giai đoạn 1959-1961 và hỗ trợ vào
giai đoạn sau.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c">Về chiến lược</span></h3>
Theo nhận định của Mỹ, Mặt trận tuyên truyền tranh thủ thành phần dân
chúng bất mãn, và thành lập lực lượng "Phong trào giải phóng nhân dân
Việt Nam", một đơn vị quân sự bao gồm các cựu chiến binh Cao Đài, Hòa
Hảo, Bình Xuyên, tù nhân chính trị chạy thoát, và các cán bộ cộng sản
(1957). Một ví dụ sau này là "Hội Phật Giáo Việt Nam-Campuchia", một
trong các tổ chức tuyên truyền cho khẩu hiệu "Hòa bình và Hòa Hợp dân
tộc."<br />
Theo nhận định của Mỹ, trước năm 1959, Miền Bắc bị giằng xé giữa
chính sách thân Liên Xô "cùng tồn tại hòa bình", và chính sách thân
Trung Quốc cổ vũ cho cho bạo lực cách mạng vô sản cho dù Trung Quốc
không thích viện trợ nhiều cho Việt Nam. Về kinh tế, Miền Bắc cũng đạt
được thành tích về kinh tế từ 1959, nhất là công nghiệp.<br />
Đến năm 1959, có vẻ như có khả năng Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã chọn
để theo đuổi một chiến lược "súng và bơ", và thu được viện trợ cần
thiết của Liên Xô và Trung Quốc. Nghị quyết 15 năm 1959 và Nghị quyết
đại hội Đảng III, Đảng Lao động công khai hỗ trợ cho cuộc chiến ở Miền
Nam.<br />
Trong suốt thời gian chiến tranh Miền Bắc luôn khẳng định là chỉ chi
viện, hỗ trợ Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam, bao gồm cả
phối hợp chỉ đạo quân sự chứ không can thiệp trực tiếp vào chính sách
đối nội - ngoại của Mặt trận. Sau chiến tranh, nhà nước Cộng hoà Xã hội
Chủ nghĩa Việt Nam luôn khẳng định Đảng lãnh đạo toàn bộ cách mạng,
nhưng trong vài năm đầu tiên các hoạt động vũ trang do các cấp chỉ huy
địa phương tự quyết định ngoài các chỉ thị từ trung ương Đảng Lao động
Việt Nam tại miền Bắc.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Philippe Devillers, nhà phân tích người Pháp nhận định: những người
kháng chiến buộc phải hành động, cho dù có sự hỗ trợ từ Hà Nội hay
không, bởi các đồng đội của họ bị bắt, bị bỏ tù và bị tra tấn. Ông này
công bố tài liệu của <i>Nambo Veterans of the Resistance Association</i>, tháng 3/1960, Mặt trận tuyên bố kêu gọi "đấu tranh" để <i>"giải phóng mình từ sự phục tùng Mỹ, loại bỏ tất cả các căn cứ của Mỹ ở miền Nam Việt Nam, trục xuất các cố vấn quân sự Mỹ..."</i> và kết thúc <i>"chế độ thực dân và chế độ độc tài phát xít của nhà Ngô"</i>. Ông cũng nhận định <i>"chính
phủ Nam Việt Nam cuối cùng đã phá hủy sự tin tưởng của người dân, mà nó
đã giành được trong những năm đầu, và thực tế đã đưa họ vào cuộc nổi
loạn và tuyệt vọng"</i>. Arthur Schlesinger, Jr. cũng có nhận định tương tự.<br />
Ủy ban giám sát thi hành Hiệp định lại không thể kiểm tra hết các cơ
sở để khẳng định khả năng hai bên sử dụng vũ lực. Năm 1959 và 1961 Ủy
ban này đã công bố rằng Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng hòa đã trắng trợn vi
phạm các quy định kiểm soát vũ khí của Hiệp định Geneva, cho dù lưu ý
vấn đề lật đổ ở miền Nam Việt Nam.<br />
Chính phủ Hoa Kỳ, trong sách trắng về Việt Nam năm 1961 và 1965, đã
đổ lỗi cho sự nổi dậy trên là "xâm lược" của Hà Nội, tổ chức Mặt trận
Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam luôn là công cụ của Việt Nam Dân
chủ Cộng hoà. Đối phương đáp lại các cuộc nổi dậy bắt đầu như là một
cuộc nổi loạn chống lại chính phủ áp bức của Ngô Đình Diệm, và chỉ từ
cuối năm 1960, khi Hoa Kỳ sẽ cam kết nguồn lực lớn để giúp chính phủ
Diệm trong cuộc chiến của mình, Việt Nam Dân chủ Cộng hoà thúc đẩy cuộc
chiến với khẩu hiệu giải phóng miền Nam Việt Nam khỏi sự xâm lược của
Mỹ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c">Về tổ chức</span></h3>
Theo nhận định của Mỹ, cơ cấu chỉ huy cộng sản khá phức tạp với một
loạt các hội đồng, ủy ban, ban giám đốc lồng vào nhau. Tất cả đều được
kiểm soát bởi Ủy ban Trung ương Đảng Lao Động Việt Nam Hà Nội. Cấu trúc
tổ chức chồng chéo, trùng lặp và dư thừa để tạo tính đàn hồi, và cũng để
tăng tính linh hoạt, có thể điều chỉnh để tách rời hay loại trừ giữa
các thành viên trong tổ chức.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
Tổng thể cấu trúc lực lượng cộng sản tại miền Nam theo phía Mỹ gồm 3 thành phần:<br />
<ul>
<li>Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam: thay mặt cho Đảng Lao Động Việt
Nam tại miền Bắc chỉ đạo phong trào chống Mỹ và chính quyền Việt Nam
Cộng hoà tại miền Nam. Trung ương Cục miền Nam bao gồm một số hoạt động
công khai là một ủy ban điều hành của Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam,
với đội ngũ nhân viên có liên quan để phối hợp các nỗ lực chiến tranh.
Hà Nội thực hiện việc chỉ đạo chiến tranh tại miền Nam thông qua liên
lạc với cấp lãnh đạo tại Văn phòng Trung ương Cục Miền Nam và các Khu ủy
trực thuộc Trung ương. Tất cả các quyết định chỉ đạo của Đảng Lao động
Việt Nam đều bí mật, chỉ công khai trong đội ngũ những người cách mạng,
các đảng anh em. Các chính sách liên quan đến xã hội chủ nghĩa chỉ được
phổ biến trong đảng viên và quần chúng theo cách mạng, chứ không công
khai bên ngoài. Sự lãnh đạo của Trung ương Cục miền Nam với Mặt trận Dân
tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam cũng bí mật để tạo ra một tổ chức hoàn
toàn độc lập chính sách của Miền Bắc.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup></li>
</ul>
<ul>
<li>Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam là tập hợp của các
nhóm chống Diệm và những người thừa kế, có cảm tình cộng sản. Vài nhóm
thuộc Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam, một số không thuộc, hay có sự
liên kết lỏng lẻo hoặc cảm tình. Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam
Việt Nam là vỏ bọc chính trị và tập hợp lực lượng rộng rãi cho sự lãnh
đạo của Đảng Lao động Việt Nam thông qua Đảng Nhân dân Cách mạng Việt
Nam đối với toàn bộ phong trào cách mạng tại miền Nam Việt Nam. Mặt trận
thành lập còn để bảo đảm tính pháp lý cho cuộc chiến ở Miền Nam và thu
hút những thành phần xã hội không sử dụng học thuyết cộng sản để tuyên
truyền. Do quân đội dưới sự lãnh đạo của Đảng Nhân dân Cách mạng Việt
Nam nên Mặt trận và chính quyền không có quyền chỉ huy quân sự, chỉ quản
lý trên danh nghĩa lực lượng vũ trang. Điểm này rất giống hệ thống
chính trị Việt Nam hiện nay.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup></li>
</ul>
<ul>
<li>Quân giải phóng bao gồm lực lượng ngoài Bắc vào và lực lượng được
tuyển mộ tại chỗ do Trung ương Cục nhận chỉ đạo từ Trung ương Đảng Lao
Động Việt Nam điều khiển. Bên cạnh một ban lãnh đạo song song làm "vỏ
bọc" còn có các thành viên Đảng Nhân dân Cách mạng Việt Nam giữ vị trí
chỉ huy quan trọng nhất trong quân đội, và giám sát hoạt động tất cả các
nhóm khác đến cấp thôn, bản. Về phía cách mạng, Quân giải phóng được
định nghĩa khác. Trong giai đoạn đầu Miền Bắc phủ nhận can thiệp quân sự
ở miền Nam, nên các chỉ thị Trung ương đảng mang tính bí mật cao. Sau
này khi chiến tranh leo thang, Quân đội ngoài Bắc vào ngày càng nhiều
thì Miền Bắc công khai quyền quân sự, trong sự phối hợp với Bộ tư lệnh
của quân giải phóng. Để tạo cho Mặt trận một vị thế độc lập tương đối,
nên phía cách mạng đôi khi cũng tạo một sự phân biệt nhất định giữa
"quân đội nhân dân" và "quân giải phóng" (dù nhiều đơn vị có cả người
bắc và nam) nhưng điều này không có ý nghĩa vào giai doạn cuối của chiến
tranh. Cụ thể thành lập các quân đoàn, bao gồm cả lực lượng ngoài bắc
và tuyển mộ tại chỗ. Đến giai đoạn này sự phân biệt Quân Giải phóng và
Quân đội Nhân dân của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không có ý nghĩa nữa. Và
sau 30/4/1975 hai lực lượng vũ trang của Miền Bắc và Miền Nam chính
thức hợp nhất năm 1976 sau khi thống nhất nhà nước.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup></li>
</ul>
Theo Douglas Pike năm 1970, Quân đội nhân dân Việt Nam của Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa có 500.000 trong đó 125.000 tại miền Nam Việt Nam và
Campuchia, 67.000 ở Lào, ngoài ra lực lượng bán quân sự 250.000, Đảng
Nhân dân Cách mạng Việt Nam có 80.000 thành viên, các thành viên khác
của Mặt trận Dân tộc Giải phóng Việt Nam tổng cộng 300.000, Quân giải
phóng Miền Nam 190.000,... trong khi chống Quân đội Việt Nam Cộng hòa
tổng cộng 1,4 triệu, Mỹ 434.000 và quân đồng minh.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Đảng Lao động Việt Nam chia chiến trường miền Nam thành 5 khu vực B-5
- Quảng Trị (giáp vĩ tuyến 17), B4- Trị Thiên, B3 - Tây Nguyên, B1 -
Khu V, B2 - Nam Bộ (từ cực Nam của Nam Trung bộ và Tây Nguyên vào -
tương ứng từ Quảng Đức, Tuyên Đức và Ninh Thuận, gồm Khu VI, VII, VIII,
IX, X, Sài Gòn - Gia Định), có sự thay đổi ranh giới và phân chia theo
thời gian. Về hình thức Bộ Tư lệnh các Lực lượng Vũ trang Giải phóng chỉ
huy toàn bộ quân Giải phóng trên toàn miền Nam. Bộ Tổng tư lệnh Quân
đội Nhân dân Việt Nam tại Hà Nội giám sát tất cả nhưng trực tiếp phụ
trách các khu Quảng Trị, Trị Thiên, Khu V và Tây Nguyên. Về mặt chính
trị, phân vùng có khác, Khu ủy Trị Thiên và Khu ủy Khu V (địa bàn rộng
hơn Khu V về quân sự) nhận chỉ thị trực tiếp từ Trung ương Đảng Lao động
Việt Nam chứ không phải từ Trung ương Cục miền Nam. Tại mỗi Khu, Khu ủy
thực hiện chỉ đạo đối với lực lượng vũ trang địa phương trên địa bàn
Khu. Ban Thống nhất thuộc Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt
Nam điều phối các vấn đề phức tạp.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Theo nhận định của Mỹ, Trung ương Cục miền Nam có vai trò nổi bật
trong việc giám sát lực lượng vũ trang tại Nam Bộ (B2). Trên danh nghĩa,
Quân Giải phóng là một phần của một phong trào dân tộc giải phóng. Theo
nhận định của Mỹ, trong thực tế nó đã được kiểm soát bởi Trung Ương Cục
Miền Nam, mà lần lượt được kiểm soát bởi Đảng Lao động. Quân đội Nhân
dân Việt Nam khi vào các địa bàn này cũng chịu sự chỉ đạo của Bộ Tổng Tư
lệnh Quân đội Nhân dân Việt Nam và Trung ương Cục, Quân ủy và Bộ Tư
lệnh Miền.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Theo định nghĩa thông thường của Mỹ, Quân giải phóng để chỉ Quân đội
thuộc phía cách mạng ở địa bàn B2. Nhưng cũng có định nghĩa khác. Sự
phân biệt của phía Mỹ có tính chất chiến lược trong quân sự chứ không vì
các mục đích thuần túy chính trị. Thực chất tất cả lực lượng vũ trang
do Ban Chấp hành Trung ương và Bộ Chính trị, Quân ủy Trung ương chỉ đạo,
trực tiếp là các Khu ủy và Quân ủy từng quân khu hay Trung ương cục
Miền Nam và Quân ủy Miền, Khu. Các tổ chức khác của Mặt trận đều do
Trung ương Đảng lãnh đạo và đều tôn vinh Hồ Chí Minh làm lãnh tụ, dù cơ
cấu tổ chức và tuyên bố bên ngoài độc lập với hệ thống chính trị Việt
Nam Dân chủ cộng hòa <sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-14">[14]</a></sup>.<br />
Trên thực tế cơ cấu tổ chức của phía cách mạng phức tạp và biến
chuyển hơn các tin tức từ phía đối phương khai thác được. Tựu trung, để
tạo cho lực lượng cách mạng ở miền Nam một vị thế chính trị độc lập với
vị thế của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, nâng cao vị thế của họ trên bình
diện quốc tế, có lợi cho cách mạng, nhất là trong thu hút lực lượng,
tranh thủ ủng hộ quốc tế, và trên bàn đàm phán, tránh mang tiếng Miền
Bắc "xâm lược"... nên cơ cấu tổ chức của lực lượng cách mạng ở miền Nam
độc lập với các thiết chế ở miền Bắc, bao gồm cả Đảng, Mặt trận, chính
quyền, quân đội,... Sau 30/4/1975 mới công khai đảng Nhân dân Cách mạng
là bộ phận của Đảng Lao động, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam</a> là bộ phận của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>.
Riêng Mặt trận và chính quyền đại diện lãnh thổ quản lý, thì sáp nhập
sau các hội nghị hiệp thương, bầu cử và địa hội thống nhất.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_l.C3.A3nh_.C4.91.E1.BA.A1o">Về lãnh đạo</span></h3>
Trong thời gian đầu, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa công nhận
chính quyền Miền Nam có địa vị tương đương, nhưng không công nhận chính
thể Việt Nam Cộng hòa và hai quốc gia khác nhau, nhằm tranh thủ đấu
tranh thống nhất đất nước bằng hòa bình. Các cuộc đấu tranh ở Miền Nam
giai đoạn này Miền Bắc cơ bản không kiểm soát được hoàn toàn, mà do các
đảng bộ miền Nam chỉ đạo, có khi vượt ngoài chỉ đạo của Trung ương. Sau
Hội nghị Trung ương 15 và sau này ra đời Mặt trận, Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa không còn công nhận Việt Nam Cộng hòa để công khai ủng hộ cho phía
cách mạng Miền Nam.<br />
Trong thời gian đầu khi lực lượng cộng sản miền Nam còn yếu, Miền Bắc
luôn phủ nhận sự can thiệp vào các vấn đề nội bộ của miền Nam, nhưng
sau thì Mỹ và Việt Nam Cộng hòa phát hiện đường mòn Hồ Chí Minh và các
lực lượng từ Bắc di chuyển vào thì Việt Nam Dân chủ cộng hòa công khai
ủng hộ cho lực lượng Quân Giải phóng, các lực lượng từ Bắc vào được xem
là một bộ phận của lực lượng cách mạng Miền Nam, chịu sự chỉ đạo chung
của Đảng Lao động, "Đảng nhân dân cách mạng", Mặt trận và chính phủ Việt
Nam dân chủ cộng hòa. Tuy nhiên ngoài tham gia chỉ đạo về quân sự, với
danh nghĩa giúp đỡ để hoàn thành mục tiêu chung, Miền Bắc không thừa
nhận chỉ đạo về đường lối chính sách đối ngoại đối nội của phái Mặt
trận, tạo uy thế có tính độc lập trong chính sách của phía Mặt trận,
nhằm thu hút thêm quần chúng ủng hộ cách mạng, phân hóa kẻ thù, và tạo
thêm sự ủng hộ từ các lực lượng chính trị khác trong và ngoài nước, nhất
là các nước nằm ngoài phe Xã hội Chủ nghĩa. Về phía đối phương, họ lúc
thì khẳng định Mặt trận là do Miền Bắc thành lập để phản đối Miền Bắc
xâm lược, nhưng nhiều khi họ luôn khai thác các yếu tố sự độc lập của
Mặt trận để chia rẽ nội bộ giữa Mặt trận và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Về hợp nhất Mặt trận, các đoàn thể và chính quyền là mang tính nguyên
tắc trên cơ sở pháp lý. Sau 30/4/1975 trên thực tế tồn tại hai chính
quyền có lãnh thổ riêng và chính sách riêng, nhưng lúc này Đảng Lao động
công khai chỉ đạo cả Chính phủ Cách mạng Lâm thời. Trong thời gian còn
chiến tranh thì các chỉ đạo chính sách với Mặt trận và Chính phủ Cách
mạng là mang tính bí mật, đôi khi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Chính phủ
Cách mạng Lâm thời có tuyên bố không giống nhau thể hiện sách lược của
đảng. Do Chính phủ khi đặt trụ ở tại Tây Ninh hay Campuchia, hay Quảng
Trị, hay phần lớn thành viên ở ngoài Bắc do đó các chỉ thị từ Trung ương
Đảng là trực tiếp hay thông qua Trung ương Cục Miền Nam. Các lãnh đạo
Mặt trận và chính quyền là đảng viên công khai hay bí mật nhiều lần tham
gia vào các cuộc họp ra quyết định của Đảng liên quan công tác của họ.<br />
Đối phương thường cho Mặt trận không có thực quyền, mà thực quyền
thuộc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cũng không chuẩn xác. Vì các thiết chế
nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa như Quốc hội, Chủ tịch nước, Chính
phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chỉ ra các văn bản chỉ đạo đối với Miền
Bắc, và các văn bản ủng hộ cho Miền Nam chứ không có các văn bản chỉ
đạo. Các văn bản chỉ đạo thuộc thiết chế của Đảng, mà Đảng được phía
cách mạng định nghĩa không chỉ thuộc Miền Bắc như sau này thừa nhận. Hệ
thống của Đảng trụ sở tại Hà Nội nhưng chỉ đạo xuyên suốt từ miền Bắc
đến miền Nam, nhiều ủy viên Bộ Chính trị và Trung ương Đảng cũng công
tác trong Nam, trong đó một bộ phận tham gia Trung ương Cục Miền Nam.
Trong khi đó chính quyền ngoài Bắc gồm nhiều người ngoài Đảng hay các
đảng Xã hội và Dân chủ.<br />
Đảng lãnh đạo toàn bộ (sau này được công khai), nhưng đường lối chính
sách của Mặt trận có tính độc lập bề ngoài vì Mặt trận gồm nhiều thành
phần, nhưng chịu chỉ đạo bí mật từ các cấp lãnh đạo Đảng theo nguyên tắc
xác lập trong nội bộ Mặt trận. Các lãnh đạo của Mặt trận nhiều người
không công khai là đảng viên cộng sản (trừ các vị công khai là lãnh đạo
Đảng Nhân dân Cách mạng), sau này mới công khai, nhằm tạo ra một vị thế
đa thành phần tranh thủ ủng hộ quốc tế, và thu hút lực lượng rộng rãi
hơn, nhất là các thành phần ở đô thị, tầng lớp trên tư sản dân tộc hay
trí thức, hay tín đồ và chức sắc các tôn giáo,... Điểm này rất giống với
Mặt trận Việt Minh trước đây, nhiều đảng viên trong Mặt trận hoạt động
danh nghĩa trí thức hay của đảng Dân chủ và đảng Xã hội.<br />
Nhìn chung tổ chức của phía cách mạng đều do Đảng lãnh đạo toàn bộ
như sau này thừa nhận, và các tin tức bóp méo có tính chất chia rẽ nội
bộ đối phương khai thác thời chiến tranh và cả sau này đều không có sơ
sở, như không biết Mặt trận là Cộng sản hay hai quân đội riêng độc lập
nhau hay mâu thuẫn giữa Mặt trận và Miền Bắc. Mặt khác sự chỉ đạo toàn
bộ này chỉ công bố sau chiến tranh, thể hiện rõ sách lược phân hóa kẻ
thù, "đánh lạc hướng" và tranh thủ lực lượng của Đảng. Càng về cuối cuộc
chiến tranh thì tính chất giống nhau về bề ngoài của phía cách mạng với
miền Bắc càng bộc lộ khi lực lượng của họ mạnh lên, như các khẩu hiệu
tuyên truyền về Xã hội Chủ nghĩa, hay các biểu tượng Lenin, Hồ Chí
Minh,... cho dù đến 1976-1977 đất nước mới thống nhất chính thức hệ
thống chính trị và tuyên bố đi lên Xã hội Chủ nghĩa cả nước chỉ đặt ra
từ đại hội IV.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Về quân sự</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân giải phóng miền Nam</a>, một lực lượng quân sự mà nòng cốt là những người từng tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> đồng thời bao gồm cả một số người từng là thành viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Hòa Hảo">Hòa Hảo</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bình Xuyên">Bình Xuyên</a>.<br />
Phía đối phương có khi phân chia quân giải phóng (với quân đội nhân
dân) để chỉ lực lượng ở B2 là căn cứ vào thẩm quyền chỉ huy, vì từ B2
trở vào là do Bộ tư lệnh các lực lượng vũ trang miền Nam chỉ huy - là
chỉ huy Quân giải phóng công khai khi quân giải phóng mới thành lập.
Trên thực tế, B2 là địa bàn xa, Trung ương cần một ban chỉ đạo trực tiếp
nên thiết lập Trung ương Cục Miền Nam để chỉ đạo. Cơ cấu tổ chức của
phía cách mạng địa bàn này cũng khác biệt với các địa bàn do Trung ương
trực tiếp chỉ đạo. Như Trung ương có Trung ương Đảng thì B2 có Trung
ương Cục, Trung ương có Bộ Tổng tư lệnh, thì B2 có Bộ Tư lệnh Miền,
Trung ươngcó quân ủy Trung ương thì B2 có quân ủy Miền... tức các thiết
chế tương tự như ở Trung ương, dưới nữa mới đến các Khu hay quân khu,
tương tự như các khu do Trung ương trực tiếp chỉ đạo, nhưng vẫn chịu chỉ
đạo thông suốt từ Trung ương Đảng.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup><br />
Theo nhận định của Mỹ, lực lượng quân chủ lực gồm từ cả ngoài Bắc
vào, được trang bị vũ khí hạng nặng, tỷ lệ đảng viên cao, trình độ học
vấn tốt nghiệp phổ thông, được huấn luyện chu đáo. Quân địa phương
thường chiến đấu gần tỉnh nhà của họ, không cần đảng viên, không cần
biết chữ, dù hoạt động chuyên nghiệp. Du kích hầu hết là nông dân nghèo
hoạt động bán thời gian ở địa phương, tham gia xây dựng công sự, vận
chuyển khí tài, đánh địch... chịu chỉ đạo của quân giải phóng ở mức độ
thấp hoặc của Mặt trận. Đôi khi có sự thiếu hụt nhân lực phải bổ sung
nhưng ít có hoán chuyển và quân chủ lực luôn bảo đảm tinh nhuệ nhất.
Lính miền Bắc khi vào Nam vẫn giữ phù hiệu, dù có cá nhân độn vào lực
lượng tiểu đoàn Quân giải phóng miền Nam Việt Nam. Các đơn vị từ miền
Bắc di chuyển sâu hơn về phía Nam cần phối hợp nhiều hơn với Quân Giải
phóng và các lực lượng tại địa phương. Về công khai tất cả các lực lượng
vũ trang tại miền Nam đều do Bộ Tư lệnh các Lực lượng Vũ trang Giải
phóng thuộc Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam chỉ huy. Việc
phân chia quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>
và quân đội Việt Cộng cũng một phần nhằm mục đích chia rẽ, nhưng chủ
yếu để có chiến thuật quân sự thích hợp, vì quân miền Bắc được huấn
luyện tốt hơn lực lượng tại chỗ.<br />
Theo nhận định của Mỹ, trong khi Bắc Việt Nam và đồng minh của họ cố
gắng ngụy trang tổ chức thực sự chỉ đạo chiến tranh, điều quan trọng cần
lưu ý là cả Quân Giải phóng và các chiến binh thường xuyên của quân Bắc
Việt Nam đều thuộc một lực lượng. Mỗi bộ phận đều có đặc tính riêng
biệt của địa phương, cách tuyển dụng, các nhiệm vụ, nhưng tựu chung họ
đều được kiểm soát bởi bộ chỉ huy ở Hà Nội.<br />
Theo tài liệu của đảng cộng sản, khi đó chưa công khai, chỉ thị của
Tổng quân ủy Trung ương chỉ rõ "Quân giải phóng Miền Nam là một bộ phận
của Quân đội nhân dân Việt Nam, do đảng sáng lập và xây dựng, giáo dục
và lãnh đạo,..."<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng">Hoạt động</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_nh%E1%BB%AFng_v%E1%BB%A5_t%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_c%E1%BB%A7a_M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Danh sách những vụ tấn công của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Danh sách những vụ tấn công của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Đường lối, chính sách, cương lĩnh, tuyên ngôn đưa ra của Mặt trận
trong thời gian chiến tranh luôn có sự thay đổi tùy theo tình hình, miễn
có lợi cho phía Cách mạng. Tuy nhiên nhìn chung không thừa nhận chính
quyền Sài Gòn là chính quyền hợp pháp, và chính thể Việt Nam Cộng hòa là
chính thể độc lập. Quan điểm của Mặt trận là Miền Nam chưa có độc lập,
chính thể và chính quyền Việt Nam Cộng hòa chỉ là bù nhìn tay sai cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, còn Mỹ là kẻ đi xâm lược, thi hành chính sách thực dân mới.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Scene_of_Viet_Cong_terrorist_bombing_in_Saigon,_Republic_of_Vietnam.,_1965.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2076" data-file-width="2626" height="158" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Scene_of_Viet_Cong_terrorist_bombing_in_Saigon%2C_Republic_of_Vietnam.%2C_1965.jpg/200px-Scene_of_Viet_Cong_terrorist_bombing_in_Saigon%2C_Republic_of_Vietnam.%2C_1965.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một cuộc tấn công của MTDTGPMNVN tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a> năm 1965</div>
</div>
</div>
Mặt trận luôn cho rằng miền Nam chưa có độc lập, nên gọi đó là cuộc
chiến tranh giải phóng. Việt Nam dân chủ cộng hòa và sau này thì Nhà
nước lại hay dùng từ Kháng chiến chống Mỹ, để khẳng định Việt Nam đã độc
lập từ 1945, và chống các kẻ thù xâm lược một nước đã có chủ quyền, hay
dùng từ cách mạng dân tộc dân chủ, hay cách mạng tư sản dân quyền, để
chỉ một giai đoạn trong chính sách của Đảng cộng sản. Giai đoạn cách
mạng tiếp theo là cách mạng xã hội chủ nghĩa. Đây là cách dùng từ theo
quan điểm hai giai đoạn cách mạng của Lenin rút ra từ thực tiễn đấu
tranh giành chính quyền tại Nga.<br />
Đường lối của họ là chống Mỹ, và trong một số hoàn cảnh chấp thuận
thương lượng với phía chính quyền Việt Nam Cộng hòa, tùy thuộc chính
quyền đó do ai lãnh đạo, và hoàn cảnh cụ thể. Mặt trận còn chủ trương
chống chính phủ Việt Nam Cộng hòa mà theo họ là chế độ độc tài, đòi thi
hành dân sinh dân chủ, bao gồm cả cải cách ruộng đất, xây dựng Miền Nam
là một chính thể tự do dân chủ và đi đến hiệp thương với miền Bắc thống
nhất nước nhà. Mặt trận thông qua nhiều tổ chức khác do họ điều khiển,
tổ chức biểu tình chống chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Cộng hòa">Việt Nam Cộng hòa</a>, tuyên truyền kêu gọi "Hòa bình và Hòa giải dân tộc" để thu hút quần chúng, cô lập và phân hoá đối phương.<br />
Mặt trận còn chủ trương cho Tây Nguyên tự trị và kết nạp tổ chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phong_Tr%C3%A0o_C%C3%A1c_D%C3%A2n_T%E1%BB%99c_T%E1%BB%B1_Tr%E1%BB%8B_T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Phong Trào Các Dân Tộc Tự Trị Tây Nguyên (trang chưa được viết)">Phong Trào Các Dân Tộc Tự Trị Tây Nguyên</a><sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-16">[16]</a></sup>.
Tuy nhiên sau chiến tranh chủ trương này không được Nhà nước hiện nay
thực hiện, vì đất nước đã "thống nhất" rồi thì không thể chia xẻ nữa.<br />
Các vấn đề liên quan đến Chủ nghĩa Cộng sản hay Chủ nghĩa Xã hội
không được nhắc đến trong Cương lĩnh Mặt trận tương tự Việt Minh trước
đây. Các khái niệm "chuyên chính vô sản", "quốc hữu hóa", "tập thể hóa",
nhà nước của giai cấp công nhân không được phổ biến công khai và rộng
rãi. Tuy nhiên đối phương luôn khẳng định Mặt trận là cộng sản, vì trong
thành phần Mặt trận, Đảng Nhân dân cách mạng theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx-Lenin" title="Chủ nghĩa Marx-Lenin">chủ nghĩa Marx-Lenin</a>
là lực lượng nòng cốt. Ngoài ra do các nguồn tin khác nhau họ biết sự
chỉ đạo từ Đảng Lao động Việt Nam ở miền Bắc đối với Mặt trận.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C3.A3nh_th.E1.BB.95">Lãnh thổ</span></h2>
Mỹ ước tính vào giữa 1962 miền Nam Việt Nam có khoảng 2.500 làng,
khoảng 85% tổng dân số, 20% đã được kiểm soát một cách hiệu quả bởi Việt
Cộng. Mặc dù Việt Cộng kiểm soát số làng nơi sinh sống của ước tính 9%
dân số nông thôn, tổng diện tích đại diện những ngôi làng này bao phủ
một tỷ lệ lớn hơn nhiều của các vùng nông thôn. Ngược lại, Chính phủ
Việt Nam Cộng hòa kiểm soát có hiệu quả khoảng 47% dân cư nông thôn và
33% của các làng, phần lớn nằm ở vùng ven của các thành phố lớn, thị xã
và các khu vực dân cư đông đúc hơn dọc theo các đường chính. Trong 47%
còn lại của các vùng nông thôn và 44% dân cư nông thôn, không phải là
Chính phủ Việt Nam Cộng hòa cũng không phải là Việt Cộng kiểm soát có
hiệu quả, mặc dù Chính phủ Việt Nam ảnh hưởng dường như lớn hơn trong
hầu hết những ngôi làng này. Theo tài liệu của Mỹ, năm 1965 lên đến 50%
của vùng nông thôn ở miền Nam Việt Nam bây giờ, ở một số mức độ do Việt
Cộng kiểm soát.<br />
Theo tài liệu phía cách mạng, năm 1962 phía cách mạng kiểm soát 76%
lãnh thổ và 50% dân số toàn miền Nam. Từ 1964 đến 1965, vùng do Mặt trận
kiểm soát chiếm 3/4 diện tích và 2/3 dân số miền Nam <sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-17">[17]</a></sup>.
Năm 1968 Mặt trận quản lý 10/14 triệu người, trong đó "4 triệu sống
trong vùng giải phóng và ít nhất 6 triệu rưỡi người nữa thuộc quyền cai
trị bí mật của Mặt trận trong các vùng danh nghĩa là của Mỹ và Sài Gòn
kiểm soát"<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_v.E1.BB.9Bi_Vi.E1.BB.87t_Nam_D.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a">Quan hệ với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</span></h2>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>
là một chính thể lãnh đạo thực tế Miền Bắc Việt Nam từ 1954, nhưng thừa
nhận chủ quyền hợp pháp đối với toàn thể lãnh thổ Việt Nam. Điều này
được ghi nhận trong Lời nói đầu và Điều 1 Hiến pháp năm 1959. Các quy
định công khai này được phía đối phương xem là "hiếu chiến" chuẩn bị cho
"xâm lược" Miền Nam (dù trong bản Hiến pháp chỉ quy định là thống nhất
trong hòa bình, nhưng đề cập cách mạng dân tộc - dân chủ ở Miền Nam).
Trong những năm đầu sau khi đất nước bị chia cắt làm hai miền, chính
quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thừa nhận công khai chính quyền Việt Nam
cộng hòa là một chính thể ngang hàng (gọi là nhà đương cục Miền Nam,
hay chính quyền Miền Nam), nhưng không thừa nhận Việt Nam cộng hòa với
tư cách chính thể và có hai nước Việt Nam, và đề nghị tổ chức Hội nghị
Hiệp thương để thống nhất Việt Nam đồng thời tố cáo Việt Nam Cộng hòa
không tuân thủ Hiệp định Genève, đàn áp những người yêu nước và đấu
tranh hòa bình ở miền Nam để thống nhất đất nước (nhưng trong văn kiện
Đảng thì luôn coi chính quyền Việt Nam Cộng hòa là bù nhìn, tay sai). Do
lập trường như vậy nên đến năm 1959, sau khi thấy khả năng không thể
thống nhất trong hòa bình, lãnh đạo Đảng Lao động Việt Nam ngầm ủng hộ
cho khởi nghĩa ở Miền Nam thì mới công bố Hiến pháp mới khẳng định Việt
Nam là một nước không thể chia cắt và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là chính
thể có địa vị hợp pháp, chủ quyền hợp pháp toàn Việt Nam bằng cách viện
dẫn Cách mạng Tháng Tám, bầu cử Quốc hội năm 1946 và Hiến pháp 1946 mà
Hiến pháp 1959 là kế thừa.<br />
Nghị quyết Quốc hội khóa I kỳ 11 ngày 31-12-1959 (khi đó vẫn có các
đại biểu Miền Nam được bầu năm 1946 đủ tư cách) - khi đó vẫn xem là Quốc
hội Việt Nam thống nhất - khẳng định "<i>Nước Việt Nam là một, dân tộc
Việt Nam là một. Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tiêu biểu cho
tính chất thống nhất của nước ta và tiêu biểu cho ý chí tranh đấu của
nhân dân cả hai miền Nam - Bắc</i>". Những ghi nhận này khẳng định Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa là chính thể duy nhất có quyền lực pháp lý trên
toàn lãnh thổ Việt Nam và công khai không thừa nhận Việt Nam Cộng hòa là
một nhà nước hợp pháp, miền Nam chưa được giải phóng và cũng "ám chỉ"
Việt Nam nếu không thể thống nhất bằng hòa bình thì bằng chiến tranh.<br />
Hiến pháp năm 1959 cũng ghi nhận Đảng Lao động là lãnh đạo cách mạng
trong Lời nói đầu, nhưng không quy định là lực lượng lãnh đạo nhà nước
và xã hội trong điều khoản nào như Hiến pháp 1980 và 1992 sau này (chưa
có địa vị pháp lý lãnh đạo chính thức) nhằm để ngỏ khả năng hiệp thương
với chính quyền Miền Nam và động viên nhưng người không có lập trường
cộng sản nhưng chống Mỹ và Việt Nam Cộng hòa đứng về phía cách mạng. Đến
1960 Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vẫn công khai đưa ra đề nghị thương
lượng lần cuối (khẩu hiệu đấu tranh hòa bình thống nhất vẫn được khẳng
định tại Hiến pháp, và cả văn kiện công khai của đại hội III Đảng Lao
động, nhưng các văn kiện bí mật chỉ lưu hành nội bộ thì ủng hộ cho giải
pháp khởi nghĩa và lập đoàn chi viện vào Nam).<br />
Phía Việt Nam Cộng hòa trước đó ban hành Hiến pháp riêng 1956 và bầu
cử riêng, cũng thừa nhận địa vị hợp pháp của chính quyền này dựa trên
Quốc gia Việt Nam trước đây và tuyên bố chủ quyền đối với toàn bộ lãnh
thổ Việt Nam trên cơ sở kế thừa Quốc gia Việt Nam. Điều này (cộng với từ
chối tổng tuyển cử cả nước) được phía bên kia xem là một cử chỉ thể
hiện sự "hiếu chiến" chuẩn bị cho "Bắc tiến".<br />
Sau Đồng khởi, thì một vùng do Đảng Lao động và cách mạng kiểm soát ở
Miền Nam hình thành, đồng thời miền Bắc viện trợ cho miền Nam một lượng
lớn vũ khí, quân trang, quân dụng và cử nhiều cán bộ, binh sỹ vào Nam
chiến đấu. Trong khi Mỹ và Việt Nam Cộng hòa đã đưa ra những chứng cớ mà
họ cho là Miền Bắc "xâm lược", do đó chủ trương của Đảng Lao động là
thành lập một Mặt trận lấy danh nghĩa giải phóng Miền Nam để kiểm soát
các vùng đất này, và tách đảng bộ miền Nam lập một đảng danh nghĩa
(tương tự với đảng Xã hội và Dân chủ). Mặt trận lấy danh nghĩa là Việt
Nam đã độc lập năm 1945 và kháng chiến chống Pháp thắng lợi, nhưng miền
Nam chưa có độc lập để đấu tranh vũ trang giải phóng miền Nam - tính độc
lập hình thức với Miền Bắc không rõ ràng bằng khi lập chính thể Cộng
hòa Miền Nam như sau này. Mặt trận thừa nhận Miền Bắc đã được giải
phóng, và Việt Nam dân chủ cộng hòa là chính thể hợp pháp cả nước. Tuy
nhiên tính chất độc lập tương đối được đưa ra khi văn kiện Mặt trận
khẳng định Mặt trận sẽ hiệp thương với Miền Bắc để thống nhất. Tính độc
lập này chỉ là tương đối và khớp với văn kiện của Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa (khi khẳng định chủ quyền với toàn lãnh thổ). Chương trình hành động
của Mặt trận (điểm IX):<br />
<i>Yêu cầu bức thiết của đồng bào trên toàn quốc là phải hoà bình
thống nhất Tổ quốc. Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam chủ trương
thống nhất nước nhà từng bước bằng phương pháp hoà bình, trên nguyên tắc
hai miền cùng nhau thương lượng, cùng nhau bàn bạc mọi hình thức và
biện pháp có lợi cho dân tộc, cho Tổ quốc Việt Nam. Trong khi nước nhà
chưa thống nhất, chính phủ hai miền cùng nhau thương lượng cam kết không
tuyên truyền chia rẽ dân tộc, không tuyên truyền chiến tranh, không
dùng binh lực đối với nhau. Thực hiện trao đổi kinh tế văn hoá giữa hai
miền. Cho nhân dân hai miền được tự do đi lại buôn bán, thăm viếng, tự
do gửi thư từ cho nhau.</i><br />
Sau khi Mặt trận ra đời thì Việt Nam Dân chủ Cộng hòa công khai khẳng
định Mặt trận đại diện nhân dân miền Nam, nhưng không sửa lại Hiến
pháp. Hồ Chí Minh trong trả lời phỏng vấn của Daily Worker năm 1965
khẳng định Mặt trận có đường lối riêng của họ, phù hợp với hoàn cảnh mỗi
miền, nhưng Việt Nam là một<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-19">[19]</a></sup>.
Sau này Cộng hòa miền Nam Việt Nam thành lập thì Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa chính thức xem Cộng hòa miền Nam Việt Nam là một chính thể và nhà
nước độc lập với nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa nhưng chỉ giới hạn ở
Miền Nam và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cũng không sửa lại Hiến pháp. Tuy
vậy Cộng hòa miền Nam Việt Nam và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không đặt
quan hệ bình thường như thiết lập đại sứ hay quan hệ ngoại giao với các
nước khác mà đặt đại diện. Mục tiêu hiệp thương thống nhất hai nhà nước
luôn thể hiện trong các tuyên bố hai phía và hai bên đặt đại diện (chứ
không phải cấp đại sứ hay lập quan hệ ngoại giao thông thường) tại Hà
Nội và Tây Ninh thể hiện ý chí này.<br />
Bên cạnh đó, Đảng Lao động bề ngoài vẫn thừa nhận Đảng Nhân dân Cách
mạng có tính "độc lập" tuy nhiên sau này thừa nhận Trung ương Cục là đại
diện Đảng Lao động tại miền Nam. Lập trường quốc tế nói chung đa số vẫn
thừa nhận Việt Nam có hai chính quyền ở hai miền chứ không nói là hai
nước theo cách hiểu thông thường, và sau nhiều nước thừa nhận Cộng hòa
miền Nam Việt Nam là một trong hai chính quyền ở Miền Nam (chứ không
phải Miền Nam có hai nước). Do lập trường của Mặt trận và Cộng hòa miền
Nam Việt Nam là Miền Nam chưa có độc lập nên họ sử dụng cụm từ "giải
phóng", và Việt Nam dân chủ cộng hòa dùng từ "kháng chiến" để chỉ cuộc
kháng chiến hai miền nam - bắc vì một mục tiêu chung. Sau đó cụm từ
"kháng chiến" lại phổ biến, do lập trường của Việt Nam là Việt Nam độc
lập từ 1945 và kháng chiến để chống lại một nước đã có chủ quyền (không
phải chưa có độc lập như các văn kiện Mặt trận thời chiến tranh).<br />
Lập trường Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và phía Mặt trận thường giống
nhau, trừ việc Mặt trận không hề đề cập đến các chính sách cải tạo Xã
hội Chủ nghĩa ở miền Nam. Năm 1955 và năm 1960 Miền Bắc cho thành lập
các khu tự trị, có ý nghĩa trong chính sách lôi kéo người dân tộc thiểu
số miền Nam đứng về phía cách mạng (khi đó chính quyền Việt Nam Cộng hòa
phủ nhận sự tự trị mà Pháp trao cho các dân tộc thiểu số). Phía Mặt
trận và Chính phủ Cách mạng Lâm thời cũng cho thành lập các Ủy ban tự
trị dân tộc thuộc địa phận vùng kiểm soát của mình, trong thời gian
chiến tranh như miền Bắc có khu tự trị. Tuy nhiên sau 1975 thì do vấn đề
Trung Quốc, Khmer Đỏ và các vấn đề an ninh... nên các chính quyền tự
trị này ở miền Bắc lẫn miền Nam đều bị giải tán.<br />
Về phía Mặt trận, chỉ công khai các chức danh do hiệp thương bầu cử
ra (của Mặt trận hay chính quyền các cấp), hay chức vụ của các tổ chức,
Đảng (cả đảng Nhân dân cách mạng) trong Mặt trận, cũng như quân giải
phóng (Bộ tư lệnh các lực lượng vũ trang,...), nhưng trước khi Hiệp định
Paris ký kết không công khai các chức danh hay cán bộ thuộc về phía
Đảng Lao động chỉ định (như ủy viên Trung ương hay Bộ Chính trị hay
trong Trung ương Cục, và các cấp lãnh đạo đảng ở địa phương, cũng như
nhiều chỉ huy quân đội,...) để thể hiện rõ lập trường Miền Bắc chỉ chi
viện giúp đỡ miền Nam và phối hợp quân sự, kể cả cử cán bộ chỉ huy Quân
giải phóng, lực lượng cách mạng, chứ không chi phối chính sách của phía
Mặt trận do sự hiệp thương của các lực lượng tham gia quyết định, mặt
khác thể hiện nguyên tắc bí mật trong thời chiến.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao">Quan hệ ngoại giao</span></h2>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_2" title="25 tháng 2">25 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1962" title="1962">1962</a>, Mặt trận đặt đại diện thường trực tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cuba" title="Cuba">Cuba</a>, đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_hai" title="Tháng hai">tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1963" title="1963">1963</a> đặt đại diện thường trực tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>, sau đó tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Cộng hòa Dân chủ Đức">Cộng hòa Dân chủ Đức</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rom%C3%A2nia" title="România">România</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Thụy Điển">Thụy Điển</a>,
Albania, Ba Lan, Tiệp Khắc, Bắc Triều Tiên, Đan Mạch, Congo -
Brazzaville, Pháp, Phần Lan, Iraq, Mali, Nam Yemen, Somalia,
Tanzania,...<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1">Đánh giá</span></h2>
Nhìn chung, các chủ trương thành lập các Mặt trận và sự lãnh đạo của
Đảng chỉ được công khai với thế giới sau này, và tùy theo thực tế, có
khi đảng không hoàn toàn chi phối được tất cả các chính sách các Mặt
trận do có nhiều tổ chức tham gia ngoại trừ Mặt trận Tổ quốc Việt Nam
sau này. Do đó tính chất của các Mặt trận kể trên không hoàn toàn như
lịch sử công khai ở Việt Nam hiện nay nêu và như các lực lượng chống đối
Đảng Cộng sản đánh giá do không có đủ tư liệu.<br />
Nếu so với Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam thì Việt
Minh trước đây cũng là một liên minh gồm nhiều đảng phái, tổ chức và cá
nhân bao gồm cả Đảng Cộng sản (nòng cốt). Sau khi Đảng Cộng sản Đông
Dương giải tán và Việt Minh trở thành bình phong của người cộng sản
trong một hai năm đầu, chủ yếu nhất giai đoạn trước kháng chiến toàn
quốc, còn Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam luôn là một liên
minh trong đó những người cộng sản làm nòng cốt.<br />
Theo đánh giá của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Colby&action=edit&redlink=1" title="William Colby (trang chưa được viết)">William Colby</a>, cựu giám đốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)">CIA</a> và người từng chỉ huy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ph%E1%BB%A5ng_Ho%C3%A0ng" title="Chiến dịch Phụng Hoàng">Chiến dịch Phượng Hoàng</a>,
để làm mờ đi lý lịch cộng sản (và thu hút nhiều người tham gia hơn),
Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam được coi là một phong trào của
riêng người Nam Việt Nam sẵn sàng đón nhận mọi đảng phái và những nhân
vật miền Nam mà tên tuổi được tung ra như là những người lãnh đạo tổ
chức thì trên thực tế họ không có mấy quyền hành kiểm soát mặt trận cũng
như những người trong mặt trận Việt Minh thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a>. Quyền chi phối Mặt trận chủ yếu thuộc về nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> <sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_note-20">[20]</a></sup>.<br />
Theo định nghĩa hiện nay thì các Mặt trận do đảng lãnh đạo hay chủ
trương thành lập (ngầm hay công khai) đều là các tổ chức Mặt trận Dân
tộc Thống nhất dưới sự lãnh đạo của Đảng, và trong khối dân vận. Như vậy
về thực tế các tổ chức này làm dân vận cho đảng, đoàn kết dân tộc dưới
sự lãnh đạo của đảng, cho dù thực tế về mặt quá khứ công khai như Việt
Minh được xem như là một "đảng": 1945-1951, hay Mặt trận Dân tộc Giải
phóng là một liên minh chính trị "độc lập" với Đảng Lao động Việt Nam.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o">Nguồn tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mattran.org.vn/home/gioithieumt/gtc1.htm" rel="nofollow">TÊN GỌI CỦA MẶT TRẬN TỔ QUỐC Việt Nam</a>,
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, trích: "gây ra chiến tranh đặc biệt, rồi
chiến tranh cục bộ và sau cùng chúng đưa chiến tranh lan rộng ra toàn
quốc làm trở ngại cho sự hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Vì vậy
trong cao trào đồng khởi ở miền Nam, Mặt trận Dân tộc Giải phóng ở miền
Nam mới ra đời và trong dịp tổng tấn công Tết Mậu thân năm 1968 có thêm
Liên minh các lực lượng Dân tộc, Dân chủ và Hoà bình Việt Nam" (Bài
phát biểu của ông Xuân Thuỷ, Uỷ viên Ban Trù bị Đại hội hợp nhất 3 tổ
chức Mặt trận - Đại hội 1 (tháng 2 năm 1977).</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mattran.org.vn/Home/TapChi/so%2086/skll.htm" rel="nofollow">MẶT TRẬN DÂN TỘC GIẢI PHÓNG MIỀN NAM Việt Nam VỚI CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG MỸ CỨU NƯỚC</a>, TRẦN TRỌNG TÂN, Tạp chí Mặt Trận, số 86, 12/2010</span></li>
<li id="cite_note-Pentagon-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-Pentagon_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pentagon/pent14.htm" rel="nofollow">“Origins of the Insurgency in South Vietnam, 1954–1960”</a>. <i>The Pentagon Papers</i>. 1971. tr. 242–314.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.btitle=Origins+of+the+Insurgency+in+South+Vietnam%2C+1954%E2%80%931960&rft.atitle=Origins+of+the+Insurgency+in+South+Vietnam%2C+1954%E2%80%931960&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1971&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mtholyoke.edu%2Facad%2Fintrel%2Fpentagon%2Fpent14.htm&rft.jtitle=The+Pentagon+Papers&rft.genre=book&rft.pages=242%E2%80%93314&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Origins of the Insurgency in South Vietnam, 1954-1960, Boston, Beacon Press, 1971</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">William Duiker, <i>Ho Chi Minh</i>, Hyperion, 2000, tr. 525</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.daihocluathn.edu.vn/images/stories/Hoc%20lieu/Duong%20loi%20cach%20mang%20cua%20DCS%20VN/15._vkien_dcstt_t21-nq_cua_dai_hoi_dbtq_lan_iii_c7911a_dang_ldong_vn_10.9.1960.doc" rel="nofollow">Nghị
quyết của Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III của Đảng Lao động Việt
Nam về nhiệm vụ và đường lối của Đảng trong giai đoạn mới, ngày
10-9-1960</a>, Văn kiện Đảng toàn tập, tập 21, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, tháng 10/2002</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Bạch Đằng chủ biên (1993) Chung một bóng cờ (Về MTDTGPMNVN), NXB CTQG, Hà Nội tr.958-962</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn
Khắc Viện, Nam Việt Nam: từ Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt
Nam đến Chính phủ Cách mạng Lâm thời, trang 239-243, Hà Nội, 1970</span></li>
<li id="cite_note-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187-9">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187_9-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-Trond_Gilberg_1989.2C_p.187_9-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trond Gilberg: Coalition Strategies of Marxist Parties. Duke University Press 1989, p.187</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Douglas Pike: War, Peace, and the Viet Cong, The MIT Press; First Edition edition (April 15, 1969)</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://baoninhthuan.com.vn/news/34610p1c24/bao-tay-ninh-66-nam-xay-dung-va-truong-thanh.htm" rel="nofollow">Báo Tây Ninh 66 năm xây dựng và trưởng thành, Báo Tây Ninh</a></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Victory
in Vietnam. The official history of the people's army of Vietnam 2002,
University Press of Kansas Merle Pribbenow, trang 18-211</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Văn kiện Đảng về Mặt trận dân tộc thống nhất Việt Nam, tập II (1945-1977), NXB Sự thật, Hà Nội 1970</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn
Hữu Thọ, Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam - mấy bài học
lớn, Việt Nam trên con đường lớn bản hùng ca thế kỷ XX, NXB Lao động
2005</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Hồ Sĩ Thành- Trần Thị Nhung, Bộ tư lệnh Miền, NXB Trẻ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Thành phố Hồ Chí Minh</a></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://cema.gov.vn/modules.php?name=Content&op=details&mid=117455635" rel="nofollow">Công tác dân tộc của Đảng qua các thời kỳ cách mạng, Dân tộc, Ủy ban Dân tộc</a></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Văn Giàu, Miền Nam giữ vững thành đồng, tập 4 NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 1966</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Văn Giàu, Miền Nam giữ vững thành đồng, tập 5, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 1978, tr.201</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Douglas Pike War, Peace, and the Viet Cong-The MIT Press; First Edition edition (April 15, 1969)</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">William Colby, Một chiến thắng bị bỏ lỡ, Nxb Công an Nhân dân, trang 110</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="commons:Special:Search/Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Vietcong?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Việt Cộng trên Wikimedia Commons">Việt Cộng</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_nh%E1%BB%AFng_v%E1%BB%A5_t%E1%BA%A5n_c%C3%B4ng_c%E1%BB%A7a_M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Danh sách những vụ tấn công của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Danh sách những vụ tấn công của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng Miền Nam Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99i_qu%C3%A2n_t%C3%B3c_d%C3%A0i" title="Đội quân tóc dài">Đội quân tóc dài</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://dictionary.bachkhoatoanthu.gov.vn/default.aspx?param=182DaWQ9MTg1NTImZ3JvdXBpZD0ma2luZD0ma2V5d29yZD1WSSVlMSViYiU4NlQ=&page=2" rel="nofollow">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a>, Bách khoa Toàn thư Việt Nam</li>
<li><a class="external text" href="http://www.mattran.org.vn/Home/GioithieuMT/mtdttt9.htm" rel="nofollow">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a>, Website Mặt trận Tổ quốc Việt Nam</li>
</ul>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam">Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1c_t%E1%BA%A3" title="Thể loại:Cực tả">Cực tả</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Khởi nghĩa Việt Nam">Khởi nghĩa Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1976" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1976">Chấm dứt năm 1976</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Lịch sử miền Nam Việt Nam">Lịch sử miền Nam Việt Nam</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Tàu Doña Paz</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="infobox" style="border-spacing: 2px; font-size: 90%; text-align: left; width: 315px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; line-height: 1.25em; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg"><img alt="Doña Paz at Tacloban.jpg" data-file-height="2024" data-file-width="3319" height="183" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg/300px-Do%C3%B1a_Paz_at_Tacloban.jpg" width="300" /></a><br />
<i>Tàu Doña Paz</i> tại Thành phố Tacloban, 1984</td>
</tr>
<tr>
<th height="30" style="background: #696969; color: white; text-align: center; vertical-align: middle;">Phục vụ</th>
<th style="background: #696969; color: white; text-align: center; vertical-align: middle;"><br /></th>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Tên gọi:</td>
<td><i><b>Himeyuri Maru</b></i></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Chủ sở hữu:</td>
<td>Ryukyu Kaiun Kaisha</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Cảng đăng ký:</td>
<td><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Flag_of_Japan.svg/22px-Flag_of_Japan.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Hãng đóng tàu:</td>
<td>Onomichi Zosen ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Onomichi,_Hiroshima" title="Onomichi, Hiroshima">Onomichi, Hiroshima</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Số hiệu xưởng đóng tàu:</td>
<td>118</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Hạ thủy:</td>
<td>25.4.1963</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Số phận:</td>
<td>Bán cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulpicio_Lines&action=edit&redlink=1" title="Sulpicio Lines (trang chưa được viết)">Sulpicio Lines</a> năm 1975</td>
</tr>
<tr>
<th height="30" style="background: #696969; color: white; text-align: center; vertical-align: middle;">Phục vụ</th>
<th style="background: #696969; color: white; text-align: center; vertical-align: middle;"><br /></th>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Tên gọi:</td>
<td><b>MV <i>Don Sulpicio</i></b></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Chủ sở hữu:</td>
<td>Sulpicio Lines</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Cảng đăng ký:</td>
<td><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="450" data-file-width="900" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_the_Philippines.svg/22px-Flag_of_the_Philippines.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Trưng dụng:</td>
<td>1975</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Đổi tên:</td>
<td><i><b>Doña Paz</b></i> năm 1981</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Tân trang:</td>
<td>Sau vụ hỏa hoạn trên tàu ngày 5.6.1979</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Số phận:</td>
<td>Bốc cháy và bị chìm sau khi va chạm với tàu chở dầu <i>Vector'</i> ngày 20.12.1987.</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" height="30" style="background: #696969; color: white; text-align: center; vertical-align: middle;">Đặc điểm khái quát</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Lớp và kiểu:</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0u_ph%C3%A0_ch%E1%BB%9F_h%C3%A0nh_kh%C3%A1ch&action=edit&redlink=1" title="Tàu phà chở hành khách (trang chưa được viết)">Tàu phà chở hành khách</a></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dung_t%E1%BA%A3i&action=edit&redlink=1" title="Dung tải (trang chưa được viết)">Dung tải</a>:</td>
<td>2.602<br />
1.192 (trọng tải)</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99_d%C3%A0i_t%E1%BB%95ng_c%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Độ dài tổng cộng (trang chưa được viết)">Độ dài</a>:</td>
<td>93,1 m (305 ft)<sup class="noprint Inline-Template" style="white-space: nowrap;">[<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Convert_messages#invalid_number" title="en:Help:Convert messages"><span title="Chuyển đổi: Giá trị “93.1” nên được viết theo tiếng Việt: “93,1”">Chuyển đổi: Số không hợp lệ</span></a></i>]</sup></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C6%B0%E1%BB%9Dn_ngang_%28t%C3%A0u%29&action=edit&redlink=1" title="Sườn ngang (tàu) (trang chưa được viết)">Sườn ngang</a>:</td>
<td>13,6 m (45 ft)<sup class="noprint Inline-Template" style="white-space: nowrap;">[<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Convert_messages#invalid_number" title="en:Help:Convert messages"><span title="Chuyển đổi: Giá trị “13.6” nên được viết theo tiếng Việt: “13,6”">Chuyển đổi: Số không hợp lệ</span></a></i>]</sup></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Tốc độ:</td>
<td>18 knots</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Sức chứa:</td>
<td><b>Hành khách:</b><br />
1.518</td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Thủy thủ đoàn:</td>
<td>66</td>
</tr>
</tbody></table>
<i><b>Tàu Doña Paz</b></i> là một tàu phà chở hành khách của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a> đã bị đắm sau khi va chạm với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0u_ch%E1%BB%9F_d%E1%BA%A7u_Vector&action=edit&redlink=1" title="Tàu chở dầu Vector (trang chưa được viết)">tàu chở dầu Vector</a> ngày 20.12.1987. Với số người chết là 4.375 người,<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-1">[1]</a></sup> đây là tai họa đắm tàu trong thời bình có nhiều người chết nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Lịch sử">lịch sử</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0ng_h%E1%BA%A3i&action=edit&redlink=1" title="Hàng hải (trang chưa được viết)">hàng hải</a><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-2">[2]</a></sup>. Tàu phà này chạy từ đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leyte_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Leyte (tỉnh)">Leyte</a> tới thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#L.C3.BD_l.E1.BB.8Bch_t.C3.A0u"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lý lịch tàu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#Va_ch.E1.BA.A1m"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Va chạm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#Nh.E1.BB.AFng_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_ch.E1.BA.BFt_trong_tai_n.E1.BA.A1n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Những người chết trong tai nạn</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#C.C3.A1c_ph.E1.BA.A3n_.E1.BB.A9ng_v.C3.A0_h.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Các phản ứng và hậu quả</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#Trong_v.C4.83n_h.C3.B3a_b.C3.ACnh_d.C3.A2n"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Trong văn hóa bình dân</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C3.BD_l.E1.BB.8Bch_t.C3.A0u">Lý lịch tàu</span></h2>
<i>Tàu Doña Paz</i> được đóng năm 1963 bởi Onomichi Zosen ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Onomichi,_Hiroshima" title="Onomichi, Hiroshima">Onomichi, Hiroshima</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, có tên gốc là <i>Himeyuri Maru</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-mm_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-mm-4">[4]</a></sup> Trong thời gian vận hành ở Nhật Bản, tàu có sức chở 608 hành khách.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup> Năm 1975, tàu được bán cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulpicio_Lines&action=edit&redlink=1" title="Sulpicio Lines (trang chưa được viết)">Sulpicio Lines</a>, một công ty hàng hải Philippines có một đội tàu phà chở hành khách. Tàu được công ty Sulpicio Lines đặt tên lại là <i>Don Sulpicio</i>, rồi sau đó là <i>Doña Paz</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup> Một tháng trước khi xảy ra tai nạn, tàu được đưa vào sửa chữa ở xưởng sửa chữa cạn (<i>drydock</i>).<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup> Vào thời điểm bị đắm, tàu <i>Doña Paz</i> chạy tuyến đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>/ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tacloban" title="Tacloban">Tacloban</a>/ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Catbalogan&action=edit&redlink=1" title="Catbalogan (trang chưa được viết)">Catbalogan</a>/ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>/ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Catbalogan&action=edit&redlink=1" title="Catbalogan (trang chưa được viết)">Catbalogan</a>/ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tacloban" title="Tacloban">Tacloban</a>/ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>, mỗi tuần 2 chuyến.<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Va_ch.E1.BA.A1m">Va chạm</span></h2>
Ngày 20.12.1987, lúc 06 giờ 30, giờ tiêu chuẩn Philippines, tàu <i>Doña Paz</i> khởi hành từ thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tacloban" title="Tacloban">Tacloban</a>, đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leyte_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Leyte (tỉnh)">Leyte</a> để tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a> thủ đô Philippines,<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> với trạm dừng ở thành phố <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Catbalogan&action=edit&redlink=1" title="Catbalogan (trang chưa được viết)">Catbalogan</a>, đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samar_%28%C4%91%E1%BA%A3o%29" title="Samar (đảo)">Samar</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup>
Theo lịch trình thì tàu sẽ tới Manila lúc 04 giời sáng hôm sau, và nghe
nói rằng cú liên lạc vô tuyến chót của tàu là vào khoảng lúc 20 giờ.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> Tuy nhiên, các báo cáo sau đó cho biết là tàu <i>Doña Paz</i> không có máy vô tuyến.<sup class="reference" id="cite_ref-lanc2005_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-lanc2005-9">[9]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-dnva1_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-dnva1-10">[10]</a></sup> Vào khoảng 22 giờ 30 tối, tàu này ở vị trí Dumali Point, dọc theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eo_bi%E1%BB%83n_Tablas&action=edit&redlink=1" title="Eo biển Tablas (trang chưa được viết)">Eo biển Tablas</a>, gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marinduque" title="Marinduque">Marinduque</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> Một người sống sót sau này kể rằng thời tiết trên biển đêm đó sáng sủa nhưng có sóng vỗ.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup> Trong khi đa số các hành khách còn đang ngủ thì tàu <i>Doña Paz</i> đụng phải <i>"tàu chở dầu Vector"</i>, một tàu bồn chở dầu tuyến đường từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bataan" title="Bataan">Bataan</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Masbate" title="Masbate">Masbate</a>. Tàu "Vector" lúc đó chở 8.800 thùng dầu cùng các sản phẩm dầu lửa khác do hãng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caltex" title="Caltex">Caltex Philippines</a> sở hữu.<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup><br />
Khi va chạm, hàng dầu chở trên tàu "Vector" bốc cháy gây ra một trận
hỏa hoạn lan sang tàu "Dona Paz". Các người sống sót nhớ lại họ cảm thấy
sự đổ vỡ và một tiếng nổ, khiến những người trên tàu hoảng loạn.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> Một trong những người đó, Paquito Osabel, thuật lại rằng các ngọn lửa lan nhanh khắp tàu, và cả trên mặt biển quanh tàu.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> Một người sống sót khác cho biết là ánh đèn trên tàu bị tắt ngấm, rằng trên tàu <i>Doña Paz</i> không có áo phao cứu đắm, và không ai trong số thủy thủ đoàn ra một lệnh nào.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup> Sau này nghe nói là các tủ chứa áo phao cứu đắm bị khóa lại.<sup class="reference" id="cite_ref-dnv_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-dnv-11">[11]</a></sup> Các người sống sót đã bị buộc phải nhẩy xuống biển và bơi giữa các thi thể cháy đen.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt2_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt2-12">[12]</a></sup> Tàu <i>Doña Paz</i> đã chìm trong khoảng 2 giờ sau khi va chạm, còn tàu chở dầu <i>Vector</i> thì chìm trong vòng 4 giờ.<sup class="reference" id="cite_ref-dnv_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-dnv-11">[11]</a></sup> Cả 2 tàu đều chìm ở độ sâu khoảng 545 mét ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eo_bi%E1%BB%83n_Tablas&action=edit&redlink=1" title="Eo biển Tablas (trang chưa được viết)">eo biển Tablas</a> lúc nhúc cá mập.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi4_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi4-13">[13]</a></sup><br />
Theo như tường trình thì 8 giờ sau các giới chức hàng hải Philippines
mới biết tin tai nạn này và phải mất thêm 8 giờ nữa mới tổ chức được
các hoạt động tìm kiếm, cứu cấp.<sup class="reference" id="cite_ref-dnv_11-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-dnv-11">[11]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_ch.E1.BA.BFt_trong_tai_n.E1.BA.A1n">Những người chết trong tai nạn</span></h2>
26 người sống sót đã được vớt lên, trong đó 24 người là hành khách trên tàu <i>Doña Paz</i>, còn 2 người kia là nhân viên thủy thủ đoàn của tàu chở dầu <i>Vector</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi2_6-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi2-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-sc2_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc2-14">[14]</a></sup> Không có nhân viên thủy thủ đoàn nào của tàu <i>Doña Paz</i> sống sót. Phần lớn các người sống sót đã bị bỏng khi nhảy xuống biển đang bị cháy.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup><br />
Theo thông báo ban đầu của công ty <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sulpicio_Lines&action=edit&redlink=1" title="Sulpicio Lines (trang chưa được viết)">Sulpicio Lines</a>, thì danh sách chính thức hành khách trên tàu <i>Doña Paz</i> là 1.493 người và 60 nhân viên thủy thủ đoàn trên tàu.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt2_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt2-12">[12]</a></sup> Theo công ty này thì tàu có sức chở 1.424 hành khách.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt1_8-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt1-8">[8]</a></sup> Một bản danh sách sửa lại công bố ngày 23.12.1987 cho biết có 1.583 hành khách và 58 nhân viên thủy thủ đoàn trên tàu <i>Doña Paz</i>, trong đó 675 người lên tàu ở thành phố Tacloban, còn 908 người lên tàu từ thành phố Catbalogan.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi4_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi4-13">[13]</a></sup> Tuy nhiên, một viên chức giấu tên của Công ty Sulpicio Lines nói với hãng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Press_International&action=edit&redlink=1" title="United Press International (trang chưa được viết)">UPI</a>
rằng các vé phụ thường được bán bất hợp pháp ở trên tàu với giá rẻ hơn,
và những hành khách mua loại vé trên không có tên trên danh sách chính
thức.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup>
Cũng viên chức này còn nói thêm rằng những người có vé biếu và những
trẻ em dưới 4 tuổi không phải mua vé cũng không có tên trên danh sách.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt7_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt7-15">[15]</a></sup><br />
Các người sống sót nói rằng có thể tàu <i>Doña Paz</i> đã chở từ 3.000 tới 4.000 hành khách.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi3_5-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi3-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt2_12-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt2-12">[12]</a></sup>
Họ thấy các dấu hiệu quá đông người trên tàu vì các hành khách phải ngủ
dọc theo các hành lang hoặc trên các giường nhỏ của trẻ em với 3 hoặc 4
người trong số họ.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt2_12-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt2-12">[12]</a></sup> Trong số 21 thi thể được nhận dạng 5 ngày sau tai nạn, chỉ có 1 người có tên trong danh sách hành khách chính thức.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-16">[16]</a></sup><br />
Ngày 28.12.1987,dân biểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_vi%E1%BB%87n" title="Hạ viện">Hạ viện</a> Philippines Raul Daza của hạt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Samar" title="Bắc Samar">Bắc Samar</a> nói rằng có ít nhất 2.000 hành khách trên tàu <i>Doña Paz</i> không có tên trong bản danh sách hành khách của tàu.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi9_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi9-17">[17]</a></sup>
Ông đưa ra con số đó dựa trên một danh sách những người mất tích được
cho là ở trên tàu phà này, do các thân nhân và bạn bè của họ cung cấp;
các tên trong danh sách trên được các đài phát thanh và truyền hình
thành phố Tacloban thu thập biên soạn.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi9_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi9-17">[17]</a></sup> Tên của 2.000+ hành khách mất tích này được đăng trên các trang 29 tới 31 của nhật báo <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Philippine_Daily_Inquirer&action=edit&redlink=1" title="Philippine Daily Inquirer (trang chưa được viết)">Philippine Daily Inquirer</a></i> ngày 29.12.1987.<br />
Số người chết chính thức cuối cùng sau đó đã được ghi nhận là 1.749,<sup class="reference" id="cite_ref-nyt88_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt88-18">[18]</a></sup> một con số chứng tỏ đây là một tai nạn tàu phà nhiều người chết nhất trong lịch sử.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt94_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt94-19">[19]</a></sup> Tuy nhiên, người ta thường chấp nhận rằng số người chết thực tế lớn hơn rất nhiều.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt88_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt88-18">[18]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt94_19-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt94-19">[19]</a></sup> Năm 1999 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_%C3%A1n_T%E1%BB%91i_cao_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Tòa án Tối cao Philippines (trang chưa được viết)">Tòa án Tối cao Philippines</a> đã chính thức thừa nhận là tàu <i>Dona Paz</i> đã chở một số ước lượng 4.000 hành khách.<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup> Ấn bản năm 2008 của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=World_Almanac&action=edit&redlink=1" title="World Almanac (trang chưa được viết)">World Almanac</a></i> (Niên giám Thế giới) ghi số ước lượng sinh mạng bị mất trong vụ đắm tàu này là 4.341.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-20">[20]</a></sup> Tạp chí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Time_%28t%E1%BA%A1p_ch%C3%AD%29" title="Time (tạp chí)"><i>Time</i> magazine</a> gọi tai nạn này là thảm họa hàng hải chết chóc nhất trong thời bình của thế kỷ 20.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-21">[21]</a></sup> Với số người chết ước tính như trên, vụ chìm tàu <i>Doña Paz</i> được gọi là thảm kịch trên biển chết chóc nhất thế giới trong thời bình.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-22">[22]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-23">[23]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-24">[24]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-25">[25]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_ph.E1.BA.A3n_.E1.BB.A9ng_v.C3.A0_h.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3">Các phản ứng và hậu quả</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Philippines" title="Tổng thống Philippines">Tổng thống Philippines</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Corazon_Aquino" title="Corazon Aquino">Corazon Aquino</a>
đã mô tả thảm kịch này như "một thảm kịch quốc gia có tầm vóc rất đau
thương...nỗi buồn của [nhân dân Philippines] càng đau đớn hơn vì thảm
kịch này đã xẩy ra khi sắp tới lễ Chúa giáng sinh".<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-26">[26]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gioan_Phaol%C3%B4_II" title="Giáo hoàng Gioan Phaolô II">Giáo hoàng Gioan Phaolô II</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Thủ tướng Nhật Bản">Thủ tướng Nhật Bản</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Noboru_Takeshita&action=edit&redlink=1" title="Noboru Takeshita (trang chưa được viết)">Noboru Takeshita</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng_Elizabeth_II" title="Nữ hoàng Elizabeth II">Nữ hoàng Elizabeth II</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Vương quốc Anh">Vương quốc Anh</a> đã gửi thư chính thức phân ưu.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-27">[27]</a></sup><br />
Ba ngày sau tai nạn, công ty Sulpicio Lines đã loan báo là tàu <i>Doña Paz</i> được bảo hiểm 25 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peso_Philippines" title="Peso Philippines">peso Philippines</a> (khoảng 1 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">dollar Mỹ</a> năm 2011), và công ty sẽ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%93i_th%C6%B0%E1%BB%9Dng&action=edit&redlink=1" title="Bồi thường (trang chưa được viết)">bồi thường</a> cho những người sống sót mỗi nạn nhân 20.000 peso Philippines.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-28">[28]</a></sup> Những ngày sau đó, hàng trăm thân nhân các gia đình nạn nhân đã tụ tập tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_vi%C3%AAn_Rizal&action=edit&redlink=1" title="Công viên Rizal (trang chưa được viết)">công viên Rizal</a>
đòi các chủ tàu cũng phải bồi thường cho các gia đình những nạn nhân
không có tên treong danh sách hành khách chính thức, cũng như phải làm
bản báo cáo đầy đủ những người bị mất tích.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt7_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt7-15">[15]</a></sup><br />
Theo cuộc điều tra ban đầu do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_tu%E1%BA%A7n_duy%C3%AAn_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Lực lượng tuần duyên Philippines (trang chưa được viết)">Lực lượng tuần duyên Philippines</a> thực hiện, thì lúc xảy ra tai nạn chỉ có một nhân viên học nghề của thủy thủ đoàn tàu <i>Doña Paz</i> theo dõi ở trên đài chỉ huy của tàu.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi5_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi5-29">[29]</a></sup> Các sĩ quan khác thi hoặc là đang uống bia hoặc đang xem truyền hình,<sup class="reference" id="cite_ref-nyt5_30-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-nyt5-30">[30]</a></sup> trong khi viên thuyền trưởng thì đang coi một phim ở băng video <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Betamax&action=edit&redlink=1" title="Betamax (trang chưa được viết)">Betamax</a> của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-pdi5_29-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-pdi5-29">[29]</a></sup> Tuy nhiên, các cuộc điều tra tiếp theo cũng phát hiện là tàu chở dầu <i>Vector</i> hoạt động mà không có giấy phép, đài gác hoặc thuyền trưởng đủ tiêu chuẩn hợp thức.<sup class="reference" id="cite_ref-dnv_11-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-dnv-11">[11]</a></sup> Ban điều tra hàng hải cuối cùng đã xóa lỗi của công ty Sulpicio Lines trong vụ tai nạn này.<sup class="reference" id="cite_ref-sc2_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc2-14">[14]</a></sup> Năm 1999, Tòa án tối cao Philippines phán quyết là các chủ tàu chở dầu <i>Vector</i> có trách nhiệm phải bồi thường cho các nạn nhân của vụ va chạm tàu này.<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-sc2_14-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc2-14">[14]</a></sup> Một số đơn khiếu kiện chống lại hoặc công ty Sulpicio Lines hoặc các chủ nhân của tàu chở dầu <i>Vector</i>
- chẳng hạn các đơn của gia đình Cañezal (mất 2 thành viên) và gia đình
Macasas (mất 3 thành viên) - được Tòa án tối cao phán quyết là các gia
đình của những nạn nhân không có tên trong danh sách hành khách chính
thức cũng đều được bồi thường.<sup class="reference" id="cite_ref-sc1_7-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc1-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-sc2_14-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-sc2-14">[14]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Trong_v.C4.83n_h.C3.B3a_b.C3.ACnh_d.C3.A2n">Trong văn hóa bình dân</span></h2>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/National_Geographic_Channel" title="National Geographic Channel">National Geographic Channel</a> (Kênh truyền hình Địa lý quốc gia) đã chiếu ra mắt phim tài liệu về tàu <i>Doña Paz</i> dưới tên <i>Tàu Titanic của châu Á</i> vào ngày 25.8.2009.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-31">[31]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.hazardcards.com/card.php?id=14" rel="nofollow">“Doña Paz”</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.hazardcards.com%2Fcard.php%3Fid%3D14&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Do%C3%B1a+Paz&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span> Retrieved 2009-08-08</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">John Withington (2010). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=6em6GWthNr4C&pg=PA342&dq=dona+paz+worst&hl=en&ei=zMaITs3NGenjiAK_1ImkDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Disaster!: a history of earthquakes, floods, plagues, and other catastrophes</i></a>. Skyhorse Publishing Inc. tr. 342.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=John+Withington&rft.btitle=Disaster%21%3A+a+history+of+earthquakes%2C+floods%2C+plagues%2C+and+other+catastrophes&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=342&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D6em6GWthNr4C%26pg%3DPA342%26dq%3Ddona%2Bpaz%2Bworst%26hl%3Den%26ei%3DzMaITs3NGenjiAK_1ImkDA%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC0Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.pub=Skyhorse+Publishing+Inc&rft.genre=book&rft.date=2010&rft.au=John+Withington&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.msnbc.msn.com/id/32712754/ns/world_news-asiapacific/" rel="nofollow">“MSNBC World News/Asia Pacific”</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.msnbc.msn.com%2Fid%2F32712754%2Fns%2Fworld_news-asiapacific%2F&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=MSNBC+World+News%2FAsia+Pacific&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span> Retrieved 2009-08-08.</span></li>
<li id="cite_note-mm-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-mm_4-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">R.B.Haworth (2006). <a class="external text" href="http://www.miramarshipindex.org.nz/ship/list?search_op=OR&IDNo=5415822" rel="nofollow">“Search results for "5415822"”</a>. <i>Miramar Ship Index</i>. Wellington, New Zealand<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Wellington%2C+New+Zealand&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.miramarshipindex.org.nz%2Fship%2Flist%3Fsearch_op%3DOR%26IDNo%3D5415822&rft.atitle=Search+results+for+%225415822%22&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Search+results+for+%225415822%22&rft.jtitle=Miramar+Ship+Index&rft.aulast=R.B.Haworth&rft.date=2006&rft.au=R.B.Haworth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-pdi3-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi3_5-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Omar
Acosta, Dave Veridiano & Marlen Ronquillo (23 tháng 12 năm 1987).
“Doña Paz Overloaded; Inquiry Set”. Philippine Daily Inquirer.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Omar+Acosta%2C+Dave+Veridiano+%26+Marlen+Ronquillo&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-23&rft.btitle=Do%C3%B1a+Paz+Overloaded%3B+Inquiry+Set&rft.genre=book&rft.au=Omar+Acosta%2C+Dave+Veridiano+%26+Marlen+Ronquillo&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-pdi2-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi2_6-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">“Tanker Rams Ferry, 1,500 Feared Dead”. Philippine Daily Inquirer. 22 tháng 12 năm 1987.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-22&rft.btitle=Tanker+Rams+Ferry%2C+1%2C500+Feared+Dead&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-sc1-7">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc1_7-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><cite><i>Caltex Philippines v. Sulpicio Lines</i></cite>, <a class="external text" href="http://www.lawphil.net/judjuris/juri1999/sep1999/gr_131166_1999.html" rel="nofollow">374 Phil. 325</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Supreme_Court_of_the_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Supreme Court of the Philippines (trang chưa được viết)">Supreme Court of the Philippines</a> 1999-09-30).</span></li>
<li id="cite_note-nyt1-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt1_8-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Associated Press (21 tháng 12 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE7D91638F932A15751C1A961948260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“1,500 Are Feared Lost as Two Ships Collide and Sink Near Philippines”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Associated+Press&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-21&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE7D91638F932A15751C1A961948260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=1%2C500+Are+Feared+Lost+as+Two+Ships+Collide+and+Sink+Near+Philippines&rft.genre=book&rft.au=Associated+Press&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-lanc2005-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-lanc2005_9-0">^</a></b> <span class="reference-text">John Lancaster, <i>Engineering catastrophes: causes and effects of major accidents</i>. Woodhead Publishing, 2005, 3rd. ed., p. 71.</span></li>
<li id="cite_note-dnva1-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-dnva1_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://research.dnv.com/skj/Fsahla/Annex1.pdf" rel="nofollow">DNV Annex 1 Passenger vessel Evacuation descriptions P36</a></span></li>
<li id="cite_note-dnv-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-dnv_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-dnv_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-dnv_11-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-dnv_11-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Det Norske Veritas. <a class="external text" href="http://research.dnv.com/skj/Fsahla/Annex1.pdf" rel="nofollow">“Annex 1: Passenger Vessel Evacuation Descriptions”</a> (PDF)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Annex+1%3A+Passenger+Vessel+Evacuation+Descriptions&rft_id=http%3A%2F%2Fresearch.dnv.com%2Fskj%2FFsahla%2FAnnex1.pdf&rft.genre=book&rft.aulast=Det+Norske+Veritas&rft.au=Det+Norske+Veritas&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-nyt2-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt2_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt2_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt2_12-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt2_12-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Sheila Coronel (22 tháng 12 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE7DF133AF931A15751C1A961948260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“Searchers Find No Trace of 1,500 From 2 Ships Sunk in Philippines”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Sheila+Coronel&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-22&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE7DF133AF931A15751C1A961948260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=Searchers+Find+No+Trace+of+1%2C500+From+2+Ships+Sunk+in+Philippines&rft.genre=book&rft.au=Sheila+Coronel&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-pdi4-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi4_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi4_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Omar
Acosta, Dave Veridiano, & Gerry Lirio (24 tháng 12 năm 1987). “238
Bodies Washed Ashore in Mindoro”. Philippine Daily Inquirer.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Omar+Acosta%2C+Dave+Veridiano%2C+%26+Gerry+Lirio&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-24&rft.btitle=238+Bodies+Washed+Ashore+in+Mindoro&rft.genre=book&rft.au=Omar+Acosta%2C+Dave+Veridiano%2C+%26+Gerry+Lirio&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-sc2-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc2_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc2_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc2_14-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-sc2_14-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><cite><i>Vector Shipping Corp. v. Macasa</i></cite>, <a class="external autonumber" href="http://sc.judiciary.gov.ph/jurisprudence/2008/july2008/160219.htm" rel="nofollow">[1]</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Supreme_Court_of_the_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Supreme Court of the Philippines (trang chưa được viết)">Supreme Court of the Philippines</a> 2008-07-21).</span></li>
<li id="cite_note-nyt7-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt7_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt7_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Associated Press (27 tháng 12 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE4DC103CF934A15751C1A961948260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“Bodies of 133 Found From Ferry Disaster, The Filipinos Report”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Associated+Press&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-27&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE4DC103CF934A15751C1A961948260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=Bodies+of+133+Found+From+Ferry+Disaster%2C+The+Filipinos+Report&rft.genre=book&rft.au=Associated+Press&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">“300 More Charred Victims Retrieved”. Philippine Daily Inquirer. 26 tháng 12 năm 1987.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-26&rft.btitle=300+More+Charred+Victims+Retrieved&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-pdi9-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi9_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi9_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Ed Perpena & Dave Veridiano (29 tháng 12 năm 1987). “2,000 On Ship Not On Manifest”. Philippine Daily Inquirer.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ed+Perpena+%26+Dave+Veridiano&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-29&rft.btitle=2%2C000+On+Ship+Not+On+Manifest&rft.genre=book&rft.au=Ed+Perpena+%26+Dave+Veridiano&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-nyt88-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt88_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt88_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Seth Mydans (26 tháng 10 năm 1988). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE0D8113FF935A15753C1A96E948260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“500 in Philippines Lost as Ship Sinks”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Seth+Mydans&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1988-10-26&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D940DE0D8113FF935A15753C1A96E948260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=500+in+Philippines+Lost+as+Ship+Sinks&rft.genre=book&rft.au=Seth+Mydans&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-nyt94-19">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt94_19-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt94_19-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Stephen Kinzer (29 tháng 9 năm 1994). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F06E5DA163BF93AA1575AC0A962958260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“Little Hope for 800 Lost in Sinking of Baltic Sea Ferry”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Stephen+Kinzer&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1994-09-29&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9F06E5DA163BF93AA1575AC0A962958260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=Little+Hope+for+800+Lost+in+Sinking+of+Baltic+Sea+Ferry&rft.genre=book&rft.au=Stephen+Kinzer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=World_Almanac&action=edit&redlink=1" title="World Almanac (trang chưa được viết)">The World Almanac and Book of Facts 2008: 140th Anniversary Edition</a></i>. United States: World Almanac Education Group Inc. 2008. tr. 301. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-60057-072-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-60057-072-0">1-60057-072-0</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=United+States&rft.pages=301&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008&rft.isbn=1-60057-072-0&rft.pub=World+Almanac+Education+Group+Inc.&rft.btitle=The+World+Almanac+and+Book+of+Facts+2008%3A+140th+Anniversary+Edition&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Howard Chua Eo & Nelly Sindayen (4 tháng 1 năm 1988). <a class="external text" href="http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,966394,00.html" rel="nofollow">“The Philippines Off Mindoro, a Night to Remember”</a>. <i>Time</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Howard+Chua+Eo+%26+Nelly+Sindayen&rft.atitle=The+Philippines+Off+Mindoro%2C+a+Night+to+Remember&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+Philippines+Off+Mindoro%2C+a+Night+to+Remember&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.time.com%2Ftime%2Fmagazine%2Farticle%2F0%2C9171%2C966394%2C00.html&rft.jtitle=Time&rft.genre=book&rft.date=1988-01-04&rft.au=Howard+Chua+Eo+%26+Nelly+Sindayen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C00E6DF1439F932A1575BC0A962958260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“200 Feared Dead as Ferry Sinks in Bangladesh”</a>. New York Times. 21 tháng 8 năm 1994<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1994-08-21&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9C00E6DF1439F932A1575BC0A962958260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=200+Feared+Dead+as+Ferry+Sinks+in+Bangladesh&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9403E3DA1530F93AA2575AC0A96E958260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“Hundreds Missing After Sinking Of Ferry in a Philippine Storm”</a>. New York Times. 19 tháng 9 năm 1998<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1998-09-19&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9403E3DA1530F93AA2575AC0A96E958260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=Hundreds+Missing+After+Sinking+Of+Ferry+in+a+Philippine+Storm&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Francis Earl Cueto & AFP (1 tháng 7 năm 2008). <a class="external text" href="http://www.manilatimes.net/national/2008/july/01/yehey/top_stories/20080701top6.html" rel="nofollow">“Sulpicio blames Del Monte on toxic cargo on ‘Princess’”</a>. Manila Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Francis+Earl+Cueto+%26+AFP&rft.pub=Manila+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-07-01&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.manilatimes.net%2Fnational%2F2008%2Fjuly%2F01%2Fyehey%2Ftop_stories%2F20080701top6.html&rft.btitle=Sulpicio+blames+Del+Monte+on+toxic+cargo+on+%E2%80%98Princess%E2%80%99&rft.genre=book&rft.au=Francis+Earl+Cueto+%26+AFP&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Leila Salaverria (13 tháng 7 năm 2008). <a class="external text" href="http://newsinfo.inquirer.net/inquirerheadlines/nation/view/20080713-148117/Ships-45-accidents-listed" rel="nofollow">“Ships' 45 accidents listed: Lloyd's details Sulpicio's 28-year history”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Leila+Salaverria&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-07-13&rft_id=http%3A%2F%2Fnewsinfo.inquirer.net%2Finquirerheadlines%2Fnation%2Fview%2F20080713-148117%2FShips-45-accidents-listed&rft.btitle=Ships%27+45+accidents+listed%3A+Lloyd%27s+details+Sulpicio%27s+28-year+history&rft.genre=book&rft.au=Leila+Salaverria&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Barbara Crosette (23 tháng 12 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE6DD1E3FF930A15751C1A961948260" rel="nofollow">“It's Gloom And Glitter For Manila”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Barbara+Crosette&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-23&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE6DD1E3FF930A15751C1A961948260&rft.btitle=It%27s+Gloom+And+Glitter+For+Manila&rft.genre=book&rft.au=Barbara+Crosette&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Agence
France Presse & Associated Press (24 tháng 12 năm 1987). “Pope,
Takeshita Send Condolences”. Philippine Daily Inquirer.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Agence+France+Presse+%26+Associated+Press&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-24&rft.btitle=Pope%2C+Takeshita+Send+Condolences&rft.genre=book&rft.au=Agence+France+Presse+%26+Associated+Press&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Agence France Presse (23 tháng 12 năm 1987). “Sulpicio Willing to Pay Victims”. Philippine Daily Inquirer.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Agence+France+Presse&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-23&rft.btitle=Sulpicio+Willing+to+Pay+Victims&rft.genre=book&rft.au=Agence+France+Presse&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-pdi5-29">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi5_29-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-pdi5_29-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">“Coast Guard Says: Dona Paz Officers Not at Their Posts”. Philippine Daily Inquirer. 25 tháng 12 năm 1987.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Philippine+Daily+Inquirer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-25&rft.btitle=Coast+Guard+Says%3A+Dona+Paz+Officers+Not+at+Their+Posts&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-nyt5-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-nyt5_30-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Associated Press (25 tháng 12 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE1D6143AF936A15751C1A961948260&sec=&spon=&partner=permalink&exprod=permalink" rel="nofollow">“Officers Were Not at Posts, Ship Disaster Survivor Says”</a>. New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Associated+Press&rft.pub=New+York+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987-12-25&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE1D6143AF936A15751C1A961948260%26sec%3D%26spon%3D%26partner%3Dpermalink%26exprod%3Dpermalink&rft.btitle=Officers+Were+Not+at+Posts%2C+Ship+Disaster+Survivor+Says&rft.genre=book&rft.au=Associated+Press&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.mindanaotimes.com.ph/?p=3163" rel="nofollow">“Davao boy’s Titanic debuts today”</a>. Mindanao Times. 25 tháng 8 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 9 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Mindanao+Times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2009-08-25&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mindanaotimes.com.ph%2F%3Fp%3D3163&rft.btitle=Davao+boy%E2%80%99s+Titanic+debuts+today&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_Do%C3%B1a_Paz#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ngcasia.com/Programmes/asias-titanic" rel="nofollow">“Asia's Titanic”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 9 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ngcasia.com%2FProgrammes%2Fasias-titanic&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Asia%27s+Titanic&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Tàu Doña Paz"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.flickr.com/groups/psss/" rel="nofollow">Photograph of the MV Doña Paz (Courtesy of the Philippine Ship Spotters Society)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://research.dnv.com/skj/Fsahla/Annex1.pdf" rel="nofollow">DNV Annex 1 Passenger vessel Evacuation descriptions P36</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.miramarshipindex.org.nz/ship/list?search_op=OR&IDNo=5415822" rel="nofollow">Mimar Ship Index - Ship ownership history</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.newsflash.org/2002/05/hl/hl015694.htm" rel="nofollow">Newsflash - Experts Cite Perils of Roll-Off, Roll-On (Ro-Ro) Ferries</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.gmanews.tv/story/102786/Sulpicio-Lines-vessels-in-major-marine-mishaps" rel="nofollow">Sulpicio Lines vessels in major marine mishaps</a></li>
</ul>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:N%E1%BA%A1n_%C4%91%E1%BA%AFm_t%C3%A0u_%E1%BB%9F_Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Nạn đắm tàu ở Thái Bình Dương (trang chưa được viết)">Nạn đắm tàu ở Thái Bình Dương</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%A0u_ph%C3%A0_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Tàu phà Philippines (trang chưa được viết)">Tàu phà Philippines</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tai_n%E1%BA%A1n_h%C3%A0ng_h%E1%BA%A3i_Philippines&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Tai nạn hàng hải Philippines (trang chưa được viết)">Tai nạn hàng hải Philippines</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tai_n%E1%BA%A1n_h%C3%A0ng_h%E1%BA%A3i_1987&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Tai nạn hàng hải 1987 (trang chưa được viết)">Tai nạn hàng hải 1987</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Philippines" title="Thể loại:Lịch sử Philippines">Lịch sử Philippines</a></li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Ma Cao</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Khu hành chính đặc biệt Ma Cao của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">中華人民共和國澳門特別行政區 <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Trung)</b><br />
Região Administrativa Especial de Macau da República Popular da China <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Bồ Đào Nha)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Macau.svg"><img alt="Flag of Macau.svg" class="thumbborder" data-file-height="440" data-file-width="660" height="83" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Flag_of_Macau.svg/125px-Flag_of_Macau.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_SAR_Regional_Emblem.svg"><img alt="Macau SAR Regional Emblem.svg" data-file-height="567" data-file-width="567" height="85" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Macau_SAR_Regional_Emblem.svg/85px-Macau_SAR_Regional_Emblem.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_k%E1%BB%B3_Ma_Cao" title="Khu kỳ Ma Cao">Khu kỳ</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_huy_Ma_Cao" title="Khu huy Ma Cao">Khu huy</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_locator_map.svg" title="Vị trí của Ma Cao"><img alt="Vị trí của Ma Cao" data-file-height="850" data-file-width="1000" height="213" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Macau_locator_map.svg/250px-Macau_locator_map.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
<div style="padding: 0.6em 0em;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_montage.png" title="Vị trí của Ma Cao"><img alt="Vị trí của Ma Cao" data-file-height="362" data-file-width="280" height="323" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e7/Macau_montage.png/250px-Macau_montage.png" width="250" /></a></div>
</div>
<div style="position: relative; top: 0.3em;">
<small><span class="nowrap">Theo chiều kim đồng hồ từ phía trên bên phải: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Di_t%C3%ADch_Th%C3%A1nh_Phaol%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Di tích Thánh Phaolô (trang chưa được viết)">Di tích Thánh Phaolô</a>; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Casino_Lisboa,_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Casino Lisboa, Ma Cao (trang chưa được viết)">Casino Lisboa</a>;<br />
Nhà thờ Trường Dòng Thánh Giuse; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ponte_Governador_Nobre_de_Carvalho&action=edit&redlink=1" title="Ponte Governador Nobre de Carvalho (trang chưa được viết)">Cầu Tổng đốc Nobre de Carvalho</a>;<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mi%E1%BA%BFu_Ma_C%C3%A1c&action=edit&redlink=1" title="Miếu Ma Các (trang chưa được viết)">Miếu Ma Các</a>; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1o_%C4%91%C3%A0i_%C4%90%C3%B4ng_V%E1%BB%8Dng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Pháo đài Đông Vọng Dương (trang chưa được viết)">Pháo đài Đông Vọng Dương</a>; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Macau_Tower&action=edit&redlink=1" title="Macau Tower (trang chưa được viết)">Macau Tower</a>.</span></small></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">không có</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<center>
<div class="mediaContainer" style="display: block; position: relative; width: 220px;">
<div class="mwPlayerContainer k-player" style="height: 20px; position: relative; width: 220px;">
<div class="videoHolder">
<div class="mwEmbedPlayer" id="mwe_player_0">
<img class="playerPoster" src="http://bits.wikimedia.org/static-1.25wmf12/resources/assets/file-type-icons/fileicon-ogg.png" style="bottom: 0px; height: 20px; left: 100px; position: absolute; right: 0px; top: 0px; width: 20px;" /></div>
</div>
<div class="ui-state-default ui-widget-header ui-helper-clearfix control-bar block" style="height: 20px;">
<div class="ui-state-default ui-corner-bl rButton k-options" title="Tùy chọn trình chơi">
<span>Trình đơn</span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton volume_control" title="Điều khiển âm lượng">
<span class="ui-icon ui-icon-volume-on"></span></div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link rButton timed-text" title="Văn bản đồng bộ">
<span class="ui-icon ui-icon-comment"></span></div>
<div class="ui-widget time-disp">
0:00</div>
<div class="ui-state-default ui-corner-all ui-icon_link lButton play-btn" title="Chơi clip">
<span class="ui-icon ui-icon-play"></span></div>
</div>
</div>
</div>
</center>
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%C4%A9a_d%C5%A9ng_qu%C3%A2n_ti%E1%BA%BFn_h%C3%A0nh_kh%C3%BAc" title="Nghĩa dũng quân tiến hành khúc">Nghĩa dũng quân tiến hành khúc</a><br />
<small>(quốc ca của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>)</small></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Đặc khu hành chính Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Đặc khu hành chính</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_%C4%90%E1%BA%B7c_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Trưởng Đặc khu hành chính (trang chưa được viết)">Trưởng Đặc khu</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4i_Th%E1%BA%BF_An" title="Thôi Thế An">Thôi Thế An</a> (崔世安)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tiếng Trung Quốc">Hoa</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Tiếng Quảng Đông">Quảng Đông</a> trên thực tế)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Ma_Cao&params=22_10_N_113_33_E_type:country%2828.2%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">22°10′B, 113°33′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>28.2 km²<br />
10.9 mi² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng không thiết lập</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>0 %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%9D_chu%E1%BA%A9n_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Giờ chuẩn Ma Cao (trang chưa được viết)">MST</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+8); <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">mùa hè</a>: không</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b>Thành lập</b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thế kỷ thứ 5</th>
<td>Người Hoa bản địa thành lập</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1557" title="1557">1557</a></th>
<td>Bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> xâm lăng</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_8" title="13 tháng 8">13 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1862" title="1862">1862</a></th>
<td>Thành thuộc địa của Bồ Đào Nha</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_c%E1%BB%A7a_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Đặc khu hành chính của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa (trang chưa được viết)">Đặc khu hành chính</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (2014)</th>
<td>614.500<sup class="reference" id="cite_ref-ctk20140509_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-ctk20140509-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-macaodaily20140510_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-macaodaily20140510-2">[2]</a></sup> người</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số (2011)</th>
<td>552.503<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-3">[3]</a></sup> người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 167</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>18.568 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 1</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2008)</th>
<td>Tổng số: 31,271 tỷ Đô la Mỹ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (danh nghĩa) (2009)</th>
<td>Tổng số: 21,7 tỷ Đô la Mỹ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2007)</th>
<td><span class="nowrap"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Straight_Line_Steady.svg"><img alt="Straight Line Steady.svg" data-file-height="700" data-file-width="700" height="10" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Straight_Line_Steady.svg/10px-Straight_Line_Steady.svg.png" width="10" /></a> 0,944<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-4">[4]</a></sup></span> <span style="color: #009900; white-space: nowrap;">rất cao</span> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">hạng 25</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td>(<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">MOP</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.mo" title=".mo">.mo</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3_s%E1%BB%91_%C4%91i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Mã số điện thoại quốc tế">Mã điện thoại</a></th>
<td>853</td>
</tr>
</tbody></table>
<table align="right" class="toccolours" style="background: #f7f8ff; border-bottom: 1px solid; border: 1; clear: right; float: right; font-size: 95%; margin: 0 0 1em 1em; width: 260px;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #B0C4DE;">Ma Cao</th>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="background: #B0C4DE; border-top: 1px solid;"><b>Tên tiếng Trung</b></td>
</tr>
<tr>
<td style="white-space: nowrap; width: 50%;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n_ph%E1%BB%93n_th%E1%BB%83" title="Chữ Hán phồn thể">Phồn thể</a>:</td>
<td style="width: 50%;"><span lang="zh-Hant">澳門</span></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 50%;" valign="top"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3n_th%E1%BB%83" title="Giản thể">Giản thể</a>:</td>
<td style="width: 50%;"><span lang="zh-Hans">澳门</span></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 50%;" valign="top">Nghĩa:</td>
<td style="width: 50%;">cửa vịnh</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table class="toccolours collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="background: #f7f8ff; border: 0; font-size: 95%; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" colspan="2" style="background: #F9FFBC; text-align: left;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#" id="collapseButton0" style="color: #252525;">hiện</a>]</span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Chuyển tự (trang chưa được viết)">Chuyển tự</a></th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #B0C4DE; border-bottom: 1px solid; text-align: center;"><b>Khu hành chính đặc biệt Ma Cao</b></td>
</tr>
<tr>
<td style="white-space: nowrap; width: 50%;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n_ph%E1%BB%93n_th%E1%BB%83" title="Chữ Hán phồn thể">Phồn thể</a>:</td>
<td style="width: 50%;"><span lang="zh-Hant">澳門特別行政區 (hay 澳門特區)</span></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 50%;" valign="top"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3n_th%E1%BB%83" title="Giản thể">Giản thể</a>:</td>
<td style="width: 50%;"><span lang="zh-Hans">澳门特别行政区 (hay 澳门特区)</span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table class="toccolours collapsible collapsed" id="collapsibleTable1" style="background: #f7f8ff; border: 0; font-size: 95%; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" colspan="2" style="background: #F9FFBC; text-align: left;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#" id="collapseButton1" style="color: #252525;">hiện</a>]</span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chuy%E1%BB%83n_t%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Chuyển tự (trang chưa được viết)">Chuyển tự</a></th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="background: #B0C4DE; border-top: 1px solid;"><b>Tên Bồ Đào Nha</b></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 50%;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">Tiếng Bồ Đào Nha</a>:</td>
<td>Região Administrativa Especial de Macau <small>của "Khu hành chính đặc biệt Ma Cao"</small></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="background: #B0C4DE; border-top: 1px solid;"><b>Tên tiếng Việt</b></td>
</tr>
<tr>
<td style="width: 50%;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">Tiếng Việt Nam</a>:</td>
<td><span lang="vi">Áo Môn đặc biệt hành chính khu</span></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Ma Cao</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_v%C4%83n_ph%E1%BB%93n_th%E1%BB%83" title="Trung văn phồn thể">Trung văn phồn thể</a>: <span lang="zh-Hant">澳門</span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi%C3%AAn_%C3%A2m_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Phiên âm Hán-Việt">Hán-Việt</a>: <i>Áo Môn</i>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">tiếng Bồ Đào Nha</a>: <span lang="pt"><i>Macau</i></span>), cũng viết là <b>Macao</b>, là một trong hai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Đặc khu hành chính Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">khu hành chính đặc biệt</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a>, cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a>. Ma Cao nằm ở mặt tây của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_Ch%C3%A2u_Giang" title="Đồng bằng Châu Giang">đồng bằng châu thổ Châu Giang</a>, giáp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Tỉnh (Trung Quốc)">tỉnh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a> ở phía bắc và nhìn ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Đông">biển Đông</a> ở phía đông và phía nam. <sup class="reference" id="cite_ref-M475_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M475-5">[5]</a></sup> Nền kinh tế của Ma Cao phụ thuộc nhiều vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1nh_b%E1%BA%A1c" title="Đánh bạc">đánh bạc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch" title="Du lịch">du lịch</a>, song cũng tồn tại ngành sản xuất.<br />
Ma Cao nguyên là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Thuộc địa">thuộc địa</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Đế quốc Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a>
và phải chịu sự quản lý của đế quốc này từ giữa thế kỷ 16 cho đến năm
1999, và là thuộc địa hay tô giới cuối cùng của người châu Âu tại Trung
Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-7">[7]</a></sup> Các thương nhân Bồ Đào Nha lần đầu đến định cư tại Ma Cao trong thập niên 1550. Năm 1557, triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>
đã cho Bồ Đào Nha thuê Ma Cao để làm cảng giao thương. Từ đó, người Bồ
Đào Nha đã quản lý thành phố song nó vẫn nằm trong phạm vi chủ quyền của
Trung Quốc. Đến năm 1887, Ma Cao trở thành một thuộc địa của đế quốc Bồ
Đào Nha. Bồ Đào Nha đã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chuy%E1%BB%83n_giao_ch%E1%BB%A7_quy%E1%BB%81n_%C4%91%E1%BB%91i_v%E1%BB%9Bi_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Chuyển giao chủ quyền đối với Ma Cao (trang chưa được viết)">chuyển giao chủ quyền đối với Ma Cao</a> cho Trung Quốc vào ngày 20 tháng 12 năm 1999. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuy%C3%AAn_b%E1%BB%91_chung_Trung-B%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Tuyên bố chung Trung-Bồ (trang chưa được viết)">Tuyên bố chung Trung-Bồ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Luật cơ bản Ma Cao (trang chưa được viết)">Luật cơ bản Ma Cao</a> quy định rằng Ma Cao có quyền tự trị cao độ ít nhất là đến năm 2049, tức 50 năm sau ngày chuyển giao.<sup class="reference" id="cite_ref-blm_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-blm-8">[8]</a></sup><br />
Theo chính sách "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99t_qu%E1%BB%91c_gia,_hai_ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99" title="Một quốc gia, hai chế độ">một quốc gia, hai chế độ</a>", <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_v%E1%BB%A5_vi%E1%BB%87n_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Quốc vụ viện Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">chính quyền Trung ương</a>
của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa chịu trách nhiệm về các vấn đề quốc
phòng và ngoại giao của lãnh thổ, trong khi Ma Cao duy trì hệ thống
riêng của mình trên các lĩnh vực luật pháp, lực lượng cảnh sát, tiền tệ,
hải quan, nhập cư. Ma Cao tham gia nhiều tổ chức và sự kiện quốc tế
không yêu cầu các thành viên phải là các quốc gia có chủ quyền.<sup class="reference" id="cite_ref-blm_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-blm-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
Theo <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">The World Factbook</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)">CIA</a>, năm 2012, Ma Cao xếp thứ hai về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3ng_x%E1%BA%BFp_h%E1%BA%A1ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_tu%E1%BB%95i_th%E1%BB%8D_khi_sinh_theo_qu%E1%BB%91c_gia" title="Bảng xếp hạng ước lượng tuổi thọ khi sinh theo quốc gia">tuổi thọ</a> trên thế giới.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-10">[10]</a></sup> Ngoài ra, Ma Cao là một trong số ít khu vực tại châu Á có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">Chỉ số phát triển con người</a> (HDI) ở mức rất cao.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#T.E1.BB.AB_nguy.C3.AAn"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Từ nguyên</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chính quyền và chính trị</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#H.C3.A0nh_ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Hành pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#L.E1.BA.ADp_ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Lập pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#T.C6.B0_ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Tư pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">3.4</span> <span class="toctext">Quân sự</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Khí hậu</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Ch.C4.83m_s.C3.B3c_s.E1.BB.A9c_kh.E1.BB.8Fe"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chăm sóc sức khỏe</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Giao_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Giao thông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Các thành phố kết nghĩa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Ghi_ch.C3.BA"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Ghi chú</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Thư mục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.AB_nguy.C3.AAn">Từ nguyên</span></h2>
Trước khi có khu dân cư của người Bồ Đào Nha vào giữa thế kỷ 16, Ma Cao được biết đến với các tên gọi <i>Hào Kính</i> (濠鏡) hay <i>Kính Hải</i> (鏡海).<sup class="reference" id="cite_ref-M517_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M517-11">[11]</a></sup> Tên gọi <i>Macau</i> có nguồn gốc từ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mi%E1%BA%BFu_Ma_C%C3%A1c&action=edit&redlink=1" title="Miếu Ma Các (trang chưa được viết)">miếu Ma Các</a></i> (Trung văn phồn thể: <span lang="zh-Hant">媽閣廟</span>; Bính âm Quan Thoại: <i>Māgé Miào</i>; Việt bính: Maa1 Gok3 Miu6), một công trình được xây dựng vào năm 1448 để thờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_H%E1%BA%ADu_Th%C3%A1nh_m%E1%BA%ABu" title="Thiên Hậu Thánh mẫu">Ma Tổ</a> – nữ thần của thuyền viên và ngư dân. Người ta nói rằng khi các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7y_th%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Thủy thủ (trang chưa được viết)">thủy thủ</a>
Bồ Đào Nha đổ bộ lên bờ biển ngay bên ngoài miếu và hỏi tên của địa
điểm này, những người bản địa đã trả lời là "媽閣" (Bính âm Quan Thoại: <i>Māgé</i>; Việt bính: Maa1 Gok3; Hán-Việt: <i>Ma Các</i>). Sau đó, người Bồ Đào Nha đặt tên cho bán đảo là "Macau".<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Saopaulo_Chinnery.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="400" data-file-width="384" height="229" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Saopaulo_Chinnery.jpg/220px-Saopaulo_Chinnery.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Di_t%C3%ADch_Th%C3%A1nh_Phaol%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Di tích Thánh Phaolô (trang chưa được viết)">Nhà thờ Lớn Thánh Phaolô</a>, hình của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Chinnery&action=edit&redlink=1" title="George Chinnery (trang chưa được viết)">George Chinnery</a>
(1774–1852). Nhà thờ này được xây năm 1602 và bị hỏa hoạn phả hủy vào
năm 1835. Chỉ có mặt bằng đá ở phía nam là còn lại đến nay.</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1870Macao.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="240" data-file-width="360" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ac/1870Macao.jpg/220px-1870Macao.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ma Cao khoảng năm 1870</div>
</div>
</div>
Lịch sử Ma Cao có thể truy nguyên từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Nhà Tần">nhà Tần</a> (221–206 TCN), khi đó khu vực nay là Ma Cao nằm dưới quyền quản lý của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phi%C3%AAn_Ngung_huy%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Phiên Ngung huyện (trang chưa được viết)">Phiên Ngung huyện</a> thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_H%E1%BA%A3i_qu%E1%BA%ADn" title="Nam Hải quận">Nam Hải quận</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-M517_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M517-11">[11]</a></sup> Các cư dân được ghi chép đầu tiên là những người đến tị nạn tại Ma Cao trước cuộc xâm lược <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Người Mông Cổ">người Mông Cổ</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_history_in_Macau_encyclopedia-13">[13]</a></sup> Dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a> (1368–1644), có những ngư dân nhập cư đến Ma Cao từ Quảng Đông và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Ki%E1%BA%BFn" title="Phúc Kiến">Phúc Kiến</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Government_of_Portuguese_Macau_%281976-1999%29.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="900" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Flag_of_the_Government_of_Portuguese_Macau_%281976-1999%29.svg/220px-Flag_of_the_Government_of_Portuguese_Macau_%281976-1999%29.svg.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hiệu kỳ của chính phủ Ma Cao thuộc Bồ Đào Nha (1976–1999)</div>
</div>
</div>
Ma Cao đã chỉ phát triển thành một khu vực dân cư lớn khi người Bồ Đào Nha đến vào thế kỷ 16.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-14">[14]</a></sup> Năm 1513, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jorge_%C3%81lvares&action=edit&redlink=1" title="Jorge Álvares (trang chưa được viết)">Jorge Álvares</a>
trở thành người Bồ Đào Nha đầu tiên đặt chân đến Trung Quốc. Năm 1535,
các thương nhân Bồ Đào Nha đã có được quyền neo tàu ở các bến cảng của
Ma Cao và thực hiện hoạt động giao thương, mặc dù không có quyền ở trên
bờ.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-15">[15]</a></sup>
Khoảng 1552–1553, họ giành được sự cho phép tạm thời để lưu trữ hàng
hóa trên kho được dựng trên bờ, mục đích là để hàng hóa được khô ráo;<sup class="reference" id="cite_ref-F7_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-F7-16">[16]</a></sup>
họ nhanh chóng xây dựng các ngôi nhà thô sơ bằng đá quanh khu vực mà
nay được gọi là Nam Loan. Năm 1557, người Bồ Đào Nha thành lập một khu
dân cư lâu dài tại Ma Cao, trả 500 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng" title="Lạng">lạng</a> bạc mỗi năm cho tiền thuê đất.<sup class="reference" id="cite_ref-F7_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-F7-16">[16]</a></sup> Người Bồ Đào Nha tiếp tục trả tiền thuê hàng năm cho đến năm 1863 để được quyền ở tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
Năm 1564, Bồ Đao Nha là nước chế ngự giao thương giữa phương Tây với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>
và Trung Quốc. Tuy nhiên, niềm kiêu hãnh của họ đã bị giội một gáo nước
lạnh khi chứng kiến sự thờ ơ của người Trung Hoa đối với họ. Năm 1631,
người Trung Hoa hạn chế người Bồ Đào Nha giao thương tại Trung Quốc đến
cảng Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
Trong thế kỷ 17, có khoảng 5.000 nô lệ sinh sống tại Ma Cao, cùng với họ là 2.000 người Bồ Đào Nha và 20.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%C3%A1n" title="Người Hán">người Hán</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-19">[19]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-20">[20]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Do ngày càng có nhiều người Bồ Đào Nha đến định cư ở Ma Cao để tham
gia hoạt động thương mại, họ có nhu cầu về tự quản; song điều này không
thể đạt được cho đến thập niên 1840. Năm 1576, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gr%C3%AAg%C3%B4ri%C3%B4_XIII" title="Giáo hoàng Grêgôriô XIII">Giáo hoàng Grêgôriô XIII</a> đã thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_ph%E1%BA%ADn_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Giáo phận Ma Cao (trang chưa được viết)">Giáo phận Ma Cao</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-22">[22]</a></sup>
Năm 1583, người Bồ Đào Nha tại Ma Cao được cho phép thành lập một viện
nguyên lão để xử lý các vấn đề khác nhau liên quan đến những hoạt động
xã hội và kinh tế của họ dưới sự giám sát chặt chẽ của chính quyền Trung
Quốc, song điều này không có nghĩa là chuyển giao chủ quyền.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_history_in_Macau_encyclopedia-13">[13]</a></sup><br />
Ma Cao trở thành một thương cảng thịnh vương, song cùng với đó, nơi
này đã trở thành mục tiêu chinh phục của người Hà Lan trong thế kỷ 17,
song các cuộc tấn công lặp di lặp lại này đều thất bại. Ngày 24 tháng 6
năm 1622, người Hà Lan tấn công Ma Cao với hy vọng biến nơi đây thành
vùng đất do họ sở hữu, sử gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Trận Ma Cao (trang chưa được viết)">trận Ma Cao</a>.
Người Bồ Đào Nha đã đẩy lui cuộc tấn công này và người Hà Lan từ đó
không bao giờ cố gắng chinh phục Ma Cao lần nữa. Phần lớn những người
bảo vệ Ma Cao khi đó là nô lệ châu Phi, và chỉ có một vài binh sĩ và
linh mục người Bồ Đào Nha. Thuyền trưởng Kornelis Reyerszoon là chỉ huy
của 800 tinh binh xâm lược người Hà Lan.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-23">[23]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-24">[24]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-25">[25]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-26">[26]</a></sup>
Tổng đốc Hà Lan Jan Coen đã nói sau khi bị đánh bại rằng "Các nô lệ của
Bồ Đào Nha tại Ma Cao phục vụ họ rất tốt và trung thành, rằng đó là
những người đã đánh bại và đuổi người của ta đi vào năm ngoái", và
"Người của ta nhìn thấy rất ít người Bồ Đào Nha" trong trận chiến.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-27">[27]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-28">[28]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-29">[29]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-30">[30]</a></sup><br />
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Nha_phi%E1%BA%BFn" title="Chiến tranh Nha phiến">Chiến tranh Nha phiến</a> (1839–42), Bồ Đào Nha chiếm đóng hai đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A3ng_T%E1%BB%AD" title="Đãng Tử">Đãng Tử</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_Ho%C3%A0n" title="Lộ Hoàn">Lộ Hoàn</a> tương ứng vào các năm 1851 và 1864. Ngày 1 tháng 12 năm 1887, triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a> và chính phủ Bồ Đào Nha đã ký kết <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81u_%C6%B0%E1%BB%9Bc_H%C3%B2a_h%E1%BA%A3o_v%C3%A0_Th%C3%B4ng_th%C6%B0%C6%A1ng_Trung-B%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Điều ước Hòa hảo và Thông thương Trung-Bồ (trang chưa được viết)">Điều ước Hòa hảo và Thông thương Trung-Bồ</a>,
theo đó Trung Quốc nhượng quyền "chiếm giữ và cai trị vĩnh viễn Ma Cao
cho Bồ Đào Nha" tuân theo các bản tuyên bố của Nghị định thư Lisboa. Bồ
Đào Nha sẽ có nghĩa vụ "không bao giờ chuyển nhượng Ma Cao khi không có
thỏa thuận trước với Trung Quốc", do đó đảm bảo rằng đàm phán giữa Bồ
Đào Nha và Pháp (đối với khả năng đổi Ma Cao và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Guinea_thu%E1%BB%99c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha&action=edit&redlink=1" title="Guinea thuộc Bồ Đào Nha (trang chưa được viết)">Guinea thuộc Bồ Đào Nha</a> với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Congo_thu%E1%BB%99c_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Congo thuộc Pháp (trang chưa được viết)">Congo thuộc Pháp</a>)
hoặc với các quốc gia khác sẽ không tiến triển – vì vậy mà các lợi ích
thương mại của Anh Quốc được bảo đảm; Ma Cao chính thức trở thành một
lãnh thổ dưới quyền cai trị của Bồ Đào Nha.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_history_in_Macau_encyclopedia-13">[13]</a></sup><br />
Năm 1928, chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c_Qu%E1%BB%91c_D%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Quốc Quốc Dân Đảng">Quốc Dân đảng</a> đã thông báo chính thức cho Bồ Đào Nha rằng họ hủy bỏ Điều ước Hòa hảo và Thông thương;<sup class="reference" id="cite_ref-M518_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M518-31">[31]</a></sup>
Hai bên ký kết một điều ước Hữu nghị và Thông thương Trung-Bồ mới để
thay thế điều ước bị bãi bỏ. Ngoại trừ một vài quy định liên quan đến
nguyên tắc thuế quan và các vấn đề liên quan đến thương mại, điều ước
mới không làm thay đổi chủ quyền của Ma Cao và quyền cai trị của Bồ Đào
Nha tại Ma Cao vẫn không thay đổi.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>, không giống như trường hợp của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Timor_thu%E1%BB%99c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha&action=edit&redlink=1" title="Timor thuộc Bồ Đào Nha (trang chưa được viết)">Timor thuộc Bồ Đào Nha</a>
khi bị Nhật Bản chiếm đóng cùng với Timor thuộc Hà Lan vào năm 1942,
người Nhật tôn trọng tính trung lập của Bồ Đào Nha tại Ma Cao. Như vậy,
Ma Cao đã có một thời gian ngắn ngủi đạt được thịnh vượng về kinh tế khi
là cảng trung lập duy nhất ở Nam Trung Quốc, sau khi Nhật Bản chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a>. Tháng 8 năm 1943, quân Nhật bắt giữ tàu <i>Sian</i>
của Anh tại Ma Cao và giết chết khoảng 20 lính bảo vệ. Trong tháng tiếp
theo, họ yêu cầu thiết lập chế độ "cố vấn" Nhật để thay thế chiếm đóng
quân sự. Kết quả là Ma Cao trở thành vùng bảo hộ ảo của người Nhật.<br />
Khi phát hiện ra việc Ma Cao trung lập đang có kế hoạch bán nhiên liệu hàng không cho Nhật Bản, chiến đấu cơ Hoa Kỳ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USS_Enterprise_%28CV-6%29" title="USS Enterprise (CV-6)">USS <i>Enterprise</i></a>
đã ném bom và bắn phá nhà chứa máy bay của Trung tâm Hàng không Hải
quân vào ngày 16 tháng 1 năm 1945 để triệt phá nguyên liệu. Hoa Kỳ cũng
tiến hành không kích vào các mục tiêu ở Ma Cao vào các ngày 25 tháng 2
và 11 tháng 6 1945. Sau khi chính phủ Bồ Đào Nha kháng nghị, vào năm
1950, Hoa Kỳ đã trả 20.255.952 Đô la Mỹ cho chính phủ Bồ Đào Nha.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-33">[33]</a></sup> Sự thống trị của Nhật Bản kết thúc vào tháng 8 năm 1945 với việc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BA%A7u_h%C3%A0ng" title="Nhật Bản đầu hàng">họ đầu hàng</a>.<br />
Sau khi Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thành lập vào năm 1949, chính phủ
Bắc Kinh tuyên bố Điều ước Hữu nghị và Thông thương Trung-Bồ là một "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_b%E1%BA%A5t_b%C3%ACnh_%C4%91%E1%BA%B3ng" title="Hiệp ước bất bình đẳng">điều ước bất bình đẳng</a>"
do ngoại quốc áp đặt đối với Trung Quốc. Tuy nhiên, chính quyền Bắc
Kinh đã không sẵn sàng để giải quyết, và duy trì "nguyên trạng" cho đến
một thời gian thích hợp hơn.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-34">[34]</a></sup><br />
Dưới ảnh hưởng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_v%C4%83n_h%C3%B3a" title="Cách mạng văn hóa">Cách mạng Văn hóa</a>
tại Trung Quốc đại lục và tâm trạng bất mãn rộng rãi với chính phủ Bồ
Đào Nha, các cuộc bạo động đã nổ ra ở Ma Cao vào năm 1966. Nghiêm trọng
nhất là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_3_th%C3%A1ng_12&action=edit&redlink=1" title="Sự kiện 3 tháng 12 (trang chưa được viết)">sự kiện 3 tháng 12</a>", với 6 người bị giết và hơn 200 người bị thương.<sup class="reference" id="cite_ref-12-3_incident_in_Macau_encyclopedia_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-12-3_incident_in_Macau_encyclopedia-35">[35]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Lo_Shiu-hing_36-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Lo_Shiu-hing-36">[36]</a></sup> Ngày 28 tháng 1 năm 1967, chính phủ Bồ Đào Nha đã đưa ra một lời xin lỗi chính thức.<br />
Ngay sau khi chế độ độc tài tại Bồ Đào Nha bị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_hoa_C%E1%BA%A9m_ch%C6%B0%E1%BB%9Bng&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng hoa Cẩm chướng (trang chưa được viết)">lật đổ</a>
vào năm 1974 tại Lisboa, chính phủ mới của Bồ Đào Nha đã xác định rằng
nước này sẽ từ bỏ toàn bộ các thuộc địa hải ngoại của mình. Năm 1976,
chính phủ Lisboa tái định nghĩa Ma Cao là một "lãnh thổ Trung Quốc nằm
dưới sự quản lý của Bồ Đào Nha" và trao cho Ma Cao quyền tự trị ở mức độ
lớn về hành chính, tài chính và kinh tế. Ba năm sau, Bồ Đào Nha và
Trung Quốc đồng thuận xem Ma Cao là "một lãnh thổ Trung Quốc nằm dưới sự
quản lý (tạm thời) của Bồ Đào Nha".<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_history_in_Macau_encyclopedia-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-37">[37]</a></sup>
Chính quyền Trung Quốc và Bồ Đào Nha khởi đầu đàm phán về vấn đề Ma Cao
vào tháng 6 năm 1986. Hai bên ký kết Tuyên bố chung Trung-Bồ vào năm
sau, theo đó Ma Cao sẽ trở thành một đặc khu hành chính của Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-38">[38]</a></sup> Chính phủ Trung Quốc chính thức tiếp nhận chủ quyền đối với Ma Cao vào ngày 20 tháng 12 năm 1999.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-39">[39]</a></sup>
Từ sau khi trở về với Trung Quốc, kinh tế Ma Cao tiếp tục thịnh vượng
với sự tăng trưởng liên tục của du lịch từ Trung Quốc đại lục và xây mới
các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B2ng_b%E1%BA%A1c" title="Sòng bạc">casino</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính quyền và chính trị</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%E7%89%B9%E9%A6%96%E8%BE%A6.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2165" data-file-width="3875" height="123" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/%E7%89%B9%E9%A6%96%E8%BE%A6.jpg/220px-%E7%89%B9%E9%A6%96%E8%BE%A6.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trụ sở chính quyền Ma Cao, trước đây là Tòa Tổng đốc cho đến năm 1999.</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Almacau.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1728" data-file-width="2304" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Almacau.JPG/220px-Almacau.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tòa nhà văn phòng của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_L%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p_Khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Hội Lập pháp Khu hành chính đặc biệt Ma Cao (trang chưa được viết)">Hội Lập pháp Khu hành chính đặc biệt Ma Cao</a>.</div>
</div>
</div>
Tuyên bố chung Trung-Bồ và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_C%C6%A1_b%E1%BA%A3n_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Luật Cơ bản Ma Cao (trang chưa được viết)">Luật Cơ bản Ma Cao</a>, hiến pháp Ma Cao do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Đại hội đại biểu Nhân dân toàn quốc (Trung Quốc)">Đại hội đại biểu Nhân dân toàn quốc</a>
ban hành vào năm 1993, xác định rằng hệ thống kinh tế, lối sống, quyền,
và tự do của Ma Cao sẽ được duy trì không thay đổi ít nhất là 50 năm
sau khi chủ quyền của khu vực được chuyển giao về Trung Quốc vào năm
1999.<sup class="reference" id="cite_ref-blm_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-blm-8">[8]</a></sup> Theo phương châm "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99t_qu%E1%BB%91c_gia,_hai_ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99" title="Một quốc gia, hai chế độ">Một quốc gia, hai chế độ</a>", Ma Cao được hưởng một quyền tự trị cao độ trên tất cả các lĩnh vực ngoại trừ quốc phòng và các vấn đề ngoại giao.<sup class="reference" id="cite_ref-blm_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-blm-8">[8]</a></sup>
Các quan chức Ma Cao, chứ không phải là quan chức Cộng hòa Nhân dân
Trung Hoa, sẽ điều hành Ma Cao bằng cách sử dụng riêng biệt các quyền
lập pháp, hành pháp và tư pháp, cũng như quyền phân xử cuối cùng.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-40">[40]</a></sup> Ma Cao duy trì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pataca_Macau" title="Pataca Macau">tiền tệ</a>, lãnh thổ hải quan, kiểm soát nhập cư và ranh giới, và lực lượng cảnh sát riêng biệt.<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-41">[41]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-42">[42]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0nh_ph.C3.A1p">Hành pháp</span></h3>
Đứng đầu chính quyền Ma Cao là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_quan_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Trưởng quan hành chính Ma Cao (trang chưa được viết)">trưởng quan hành chính</a>,
người này được chính phủ Trung ương tại Bắc Kinh bổ nhiệm theo tiến cử
của một ủy ban bầu cử, tổ chức này có ba trăm thành viên, được các đoàn
thể và cộng đồng bổ nhiệm. Việc tiến cử được thực hiện bằng một cuộc bầu
cử trong khuôn khổ ủy ban.<sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-43">[43]</a></sup> Nội các của trưởng quan hành chính bao gồm năm viên chức chính sách và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Hội hành chính khu hành chính đặc biệt Ma Cao (trang chưa được viết)">Hội hành chính</a> bao gồm từ 7 đến 11 thành viên làm nhiệm vụ cố vấn.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">[44]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_H%E1%BA%ADu_Hoa" title="Hà Hậu Hoa">Hà Hậu Hoa</a>, một lãnh đạo cộng đồng và nguyên là một chủ ngân hàng, là trưởng quan đầu tiên của khu hành chính đặc biệt Ma Cao, thay thế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vasco_Joaquim_Rocha_Vieira&action=edit&redlink=1" title="Vasco Joaquim Rocha Vieira (trang chưa được viết)">Tổng đốc Vasco Rocha Vieira</a> vào nửa đêm ngày 20 tháng 12 năm 1999. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%B4i_Th%E1%BA%BF_An" title="Thôi Thế An">Thôi Thế An</a> là trưởng quan đương nhiệm của Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-45">[45]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BA.ADp_ph.C3.A1p">Lập pháp</span></h3>
Cơ quan lập pháp của Ma Cao là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_L%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p_Khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Hội Lập pháp Khu hành chính đặc biệt Ma Cao (trang chưa được viết)">Hội Lập pháp</a>,
một cơ cấu gồm 29 thành viên trong đó có 12 thành viên được bầu trực
tiếp, 10 thành viên được bầu gián tiếp đại diện cho các "khu vực bầu cử
chức năng" và 10 thành viên do trưởng quan bổ nhiệm.<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-46">[46]</a></sup> Bất kỳ thường trú nhân nào đủ hoặc trên 18 tuổi đều có đủ điều kiện bỏ phiếu trong các cuộc bầu cử trực tiếp.<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-47">[47]</a></sup>
Bầu cử gián tiếp giới hạn trong các tổ chức đã đăng ký được gọi là "cử
tri đoàn thể" và một ủy ban gồm 300 thành viên rút ra từ các nhóm khu
vực, tổ chức đô thị và các cơ quan của chính phủ Trung ương.<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-48">[48]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C6.B0_ph.C3.A1p">Tư pháp</span></h3>
Khuôn khổ ban đầu của hệ thống luật pháp Ma Cao dựa phần lớn vào luật
pháp Bồ Đào Nha hay hệ thống luật dân sự Bồ Đào Nha, nó vẫn được duy
trì sau năm 1999. Ma Cao có hệ thống tư pháp độc lập của mình với một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1p_vi%E1%BB%87n_chung_th%E1%BA%A9m_Khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Pháp viện chung thẩm Khu hành chính đặc biệt Ma Cao (trang chưa được viết)">pháp viện chung thẩm</a>.
Một ủy ban lựa chọn ra các thẩm phán và những người này được trưởng
quan bổ nhiệm. Các thẩm phán ngoại quốc có thể phụng sự tại các tòa án.<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-49">[49]</a></sup><br />
Ma Cao có một hệ thống tòa án ba cấp: Pháp viện đệ nhất thẩm, pháp viện cấp trung và pháp viện chung thẩm.<sup class="reference" id="cite_ref-Legal_System_of_Macau_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Legal_System_of_Macau-50">[50]</a></sup>
Trong tháng 2 năm 2009, Hội Lập pháp đã thông qua một dự luật an ninh
dựa trên cơ sở điều luật an ninh đã bị rút lại trước đó ở Hồng Kông.<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-51">[51]</a></sup>
Những người ủng hộ dân chủ lo ngại rằng phạm vi mở rộng quá mức của
điều luật này sẽ dẫn đến lạm dụng, lo lắng này được tăng thêm sau khi
một số ủng hộ viên dân chủ nổi bật của Hồng Kông đã bị từ chối cho nhập
cảnh vào Ma Cao trong thời gian thông qua dự luật.<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-52">[52]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Quân sự</span></h3>
Dưới quyền cai trị của Bồ Đào Nha, Ma Cao thường được sử dụng làm một căn cứ viễn chinh đến Nhật Bản và các khu vực khác tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a>
từ thế kỷ 16 trở đi, người Bồ Đào Nha cũng duy trì một đơn vị đồn trú
hùng mạnh, chủ yếu để đẩy lùi các cuộc tấn công của Hà Lan và Trung Quốc
đại lục. Tuy nhiên, từ khi những người Anh đồng minh đến định cư tại
Hồng Kông, sự cần thiết phải duy trì sự hiện diện mạnh mẽ tại Ma Cao đã
trở nên mờ nhạt đối với người Bồ Đào Nha, cuối cùng chấm dứt vào năm
1974. Năm 1999, khi được bàn giao Ma Cao, nhà nước cộng sản đã thiết lập
một đơn vị đồn trú đáng kể tại Ma Cao, ngoài ra họ cũng có các đơn vị
quân sự lớn đóng quân tại Chu Hải lân cận.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
Ma Cao nằm cách 60 kilômét (37 mi) về phía tây nam của Hồng Kông và cách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a> 145 kilômét (90 mi). Ma Cao có 41 kilômét (25 mi) đường bờ biển, song chỉ có 310 mét (1.000 ft) ranh giới trên bộ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-M475_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M475-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Asiarooms_53-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Asiarooms-53">[53]</a></sup> Ma Cao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Ma_Cao" title="Bán đảo Ma Cao">bán đảo Ma Cao</a> cùng hai đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A3ng_T%E1%BB%AD" title="Đãng Tử">Đãng Tử</a> (Taipa) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_Ho%C3%A0n" title="Lộ Hoàn">Lộ Hoàn</a> (Coloane), song hai đảo này ngày nay đã được nối với nhau thông qua một vùng đất lấn biển được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_%C4%90%C3%A3ng_Th%C3%A0nh" title="Lộ Đãng Thành">Lộ Đãng Thành</a> (Cotai). Bán đảo Ma Cao được thành hình từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%ADa_s%C3%B4ng" title="Cửa sông">cửa sông</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Giang_%28s%C3%B4ng_Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Châu Giang (sông Trung Quốc)">Châu Giang</a> ở phía đông và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Giang_%28s%C3%B4ng_Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Tây Giang (sông Trung Quốc)">Tây Giang</a> ở phía tây.<sup class="reference" id="cite_ref-Asiarooms_53-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Asiarooms-53">[53]</a></sup> Ma Cao giáp với đặc khu kinh tế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_H%E1%BA%A3i" title="Châu Hải">Chu Hải</a> tại Trung Quốc đại lục. Cửa khẩu chính giữa Ma Cao và phần còn lại của Trung Quốc là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Portas_do_Cerco&action=edit&redlink=1" title="Portas do Cerco (trang chưa được viết)">Portas do Cerco</a> (Quan Áp) ở phía Ma Cao, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ADa_kh%E1%BA%A9u_C%E1%BB%A7ng_B%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Cửa khẩu Củng Bắc (trang chưa được viết)">cửa khẩu Củng Bắc</a> bên phía Chu Hải.<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-54">[54]</a></sup><br />
Bán đảo Ma Cao nguyên cũng là một hòn đảo, song về sau đã xuất hiện
dải cát nối với lục địa và nó dần phát triển thành một eo đất hẹp, biến
Ma Cao thành một bán đảo. Hoạt động cải tạo đất trong thế kỷ 17 đã biến
Ma Cao thành một bán đảo với địa hình bằng phẳng, mặc dù vùng đất ban
đầu vẫn có rất nhiều đồi dốc.<sup class="reference" id="cite_ref-Asiarooms_53-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Asiarooms-53">[53]</a></sup> Điệp Thạch Đường Sơn (疊石塘山)/Alto de Coloane là điểm cao nhất tại Ma Cao, với cao độ 170,6 mét (559,7 ft).<sup class="reference" id="cite_ref-M475_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-M475-5">[5]</a></sup> Với mật độ đô thị hóa dày đặc, Ma Cao không có đất canh tác, đồng cỏ, rừng hay đất rừng.<br />
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau-CIA_WFB_Map.png"><img alt="" data-file-height="352" data-file-width="328" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Macau-CIA_WFB_Map.png/186px-Macau-CIA_WFB_Map.png" width="186" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Bản đồ Ma Cao, thể hiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Ma_Cao" title="Bán đảo Ma Cao">bán đảo Ma Cao</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A3ng_T%E1%BB%AD" title="Đãng Tử">Đãng Tử</a> (Taipa) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_Ho%C3%A0n" title="Lộ Hoàn">Lộ Hoàn</a> (Coloane).<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 48.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_peninsula.jpg"><img alt="" data-file-height="425" data-file-width="640" height="133" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Macau_peninsula.jpg/200px-Macau_peninsula.jpg" width="200" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Bán đảo Ma Cao.<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 40px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_Penha_Hill.jpg"><img alt="" data-file-height="1536" data-file-width="2048" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Macau_Penha_Hill.jpg/200px-Macau_Penha_Hill.jpg" width="200" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cảnh quan Tây Vọng Dương Sơn tại Ma Cao.<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 48.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_viewed_from_Macau_Museum_-_20100923.jpg"><img alt="" data-file-height="2592" data-file-width="3888" height="133" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Macau_viewed_from_Macau_Museum_-_20100923.jpg/200px-Macau_viewed_from_Macau_Museum_-_20100923.jpg" width="200" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Quang cảnh nhìn từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Ma_Cao" title="Bảo tàng Ma Cao">Bảo tàng Ma Cao</a>.<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Khí hậu</span></h3>
Ma Cao có một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_c%E1%BA%ADn_nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi_%E1%BA%A9m" title="Khí hậu cận nhiệt đới ẩm">khí hậu cận nhiệt đới ẩm</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i_kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_K%C3%B6ppen" title="Phân loại khí hậu Köppen">Köppen</a> <i>Cwa</i>), với ẩm độ tương đối trung bình từ 75% đến 90%.<sup class="reference" id="cite_ref-aaa_55-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-aaa-55">[55]</a></sup> Tương tự như phần lớn miền Nam Trung Quốc, khí hậu Ma Cao thay đổi theo mùa do ảnh hưởng từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%B3_m%C3%B9a" title="Gió mùa">gió mùa</a>,
và sự khác biệt của nhiệt độ và ẩm độ giữa mùa hè và mùa đông là đáng
chú ý, mặc dù không phải là lớn nhất tại Trung Quốc. Nhiệt độ trung bình
tại Ma Cao là 22,7 °C (72,9 °F).<sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-56">[56]</a></sup>
Tháng bảy là tháng nóng nhất với nhiệt độ trung bình là 28,9 °C
(84,0 °F). Tháng mát nhất là tháng giêng với nhiệt độ trung bình là
14,5 °C (58,1 °F).<sup class="reference" id="cite_ref-aaa_55-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-aaa-55">[55]</a></sup><br />
Nằm trên bờ biển phía nam Trung Quốc, Ma Cao có lượng mưa phong phú,
với lượng mưa trung bình năm là 2.120 milimét (83 in). Tuy nhiên, mùa
đông chủ yếu là khô hanh do ảnh hưởng từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81p_cao_Siberi&action=edit&redlink=1" title="Áp cao Siberi (trang chưa được viết)">áp cao Siberi</a>.
Mùa thu ở Ma Cao kéo dài từ tháng 10 đến tháng 11, có thời tiết nắng và
ấm với ẩm độ thấp. Mùa đông kéo dài từ tháng 12 đến đầu tháng 3 với
thời tiết thường ôn hòa và hầu hết thời gian nhiệt độ ở mức trên 13 °C,
mặc dù đôi lúc cũng có thể xuống dưới 8 °C. Ẩm độ bắt đầu tăng lên từ
cuối tháng 3. Mùa hè có thời tiết từ rất ấm đến nóng và thường lên mức
trên 30 °C vào ban ngày. Theo sau thời tiết nóng nực là các cơn mưa lớn,
dông và thi thoảng là bão nhiệt đới.<sup class="reference" id="cite_ref-aaa_55-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-aaa-55">[55]</a></sup><br />
<center style="border: 1px solid #000000; clear: both; margin-top: 15px; padding: 4px;">
<table cellpadding="0" cellspacing="1" style="background: #EFEFEF; border: 5px solid #EFEFEF; font-size: 86%; width: 90%;">
<caption><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nuvola_apps_kweather.svg"><img alt="Nuvola apps kweather.svg" data-file-height="419" data-file-width="419" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e3/Nuvola_apps_kweather.svg/20px-Nuvola_apps_kweather.svg.png" width="20" /></a> <b>Khí hậu Ma Cao (1971-2000)</b></caption>
<tbody>
<tr>
<th height="17" style="background: #EFEFEF; color: black;">Tháng</th>
<th abbr="January" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">1</th>
<th abbr="February" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">2</th>
<th abbr="March" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">3</th>
<th abbr="April" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">4</th>
<th abbr="May" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">5</th>
<th abbr="June" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">6</th>
<th abbr="July" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">7</th>
<th abbr="August" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">8</th>
<th abbr="September" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">9</th>
<th abbr="October" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">10</th>
<th abbr="November" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">11</th>
<th abbr="December" style="background: #EFEFEF; color: black;" width="6%">12</th>
<th style="background: #EFEFEF; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black;" width="8%">Năm</th>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Cao kỷ lục <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #FF3C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">29.1 (84)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.2 (86)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">31.5 (89)</td>
<td style="background: #FF1400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">35.3 (96)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">37.5 (100)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">36.9 (98)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">38.9 (102)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">38.5 (101)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">38.1 (101)</td>
<td style="background: #FF0000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">36.0 (97)</td>
<td style="background: #FF1400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">34.2 (94)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.0 (86)</td>
<td style="background: #FF0000; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">38,9 (102)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Trung bình tối cao <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #FF9900; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">17.7 (64)</td>
<td style="background: #FF9900; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">17.7 (64)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">20.7 (69)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">24.5 (76)</td>
<td style="background: #FF3C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">28.1 (83)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.3 (87)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">31.5 (89)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">31.2 (88)</td>
<td style="background: #FF2800; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">30.0 (86)</td>
<td style="background: #FF3C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">27.4 (81)</td>
<td style="background: #FF6400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">23.4 (74)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">19.6 (67)</td>
<td style="background: #FF5000; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">25,2 (77)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Trung bình tối thấp <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">12.2 (54)</td>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">13.1 (56)</td>
<td style="background: #FF9900; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">16.2 (61)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">20.2 (68)</td>
<td style="background: #FF6400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">23.5 (74)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">25.7 (78)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">26.3 (79)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">26.0 (79)</td>
<td style="background: #FF5000; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">24.9 (77)</td>
<td style="background: #FF6400; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">22.3 (72)</td>
<td style="background: #FF9900; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">17.8 (64)</td>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">13.8 (57)</td>
<td style="background: #FF8C00; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">20,2 (68)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Thấp kỷ lục <span style="font-weight: normal;">°C (°F)</span></th>
<td style="background: #C8DCF0; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">-1.8 (29)</td>
<td style="background: #FFFFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">0.4 (33)</td>
<td style="background: #FFFFCC; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">3.2 (38)</td>
<td style="background: #FFFF99; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">8.5 (47)</td>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">13.8 (57)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">18.5 (65)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">19.3 (67)</td>
<td style="background: #FF8C00; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">19.0 (66)</td>
<td style="background: #FFA500; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">13.2 (56)</td>
<td style="background: #FFCC66; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">9.5 (49)</td>
<td style="background: #FFFFCC; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">5.0 (41)</td>
<td style="background: #FFFFFF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">0.0 (32)</td>
<td style="background: #C8DCF0; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">-1,8 (29)</td>
</tr>
<tr>
<th height="16;" style="background: #EFEFEF; color: black;">Lượng mưa <span style="font-weight: normal;">mm (inch)</span></th>
<td style="background: #B4C8FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">32.4 (1.3)</td>
<td style="background: #8CA0FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">58.8 (2.3)</td>
<td style="background: #5064FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">82.7 (3.3)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">217.4 (8.6)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">361.9 (14.2)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">339.7 (13.4)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">300.0 (11.8)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">351.7 (13.8)</td>
<td style="background: #000064; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">194.2 (7.6)</td>
<td style="background: #1428FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">116.9 (4.6)</td>
<td style="background: #A0B4FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">42.6 (1.7)</td>
<td style="background: #B4C8FF; color: black; font-size: 85%; text-align: center;">35.2 (1.4)</td>
<td style="background: #000064; border-left-width: medium; border-left: 4px solid #EFEFEF; color: white; font-size: 85%; text-align: center;">2.133,4 (84)</td>
</tr>
</tbody></table>
<center style="font-size: 86%;">
<b>Nguồn</b>: <a class="external text" href="http://www.smg.gov.mo/ccaa/climate/fc_climate.htm" rel="nofollow">澳門地球物理暨氣象局</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_6" title="1 tháng 6">1 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a>.</center>
</center>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-style" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<img alt="Appointment.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Appointment.svg/40px-Appointment.svg.png" width="40" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Thông tin ở đây có thể đã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:B%C3%A0i_l%E1%BB%97i_th%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Wikipedia:Bài lỗi thời (trang chưa được viết)">lỗi thời</a> hay không còn chính xác nữa.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Nếu biết thông tin mới cho trang này, xin bạn giúp <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ma_Cao&action=edit">cập nhật</a>. Xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn:Ma_Cao" title="Thảo luận:Ma Cao">trang thảo luận</a> để có thêm thông tin.</span> </span></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellpadding="1" style="border-collapse: collapse; border: 1px #bbbbbb solid; float: right; font-size: 90%; margin: 0em 1em 1em 0em;">
<tbody>
<tr align="center" bgcolor="salmon">
<th colspan="3">Dân cư phân theo<br />
nghề nghiệp năm 2007<sup class="reference" id="cite_ref-DSEC_57-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-DSEC-57">[57]</a></sup></th>
</tr>
<tr align="center" bgcolor="lightsalmon">
<td>Nghề nghiệp</td>
<td>Con số</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Quan chức/quản lý cấp cao</td>
<td>14.600</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Chuyên gia</td>
<td>9.900</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Kỹ thuật viên</td>
<td>28.100</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Nhân viên văn phòng</td>
<td>83.700</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Nhân viên dịch vụ và bán hàng</td>
<td>63.200</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Lao động nông nghiệp/ngư nghiệp</td>
<td>800</td>
</tr>
<tr align="center">
<td>Lao động thủ công và tương tự</td>
<td>33.700</td>
</tr>
</tbody></table>
Nền kinh tế Ma Cao dựa phần lớn vào du lịch. Các hoạt động kinh tế
lớn khác tại Ma Cao là sản xuất xuất khẩu phụ tùng dệt may và quần áo,
ngân hàng và các dịch vụ tài chính khác.<sup class="reference" id="cite_ref-C12_58-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-C12-58">[58]</a></sup>
Ngành công nghiệp quần áo chiếm khoảng ba phần tư kim ngạch xuất khẩu
của Ma Cao, và các ngành công nghiệp đánh bạc, du lịch và khoản đãi ước
tính đóng góp trên 50% GDP của Ma Cao, và 70% thu nhập của chính quyền
Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">[44]</a></sup><br />
Ma Cao là một thành viên sáng lập của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Tổ chức Thương mại Thế giới">WTO</a> và duy trì quan hệ kinh tế và thương mại đầy đủ với trên 120 quốc gia và khu vực, đặc biệt là với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Liên minh châu Âu">Liên minh châu Âu</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_n%C3%B3i_ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha&action=edit&redlink=1" title="Cộng đồng các quốc gia nói tiếng Bồ Đào Nha (trang chưa được viết)">các quốc gia nói tiếng Bồ Đào Nha</a>; Ma Cao cũng là một thành viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Quỹ Tiền tệ Quốc tế">IMF</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-CIA_factbook_59-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-CIA_factbook-59">[59]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Ngân hàng Thế giới">Ngân hàng Thế giới</a> phân loại Ma Cao là một nền kinh tế có thu nhập cao<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-60">[60]</a></sup>
và GDP bình quân đầu người của khu vực đạt 28.436 Đô la Mỹ vào năm
2006. Sau khi Ma Cao được bàn giao về Trung Quốc vào năm 1999, số du
khách từ đại lục đã gia tăng nhanh chóng do Trung Quốc tiến hành nới
lỏng hạn chế đi lại. Việc Ma Cao tiến hành tự do hóa ngành công nghiệp
đánh bạc vào năm 2001 đã đem đến một dòng vốn đầu tư đáng kể, tỷ lệ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%83ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_kinh_t%E1%BA%BF" title="Tăng trưởng kinh tế">tăng trưởng kinh tế</a> bình quân trong giai đoạn từ 2001 đến 2006 là xấp xỉ 13,1% mỗi năm.<sup class="reference" id="cite_ref-AMCMstat_61-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-AMCMstat-61">[61]</a></sup><br />
Trong một báo cáo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Du_l%E1%BB%8Bch_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Tổ chức Du lịch Thế giới">Tổ chức Du lịch Thế giới</a> về du lịch quốc tế năm 2006, Ma Cao xếp hạng 21 về số du khách và xếp thứ 24 về thu nhập từ du lịch.<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-62">[62]</a></sup>
Từ con số 9,1 triệu du khách trong năm 2000, số lượt khách đến Ma Cao
đã tăng lên 18,7 triệu vào năm 2005 và 22 triệu vào năm 2006,<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-63">[63]</a></sup> với trên 50% lượt khách đến từ Trung Quốc đại lục và 30% đến từ Hồng Kông.<br />
Ngành công nghiệp đánh bạc tại Ma Cao bắt đầu vào năm 1962, khi đó ngành này chỉ bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sociedade_de_Turismo_e_Divers%C3%B5es_de_Macau&action=edit&redlink=1" title="Sociedade de Turismo e Diversões de Macau (trang chưa được viết)">Sociedade de Turismo e Diversões de Macau</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_H%E1%BB%93ng_S%C3%A2n" title="Hà Hồng Sân">Hà Hồng Sân</a>
(何鴻燊, Stanley Ho) điều hành theo một giấy phép độc quyền của chính phủ.
Sự độc quyền chấm dứt vào năm 2002 và một vài chủ casino từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B_Las_Vegas" title="Vùng đô thị Las Vegas">Las Vegas</a> đã nỗ lực tiến vào thị trường đánh bạc của Ma Cao. Với việc mở cửa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sands_Macao&action=edit&redlink=1" title="Sands Macao (trang chưa được viết)">Sands Macao</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-sands_64-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-sands-64">[64]</a></sup> vào năm 2004 và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wynn_Macau&action=edit&redlink=1" title="Wynn Macau (trang chưa được viết)">Wynn Macau</a> vào năm 2006,<sup class="reference" id="cite_ref-65"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-65">[65]</a></sup> doanh thu đánh bạc từ các casino của Ma Cao đã trở nên rất phát đạt.<sup class="reference" id="cite_ref-66"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-66">[66]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-67">[67]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-68">[68]</a></sup> Năm 2007, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Venetian_Macau&action=edit&redlink=1" title="Venetian Macau (trang chưa được viết)">Venetian Macau</a>, khi đó là công trình lớn thứ hai thế giới về không gian sàn, đã mở cửa cho công chúng, theo sau là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=MGM_Grand_Macau&action=edit&redlink=1" title="MGM Grand Macau (trang chưa được viết)">MGM Grand Macau</a>. Doanh thu của ngành đánh bạc đã biến Ma Cao thành thị trường casino hàng đầu thế giới, vượt qua Las Vegas.<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-69">[69]</a></sup>
Đầu thập niên 2010, Ma Cao cũng tăng cường các hoạt động biểu diễn và
giải trí cùng với kinh doanh đánh bạc, bao gồm chương trình biểu diễn
nổi tiếng House of Dancing Water,<sup class="reference" id="cite_ref-70"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-70">[70]</a></sup> các buổi hòa nhạc, triển lãm thương mại và nghệ thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-71">[71]</a></sup><br />
Ma Cao là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_t%C3%A0i_ch%C3%ADnh_ngo%C3%A0i_kh%C6%A1i&action=edit&redlink=1" title="Trung tâm tài chính ngoài khơi (trang chưa được viết)">trung tâm tài chính ngoài khơi</a>, một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_thu%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Thiên đường thuế (trang chưa được viết)">thiên đường thuế</a>, và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3ng_t%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" title="Cảng tự do (trang chưa được viết)">cảng tự do</a> với việc không có chế độ quản lý ngoại hối.<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-72">[72]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-73">[73]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-74">[74]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Cục quản lý Tiền tệ Ma Cao (trang chưa được viết)">Cục quản lý Tiền tệ Ma Cao</a> điều hòa tài chính ngoài khơi,<sup class="reference" id="cite_ref-75"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-75">[75]</a></sup> trong khi Viện Thương mại và Xúc tiến đầu tư Ma Cao quy định việc đầu tư tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-76">[76]</a></sup> Năm 2007, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moody%27s_Investors_Service&action=edit&redlink=1" title="Moody's Investors Service (trang chưa được viết)">Moody's Investors Service</a>
đã nâng xếp hạng quản lý nội và ngoại tệ của Ma Cao lên 'Aa3' từ 'A1',
rằng nền tảng tài chính vững chắc của chính quyền Ma Cao giống như một
chủ nợ ròng lớn. Cơ quan đánh giá cũng nâng hạng trần tiền gửi ngoại tệ
của Ma Cao đến 'Aa3' từ 'A1'.<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-77">[77]</a></sup><br />
Theo quy định của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Luật cơ bản Ma Cao (trang chưa được viết)">Luật cơ bản Ma Cao</a>,
chính quyền Ma Cao phải tuân theo nguyên tắc giữ chi tiêu ở trong giới
hạn các khoản thu khi lập ngân sách của mình, và cố gắng để đạt được một
sự cân bằng tài chính, tránh thâm hụt ngân sách và giữ cho ngân sách
tương xứng với tốc độ tăng trưởng GDP. Tất cả các thu nhập tài chính của
Đặc khu hành chính Ma Cao sẽ được chính quyền đặc khu quản lý và kiểm
soát mà không phải bàn giao cho chính phủ Trung ương ở Bắc Kinh. Chính
phủ Trung ương không đánh bất kỳ khoản thuế nào ở đặc khu hành chính Ma
Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-BLM_78-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-BLM-78">[78]</a></sup><br />
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 40px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Casino_Lights_In_Macau.jpg"><img alt="" data-file-height="1000" data-file-width="1333" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Casino_Lights_In_Macau.jpg/200px-Casino_Lights_In_Macau.jpg" width="200" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Du lịch và đánh bạc là những động lực chính của kinh tế Ma Cao<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nightview_of_mtower.jpg"><img alt="" data-file-height="1600" data-file-width="1066" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Nightview_of_mtower.jpg/133px-Nightview_of_mtower.jpg" width="133" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Quang cảnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Macau_Tower&action=edit&redlink=1" title="Macau Tower (trang chưa được viết)">Macau Tower</a> vào ban đêm<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bnu-tower01.jpg"><img alt="" data-file-height="768" data-file-width="576" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Bnu-tower01.jpg/150px-Bnu-tower01.jpg" width="150" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Khu Trung tâm thương mại Ma Cao. Tòa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Banco_Nacional_Ultramarino&action=edit&redlink=1" title="Banco Nacional Ultramarino (trang chưa được viết)">BNU tower</a>.<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 235px;">
<div style="width: 235px;">
<div class="thumb" style="width: 230px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:StPauls_whole.JPG"><img alt="" data-file-height="3072" data-file-width="2304" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/StPauls_whole.JPG/150px-StPauls_whole.JPG" width="150" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Di_t%C3%ADch_Th%C3%A1nh_Phaol%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Di tích Thánh Phaolô (trang chưa được viết)">Di tích Thánh Phaolô</a>, nguyên là mặt tiền của Nhà thờ Lớn Thánh Phaolô được xây dựng năm 1602.<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<table cellpadding="1" style="border-collapse: collapse; border: 1px #bbbbbb solid; float: left; font-size: 90%; margin: 0em 1em 1em 0em;">
<tbody>
<tr align="center" bgcolor="#8899AA">
<th colspan="2">Ngôn ngữ thường dùng tại nhà<br />
của người dân<sup class="reference" id="cite_ref-2006_by-census_79-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-2006_by-census-79">[79]</a></sup></th>
</tr>
<tr align="center" bgcolor="#AABBCC">
<td>Ngôn ngữ</td>
<td>Tỷ lệ<br />
dân số</td>
</tr>
<tr align="center">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Tiếng Quảng Đông">tiếng Quảng Đông</a></td>
<td>85,7%</td>
</tr>
<tr align="center" bgcolor="#EEEEEE">
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C6%B0%C6%A1ng_ng%E1%BB%AF_ti%E1%BA%BFng_Trung&action=edit&redlink=1" title="Phương ngữ tiếng Trung (trang chưa được viết)">Các phương ngữ<br />
tiếng Trung khác</a></td>
<td>6,7%</td>
</tr>
<tr align="center">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">tiếng Bồ Đào Nha</a></td>
<td>0,6%</td>
</tr>
<tr align="center" bgcolor="#EEEEEE">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quan_tho%E1%BA%A1i" title="Quan thoại">Quan thoại</a></td>
<td>3,2%</td>
</tr>
<tr align="center">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a></td>
<td>1,5%</td>
</tr>
<tr align="center" bgcolor="#EEEEEE">
<td>Khác</td>
<td>2,3%</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Templo_de_A-M%C3%A1.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Templo_de_A-M%C3%A1.JPG/220px-Templo_de_A-M%C3%A1.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mi%E1%BA%BFu_Ma_C%C3%A1c&action=edit&redlink=1" title="Miếu Ma Các (trang chưa được viết)">Miếu Ma Các</a>, được xây dựng vào năm 1448 để thờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_H%E1%BA%ADu_Th%C3%A1nh_m%E1%BA%ABu" title="Thiên Hậu Thánh mẫu">Ma Tổ</a>.</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau_street_sign.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1704" data-file-width="2272" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Macau_street_sign.JPG/220px-Macau_street_sign.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhiều biển hiệu sử dụng tên tiếng Trung và tiếng Bồ Đào Nha, tên tiếng Anh cũng được ghi.</div>
</div>
</div>
Ma Cao là lãnh thổ có mật độ dân cư cao nhất thế giới, với 18.428 trên một km² (47.728/mi²).<sup class="reference" id="cite_ref-80"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-80">[80]</a></sup> 95% cư dân Ma Cao là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_H%C3%A1n" title="Người Hán">người Hán</a>; 2% khác là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nh%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Người Bồ Đào Nhà (trang chưa được viết)">người Bồ Đào Nhà</a> và/hoặc hợp chủng Hán/Bồ Đào Nha, và một nhóm dân tộc thường được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_B%E1%BB%93_th%E1%BB%95_sinh&action=edit&redlink=1" title="Người Bồ thổ sinh (trang chưa được viết)">người Bồ thổ sinh</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-2006_by-census_79-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-2006_by-census-79">[79]</a></sup> Theo điều tra năm 2006, 47% cư dân Ma Cao sinh ra tại Trung Quốc đại lục, trong đó 74,1% sinh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a> và 15,2% sinh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Ki%E1%BA%BFn" title="Phúc Kiến">Phúc Kiến</a>. Trong khi đó, 42,5% cư dân Ma Cao sinh ra tại Ma Cao, và những người sinh ra tại Hồng Kông, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> lần lượt chiếm 3,7%, 2,0% và 0,3%.<sup class="reference" id="cite_ref-2006_by-census_79-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-2006_by-census-79">[79]</a></sup><br />
Tăng trưởng dân số tại Ma Cao chủ yếu là do nhập cư từ Trung Quốc đại
lục và dòng người lao động hải ngoại do tỷ suất sinh tại đây ở vào hàng
thấp nhất thế giới.<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-81">[81]</a></sup> Theo một khảo sát do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)">CIA</a> tiến hành, Ma Cao là quốc gia hay lãnh thổ có tuổi thọ tính từ lúc sinh trung bình là 84,36 tuổi,<sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-82">[82]</a></sup> trong khi tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh của Ma Cao nằm ở hàng thấp nhất thế giới.<sup class="reference" id="cite_ref-83"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-83">[83]</a></sup><br />
Cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tiếng Trung Quốc">tiếng Trung</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Tiếng Quảng Đông">tiếng Quảng Đông</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Tiếng Bồ Đào Nha">tiếng Bồ Đào Nha</a> đều là ngôn ngữ chính thức của Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-84"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-84">[84]</a></sup> Ma Cao vẫn duy trì phương ngữ tiếng Bồ Đào Nha riêng của mình, được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Bồ Đào Nha Ma Cao (trang chưa được viết)">tiếng Bồ Đào Nha Ma Cao</a>. Các ngôn ngữ khác như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quan_tho%E1%BA%A1i" title="Quan thoại">Quan thoại</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%A2n_Nam" title="Tiếng Mân Nam">tiếng Mân Nam</a> cũng được một số cộng đồng bản địa nói.<sup class="reference" id="cite_ref-MO_85-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-MO-85">[85]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_B%E1%BB%93_th%E1%BB%95_sinh_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Bồ thổ sinh Ma Cao (trang chưa được viết)">Tiếng Bồ thổ sinh Ma Cao</a>, một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Creole" title="Ngôn ngữ Creole">ngôn ngữ Creole</a> thường được gọi là <i>Patuá</i>, vẫn được vài chục người Ma Cao nói.<sup class="reference" id="cite_ref-86"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-86">[86]</a></sup><br />
Hầu hết người Hán tại Ma Cao chịu ảnh hưởng sâu sắc từ truyền thống và văn hóa riêng của họ, hầu hết gắn bó với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4n_gi%C3%A1o_truy%E1%BB%81n_th%E1%BB%91ng_Trung_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Tôn giáo truyền thống Trung Hoa (trang chưa được viết)">tôn giáo truyền thống Trung Hoa</a>, họ tin tưởng vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a>, chúng tạo thành một khối không thể tách rời.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">[44]</a></sup> Ma Cao có một cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_h%E1%BB%AFu" title="Kitô hữu">Ki-tô hữu</a> khá lớn; tín hữu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo La Mã</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin Lành</a> lần lượt chiếm 7% và 2% dân cư. Thêm vào đó, 17% dân số theo Phật giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_th%E1%BB%ABa" title="Đại thừa">Đại thừa</a> nguyên bản.<sup class="reference" id="cite_ref-87"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-87">[87]</a></sup><br />
Từ khi Ma Cao có một nền kinh tế lấy du lịch làm động lực, 14,6% lực
lượng lao động làm việc trong các nhà hàng và khách sạn, và 10,3% làm
việc trong ngành công nghiệp đánh bạc.<sup class="reference" id="cite_ref-MO_85-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-MO-85">[85]</a></sup>
Với việc khai trương một số khu nghỉ dưỡng casino và đang tiến hành xây
dựng các công trình lớn khác, nhiều lĩnh vực được tường trình là phải
chịu cảnh thiếu lao động, và chính quyền Ma Cao đã tìm cách nhập khẩu
lao động từ các khu vực lân cận.<br />
Số lao động nhập khẩu đã lên mức cao kỷ lục 98.505 vào quý 2 năm 2008, tương ứng với hơn 25% lực lượng lao động tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-pstat_88-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-pstat-88">[88]</a></sup>
Một số lao động bản địa đã phàn nàn về việc thiếu việc làm do làn sóng
lao động giá rẻ. Một số người cũng cho rằng vấn đề lao động bất hợp pháp
là nghiêm trọng.<sup class="reference" id="cite_ref-89"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-89">[89]</a></sup> Một mối quan tâm khác là việc gia tăng bất bình đẳng về thu nhập trong khu vực. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_s%E1%BB%91_Gini" title="Hệ số Gini">Hệ số Gini</a>
của Ma Cao, một đơn vị đo độ bất bình đẳng thu nhập phổ biến, đã tăng
từ 0,43 vào năm 1998 lên 0,48 vào năm 2006. Hệ số này ở mức cao hơn các
khu vực lân cận, như tại Trung Quốc đại lục (0,447), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> (0,316) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Singapore" title="Singapore">Singapore</a> (0,425).<sup class="reference" id="cite_ref-90"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-90">[90]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:UM_Admin_Building.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/UM_Admin_Building.jpg/220px-UM_Admin_Building.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tòa nhà hành chính của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Đại học Ma Cao (trang chưa được viết)">Đại học Ma Cao</a>, đại học hiện đại đầu tiên trong khu vực.</div>
</div>
</div>
Các cư dân Ma Cao được hưởng một nền tảng giáo dục miễn phí trong 15
năm, bao gồm ba năm nhà trẻ, sau đó là sáu năm giáo dục tiểu học và sáu
năm giáo dục trung học. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%AF" title="Biết chữ">Tỷ lệ biết chữ</a>
của lãnh thổ này là 93,5%. Những người mù chữ chủ yếu là những cư dân
cao tuổi; thế hệ trẻ tuổi, chẳng hạn như trong độ tuổi 15–29, có tỷ lệ
biết chữ trên 99%.<sup class="reference" id="cite_ref-2006_by-census_79-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-2006_by-census-79">[79]</a></sup> Hiện nay, chỉ có duy nhất một trường học tại Ma Cao sử dụng tiếng Bồ Đào Nha làm phương tiện giảng dạy.<br />
Ma Cao không sở hữu hệ thống giáo dục phổ quát của riêng mình; ngoại
trừ các trường bậc cao ra, các trường học còn lại hoặc là theo hệ thống
giáo dục của Anh, Trung Quốc, hoặc của Bồ Đào Nha. Hiện nay có 10 thể
chế giáo dục bậc cao tại khu vực, bốn trong số chúng là thể chế công.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">[44]</a></sup> Năm 2006, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_%C4%91%C3%A1nh_gi%C3%A1_h%E1%BB%8Dc_sinh_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (trang chưa được viết)">Chương trình đánh giá học sinh quốc tế</a>, một cuộc khảo sát trên phạm vi toàn thế giới về thành tích giáo dục của học sinh 15 tuổi phối hợp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_v%C3%A0_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_Kinh_t%E1%BA%BF" title="Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế">OECD</a>, đã xếp Ma Cao đứng thứ năm và thứ sáu về khoa học và giải quyết vấn đề, tương ứng.<sup class="reference" id="cite_ref-OECD_91-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-OECD-91">[91]</a></sup>
Tuy nhiên, mặt bằng giáo dục của Ma Cao đứng ở mức thấp trong số các
khu vực có thu nhập cao. Theo điều tra dân số năm 2006, trong số các cư
dân Ma Cao bằng và trên 14 tuổi, chỉ 51,8% có trình độ giáo dục trung
học và 12,6% có trình độ giáo dục bậc cao (cao đẳng hay đại học).<sup class="reference" id="cite_ref-2006_by-census_79-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-2006_by-census-79">[79]</a></sup><br />
Theo quy định của Điều 121 trong Chương VI của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_C%C6%A1_b%E1%BA%A3n_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Luật Cơ bản Ma Cao (trang chưa được viết)">Luật Cơ bản Ma Cao</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Ma_Cao&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Ma Cao (trang chưa được viết)">chính phủ Ma Cao</a>
sẽ tự mình xây dựng các chính sách về giáo dục, bao gồm các chính sách
liên quan đến hệ thống và sự quản lý giáo dục, ngôn ngữ giảng dạy, phân
bổ kinh phí, hệ thống khảo thí, công nhận học vị và hệ thống các giải
thưởng học thuật để thúc đẩy phát triển giáo dục. Phù hợp với luật cơ
bản, chính quyền Ma Cao sẽ dần dần thiết lập một hệ thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_ngh%C4%A9a_v%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Giáo dục nghĩa vụ (trang chưa được viết)">giáo dục nghĩa vụ</a>.
Các tổ chức cộng đồng và cá nhân có thể điều hành các công việc giáo
dục trong các loại hình khác nhau theo quy định của pháp luật.<sup class="reference" id="cite_ref-BLM_78-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-BLM-78">[78]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C4.83m_s.C3.B3c_s.E1.BB.A9c_kh.E1.BB.8Fe">Chăm sóc sức khỏe</span></h2>
Người dân Ma Cao có một bệnh viện công lớn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%87nh_vi%E1%BB%87n_Conde_S._Janu%C3%A1rio&action=edit&redlink=1" title="Bệnh viện Conde S. Januário (trang chưa được viết)">bệnh viện Conde S. Januário</a> (仁伯爵綜合醫院), và một bệnh viện tư lớn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%87nh_vi%E1%BB%87n_K%C3%ADnh_H%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Bệnh viện Kính Hồ (trang chưa được viết)">bệnh viện Kính Hồ</a> (鏡湖醫院), cả hai đều nằm trên bán đảo Ma Cao, cùng với chúng là một bệnh viện đại học mang tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%87nh_vi%E1%BB%87n_Khoa_%C4%90%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Bệnh viện Khoa Đại (trang chưa được viết)">Bệnh viện Khoa Đại</a> (科大醫院) tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_%C4%90%C3%A3ng_Th%C3%A0nh" title="Lộ Đãng Thành">Lộ Đãng Thành</a>.
Bên cạnh các bệnh viện này, Ma Cao cũng có một rất nhiều các trung tâm y
tế cung cấp chăm sóc sức khỏe cơ bản một cách miễn phí cho các cư dân.
Ngoài ra, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_y" title="Đông y">Đông y</a> cũng hiện diện tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-92"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-92">[92]</a></sup><br />
Hiện nay, không có bệnh viện nào tại Ma Cao được đánh giá một cách độc lập thông qua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%E1%BB%83m_%C4%91%E1%BB%8Bnh_ch%C4%83m_s%C3%B3c_s%E1%BB%A9c_kh%E1%BB%8Fe_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Kiểm định chăm sóc sức khỏe quốc tế (trang chưa được viết)">kiểm định chăm sóc sức khỏe quốc tế</a>.
Không có trường tây y tại Ma Cao và do đó tất cả những ai muốn trở
thành bác sĩ sẽ phải tiếp nhận giáo dục và lấy chứng chỉ ở nơi khác.<sup class="reference" id="cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">[44]</a></sup> Các y tá địa phương được đào tạo tại Viện Bách khoa Ma Cao và Cao đẳng Điều dưỡng Kính Hồ.<sup class="reference" id="cite_ref-93"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-93">[93]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-94"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-94">[94]</a></sup><br />
Cục Y tế Ma Cao là đơn vị chịu trách nhiệm chính trong việc phối hợp
hoạt động giữa các tổ chức công và tư trong lĩnh vực y tế công cộng, đảm
bảo sức khỏe của các công dân thông qua các dịch vụ chuyên dụng và chăm
sóc sức khỏe ban đầu, cũng như ngăn ngừa dịch bệnh và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%A2ng_cao_s%E1%BB%A9c_kh%E1%BB%8Fe&action=edit&redlink=1" title="Nâng cao sức khỏe (trang chưa được viết)">nâng cao sức khỏe</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-95"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-95">[95]</a></sup>
Trung tâm Kiểm soát và Ngăn ngừa bệnh tật Ma Cao đã được thành lập vào
năm 2001, giám sát hoạt động của các bệnh viện, các trung tâm y tế, và
trung tâm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_m%C3%A1u&action=edit&redlink=1" title="Truyền máu (trang chưa được viết)">truyền máu</a>
tại Ma Cao. Thể chế này cũng quản lý cơ quan chăm sóc sức khỏe và phòng
ngừa bệnh tật ảnh hưởng đến dân cư, thiết lập nguyên tắc chỉ đạo đối
với những bệnh viện và người cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe tư nhân,
và phát hành giấy phép.<sup class="reference" id="cite_ref-96"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-96">[96]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Giao_th.C3.B4ng">Giao thông</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Macau-Taxi.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2592" data-file-width="3888" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/Macau-Taxi.jpg/220px-Macau-Taxi.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Taxi tại Ma Cao</div>
</div>
</div>
Các phương tiện giao thông tại Ma Cao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%C3%B4ng_b%C3%AAn_ph%E1%BA%A3i_v%C3%A0_b%C3%AAn_tr%C3%A1i" title="Giao thông bên phải và bên trái">đi bên trái</a>, không giống với cả Trung Quốc đại lục và Bồ Đào Nha. Ma Cao có một mạng lưới giao thông công cộng phát triển tốt, kết nối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Ma_Cao" title="Bán đảo Ma Cao">bán đảo Ma Cao</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_%C4%90%C3%A3ng_Th%C3%A0nh" title="Lộ Đãng Thành">Lộ Đãng Thành</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A3ng_T%E1%BB%AD" title="Đãng Tử">Đãng Tử</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%99_Ho%C3%A0n" title="Lộ Hoàn">Lộ Hoàn</a>. Xe buýt và taxi là các loại hình giao thông cộng cộng chính tại Ma Cao. Hiện có ba công ty mang tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Transmac&action=edit&redlink=1" title="Transmac (trang chưa được viết)">Transmac</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Transportas_Companhia_de_Macau&action=edit&redlink=1" title="Transportas Companhia de Macau (trang chưa được viết)">Transportas Companhia de Macau</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Reolian_Public_Transport_Co.&action=edit&redlink=1" title="Reolian Public Transport Co. (trang chưa được viết)">Reolian Public Transport Co.</a>, hoạt động dịch vụ xe buýt công cộng tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-97"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-97">[97]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%ADch_l%C3%B4" title="Xích lô">Xích lô</a> cũng hiện diện tại Ma Cao, song nó chủ yếu phục vụ cho mục đích thăm quan. Nhà khai thác dịch vụ xe buýt công cộng mới nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Reolian_Public_Transport_Co.&action=edit&redlink=1" title="Reolian Public Transport Co. (trang chưa được viết)">Reolian Public Transport Co.</a>,
công ty này đã tiến vào thị trường Ma Cao vào ngày 1 tháng 8 năm 2011.
Nhà khai thác này hoạt động trên các tuyến mà Transmac và Transportas
Companhia de Macau cũng đang hoạt động.<br />
Bến phà vận chuyển hành khách Ngoại Cảng cung cấp dịch vụ vận tải
xuyên ranh giới cho những hành khách đi lại giữa Ma Cao và Hồng Kông,
trong khi bến phà Áo Thông (Yuet Tung) tại Nội Cảng cung cấp dịch vụ cho
các hành khách đi lại giữa Ma Cao và các thành phố tại Trung Quốc đại
lục, bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_c%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_X%C3%A0_Kh%E1%BA%A9u&action=edit&redlink=1" title="Khu công nghiệp Xà Khẩu (trang chưa được viết)">Xà Khẩu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A2m_Quy%E1%BA%BFn" title="Thâm Quyến">Thâm Quyến</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-98"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-98">[98]</a></sup><br />
Ma Cao có một sân bay quốc tế hoạt động, được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Ma_Cao" title="Sân bay quốc tế Ma Cao">sân bay quốc tế Ma Cao</a>,
nằm ở cực đông của Đãng Tử và vùng nước lân cận. Sân bay này từng là
một trong những trung tâm quá cảnh chính đối với các hành khách đi lại
giữa Trung Quốc đại lục và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Loan" title="Đài Loan">Đài Loan</a>, song hiện nay giữa khai khu vực này đã khai thông các đường bay trực tiếp.<sup class="reference" id="cite_ref-99"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-99">[99]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-100"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-100">[100]</a></sup> Sân bay là trung tâm chính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Air_Macau" title="Air Macau">Air Macau</a>. Năm 2006, sân bay quốc tế Ma Cao đã phục vụ khoảng 5 triệu lượt hành khách.<sup class="reference" id="cite_ref-101"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-101">[101]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KuanYimMacau.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1600" data-file-width="1200" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/KuanYimMacau.JPG/220px-KuanYimMacau.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng Quan Âm tại Ma Cao, một sự pha trộn giữa hình ảnh truyền thống của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quan_%C3%82m" title="Quan Âm">Quan Âm</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maria" title="Maria">Mẹ Maria</a>.</div>
</div>
</div>
Sự pha trộn giữa truyền thống văn hóa và tôn giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Văn hóa Trung Quốc">Trung Hoa</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_h%C3%B3a_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha&action=edit&redlink=1" title="Văn hóa Bồ Đào Nha (trang chưa được viết)">Bồ Đào Nha</a>
trong hơn bốn thế kỷ đã biến Ma Cao thành một tập hợp độc đắc gồm các
ngày nghỉ, lễ hội và sự kiện. Sự kiện lớn nhất trong năm là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Macau_Grand_Prix&action=edit&redlink=1" title="Macau Grand Prix (trang chưa được viết)">Macau Grand Prix</a> vào tháng 11,<sup class="reference" id="cite_ref-102"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-102">[102]</a></sup> khi những đường phố chính tại bán đảo Ma Cao trở thành đường đua ô tô Công thức 1 tương tự như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Monaco_Grand_Prix&action=edit&redlink=1" title="Monaco Grand Prix (trang chưa được viết)">Monaco Grand Prix</a>. Các sự kiện thường niên khác bao gồm lễ hội Nghệ thuật Ma Cao được tổ chức vào tháng 3,<sup class="reference" id="cite_ref-103"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-103">[103]</a></sup> thi trình diễn pháo hoa quốc tế vào tháng 9,<sup class="reference" id="cite_ref-104"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-104">[104]</a></sup> lễ hội Âm nhạc quốc tế trong tháng 10 và/hoặc tháng 11,<sup class="reference" id="cite_ref-105"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-105">[105]</a></sup> và Marathon quốc tế Ma Cao vào tháng 12.<sup class="reference" id="cite_ref-festival_106-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-festival-106">[106]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%BFt_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tết Trung Quốc">Tết Nguyên Đán</a> là lễ hội truyền thống quan trọng nhất, nó thường diễn ra vào cuối tháng một hoặc đầu tháng 2 dương lịch.<sup class="reference" id="cite_ref-107"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-107">[107]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated1_108-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-autogenerated1-108">[108]</a></sup>
Bồ Đề Viên (菩提園) tại Đãng Tử là nơi tổ chức lễ hội thần Thổ Địa vào
tháng 2. Đám diễu hành Khổ nạn của Chúa cha là nghi thức và hành trình
Công giáo nổi tiếng, đám diễu hàng đi từ Nhà thờ Thánh Austin đến Nhà
thờ Lớn, cũng được tổ chức vào tháng 2.<sup class="reference" id="cite_ref-Asiarooms_53-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-Asiarooms-53">[53]</a></sup><br />
Ẩm thực địa phương của Ma Cao là một sự pha trộn giữa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Ẩm thực Quảng Đông (trang chưa được viết)">ẩm thực Quảng Đông</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha&action=edit&redlink=1" title="Ẩm thực Bồ Đào Nha (trang chưa được viết)">ẩm thực Bồ Đào Nha</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-109"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-109">[109]</a></sup>
Nhiều món ăn độc đáo là kết quả của những pha trộn nguyên liệu khi vợ
của các thủy thủ Bồ Đào Nha cố gắng tái tạo nên những món ăn Âu. Thành
phần và gia vị của nó đến từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">châu Phi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>, cũng như những thành phần bản địa Trung Hoa.<sup class="reference" id="cite_ref-110"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-110">[110]</a></sup> Điểm đặc trưng là thực phẩm Ma Cao được ướp gia vị với các gia vị và hương liệu khác nhau bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87" title="Nghệ">nghệ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc_c%E1%BB%91t_d%E1%BB%ABa" title="Nước cốt dừa">nước cốt dừa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%BF_quan" title="Quế quan">quế</a> và cá tuyết phơi khô ướp muối, cho ra mùi thơm và vị đặc biệt.<sup class="reference" id="cite_ref-111"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-111">[111]</a></sup> Các món ăn nổi tiếng của Ma Cao bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Galinha_%C3%A0_Portuguesa&action=edit&redlink=1" title="Galinha à Portuguesa (trang chưa được viết)">Galinha à Portuguesa</a>, Galinha à Africana (gà Phi), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bacalhau&action=edit&redlink=1" title="Bacalhau (trang chưa được viết)">Bacalhau</a>,
tôm cay Ma Cao và cua cà ri xào. Bánh sườn cốt lết (豬扒包), sữa gừng đông
(薑汁撞奶) và trứng chua cay (蛋撻) cũng rất phổ biến tại Ma Cao.<sup class="reference" id="cite_ref-112"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-112">[112]</a></sup><br />
Ma Cao bảo tồn được nhiều di tích lịch sử trong khu vực đô thị. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Ma_Cao" title="Khu lịch sử Ma Cao">Khu lịch sử Ma Cao</a> bao gồm khoảng 25 địa điểm lịch sử, được liệt kê chính thức là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Di sản thế giới</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a> vào ngày 15 tháng 7 năm 2005 trong kỳ họp thứ 29 của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_Di_s%E1%BA%A3n_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Di sản Thế giới (trang chưa được viết)">Ủy ban Di sản Thế giới</a>, được tổ chức tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Durban" title="Durban">Durban</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nam_Phi" title="Cộng hòa Nam Phi">Nam Phi</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-113"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_note-113">[113]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao">Thể thao</span></h2>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1" title="Bóng đá">Bóng đá</a> là môn thể thao phổ biến nhất tại Ma Cao, và trên bình diện quốc tế, lãnh thổ này có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99i_tuy%E1%BB%83n_b%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1_qu%E1%BB%91c_gia_Ma_Cao" title="Đội tuyển bóng đá quốc gia Ma Cao">Đội tuyển bóng đá quốc gia Ma Cao</a>.
Môn thể thao phổ biến khác tại Ma Cao là khúc côn cầu giày trượt, nó
thường được người Bồ Đào Nha chơi. Ma Cao luôn tham gia vào giải vô địch
khúc côn cầu giày trượt thế giới ở hạng B. Đội tuyển quốc gia của Ma
Cao là đội khúc côn cầu giày trượt mạnh nhất châu Á và đã có nhiều danh
hiệu vô địch khúc côn cầu giày trượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a>. Giải đua ô tô công thức 1 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Macau_Grand_Prix&action=edit&redlink=1" title="Macau Grand Prix (trang chưa được viết)">Macau Grand Prix</a> được cho là sự kiện thể thao quốc tế quan trọng nhất tại Ma Cao. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/AIGs_2" title="AIGs 2">Đại hội Thể thao châu Á Trong nhà 2007</a> cũng được tổ chức tại đây.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_k.E1.BA.BFt_ngh.C4.A9a">Các thành phố kết nghĩa</span></h2>
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Portugal.svg"><img alt="Flag of Portugal.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/20px-Flag_of_Portugal.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lisboa" title="Lisboa">Lisboa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Portugal.svg"><img alt="Flag of Portugal.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/20px-Flag_of_Portugal.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Porto" title="Porto">Porto</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg"><img alt="Flag of Belgium (civil).svg" data-file-height="300" data-file-width="450" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg/20px-Flag_of_Belgium_%28civil%29.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bruxelles" title="Bruxelles">Brussels</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%89" title="Bỉ">Bỉ</a> (thỏa thuận hữu nghị)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Brazil.svg"><img alt="Flag of Brazil.svg" data-file-height="504" data-file-width="720" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/20px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A3o_Paulo" title="São Paulo">São Paulo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Vietnam.svg"><img alt="Flag of Vietnam.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Vietnam.svg/20px-Flag_of_Vietnam.svg.png" width="20" /></a> Đà Nẵng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> (thỏa thuận hữu nghị)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Angola.svg"><img alt="Flag of Angola.svg" data-file-height="300" data-file-width="450" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9d/Flag_of_Angola.svg/20px-Flag_of_Angola.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Luanda" title="Luanda">Luanda</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Angola" title="Angola">Angola</a> (thỏa thuận hữu nghị)</li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Portugal.svg"><img alt="Flag of Portugal.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Flag_of_Portugal.svg/20px-Flag_of_Portugal.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Coimbra" title="Coimbra">Coimbra</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Sweden.svg"><img alt="Flag of Sweden.svg" data-file-height="1000" data-file-width="1600" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_Sweden.svg/20px-Flag_of_Sweden.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Link%C3%B6ping" title="Linköping">Linköping</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Thụy Điển">Thụy Điển</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ghi_ch.C3.BA">Ghi chú</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-3" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-ctk20140509-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-ctk20140509_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo/Statistic/Demographic/DemographicStatistics/DemographicStatistics2014Q1.aspx" rel="nofollow">“2014年第1季人口統計”</a>. Cục Thống kê và Phổ tra Ma Cao. 9 tháng 5 năm 2014.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=C%E1%BB%A5c+Th%E1%BB%91ng+k%C3%AA+v%C3%A0+Ph%E1%BB%95+tra+Ma+Cao&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=9+th%C3%A1ng+5+n%C4%83m+2014&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2FStatistic%2FDemographic%2FDemographicStatistics%2FDemographicStatistics2014Q1.aspx&rft.btitle=2014%E5%B9%B4%E7%AC%AC1%E5%AD%A3%E4%BA%BA%E5%8F%A3%E7%B5%B1%E8%A8%88&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(Trung văn phồn thể)</b></span></li>
<li id="cite_note-macaodaily20140510-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-macaodaily20140510_2-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.macaodaily.com/html/2014-05/10/content_901303.htm" rel="nofollow">“澳人口破61萬料續增”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81o_M%C3%B4n_nh%E1%BA%ADt_b%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Áo Môn nhật báo (trang chưa được viết)">Áo Môn nhật báo</a> bản A7. 10 tháng 5 năm 2014.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=%C3%81o+M%C3%B4n+nh%E1%BA%ADt+b%C3%A1o+b%E1%BA%A3n+A7&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=10+th%C3%A1ng+5+n%C4%83m+2014&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macaodaily.com%2Fhtml%2F2014-05%2F10%2Fcontent_901303.htm&rft.btitle=%E6%BE%B3%E4%BA%BA%E5%8F%A3%E7%A0%B461%E8%90%AC%E6%96%99%E7%BA%8C%E5%A2%9E&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span><b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(Trung văn phồn thể)</b></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo/getAttachment/7a3b17c2-22cc-4197-9bd5-ccc6eec388a2/E_CEN_PUB_2011_Y.aspx" rel="nofollow">“Results of 2011 Population Census”</a>. Statistics and Census Service. Macao SAR Government<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 8 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Results+of+2011+Population+Census&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2FgetAttachment%2F7a3b17c2-22cc-4197-9bd5-ccc6eec388a2%2FE_CEN_PUB_2011_Y.aspx&rft.genre=book&rft.pub=Statistics+and+Census+Service.+Macao+SAR+Government&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo/getAttachment/6ba9054b-39ed-4a06-95fa-be5fdc961af1/E_MN_PUB_2010_Y.aspx" rel="nofollow">“Macao in Figures 2010”</a>. Statistics and Census Service, Macau SAR. 2010<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 1 tháng 7 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Statistics+and+Census+Service%2C+Macau+SAR&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2010&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2FgetAttachment%2F6ba9054b-39ed-4a06-95fa-be5fdc961af1%2FE_MN_PUB_2010_Y.aspx&rft.btitle=Macao+in+Figures+2010&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-M475-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M475_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M475_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M475_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 475.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 5</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/566301.stm" rel="nofollow">“Macau and the end of empire”</a>. BBC News. 18 tháng 12 năm 1999<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+News&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=18+December+1999&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F1%2Fhi%2Fworld%2Fasia-pacific%2F566301.stm&rft.btitle=Macau+and+the+end+of+empire&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-blm-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-blm_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-blm_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-blm_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-blm_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.umac.mo/basiclaw/english/main.html" rel="nofollow">“Content of Basic Law of Macau”</a>. University of Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Content+of+Basic+Law+of+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.umac.mo%2Fbasiclaw%2Fenglish%2Fmain.html&rft.genre=book&rft.pub=University+of+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imprensa.macau.gov.mo/bo/i/88/23/dc/en/" rel="nofollow">“Joint
declaration of the Government of the People's Republic of China and The
Government of the Republic of Portugal on the question of Macau”</a>. GPB Govt of Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Joint+declaration+of+the+Government+of+the+People%27s+Republic+of+China+and+The+Government+of+the+Republic+of+Portugal+on+the+question+of+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imprensa.macau.gov.mo%2Fbo%2Fi%2F88%2F23%2Fdc%2Fen%2F&rft.genre=book&rft.pub=GPB+Govt+of+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html" rel="nofollow">“COUNTRY COMPARISON:: LIFE EXPECTANCY AT BIRTH”</a>. CIA<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 1 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=COUNTRY+COMPARISON%3A%3A+LIFE+EXPECTANCY+AT+BIRTH&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Frankorder%2F2102rank.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-M517-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M517_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M517_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 517.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 298</span></li>
<li id="cite_note-Macau_history_in_Macau_encyclopedia-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_history_in_Macau_encyclopedia_13-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071013210914/http://macaudata.com/macauweb/Encyclopedia/html/44907.htm" rel="nofollow">“The entry "Macau history" in Macau Encyclopedia”</a> (bằng tiếng Trung). Macau Foundation. <a class="external text" href="http://www.macaudata.com/macauweb/Encyclopedia/html/44907.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 13 tháng 10 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+entry+%22Macau+history%22+in+Macau+Encyclopedia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macaudata.com%2Fmacauweb%2FEncyclopedia%2Fhtml%2F44907.htm&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Foundation&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFChan2000">Chan 2000</a>, tr. 3-4</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 5-6</span></li>
<li id="cite_note-F7-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-F7_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-F7_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 7</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Joseph Timothy Haydn (1885). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=CioAAAAAQAAJ&pg=PA522&dq=parthian+despatch+macao&hl=en&ei=5Kq5TomRIKiOsQLe3oWlCA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDwQ6AEwAw#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Dictionary of dates, and universal reference. [With]</i></a> (ấn bản 18). tr. 522<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
‘MACAO (in Quang-tong, S. China) was given to the Portuguese as a
commercial station in 1586 (in return for their assistance against
pirates), subject to an annual tribute, which was remitted in 1863. Here
Camoens composed part of the " Lusiad."’</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Joseph+Timothy+Haydn&rft.btitle=Dictionary+of+dates%2C+and+universal+reference.+%5BWith%5D&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=522&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DCioAAAAAQAAJ%26pg%3DPA522%26dq%3Dparthian%2Bdespatch%2Bmacao%26hl%3Den%26ei%3D5Kq5TomRIKiOsQLe3oWlCA%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D4%26ved%3D0CDwQ6AEwAw%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.date=1885&rft.genre=book&rft.edition=18&rft.au=Joseph+Timothy+Haydn&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span> (Oxford University)</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=AvRZAAAAYAAJ&pg=PA262&dq=In+I564,+Portugal+commanded+the+trade+of+India,+Japan,+and+China,+though+their+pride+was+deeply+shocked+at+the+supreme+indifference+with+which+the+Chinese+treated+them.+Their+atrocities+at+Ningpo+and+Macao,+and+their+subsequent&hl=en&ei=mqG5Tv_DFcjNhAfYvqyaBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=In%20I564%2C%20Portugal%20commanded%20the%20trade%20of%20India%2C%20Japan%2C%20and%20China%2C%20though%20their%20pride%20was%20deeply%20shocked%20at%20the%20supreme%20indifference%20with%20which%20the%20Chinese%20treated%20them.%20Their%20atrocities%20at%20Ningpo%20and%20Macao%2C%20and%20their%20subsequent&f=false" rel="nofollow"><i>The Mirror of literature, amusement, and instruction, Volume 7</i></a>. LONDON: J. Limbird. 1845. tr. 262<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
‘In I564, Portugal commanded the trade of India, Japan, and China,
though their pride was deeply shocked at the supreme indifference with
which the Chinese treated them. Their atrocities at Ningpo and Macau,
and their subsequent servility, had opened the eyes of the Celestials to
their true character, and unfortunately for other European adventurers,
they had come to the conclusion that all western nations were alike.
The senate of Macau complained to the viceroy of Goa, of the contempt
with which the Chinese authorities treated them, confessing however
that, "it was owing more to the Portuguese themselves than to the
Chinese." The Chinese were obliged to restrict the commerce of Portugal
to the port of Macau, in 1631. A partnership was then formed with some
Chinese dealers in Canton, who were to furnish exports and take delivery
of imports at Macau. This scheme did not suit the Chinese; they were
dissatisfied with their partners, and speedily dissolved the
connection.’</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.btitle=The+Mirror+of+literature%2C+amusement%2C+and+instruction%2C+Volume+7&rft.pub=J.+Limbird&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=262&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DAvRZAAAAYAAJ%26pg%3DPA262%26dq%3DIn%2BI564%2C%2BPortugal%2Bcommanded%2Bthe%2Btrade%2Bof%2BIndia%2C%2BJapan%2C%2Band%2BChina%2C%2Bthough%2Btheir%2Bpride%2Bwas%2Bdeeply%2Bshocked%2Bat%2Bthe%2Bsupreme%2Bindifference%2Bwith%2Bwhich%2Bthe%2BChinese%2Btreated%2Bthem.%2BTheir%2Batrocities%2Bat%2BNingpo%2Band%2BMacao%2C%2Band%2Btheir%2Bsubsequent%26hl%3Den%26ei%3DmqG5Tv_DFcjNhAfYvqyaBw%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC0Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3DIn%2520I564%252C%2520Portugal%2520commanded%2520the%2520trade%2520of%2520India%252C%2520Japan%252C%2520and%2520China%252C%2520though%2520their%2520pride%2520was%2520deeply%2520shocked%2520at%2520the%2520supreme%2520indifference%2520with%2520which%2520the%2520Chinese%2520treated%2520them.%2520Their%2520atrocities%2520at%2520Ningpo%2520and%2520Macao%252C%2520and%2520their%2520subsequent%26f%3Dfalse&rft.place=LONDON&rft.genre=book&rft.date=1845&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span> (Princeton University)</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">George Bryan Souza (2004). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=nPyg0evI8ykC&pg=PA32&dq=and+soldiers+5000+slaves+20000+Chinese+1643+2000+moradores+%28Portuguese+inhabitants%29+1644+40000+total+inhabitants+1648&hl=en&ei=XfC6TtDND-jo0QGsscDeCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=and%20soldiers%205000%20slaves%2020000%20Chinese%201643%202000%20moradores%20%28Portuguese%20inhabitants%29%201644%2040000%20total%20inhabitants%201648&f=false" rel="nofollow"><i>The Survival of Empire: Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea 1630-1754</i></a> . Cambridge University Press. tr. 32. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-521-53135-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-521-53135-7">0-521-53135-7</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“soldiers 5000 slaves 20000 Chinese 1643 2000 moradores (Portuguese
inhabitants) 1644 40000 total inhabitants 1648 Jesuits record”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=32&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DnPyg0evI8ykC%26pg%3DPA32%26dq%3Dand%2Bsoldiers%2B5000%2Bslaves%2B20000%2BChinese%2B1643%2B2000%2Bmoradores%2B%28Portuguese%2Binhabitants%29%2B1644%2B40000%2Btotal%2Binhabitants%2B1648%26hl%3Den%26ei%3DXfC6TtDND-jo0QGsscDeCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC4Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3Dand%2520soldiers%25205000%2520slaves%252020000%2520Chinese%25201643%25202000%2520moradores%2520%28Portuguese%2520inhabitants%29%25201644%252040000%2520total%2520inhabitants%25201648%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.edition=reprint&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Survival+of+Empire%3A+Portuguese+Trade+and+Society+in+China+and+the+South+China+Sea+1630-1754&rft.aulast=George+Bryan+Souza&rft.isbn=0-521-53135-7&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.date=2004&rft.au=George+Bryan+Souza&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=oCx0D0iE2QoC&pg=PA323&dq=typical+cross+section+of+the+population+consisted+of+about+600+casados,+100-200+other+Portuguese,+some+5000+slaves+and+a+growing&hl=en&ei=bPC6TrzhGIrs0gGKoIzfCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=typical%20cross%20section%20of%20the%20population%20consisted%20of%20about%20600%20casados%2C%20100-200%20other%20Portuguese%2C%20some%205000%20slaves%20and%20a%20growing&f=false" rel="nofollow"><i>Atlas of languages of intercultural communication in the Pacific, Asia and the Americas</i></a>. Walter de Gruyter. 1996. tr. 323. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/3-11-013417-9" title="Đặc biệt:Nguồn sách/3-11-013417-9">3-11-013417-9</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“The Portuguese population of Macau was never very large. Between the
period 1601 -1669, a typical cross section of the population consisted
of about 600 casados, 100-200 other Portuguese, some 5000 slaves and a
growing number of Chinese”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Walter+de+Gruyter&rft.isbn=3-11-013417-9&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=323&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DoCx0D0iE2QoC%26pg%3DPA323%26dq%3Dtypical%2Bcross%2Bsection%2Bof%2Bthe%2Bpopulation%2Bconsisted%2Bof%2Babout%2B600%2Bcasados%2C%2B100-200%2Bother%2BPortuguese%2C%2Bsome%2B5000%2Bslaves%2Band%2Ba%2Bgrowing%26hl%3Den%26ei%3DbPC6TrzhGIrs0gGKoIzfCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC0Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3Dtypical%2520cross%2520section%2520of%2520the%2520population%2520consisted%2520of%2520about%2520600%2520casados%252C%2520100-200%2520other%2520Portuguese%252C%2520some%25205000%2520slaves%2520and%2520a%2520growing%26f%3Dfalse&rft.date=1996&rft.genre=book&rft.btitle=Atlas+of+languages+of+intercultural+communication+in+the+Pacific%2C+Asia+and+the+Americas&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Zhidong Hao (2011). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=LP9q1dzVRYQC&pg=PA63&dq=black+slaves+macao&hl=en&ei=Ku66TuyxNcbc0QHP5Z3dDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDkQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Macau History and Society</i></a> . Hong Kong University Press. tr. 63. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/988-8028-54-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/988-8028-54-5">988-8028-54-5</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“This is a time when there were most African slaves, about 5100. In
comparison there were about 1000 to 2000 during the later Portuguese
rule in Macau.”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=63&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DLP9q1dzVRYQC%26pg%3DPA63%26dq%3Dblack%2Bslaves%2Bmacao%26hl%3Den%26ei%3DKu66TuyxNcbc0QHP5Z3dDQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D2%26ved%3D0CDkQ6AEwAQ%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.edition=illustrated&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+History+and+Society&rft.aulast=Zhidong+Hao&rft.isbn=988-8028-54-5&rft.pub=Hong+Kong+University+Press&rft.date=2011&rft.au=Zhidong+Hao&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071224173753/http://www.macaudata.com/macauweb/Encyclopedia/html/11502.htm" rel="nofollow">“The entry "Catholic" in Macau Encyclopedia”</a> (bằng tiếng Trung). Macau Foundation. <a class="external text" href="http://www.macaudata.com/macauweb/Encyclopedia/html/11502.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 24 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+entry+%22Catholic%22+in+Macau+Encyclopedia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macaudata.com%2Fmacauweb%2FEncyclopedia%2Fhtml%2F11502.htm&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Foundation&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Indrani Chatterjee, Richard Maxwell Eaton biên tập (2006). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=Nsh8NHDQHlcC&pg=PA238&dq=african+slaves+macau&hl=en&ei=jfe6Tr-9LOfV0QGJ4cXfCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=african%20slaves%20macau&f=false" rel="nofollow"><i>Slavery and South Asian history</i></a> . Đại học Indiana Press. tr. 238. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-253-21873-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-253-21873-X">0-253-21873-X</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
‘Portuguese,"he concluded;"The Portuguese beat us off from Macau with
their slaves."10 The same year as the Dutch... an English witness
recorded that the Portuguese defense was conducted primarily by their
African slaves,who threw’</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=238&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DNsh8NHDQHlcC%26pg%3DPA238%26dq%3Dafrican%2Bslaves%2Bmacau%26hl%3Den%26ei%3Djfe6Tr-9LOfV0QGJ4cXfCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D4%26ved%3D0CEAQ6AEwAw%23v%3Donepage%26q%3Dafrican%2520slaves%2520macau%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.edition=illustrated&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Slavery+and+South+Asian+history&rft.isbn=0-253-21873-X&rft.pub=%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+Indiana+Press&rft.date=2006&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=vWLRxJEU49EC&pg=PA544&dq=african+slaves+macau&hl=en&ei=jfe6Tr-9LOfV0QGJ4cXfCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDcQ6AEwAQ#v=onepage&q=african%20slaves%20macau&f=false" rel="nofollow"><i>Middle East and Africa</i></a>. Taylor & Francis. 1996. tr. 544. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-884964-04-4," title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-884964-04-4,">1-884964-04-4,</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“A miscellaneous assemblage of Portuguese soldiers, citizens, African
slaves, friars, and Jesuits managed to withstand the attack. Following
this defeat, the Dutch made no further attempts to take Macau, although
they continued to harass”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Taylor+%26+Francis&rft.isbn=1-884964-04-4&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=544&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DvWLRxJEU49EC%26pg%3DPA544%26dq%3Dafrican%2Bslaves%2Bmacau%26hl%3Den%26ei%3Djfe6Tr-9LOfV0QGJ4cXfCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D2%26ved%3D0CDcQ6AEwAQ%23v%3Donepage%26q%3Dafrican%2520slaves%2520macau%26f%3Dfalse&rft.date=1996&rft.genre=book&rft.btitle=Middle+East+and+Africa&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Christina Miu Bing Cheng (1999). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=-Gr51C1eS1oC&pg=PA159&dq=invaded+Macau+on+24+June+1622+but+was+defeated+by+a+handful+of+Portuguese+priests,+citizens+and+African+slaves&hl=en&ei=4_i6TtDdLsXb0QHvxejeCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=invaded%20Macau%20on%2024%20June%201622%20but%20was%20defeated%20by%20a%20handful%20of%20Portuguese%20priests%2C%20citizens%20and%20African%20slaves&f=false" rel="nofollow"><i>Macau: a cultural Janus</i></a> . Hong Kong University Press. tr. 159. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/962-209-486-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/962-209-486-4">962-209-486-4</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>. “invaded Macau on 24 June 1622 but was defeated by a handful of Portuguese priests, citizens and African slaves”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=159&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D-Gr51C1eS1oC%26pg%3DPA159%26dq%3Dinvaded%2BMacau%2Bon%2B24%2BJune%2B1622%2Bbut%2Bwas%2Bdefeated%2Bby%2Ba%2Bhandful%2Bof%2BPortuguese%2Bpriests%2C%2Bcitizens%2Band%2BAfrican%2Bslaves%26hl%3Den%26ei%3D4_i6TtDdLsXb0QHvxejeCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC4Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3Dinvaded%2520Macau%2520on%252024%2520June%25201622%2520but%2520was%2520defeated%2520by%2520a%2520handful%2520of%2520Portuguese%2520priests%252C%2520citizens%2520and%2520African%2520slaves%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.edition=illustrated&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau%3A+a+cultural+Janus&rft.aulast=Christina+Miu+Bing+Cheng&rft.isbn=962-209-486-4&rft.pub=Hong+Kong+University+Press&rft.date=1999&rft.au=Christina+Miu+Bing+Cheng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Steven Bailey (2007). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=Lw6JYOYgjokC&pg=PA15&dq=Macau%27s+future+as+a+Dutch+colony+seemed+all+but+assured,+since+the+city%27s+...+still+remained+under+construction+and+its+defenders+numbered+only+about+60+soldiers+and+90+civilians,+who+ranged+from+Jesuit+priests+to+African+slaves&hl=en&ei=UPm6Tv-AHObV0QGyoojeCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=Macau%27s%20future%20as%20a%20Dutch%20colony%20seemed%20all%20but%20assured%2C%20since%20the%20city%27s%20...%20still%20remained%20under%20construction%20and%20its%20defenders%20numbered%20only%20about%2060%20soldiers%20and%2090%20civilians%2C%20who%20ranged%20from%20Jesuit%20priests%20to%20African%20slaves&f=false" rel="nofollow"><i>Strolling in Macau: A Visitor's Guide to Macau, Taipa, and Coloane</i></a> . ThingsAsian Press. tr. 15. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-9715940-9-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-9715940-9-0">0-9715940-9-0</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“On June 24, 1622, a Dutch fleet under Captain Kornelis Reyerszoon
assembled a landing force of some 800 armed sailors, a number thought
more than sufficient to overpower Macau's relatively weak garrison.
Macau's future as a Dutch colony seemed all but assured, since the
city's... still remained under construction and its defenders numbered
only about 60 soldiers and 90 civilians, who ranged from Jesuit priests
to African slaves”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=15&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DLw6JYOYgjokC%26pg%3DPA15%26dq%3DMacau%27s%2Bfuture%2Bas%2Ba%2BDutch%2Bcolony%2Bseemed%2Ball%2Bbut%2Bassured%2C%2Bsince%2Bthe%2Bcity%27s%2B...%2Bstill%2Bremained%2Bunder%2Bconstruction%2Band%2Bits%2Bdefenders%2Bnumbered%2Bonly%2Babout%2B60%2Bsoldiers%2Band%2B90%2Bcivilians%2C%2Bwho%2Branged%2Bfrom%2BJesuit%2Bpriests%2Bto%2BAfrican%2Bslaves%26hl%3Den%26ei%3DUPm6Tv-AHObV0QGyoojeCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC4Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3DMacau%27s%2520future%2520as%2520a%2520Dutch%2520colony%2520seemed%2520all%2520but%2520assured%252C%2520since%2520the%2520city%27s%2520...%2520still%2520remained%2520under%2520construction%2520and%2520its%2520defenders%2520numbered%2520only%2520about%252060%2520soldiers%2520and%252090%2520civilians%252C%2520who%2520ranged%2520from%2520Jesuit%2520priests%2520to%2520African%2520slaves%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.edition=illustrated&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Strolling+in+Macau%3A+A+Visitor%27s+Guide+to+Macau%2C+Taipa%2C+and+Coloane&rft.aulast=Steven+Bailey&rft.isbn=0-9715940-9-0&rft.pub=ThingsAsian+Press&rft.date=2007&rft.au=Steven+Bailey&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Ruth Simms Hamilton biên tập (2007). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?ei=zvq6TtccxN3RAZH6qNcJ&ct=result&id=3s8VAQAAIAAJ&dq=Jan+Coen%2C+who+had+been+sent+to+establish+a+Dutch+base+on+the+China+coast%2C+wrote+about+the+slaves+who+served+the+Portuguese+so+faithfully%3A+%22It+was+they+who+defeated+and+drove+away+our+people+last+year.%22&q=jan+coen" rel="nofollow"><i>Routes of passage: rethinking the African diaspora, Volume 1, Part 1</i></a>. Volume 1 of African diaspora research. Michigan State University Press. tr. 143. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-87013-632-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-87013-632-1">0-87013-632-1</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
‘Jan Coen, who had been sent to establish a Dutch base on the China
coast, wrote about the slaves who served the Portuguese so faithfully:
"It was they who defeated and drove away our people last year."’</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=143&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fei%3Dzvq6TtccxN3RAZH6qNcJ%26ct%3Dresult%26id%3D3s8VAQAAIAAJ%26dq%3DJan%2BCoen%252C%2Bwho%2Bhad%2Bbeen%2Bsent%2Bto%2Bestablish%2Ba%2BDutch%2Bbase%2Bon%2Bthe%2BChina%2Bcoast%252C%2Bwrote%2Babout%2Bthe%2Bslaves%2Bwho%2Bserved%2Bthe%2BPortuguese%2Bso%2Bfaithfully%253A%2B%2522It%2Bwas%2Bthey%2Bwho%2Bdefeated%2Band%2Bdrove%2Baway%2Bour%2Bpeople%2Blast%2Byear.%2522%26q%3Djan%2Bcoen&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft.isbn=0-87013-632-1&rft.pub=Michigan+State+University+Press&rft.btitle=Routes+of+passage%3A+rethinking+the+African+diaspora%2C+Volume+1%2C+Part+1&rft.volume=Volume+1+of+African+diaspora+research&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span>(the University of California)</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Centro de Estudos Históricos Ultramarinos (1968). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?ei=Kfu6TpniFIP10gHPmvXeCQ&ct=result&id=8gdmAAAAMAAJ&dq=85%2C+quotes+a+report+from+the+Dutch+governor-general%2C+Coen%2C+in+1623%3A+%C2%ABThe+slaves+of+the+Portuguese+at+Macao+served+them+so+well+and+faithfully%2C+that+it+was+they+who+defeated+and+drove+away+our+people+last+year%C2%BB.&q=coen" rel="nofollow"><i>Studia, Issue 23</i></a>. Centro de Estudos Históricos Ultramarinos. tr. 89<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“85, quotes a report from the Dutch governor-general, Coen, in 1623:
«The slaves of the Portuguese at Macau served them so well and
faithfully, that it was they who defeated and drove away our people last
year».”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Centro+de+Estudos+Hist%C3%B3ricos+Ultramarinos&rft.btitle=Studia%2C+Issue+23&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=89&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fei%3DKfu6TpniFIP10gHPmvXeCQ%26ct%3Dresult%26id%3D8gdmAAAAMAAJ%26dq%3D85%252C%2Bquotes%2Ba%2Breport%2Bfrom%2Bthe%2BDutch%2Bgovernor-general%252C%2BCoen%252C%2Bin%2B1623%253A%2B%25C2%25ABThe%2Bslaves%2Bof%2Bthe%2BPortuguese%2Bat%2BMacao%2Bserved%2Bthem%2Bso%2Bwell%2Band%2Bfaithfully%252C%2Bthat%2Bit%2Bwas%2Bthey%2Bwho%2Bdefeated%2Band%2Bdrove%2Baway%2Bour%2Bpeople%2Blast%2Byear%25C2%25BB.%26q%3Dcoen&rft.pub=Centro+de+Estudos+Hist%C3%B3ricos+Ultramarinos.&rft.genre=book&rft.date=1968&rft.au=Centro+de+Estudos+Hist%C3%B3ricos+Ultramarinos&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span>(University of Texas)</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=8IEFAQAAIAAJ&q=A+year+later,+Captain+Coen+was+still+harping+on+the+same+theme:+%22The+slaves+of+the+Portuguese+at+Macao+served+them+so+well+and+faithfully,+that+it+was+they+who+defeated+and+drove+away+our+people+there+last+year%22&dq=A+year+later,+Captain+Coen+was+still+harping+on+the+same+theme:+%22The+slaves+of+the+Portuguese+at+Macao+served+them+so+well+and+faithfully,+that+it+was+they+who+defeated+and+drove+away+our+people+there+last+year%22&hl=en&ei=mPu6Tp3hA4LX0QGzl_XeCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA" rel="nofollow"><i>Japan and Africa: the evolution and nature of political, economic and human bonds, 1543-1993</i></a>. HSRC. 1993. tr. 23. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-7969-1525-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-7969-1525-3">0-7969-1525-3</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“A year later, Captain Coen was still harping on the same theme: 'The
slaves of the Portuguese at Macau served them so well and faithfully,
that it was they who defeated and drove away our people there last
year'. Captain Coen was”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=HSRC&rft.isbn=0-7969-1525-3&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=23&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D8IEFAQAAIAAJ%26q%3DA%2Byear%2Blater%2C%2BCaptain%2BCoen%2Bwas%2Bstill%2Bharping%2Bon%2Bthe%2Bsame%2Btheme%3A%2B%2522The%2Bslaves%2Bof%2Bthe%2BPortuguese%2Bat%2BMacao%2Bserved%2Bthem%2Bso%2Bwell%2Band%2Bfaithfully%2C%2Bthat%2Bit%2Bwas%2Bthey%2Bwho%2Bdefeated%2Band%2Bdrove%2Baway%2Bour%2Bpeople%2Bthere%2Blast%2Byear%2522%26dq%3DA%2Byear%2Blater%2C%2BCaptain%2BCoen%2Bwas%2Bstill%2Bharping%2Bon%2Bthe%2Bsame%2Btheme%3A%2B%2522The%2Bslaves%2Bof%2Bthe%2BPortuguese%2Bat%2BMacao%2Bserved%2Bthem%2Bso%2Bwell%2Band%2Bfaithfully%2C%2Bthat%2Bit%2Bwas%2Bthey%2Bwho%2Bdefeated%2Band%2Bdrove%2Baway%2Bour%2Bpeople%2Bthere%2Blast%2Byear%2522%26hl%3Den%26ei%3DmPu6Tp3hA4LX0QGzl_XeCQ%26sa%3DX%26oi%3Dbook_result%26ct%3Dresult%26resnum%3D1%26ved%3D0CC0Q6AEwAA&rft.date=1993&rft.genre=book&rft.btitle=Japan+and+Africa%3A+the+evolution+and+nature+of+political%2C+economic+and+human+bonds%2C+1543-1993&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Charles Ralph Boxer (1968). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?ei=6fu6TqOmEYLd0QGyq83fCQ&ct=result&id=qUAsAAAAMAAJ&dq=Our+people+saw+very+few+Portuguese%22.+A+year+later+he+was+still+harping+on+the+same+theme.+%22The+slaves+of+the+Portuguese+at+Macao+served+them+so+well+and+faithfully%2C+that+it+was+they+who+defeated+and+drove+away+our+people+there+last&q=harping" rel="nofollow"><i>Fidalgos in the Far East 1550–1770</i></a> . Oxford U.P. tr. 85<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 11 năm 2011</span>.
“The enemy, it was reported, 'had lost many more men than we, albeit
mostly slaves. Our people saw very few Portuguese'. A year later he was
still harping on the same theme. 'The slaves of the Portuguese at Macau
served them so well and faithfully, that it was they who defeated and
drove away our people there last”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=85&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fei%3D6fu6TqOmEYLd0QGyq83fCQ%26ct%3Dresult%26id%3DqUAsAAAAMAAJ%26dq%3DOur%2Bpeople%2Bsaw%2Bvery%2Bfew%2BPortuguese%2522.%2BA%2Byear%2Blater%2Bhe%2Bwas%2Bstill%2Bharping%2Bon%2Bthe%2Bsame%2Btheme.%2B%2522The%2Bslaves%2Bof%2Bthe%2BPortuguese%2Bat%2BMacao%2Bserved%2Bthem%2Bso%2Bwell%2Band%2Bfaithfully%252C%2Bthat%2Bit%2Bwas%2Bthey%2Bwho%2Bdefeated%2Band%2Bdrove%2Baway%2Bour%2Bpeople%2Bthere%2Blast%26q%3Dharping&rft.genre=book&rft.edition=2%2C+illustrated%2C+reprint&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1968&rft.aulast=Charles+Ralph+Boxer&rft.btitle=Fidalgos+in+the+Far+East+1550%E2%80%931770&rft.pub=Oxford+U.P.&rft.au=Charles+Ralph+Boxer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span>(the University of Michigan)</span></li>
<li id="cite_note-M518-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-M518_31-0">^</a></b> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 518.</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 409-410</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">p.116 Garrett, Richard J. <i>The Defences of Macau: Forts, Ships and Weapons Over 450 Years</i> Hong Kong University Press, 01/02/2010</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 410-411</span></li>
<li id="cite_note-12-3_incident_in_Macau_encyclopedia-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-12-3_incident_in_Macau_encyclopedia_35-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.macaudata.com/macauweb/Encyclopedia/html/08701.htm" rel="nofollow">“The entry "12-3 Incident" in Macau Encyclopedia”</a> (bằng tiếng Trung). Macau Foundation<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+entry+%2212-3+Incident%22+in+Macau+Encyclopedia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macaudata.com%2Fmacauweb%2FEncyclopedia%2Fhtml%2F08701.htm&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Foundation&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span><sup class="noprint Inline-Template"><span style="white-space: nowrap;">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Fng" title="Wikipedia:Liên kết hỏng"><span title=" kể từ April 2012">liên kết hỏng</span></a></i>]</span></sup></span></li>
<li id="cite_note-Lo_Shiu-hing-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Lo_Shiu-hing_36-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Lo Shiu-hing (December năm 1989). “Aspects of Political Development in Macau”. <i>The China Quarterly</i> <b>120</b>: 837–851. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DOI" title="DOI">doi</a>:<a class="external text" href="http://dx.doi.org/10.1017%2FS030574100001849X" rel="nofollow">10.1017/S030574100001849X</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=120&rft.atitle=Aspects+of+Political+Development+in+Macau&rft.genre=book&rft.aulast=Lo+Shiu-hing&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Aspects+of+Political+Development+in+Macau&rft.jtitle=The+China+Quarterly&rft.pages=837%E2%80%93851&rft.date=1989&rft.au=Lo+Shiu-hing&rft_id=info%3Adoi%2F10.1017%2FS030574100001849X&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 418</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 424</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 519–520.</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imprensa.macau.gov.mo/bo/i/1999/leibasica/index_uk.asp#c2" rel="nofollow">“Basic Law of Macau Chapter II: Relationship between the Central Authorities and the Macau Special Administrative Region”</a>. Government Printing Bureau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Basic+Law+of+Macau+Chapter+II%3A+Relationship+between+the+Central+Authorities+and+the+Macau+Special+Administrative+Region&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imprensa.macau.gov.mo%2Fbo%2Fi%2F1999%2Fleibasica%2Findex_uk.asp%23c2&rft.genre=book&rft.pub=Government+Printing+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imprensa.macau.gov.mo/bo/i/1999/leibasica/index_uk.asp#c5" rel="nofollow">“Basic Law of Macau Chapter V: The Economy”</a>. Government Printing Bureau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Basic+Law+of+Macau+Chapter+V%3A+The+Economy&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imprensa.macau.gov.mo%2Fbo%2Fi%2F1999%2Fleibasica%2Findex_uk.asp%23c5&rft.genre=book&rft.pub=Government+Printing+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imprensa.macau.gov.mo/bo/i/1999/leibasica/index_uk.asp#c7" rel="nofollow">“Basic Law of Macau Chapter VII: External Affairs”</a>. Government Printing Bureau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Basic+Law+of+Macau+Chapter+VII%3A+External+Affairs&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imprensa.macau.gov.mo%2Fbo%2Fi%2F1999%2Fleibasica%2Findex_uk.asp%23c7&rft.genre=book&rft.pub=Government+Printing+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.imprensa.macau.gov.mo/bo/i/2004/14/lei03_en.asp#c4a32" rel="nofollow">“Election of the Chief Executive”</a>. Government Printing Bureau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Election+of+the+Chief+Executive&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imprensa.macau.gov.mo%2Fbo%2Fi%2F2004%2F14%2Flei03_en.asp%23c4a32&rft.genre=book&rft.pub=Government+Printing+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-Macau_2007_Yearbook-44">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Macau_2007_Yearbook_44-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i>Macau 2007 Yearbook</i>. Government Information Bureau of Macau SAR. 2007. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-99937-56-09-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-99937-56-09-5">978-99937-56-09-5</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Government+Information+Bureau+of+Macau+SAR&rft.isbn=978-99937-56-09-5&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft.btitle=Macau+2007+Yearbook&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://lanzhou.china.com.cn/english/NM-e/105438.htm" rel="nofollow">“Edmund Ho Wins Election for 2nd Term”</a>. Xinhua News Agency<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Edmund+Ho+Wins+Election+for+2nd+Term&rft_id=http%3A%2F%2Flanzhou.china.com.cn%2Fenglish%2FNM-e%2F105438.htm&rft.genre=book&rft.pub=Xinhua+News+Agency&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.al.gov.mo/en/en.htm#Composition" rel="nofollow">“Introduction of the Legislative Assembly of the Macau Special Administrative Region”</a>. The Legislative Assembly of Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Introduction+of+the+Legislative+Assembly+of+the+Macau+Special+Administrative+Region&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.al.gov.mo%2Fen%2Fen.htm%23Composition&rft.genre=book&rft.pub=The+Legislative+Assembly+of+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2123.html" rel="nofollow">“List of Suffrage”</a>. CIA – The World Factbook<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=List+of+Suffrage&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Ffields%2F2123.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA%26nbsp%3B%E2%80%93+The+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://english.peopledaily.com.cn/200403/31/eng20040331_139074.shtml" rel="nofollow">“Polls favor indirect vote of Macau's next chief executive”</a>. (Source: Xinhua)People's Daily Online<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Polls+favor+indirect+vote+of+Macau%27s+next+chief+executive&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.peopledaily.com.cn%2F200403%2F31%2Feng20040331_139074.shtml&rft.genre=book&rft.pub=%28Source%3A+Xinhua%29People%27s+Daily+Online&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Sam Hou Fai. <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20060430035340/http://www.unesco.org.mo/eng/law/4judicialSystem.html" rel="nofollow">“Brief Introduction of Judicial System of [[Macau SAR]]”</a>. UNESCO. <a class="external text" href="http://www.unesco.org.mo/eng/law/4judicialSystem.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 30 tháng 4 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Brief+Introduction+of+Judicial+System+of+Macau+SAR&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unesco.org.mo%2Feng%2Flaw%2F4judicialSystem.html&rft.aulast=Sam+Hou+Fai&rft.genre=book&rft.pub=UNESCO&rft.au=Sam+Hou+Fai&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Tựa đề URL chứa liên kết wiki (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#wikilink_in_url" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-Legal_System_of_Macau-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Legal_System_of_Macau_50-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/7066.htm" rel="nofollow">“Background Note: Macau – Government”</a>. Bureau of East Asian and Pacific Affairs, U.S. Department of State<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 5 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Background+Note%3A+Macau%26nbsp%3B%E2%80%93+Government&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.state.gov%2Fr%2Fpa%2Fei%2Fbgn%2F7066.htm&rft.genre=book&rft.pub=Bureau+of+East+Asian+and+Pacific+Affairs%2C+U.S.+Department+of+State&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://english.peopledaily.com.cn/90001/90776/90785/6601685.html" rel="nofollow">“Macao legislature passes national security bill”</a>. Peopledaily<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 9 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macao+legislature+passes+national+security+bill&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.peopledaily.com.cn%2F90001%2F90776%2F90785%2F6601685.html&rft.genre=book&rft.pub=Peopledaily&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.unhcr.org/refworld/country,,,,MAC,4562d8cf2,49a660b913,0.html" rel="nofollow">“Macao: Stop the National Security Bill now”</a>. Amnesty International<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 9 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macao%3A+Stop+the+National+Security+Bill+now&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unhcr.org%2Frefworld%2Fcountry%2C%2C%2C%2CMAC%2C4562d8cf2%2C49a660b913%2C0.html&rft.genre=book&rft.pub=Amnesty+International&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-Asiarooms-53">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Asiarooms_53-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Asiarooms_53-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Asiarooms_53-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-Asiarooms_53-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.asiarooms.com/travel-guide/macau/macau-overview/macau-geography.html" rel="nofollow">“Macau Geography”</a>. AsiaRooms.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Geography&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.asiarooms.com%2Ftravel-guide%2Fmacau%2Fmacau-overview%2Fmacau-geography.html&rft.genre=book&rft.pub=AsiaRooms.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Yan. <a class="external text" href="http://www.newsgd.com/citiesandtowns/zhuhai/news/200603030050.htm" rel="nofollow">“[[Zhuhai Gongbei]] Checkpoint Opens Earlier”</a>. New Guangdong newsgd<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Zhuhai+Gongbei+Checkpoint+Opens+Earlier&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.newsgd.com%2Fcitiesandtowns%2Fzhuhai%2Fnews%2F200603030050.htm&rft.aulast=Yan&rft.genre=book&rft.pub=New+Guangdong+newsgd&rft.au=Yan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Tựa đề URL chứa liên kết wiki (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#wikilink_in_url" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-aaa-55">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-aaa_55-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-aaa_55-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-aaa_55-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071216232707/http://www.worldtravelguide.net/country/153/climate/Far-East-Asia/Macau.html" rel="nofollow">“Macau Climate, Temp, Rainfall and Humidity”</a>. Nexus Business Media Limited. <a class="external text" href="http://www.worldtravelguide.net/country/153/climate/Far-East-Asia/Macau.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 16 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Climate%2C+Temp%2C+Rainfall+and+Humidity&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.worldtravelguide.net%2Fcountry%2F153%2Fclimate%2FFar-East-Asia%2FMacau.html&rft.genre=book&rft.pub=Nexus+Business+Media+Limited&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.smg.gov.mo/www/smg/centenary2/index_four.htm" rel="nofollow">“100 years of Macau Climate”</a>. Macao Meteorological and Geophysical Bureau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 2 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=100+years+of+Macau+Climate&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.smg.gov.mo%2Fwww%2Fsmg%2Fcentenary2%2Findex_four.htm&rft.genre=book&rft.pub=Macao+Meteorological+and+Geophysical+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-DSEC-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-DSEC_57-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071124192250/http://www.dsec.gov.mo/english/indicator/e_ie_indicator_8.html" rel="nofollow">“Employed population by occupation”</a>. Statistics and Census Service (DSEC) of the Macau Government. <a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo//english/indicator/e_ie_indicator_8.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 24 tháng 11 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 12 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Employed+population+by+occupation&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2F%2Fenglish%2Findicator%2Fe_ie_indicator_8.html&rft.genre=book&rft.pub=Statistics+and+Census+Service+%28DSEC%29+of+the+Macau+Government&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-C12-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-C12_58-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFChan2000">Chan 2000</a>, tr. 12=13</span></li>
<li id="cite_note-CIA_factbook-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-CIA_factbook_59-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mc.html" rel="nofollow">“CIA the world factbook”</a>. CIA the World Factbook – Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=CIA+the+world+factbook&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Fgeos%2Fmc.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA+the+World+Factbook%26nbsp%3B%E2%80%93+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.worldbank.org/servlets/ECR?contentMDK=20421402&sitePK=239419#High_income" rel="nofollow">High Income Group “Income Group – High Income, World Bank”</a>. World Bank<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Income+Group%26nbsp%3B%E2%80%93+High+Income%2C+World+Bank&rft_id=http%3A%2F%2Fweb.worldbank.org%2Fservlets%2FECR%3FcontentMDK%3D20421402%26sitePK%3D239419%23High_income+High+Income+Group&rft.genre=book&rft.pub=World+Bank&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-AMCMstat-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-AMCMstat_61-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.amcm.gov.mo/economic_statistics/economic.htm" rel="nofollow">“Economic statistics from Monetary Authority of Macau”</a>. AMCM<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 12 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Economic+statistics+from+Monetary+Authority+of+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.amcm.gov.mo%2Feconomic_statistics%2Feconomic.htm&rft.genre=book&rft.pub=AMCM&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://unwto.org/facts/eng/pdf/barometer/unwto_barom07_2_en.pdf" rel="nofollow">UNWTO World Tourism Barameter “UNWTO World Tourism Barameter”</a>. World Tourism Organisation (UNWTO). June năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=World+Tourism+Organisation+%28UNWTO%29&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft_id=http%3A%2F%2Funwto.org%2Ffacts%2Feng%2Fpdf%2Fbarometer%2Funwto_barom07_2_en.pdf+UNWTO+World+Tourism+Barameter&rft.btitle=UNWTO+World+Tourism+Barameter&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo/index.asp?src=/english/indicator/e_tur_indicator_1.html" rel="nofollow">“Visitor arrivals by place of residence”</a>. Statistics and Census Service (DSEC) of the Macau Government<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Visitor+arrivals+by+place+of+residence&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2Findex.asp%3Fsrc%3D%2Fenglish%2Findicator%2Fe_tur_indicator_1.html&rft.genre=book&rft.pub=Statistics+and+Census+Service+%28DSEC%29+of+the+Macau+Government&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-sands-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-sands_64-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.readybetgo.com/news/sands-Macau-largest--2277.html" rel="nofollow">“Sands Macau-is the largest casino in the world”</a>. Ready Bet Go<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 8 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Sands+Macau-is+the+largest+casino+in+the+world&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.readybetgo.com%2Fnews%2Fsands-Macau-largest--2277.html&rft.genre=book&rft.pub=Ready+Bet+Go&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span><sup class="noprint Inline-Template"><span style="white-space: nowrap;">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt_h%E1%BB%8Fng" title="Wikipedia:Liên kết hỏng"><span title=" kể từ September 2010">liên kết hỏng</span></a></i>]</span></sup></span></li>
<li id="cite_note-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.casinocitytimes.com/news/article.cfm?contentId=160162" rel="nofollow">“Wynn Fine-Tuning Details at 600-Room Macau Resort”</a>. Gaming News<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Wynn+Fine-Tuning+Details+at+600-Room+Macau+Resort&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.casinocitytimes.com%2Fnews%2Farticle.cfm%3FcontentId%3D160162&rft.genre=book&rft.pub=Gaming+News&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6083624.stm" rel="nofollow">“Macau,
a tiny special administrative region of China, appears to have
overtaken the famous Las Vegas Strip as the world's top gambling
destination”</a>. BBC News – Business. 25 tháng 10 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 10 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+News%26nbsp%3B%E2%80%93+Business&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=25+October+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fbusiness%2F6083624.stm&rft.btitle=Macau%2C+a+tiny+special+administrative+region+of+China%2C+appears+to+have+overtaken+the+famous+Las+Vegas+Strip+as+the+world%27s+top+gambling+destination&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.businessweek.com/investor/content/jun2006/pi20060608_011406.htm" rel="nofollow">“Vegas vs. Macau, who will win?”</a>. BusinessWeek Online (8 June 2006)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 9 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Vegas+vs.+Macau%2C+who+will+win%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.businessweek.com%2Finvestor%2Fcontent%2Fjun2006%2Fpi20060608_011406.htm&rft.genre=book&rft.pub=BusinessWeek+Online+%288+June+2006%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">David Barboza (24 tháng 1 năm 2007). <a class="external text" href="http://www.nytimes.com/2007/01/24/business/worldbusiness/24macao.html?partner=rssnyt&emc=rss" rel="nofollow">“Asian Rival Moves Past Las Vegas”</a>. <i>New York Times</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=David+Barboza&rft.atitle=Asian+Rival+Moves+Past+Las+Vegas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Asian+Rival+Moves+Past+Las+Vegas&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2007%2F01%2F24%2Fbusiness%2Fworldbusiness%2F24macao.html%3Fpartner%3Drssnyt%26emc%3Drss&rft.jtitle=New+York+Times&rft.genre=book&rft.date=24+January+2007&rft.au=David+Barboza&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/news/business-13407750" rel="nofollow">World Class Casino</a></span></li>
<li id="cite_note-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-70">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.macau.com/en/shows_and_events/579" rel="nofollow">“House of Dancing Water”</a>. <i>Macau.com</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=House+of+Dancing+Water&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macau.com%2Fen%2Fshows_and_events%2F579&rft.atitle=House+of+Dancing+Water&rft.genre=book&rft.jtitle=Macau.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.populartrash.com/2012/01/16/year-of-dragon-macau-mgm-dragon-from-pat-lee/" rel="nofollow">“MGM Dragon with Pat Lee”</a>. <i>Popular Trash</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=MGM+Dragon+with+Pat+Lee&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.populartrash.com%2F2012%2F01%2F16%2Fyear-of-dragon-macau-mgm-dragon-from-pat-lee%2F&rft.atitle=MGM+Dragon+with+Pat+Lee&rft.genre=book&rft.jtitle=Popular+Trash&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Luis Pereira. <a class="external text" href="http://www.macaubusiness.com/index.php?id=666" rel="nofollow">“Offshore Operation in Macau”</a>. Macau Business<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Offshore+Operation+in+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macaubusiness.com%2Findex.php%3Fid%3D666&rft.aulast=Luis+Pereira&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Business&rft.au=Luis+Pereira&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Errico and Musalem (1999). <a class="external text" href="http://www.imf.org/external/np/mae/oshore/2000/eng/back.htm#table1" rel="nofollow">“Countries, Territories, and Jurisdictions with Offshore Financial Centers”</a>. IMF<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Countries%2C+Territories%2C+and+Jurisdictions+with+Offshore+Financial+Centers&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.imf.org%2Fexternal%2Fnp%2Fmae%2Foshore%2F2000%2Feng%2Fback.htm%23table1&rft.aulast=Errico+and+Musalem+%281999%29&rft.genre=book&rft.pub=IMF&rft.au=Errico+and+Musalem+%281999%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.asiarooms.com/travel-guide/macau/macau-overview/macau-currency.html" rel="nofollow">“Macau Currency”</a>. AsiaRooms.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Currency&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.asiarooms.com%2Ftravel-guide%2Fmacau%2Fmacau-overview%2Fmacau-currency.html&rft.genre=book&rft.pub=AsiaRooms.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-75">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.amcm.gov.mo/" rel="nofollow">Monetary Authority of Macau “The homepage of Monetary Authority of Macau”</a>. The Monetary Authority of Macau, the Govt. of Macau SAR<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+homepage+of+Monetary+Authority+of+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.amcm.gov.mo+Monetary+Authority+of+Macau&rft.genre=book&rft.pub=The+Monetary+Authority+of+Macau%2C+the+Govt.+of+Macau+SAR&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ipim.gov.mo/en/index2.asp" rel="nofollow">IPIM “The Macau Trade and Investment Promotion Institute”</a>. The Macau Trade and Investment Promotion Institute, the Govt. of Macau SAR<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Macau+Trade+and+Investment+Promotion+Institute&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ipim.gov.mo%2Fen%2Findex2.asp+IPIM&rft.genre=book&rft.pub=The+Macau+Trade+and+Investment+Promotion+Institute%2C+the+Govt.+of+Macau+SAR&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.hemscott.com/news/latest-news/item.do?newsId=47556025388962" rel="nofollow">Hemscott “the web site of Hemscott and Empowering Inverstors”</a>. Hemscott.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=the+web+site+of+Hemscott+and+Empowering+Inverstors&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.hemscott.com%2Fnews%2Flatest-news%2Fitem.do%3FnewsId%3D47556025388962+Hemscott&rft.genre=book&rft.pub=Hemscott.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-BLM-78">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-BLM_78-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-BLM_78-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.umac.mo/basiclaw/english/main.html" rel="nofollow">“Content – Basic Law of Macau”</a>. University of Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Content%26nbsp%3B%E2%80%93+Basic+Law+of+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.umac.mo%2Fbasiclaw%2Fenglish%2Fmain.html&rft.genre=book&rft.pub=University+of+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-2006_by-census-79">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-2006_by-census_79-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-2006_by-census_79-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-2006_by-census_79-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-2006_by-census_79-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-2006_by-census_79-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i>Global Results of By-Census 2006</i>. Statistics and Census Service (DSEC) of the Macau Government. 2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Statistics+and+Census+Service+%28DSEC%29+of+the+Macau+Government&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007&rft.btitle=Global+Results+of+By-Census+2006&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-80">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071216015214/http://esa.un.org/unpp" rel="nofollow">“United Nations World Population Prospects (2004 revision)”</a>. UN Statistics Division. <a class="external text" href="http://esa.un.org/unpp" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 16 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=United+Nations+World+Population+Prospects+%282004+revision%29&rft_id=http%3A%2F%2Fesa.un.org%2Funpp&rft.genre=book&rft.pub=UN+Statistics+Division&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2054rank.html" rel="nofollow">“Rank Order – Birth rate”</a>. CIA – The World Factbook<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 5 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rank+Order%26nbsp%3B%E2%80%93+Birth+rate&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Frankorder%2F2054rank.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA%26nbsp%3B%E2%80%93+The+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html" rel="nofollow">“Rank Order – Life expectancy at birth”</a>. CIA – The World Factbook<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rank+Order%26nbsp%3B%E2%80%93+Life+expectancy+at+birth&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Frankorder%2F2102rank.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA%26nbsp%3B%E2%80%93+The+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-83">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2091rank.html" rel="nofollow">“Rank Order – Infant mortality rate”</a>. CIA – The World Factbook<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 5 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Rank+Order%26nbsp%3B%E2%80%93+Infant+mortality+rate&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Frankorder%2F2091rank.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA%26nbsp%3B%E2%80%93+The+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-84"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-84">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://english.peopledaily.com.cn/english/199912/17/eng19991217O101.html" rel="nofollow">“Solution of Transition-Related Issues Essential to Sino-Portuguese Cooperation”</a>. People's Daily Online<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Solution+of+Transition-Related+Issues+Essential+to+Sino-Portuguese+Cooperation&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.peopledaily.com.cn%2Fenglish%2F199912%2F17%2Feng19991217O101.html&rft.genre=book&rft.pub=People%27s+Daily+Online&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-MO-85">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-MO_85-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-MO_85-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mc.html" rel="nofollow">“Macau Overview”</a>. CIA – The World Factbook<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Overview&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Fgeos%2Fmc.html&rft.genre=book&rft.pub=CIA%26nbsp%3B%E2%80%93+The+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-86"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-86">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Fernandes, Senna (2004). <i>Maquista Chapado: Vocabulary and Expressions in Macau's Portuguese Creole</i>. Macau: Miguel de and Alan Baxter.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Fernandes&rft.aufirst=Senna&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft.pub=Miguel+de+and+Alan+Baxter&rft.btitle=Maquista+Chapado%3A+Vocabulary+and+Expressions+in+Macau%27s+Portuguese+Creole&rft.genre=book&rft.place=Macau&rft.au=Fernandes%2C+Senna&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-87"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-87">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/7066.htm" rel="nofollow">“Background Note: Macau Profile”</a>. U.S. State Department<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Background+Note%3A+Macau+Profile&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.state.gov%2Fr%2Fpa%2Fei%2Fbgn%2F7066.htm&rft.genre=book&rft.pub=U.S.+State+Department&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-pstat-88"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-pstat_88-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dsec.gov.mo/index.asp?src=/english/indicator/e_piem_indicator.html" rel="nofollow">“Principal statistical indicators”</a>. Statistics and Census Service (DSEC) of the Macau Government<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 12 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Principal+statistical+indicators&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dsec.gov.mo%2Findex.asp%3Fsrc%3D%2Fenglish%2Findicator%2Fe_piem_indicator.html&rft.genre=book&rft.pub=Statistics+and+Census+Service+%28DSEC%29+of+the+Macau+Government&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-89"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-89">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/6611245.stm" rel="nofollow">“Rare Macau protest turns violent”</a>. BBC News – Business. 1 tháng 5 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 12 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+News%26nbsp%3B%E2%80%93+Business&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1+May+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2F2%2Fhi%2Fasia-pacific%2F6611245.stm&rft.btitle=Rare+Macau+protest+turns+violent&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-90"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-90">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/chinese/trad/hi/newsid_7160000/newsid_7165400/7165442.stm" rel="nofollow">“Profile of China: The problems behind Macau's prosperity”</a> (bằng tiếng Trung). BBC Chinese. 31 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BBC+Chinese&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=31+December+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.bbc.co.uk%2Fchinese%2Ftrad%2Fhi%2Fnewsid_7160000%2Fnewsid_7165400%2F7165442.stm&rft.btitle=Profile+of+China%3A+The+problems+behind+Macau%27s+prosperity&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-OECD-91"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-OECD_91-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.pisa.oecd.org/document/2/0,3343,en_32252351_32236191_39718850_1_1_1_1,00.html" rel="nofollow">“PISA 2006 Science Competencies for Tomorrow's World”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pisa.oecd.org%2Fdocument%2F2%2F0%2C3343%2Cen_32252351_32236191_39718850_1_1_1_1%2C00.html&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=PISA+2006+Science+Competencies+for+Tomorrow%27s+World&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-92"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-92">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.gcs.gov.mo/files/spage/CFA10_E.html" rel="nofollow">“Macau Factsheet”</a>. The Govt. of Macau SAR<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Factsheet&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.gcs.gov.mo%2Ffiles%2Fspage%2FCFA10_E.html&rft.genre=book&rft.pub=The+Govt.+of+Macau+SAR&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-93"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-93">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ipm.edu.mo/ess/" rel="nofollow">“Macau Polytechnic Institute General Information”</a>. Macau Polytechnic Institute<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 12 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Polytechnic+Institute+General+Information&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ipm.edu.mo%2Fess%2F&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Polytechnic+Institute&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-94"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-94">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.kwnc.edu.mo/web/cmain.htm" rel="nofollow">“Homepage of the College of Nursing and Midwifery”</a>. College of Nursing and Midwifery, Macau<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Homepage+of+the+College+of+Nursing+and+Midwifery&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.kwnc.edu.mo%2Fweb%2Fcmain.htm&rft.genre=book&rft.pub=College+of+Nursing+and+Midwifery%2C+Macau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-95"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-95">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ssm.gov.mo/design/introduction/e_introduce_fs.htm" rel="nofollow">“The introduction of Health Bureau, Macau SAR”</a>. The Govt. of Macau SAR<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+introduction+of+Health+Bureau%2C+Macau+SAR&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ssm.gov.mo%2Fdesign%2Fintroduction%2Fe_introduce_fs.htm&rft.genre=book&rft.pub=The+Govt.+of+Macau+SAR&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-96"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-96">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ssm.gov.mo/design/organization/e_legis_fs.htm" rel="nofollow">“The policy and functions of the department of health, Macau SAR”</a>. The Govt. of Macau SAR<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 13 tháng 11 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+policy+and+functions+of+the+department+of+health%2C+Macau+SAR&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ssm.gov.mo%2Fdesign%2Forganization%2Fe_legis_fs.htm&rft.genre=book&rft.pub=The+Govt.+of+Macau+SAR&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-97"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-97">^</a></b> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 453–454.</span></li>
<li id="cite_note-98"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-98">^</a></b> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007,458.</span></li>
<li id="cite_note-99"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-99">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFChan2000">Chan 2000</a>, tr. 58</span></li>
<li id="cite_note-100"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-100">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#CITEREFFung1999">Fung 1999</a>, tr. 198</span></li>
<li id="cite_note-101"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-101">^</a></b> <span class="reference-text">Macau Yearbook 2007, 467–468.</span></li>
<li id="cite_note-102"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-102">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.macau.grandprix.gov.mo/app/home/mgpc/en" rel="nofollow">“Grand Prix Macau”</a>. Macau Grand Prix Committee<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Grand+Prix+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.macau.grandprix.gov.mo%2Fapp%2Fhome%2Fmgpc%2Fen&rft.genre=book&rft.pub=Macau+Grand+Prix+Committee&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-103"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-103">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/events_festivals/march.html" rel="nofollow">“Events and Festivals”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Events+and+Festivals&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Fevents_festivals%2Fmarch.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-104"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-104">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/events_festivals/september.html" rel="nofollow">“Events and Festivals”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Events+and+Festivals&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Fevents_festivals%2Fseptember.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-105"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-105">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/events_festivals/october.html" rel="nofollow">“Events and Festivals”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Events+and+Festivals&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Fevents_festivals%2Foctober.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-festival-106"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-festival_106-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/events_festivals/december.html" rel="nofollow">“Events and Festivals”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Events+and+Festivals&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Fevents_festivals%2Fdecember.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-107"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-107">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/events_festivals/february.html" rel="nofollow">“Events and Festivals”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Events+and+Festivals&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Fevents_festivals%2Ffebruary.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-autogenerated1-108"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-autogenerated1_108-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.asiarooms.com/travel-guide/macau/macau-festivals-&-events/index.html" rel="nofollow">“Macau Festivals & Events”</a>. AsiaRooms.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Festivals+%26+Events&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.asiarooms.com%2Ftravel-guide%2Fmacau%2Fmacau-festivals-%26-events%2Findex.html&rft.genre=book&rft.pub=AsiaRooms.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-109"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-109">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.marimari.com/content/macau/food/main.html" rel="nofollow">“Food in Macau”</a>. Marimari.com, Inc<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Food+in+Macau&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.marimari.com%2Fcontent%2Fmacau%2Ffood%2Fmain.html&rft.genre=book&rft.pub=Marimari.com%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-110"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-110">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071223080418/http://www.thisisthelife.com/en/macanese-cuisine.htm" rel="nofollow">“Macanese Cuisine”</a>. thisisthelife.com. <a class="external text" href="http://www.thisisthelife.com/en/macanese-cuisine.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 23 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macanese+Cuisine&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thisisthelife.com%2Fen%2Fmacanese-cuisine.htm&rft.genre=book&rft.pub=thisisthelife.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-111"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-111">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.arscives.com/bladesign/macau.discovered.htm" rel="nofollow">“Discovering Macau – fabulous food spice route and early fusion cuisine”</a>. Discovery.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 6 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Discovering+Macau%26nbsp%3B%E2%80%93+fabulous+food+spice+route+and+early+fusion+cuisine&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.arscives.com%2Fbladesign%2Fmacau.discovered.htm&rft.genre=book&rft.pub=Discovery.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-112"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-112">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.travelchinaguide.com/cityguides/macau/dining.htm" rel="nofollow">“Macau Dining”</a>. TravelChinaGuide.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 6 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Dining&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.travelchinaguide.com%2Fcityguides%2Fmacau%2Fdining.htm&rft.genre=book&rft.pub=TravelChinaGuide.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
<li id="cite_note-113"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao#cite_ref-113">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/news/135" rel="nofollow">“Mostar, Macau and Biblical vestiges in Israel are among the 17 cultural sites inscribed on UNESCO's World Heritage List”</a>. UNESCO<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 9 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mostar%2C+Macau+and+Biblical+vestiges+in+Israel+are+among+the+17+cultural+sites+inscribed+on+UNESCO%27s+World+Heritage+List&rft_id=http%3A%2F%2Fwhc.unesco.org%2Fen%2Fnews%2F135&rft.genre=book&rft.pub=UNESCO&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c">Thư mục</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation book" id="CITEREFFung1999">Fung, Bong Yin (1999). <i>Macau: A General Introduction</i> (bằng tiếng Trung). Joint Publishing (H.K.) Co. Ltd. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/962-04-1642-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/962-04-1642-2">962-04-1642-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Fung&rft.aufirst=Bong+Yin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau%3A+A+General+Introduction&rft.pub=Joint+Publishing+%28H.K.%29+Co.+Ltd.&rft.isbn=962-04-1642-2&rft.genre=book&rft.date=1999&rft.au=Fung%2C+Bong+Yin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></li>
</ul>
<ul>
<li><span class="citation book" id="CITEREFChan2000">Chan, S. S. (2000). <i>The Macau Economy</i>. Publications Centre, University of Macau. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/99937-26-03-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/99937-26-03-6">99937-26-03-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Chan&rft.aufirst=S.+S.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Macau+Economy&rft.pub=Publications+Centre%2C+University+of+Macau&rft.isbn=99937-26-03-6&rft.genre=book&rft.date=2000&rft.au=Chan%2C+S.+S.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></li>
<li><span class="citation book" id="CITEREFGodinho2007">Godinho, Jorge (2007). <i>Macau business law and legal system</i>. LexisNexis, Hong Kong. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-962-8937-27-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-962-8937-27-1">978-962-8937-27-1</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Godinho&rft.aufirst=Jorge&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+business+law+and+legal+system&rft.pub=LexisNexis%2C+Hong+Kong&rft.isbn=978-962-8937-27-1&rft.genre=book&rft.date=2007&rft.au=Godinho%2C+Jorge&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></li>
<li><span class="citation book" id="CITEREFGovernment_Information_Bureau2007">Government Information Bureau (2007). <i>Macau Yearbook 2007</i>. Government Information Bureau of the Macau SAR. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-99937-56-09-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-99937-56-09-5">978-99937-56-09-5</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Government+Information+Bureau&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Macau+Yearbook+2007&rft.pub=Government+Information+Bureau+of+the+Macau+SAR&rft.isbn=978-99937-56-09-5&rft.genre=book&rft.date=2007&rft.au=Government+Information+Bureau&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Ma Cao"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ma_Cao" title="commons:Special:Search/Ma Cao"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Macau?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Ma Cao trên Wikimedia Commons">Ma Cao</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.vietnamnet.vn/psks/2007/07/714275/" rel="nofollow">Ma Cao - sự pha trộn kỳ lạ.</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa#C.E1.BA.A5p_t.E1.BB.89nh" title="Phân cấp hành chính Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Các tỉnh</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Nhóm Quốc gia và lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ar-ga"></span> <span id="interwiki-en-ga"></span> <span id="interwiki-pl-ga"></span><br />
<span id="interwiki-pt-fa"></span> <span id="interwiki-zh-yue-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A0i_l%E1%BB%97i_th%E1%BB%9Di" title="Thể loại:Bài lỗi thời">Bài lỗi thời</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Thành phố Trung Quốc">Thành phố Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BA%B7c_khu_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Đặc khu hành chính Trung Quốc">Đặc khu hành chính Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ma_Cao" title="Thể loại:Ma Cao">Ma Cao</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-38971402003100278932014-12-18T00:57:00.000-08:002014-12-18T00:57:02.383-08:00Chào ngày mới 19 tháng 12<span class="subpages"></span>
<br />
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Geun_Hye_Park.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Geun Hye Park.jpg" data-file-height="1166" data-file-width="746" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Geun_Hye_Park.jpg/64px-Geun_Hye_Park.jpg" width="64" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 19 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Giải phóng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Goa" title="Goa">Goa</a> (1961). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/211" title="211">Năm 211</a> – Đồng hoàng đế La Mã <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Publius_Septimius_Geta" title="Publius Septimius Geta">Publius Septimius Geta</a></b> bị anh là Đồng hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caracalla" title="Caracalla">Caracalla</a> ám sát. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">Năm 1946</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a></b> chính thức bùng nổ, Chủ tịch nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> viết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến">lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1997" title="1997">Năm 1997</a> – Bộ phim <i><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Titanic_%28phim_1997%29" title="Titanic (phim 1997)">Titanic</a></b></i> của đạo diễn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/James_Cameron" title="James Cameron">James Cameron</a> được phát hành tại Hoa Kỳ, phim giành được thành công lớn về doanh thu và chuyên môn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">Năm 2012</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye" title="Park Geun-hye">Park Geun-hye</a></b> <i>(hình)</i> trở thành phụ nữ đầu tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_t%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c,_2012" title="Bầu cử tổng thống Hàn Quốc, 2012">được bầu</a> làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc">Tổng thống Hàn Quốc</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Toanquockhangchien.jpg"><img alt="Toanquockhangchien.jpg" class="thumbimage" data-file-height="480" data-file-width="617" height="171" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/f/f2/Toanquockhangchien.jpg/220px-Toanquockhangchien.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
</div>
</div>
</div>
<b>Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</b>, do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> soạn thảo, là lời phát động cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">kháng chiến chống Pháp</a> vào cuối năm 1946, sau khi những nỗ lực đàm phán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_b%C3%ACnh" title="Hòa bình">hòa bình</a> giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hoà</a> với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, vào giữa năm 1946, để công nhận một nước Việt Nam độc lập, không thành công. Lời kêu gọi này được phát ra vào sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a>. Đêm hôm trước - ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a>, khi chiến sự bùng nổ - là ngày <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Toàn quốc kháng chiến">Toàn quốc kháng chiến</a></b>.<br />
Câu nói <i>Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh</i> trong một bức thư của Hồ Chí Minh gửi những người lính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> những ngày đầu toàn quốc kháng chiến đã được nhắc đến như một biểu tượng cho sự hy sinh vì nền độc lập của đất nước Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Hoàn cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#N.E1.BB.99i_dung"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Nội dung</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh">Hoàn cảnh</span></h2>
Trước khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a> nổ ra, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân Chủ Cộng Hoà</a>
tìm mọi cách cứu vãn hòa bình, chí ít cũng làm chậm lại chiến tranh để
chuẩn bị đối phó, đồng thời khéo léo tìm được thế bắt đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> tốt nhất có thể (hay là ít xấu nhất). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định sơ bộ Việt-Pháp</a> 6/3/1946 rồi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A1m_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t%E2%80%93Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Tạm ước Việt–Pháp (trang chưa được viết)">Tạm ước Việt–Pháp</a> 14/9/1946 lần lượt được ký kết, chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đàm phán. Quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> phải theo các điều ước rút về nước.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> quyết gây chiến tranh, liên tiếp gây ra các cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3m_s%C3%A1t" title="Thảm sát">thảm sát</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng" title="Hải Phòng">Hải Phòng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>. Sau đó <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đòi tước vũ khí của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">Chiến tranh</a> xảy ra trên toàn quốc đêm 19/12/1946 bởi trận đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Hà Nội 1946</a>. Ngày này được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Toàn quốc kháng chiến">Toàn Quốc Kháng Chiến</a>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_12" title="3 tháng 12">3 tháng 12</a> năm 1946, Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> đã về làng Vạn Phúc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng" title="Hà Đông">Hà Đông</a>, sống trong nhà ông Nguyễn Văn Dương. Tại đây, vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a>, trên căn gác xép nhỏ ông đã viết <i>Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</i>, dùng để phát động cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">kháng chiến chống Pháp</a> vào cuối năm, sau khi những nỗ lực đàm phán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_b%C3%ACnh" title="Hòa bình">hòa bình</a> giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hoà</a> với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, vào giữa năm 1946, để công nhận một nước Việt Nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">độc lập</a>, không thành công. Văn bản này đã được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a> chỉnh sửa một số chi tiết trước khi được Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> tại Hang Trầm (huyện Chương Mỹ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C3%A2y" title="Hà Tây">Hà Tây</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0i_Ti%E1%BA%BFng_N%C3%B3i_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Đài Tiếng Nói Việt Nam (trang chưa được viết)">Đài Tiếng Nói Việt Nam</a> đã phát đi "Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến".<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.E1.BB.99i_dung">Nội dung</span></h2>
Nội dung toàn văn của "Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến" đã được in trong <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_to%C3%A0n_t%E1%BA%ADp" title="Hồ Chí Minh toàn tập">Hồ Chí Minh toàn tập</a></i>, Tập 4, trang 480, NXB Chính trị Quốc gia, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1995" title="1995">1995</a> như sau:<br />
<blockquote class="toccolours" style="display: table; float: none; padding: 10px 15px 10px 15px;">
Hỡi đồng bào toàn quốc!<br />
Chúng ta muốn hoà bình, chúng ta đã nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng
nhân nhượng, thực dân Pháp càng lấn tới, vì chúng quyết tâm cướp nước ta
một lần nữa!<br />
Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ.<br />
Hỡi đồng bào!<br />
Chúng ta phải đứng lên!<br />
Bất kỳ đàn ông, đàn bà, bất kỳ người già, người trẻ, không chia tôn
giáo, đảng phái, dân tộc. Hễ là người Việt Nam thì phải đứng lên đánh
thực dân Pháp, cứu Tổ quốc. Ai có súng dùng súng. Ai có gươm dùng gươm,
không có gươm thì dùng cuốc, thuổng, gậy gộc. Ai cũng phải ra sức chống
thực dân cứu nước.<br />
Hỡi anh em binh sĩ, tự vệ, dân quân!<br />
Giờ cứu quốc đã đến. Ta phải hy sinh đến giọt máu cuối cùng, để giữ gìn đất nước.<br />
Dù phải gian khổ kháng chiến, nhưng với một lòng kiên quyết hy sinh, thắng lợi nhất định về dân tộc ta!<br />
<br />
<br />
Hà Nội, ngày 19 tháng 12 năm 1946<br />
Hồ Chí Minh<br />
<dl><dd>(<i>Bút tích lưu tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Bảo tàng Cách mạng Việt Nam">Bảo tàng Cách mạng Việt Nam</a></i>)</dd></dl>
<br />
</blockquote>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://laodong.com.vn/Doi-song/Cau-chuyen-ve-hai-tuong-dai-cam-tu-quan/10392.bld" rel="nofollow">Câu chuyện về hai tượng đài cảm tử quân</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.qdnd.vn/qdnd/sukiennhanchung.phantich.7910.qdnd" rel="nofollow">Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.nhandan.com.vn/tinbai/?top=37&sub=130&Article=81188" rel="nofollow">Hoàn cảnh ra đời lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="3">
<div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1t_%C4%91%E1%BB%99ng_c%E1%BB%A7a_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_trong_giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_1911-1941" title="Hoạt động của Hồ Chí Minh trong giai đoạn 1911-1941">Giai đoạn 1911-1941</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%BAt_hi%E1%BB%87u_c%E1%BB%A7a_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Bút hiệu của Hồ Chí Minh">Bút hiệu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Tư tưởng Hồ Chí Minh">Tư tưởng</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_v%E1%BB%81_c%C3%B4ng_nh%C3%A2n" title="Tư tưởng Hồ Chí Minh về công nhân">Công nhân</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_v%E1%BB%81_n%C3%B4ng_d%C3%A2n" title="Tư tưởng Hồ Chí Minh về nông dân">Nông dân</a>) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%91%C3%ACnh_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Gia đình Hồ Chí Minh">Gia đình</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Sinh_S%E1%BA%AFc" title="Nguyễn Sinh Sắc">cha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_%C4%91%C3%ACnh_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh#Ho.C3.A0ng_Th.E1.BB.8B_Loan" title="Gia đình Hồ Chí Minh">mẹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%83ng_Tuy%E1%BA%BFt_Minh" title="Tăng Tuyết Minh">vợ</a>)</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Tác phẩm<br />
tiêu biểu</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAu_s%C3%A1ch_c%E1%BB%A7a_nh%C3%A2n_d%C3%A2n_An_Nam" title="Yêu sách của nhân dân An Nam">Yêu sách của nhân dân An Nam</a></i> (1919) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Con_r%E1%BB%93ng_tre" title="Con rồng tre">Con rồng tre</a></i> (1922) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi_h%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Vi hành (trang chưa được viết)">Vi hành</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_%C3%A1n_ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Bản án chế độ thực dân Pháp">Bản án chế độ thực dân Pháp</a></i> (1925)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_k%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh" title="Đường kách mệnh">Đường kách mệnh</a></i> (1927)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_c%C6%B0%C6%A1ng_v%E1%BA%AFn_t%E1%BA%AFt_v%C3%A0_S%C3%A1ch_l%C6%B0%E1%BB%A3c_v%E1%BA%AFn_t%E1%BA%AFt&action=edit&redlink=1" title="Chính cương vắn tắt và Sách lược vắn tắt (trang chưa được viết)">Chính cương vắn tắt và Sách lược vắn tắt</a></i> (1930)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADt_k%C3%AD_ch%C3%ACm_t%C3%A0u&action=edit&redlink=1" title="Nhật kí chìm tàu (trang chưa được viết)">Nhật kí chìm tàu</a></i> (1930)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_%C4%91%C3%A1nh_du_k%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Cách đánh du kích (trang chưa được viết)">Cách đánh du kích</a></i> (1941)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_k%C3%BD_trong_t%C3%B9" title="Nhật ký trong tù">Nhật ký trong tù</a></i> (1942 - 1943)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ta&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử nước ta (trang chưa được viết)">Lịch sử nước ta</a></i> (1942)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_%28Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a%29" title="Tuyên ngôn độc lập (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa)">Tuyên ngôn Độc lập</a></i> (1945)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><strong class="selflink">Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</strong></i> (1946) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%ADa_%C4%91%E1%BB%95i_l%E1%BB%81_l%E1%BB%91i_l%C3%A0m_vi%E1%BB%87c&action=edit&redlink=1" title="Sửa đổi lề lối làm việc (trang chưa được viết)">Sửa đổi lề lối làm việc</a></i> (1947)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%ABa_%C4%91i_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_v%E1%BB%ABa_k%E1%BB%83_chuy%E1%BB%87n" title="Vừa đi đường vừa kể chuyện">Vừa đi đường vừa kể chuyện</a></i> (1961 - 1963)<span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%B4ng_c%C3%B3_g%C3%AC_qu%C3%BD_h%C6%A1n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_-_t%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" title="Không có gì quý hơn độc lập - tự do (trang chưa được viết)">Không có gì quý hơn độc lập - tự do</a></i> (1966) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_ch%C3%BAc_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Di chúc Hồ Chí Minh">Di chúc Hồ Chí Minh</a></i> (1965 - 1969)</div>
</td>
<td class="navbox-image" rowspan="5" style="padding: 0px 0px 0px 2px; width: 0%;">
<div>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ho_Chi_Minh_1946_and_signature.jpg" title="rigth"><img alt="rigth" data-file-height="532" data-file-width="381" height="112" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Ho_Chi_Minh_1946_and_signature.jpg/80px-Ho_Chi_Minh_1946_and_signature.jpg" width="80" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Tưởng niệm</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_B%C3%A1c_H%E1%BB%93_ra_%C4%91i_t%C3%ACm_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_c%E1%BB%A9u_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Ngày Bác Hồ ra đi tìm đường cứu nước">Ngày Bác Hồ ra đi tìm đường cứu nước</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%BFn_Nh%C3%A0_R%E1%BB%93ng" title="Bến Nhà Rồng">Bến Nhà Rồng</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C4%83ng_Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh">Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_di_t%C3%ADch_Ph%E1%BB%A7_Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch" title="Khu di tích Phủ Chủ tịch">Khu di tích Phủ Chủ tịch</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Bảo tàng Hồ Chí Minh">Bảo tàng Hồ Chí Minh</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_di_t%C3%ADch_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Kim_Li%C3%AAn" title="Khu di tích lịch sử Kim Liên">Khu di tích lịch sử Kim Liên</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4i_d%C3%A9p_B%C3%A1c_H%E1%BB%93" title="Đôi dép Bác Hồ">Đôi dép Bác Hồ</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Khác</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_h%C3%A1t_v%E1%BB%81_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Danh sách bài hát về Hồ Chí Minh">Bài hát</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_to%C3%A0n_t%E1%BA%ADp" title="Hồ Chí Minh toàn tập">Hồ Chí Minh toàn tập</a></i><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BA%BFp_s%E1%BB%91ng_c%E1%BB%A7a_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh&action=edit&redlink=1" title="Nếp sống của Hồ Chí Minh (trang chưa được viết)">Nếp sống của Hồ Chí Minh</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%A1c_ph%E1%BA%A9m_c%E1%BB%A7a_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thể loại:Tác phẩm của Hồ Chí Minh">Tác phẩm của Hồ Chí Minh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C4%83n_ki%E1%BB%87n_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Văn kiện trong Chiến tranh Đông Dương">Văn kiện trong Chiến tranh Đông Dương</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Toàn quốc kháng chiến (trang chưa được viết)">Toàn quốc kháng chiến</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<div class="mw-indicators">
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Chiến tranh Đông Dương</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Mục từ "Chiến tranh Đông Dương" dẫn đến bài này. Xin đọc về các nghĩa khác tại <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Chiến tranh Đông Dương (định hướng)">Chiến tranh Đông Dương (định hướng)</a>.</div>
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Chiến tranh Đông Dương</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #C0C0C0; border-top: 2px solid #f9f9f9; color: black; font-size: 90%; padding: 1px;"><i>Một phần của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Chiến tranh Đông Dương (định hướng)">Chiến tranh Lạnh</a></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HD-SN-99-02041.JPEG"><img alt="HD-SN-99-02041.JPEG" data-file-height="3000" data-file-width="2400" height="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/HD-SN-99-02041.JPEG/240px-HD-SN-99-02041.JPEG" width="240" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
Một đơn vị Lê dương Pháp tuần tra trong khu vực Việt Minh kiểm soát.</center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_9" title="2 tháng 9">2 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_8" title="1 tháng 8">1 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1954" title="1954">1954</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a>, chiến trường chính tại Việt Nam</td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chiến thắng.<br />
Việt Nam, Lào, Campuchia tách khỏi Liên hiệp Pháp, hoàn toàn độc lập.<br />
Pháp và Quốc gia Việt Nam tập kết về miền Nam. Việt Nam bị phân chia tạm thời tại <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9_tuy%E1%BA%BFn_17" title="Vĩ tuyến 17">Vĩ tuyến 17</a>. Sau 2 năm Pháp rút khỏi Việt Nam.<br />
Hoa Kỳ đẩy mạnh việc can thiệp sâu hơn vào Đông Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-1">[1]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a></b><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_t%E1%BB%A9_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ph%C3%A1p" title="Đệ tứ Cộng hòa Pháp">Pháp</a> <small>(1945–1954)</small><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Colonial_Annam.svg"><img alt="Flag of Colonial Annam.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Flag_of_Colonial_Annam.svg/22px-Flag_of_Colonial_Annam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a><br />
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Republic_of_Cochinchina.svg"><img alt="Flag of Republic of Cochinchina.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/Flag_of_Republic_of_Cochinchina.svg/22px-Flag_of_Republic_of_Cochinchina.svg.png" width="22" /></a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Nam_K%E1%BB%B3" title="Cộng hòa tự trị Nam Kỳ">Nam Kỳ quốc</a> <small>(1946-1948)</small></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> <small>(1949-1954)</small></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_French_Laos.svg"><img alt="Flag of French Laos.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_French_Laos.svg/20px-Flag_of_French_Laos.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_L%C3%A0o" title="Vương quốc Lào">Vương quốc Lào</a> <small>(1949–1954)</small></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Cambodia_under_French_protection.svg"><img alt="Flag of Cambodia under French protection.svg" data-file-height="1200" data-file-width="1800" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5a/Flag_of_Cambodia_under_French_protection.svg/20px-Flag_of_Cambodia_under_French_protection.svg.png" width="20" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Campuchia_%281953-70%29" title="Vương quốc Campuchia (1953-70)">Vương quốc Campuchia</a> <small>(1953-1954)</small></li>
</ul>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_United_Kingdom.svg"><img alt="Flag of the United Kingdom.svg" data-file-height="600" data-file-width="1200" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Flag_of_the_United_Kingdom.svg/22px-Flag_of_the_United_Kingdom.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a> <small>(1945)</small><br />
<ul>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ"><img alt="Ấn Độ" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/British_Raj_Red_Ensign.svg/23px-British_Raj_Red_Ensign.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_thu%E1%BB%99c_Anh" title="Ấn Độ thuộc Anh">Ấn Độ thuộc Anh</a></li>
</ul>
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> <small>(từ 1950)</small><br />
</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a></b><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg"><img alt="Flag of North Vietnam 1945-1955.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/22px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hoà</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Laos.svg"><img alt="Flag of Laos.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_Laos.svg/22px-Flag_of_Laos.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o_Issara" title="Lào Issara">Lào Issara</a><br />
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Laos.svg"><img alt="Flag of Laos.svg" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_Laos.svg/22px-Flag_of_Laos.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pathet_L%C3%A0o" title="Pathet Lào">Pathet Lào</a></li>
</ul>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg"><img alt="Flag of the People's Republic of Kampuchea.svg" data-file-height="216" data-file-width="324" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khmer_Issarak" title="Khmer Issarak">Khmer Issarak</a><br />
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg"><img alt="Flag of the People's Republic of Kampuchea.svg" data-file-height="216" data-file-width="324" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Issarak_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Mặt trận Issarak Thống nhất">Mặt trận Issarak Thống nhất</a></li>
</ul>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg"><img alt="Flag of the People's Republic of China.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa</a> <small>(viện trợ, huấn luyện và cố vấn quân sự)</small><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg"><img alt="Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg" data-file-height="300" data-file-width="600" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg/22px-Flag_of_the_Soviet_Union_%281923-1955%29.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> <small>(viện trợ)</small><br />
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Philippe Leclerc de Hauteclocque</a> (1945-46)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_%C3%89tienne_Valluy" title="Jean Étienne Valluy">Jean-Étienne Valluy</a> (1946-48)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roger_Blaizot" title="Roger Blaizot">Roger Blaizot</a> (1948-49)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marcel_Maurice_Carpentier" title="Marcel Maurice Carpentier">Marcel-Maurice Carpentier</a> (1949-50)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_de_Lattre_de_Tassigny" title="Jean de Lattre de Tassigny">Jean de Lattre de Tassigny</a> (1950-51)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Raoul_Salan" title="Raoul Salan">Raoul Salan</a> (1952-53)<br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henri_Navarre" title="Henri Navarre">Henri Navarre</a> (1953-54)<br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_%C4%90%C3%ACnh_Di%E1%BB%87m" title="Ngô Đình Diệm">Ngô Đình Diệm</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_T%C3%A2m_%28Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Nguyễn Văn Tâm (Thủ tướng)">Nguyễn Văn Tâm</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Hinh" title="Nguyễn Văn Hinh">Nguyễn Văn Hinh</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry S. Truman</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dwight_D._Eisenhower" title="Dwight D. Eisenhower">Dwight D. Eisenhower</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ch%C3%AD_Thanh" title="Nguyễn Chí Thanh">Nguyễn Chí Thanh</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_Th%C3%A1i" title="Hoàng Văn Thái">Hoàng Văn Thái</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_Ti%E1%BA%BFn_D%C5%A9ng" title="Văn Tiến Dũng">Văn Tiến Dũng</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%93ng" title="Phạm Văn Đồng">Phạm Văn Đồng</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa"><img alt="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg/23px-Flag_of_North_Vietnam_1945-1955.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào"><img alt="Lào" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_Laos.svg/23px-Flag_of_Laos.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Souphanouvong" title="Souphanouvong">Souphanouvong</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào"><img alt="Lào" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_Laos.svg/23px-Flag_of_Laos.svg.png" width="23" /></a></span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kaysone_Phomvihane" title="Kaysone Phomvihane">Kaysone Phomvihane</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg"><img alt="Flag of the People's Republic of Kampuchea.svg" data-file-height="216" data-file-width="324" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Kampuchea.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_Ng%E1%BB%8Dc_Minh" title="Sơn Ngọc Minh">Sơn Ngọc Minh</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg"><img alt="Flag of the People's Republic of China.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Canh" title="Trần Canh">Trần Canh</a> (cố vấn)</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">Theo phương Tây:<br />
Quân Pháp và các nước Châu Phi: 190.000<br />
Các đồng minh ở thuộc địa Đông Dương: 55.000<br />
Quốc gia Việt Nam: 150.000<sup class="reference" id="cite_ref-windrow_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-windrow-3">[3]</a></sup><br />
Theo Việt Nam: 100.000 <b>(1946)</b><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
239.000 <b>(1950)</b><br />
445.000 (gồm 146.000 quân Âu Phi và 299.000 quân các nước Đông Dương) <b>(1954)</b><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">Theo phương Tây:<br />
125.000 lính chính quy<br />
75.000 ở các quân khu<br />
250.000 dân quân<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
Theo Việt Nam:<br />
80.000 quân chính quy<br />
-1.000.000 du kích <b>(1946)</b><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
120.000 quân chính quy<br />
1.000.000 du kích <b>(1947)</b><sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
230.000 quân chính quy<br />
-3.000.000 du kích <b>(1950)</b><sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
166.000 quân chính quy<br />
2.000.000+ du kích <b>(1953)</b><sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-10">[10]</a></sup><br />
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_France.svg"><img alt="Flag of France.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/22px-Flag_of_France.svg.png" width="22" /></a> Quân Pháp và lê dương: 75.581 chết, 64.127 bị thương<br />
40.000 bị bắt<br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a>Quân bản xứ ở Đông Dương: 419.000 chết, bị thương hoặc bị bắt<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-11">[11]</a></sup> Theo Việt Minh: Nửa triệu chết và bị thương.<br />
Phá huỷ 435 máy bay, bắn chìm 603 tàu chiến và ca nô, phá huỷ 9.283 xe
quân sự, thu 255 pháo, 504 xe quân sự và 130 nghìn súng các loại.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">Ước tính:<br />
175,000–300,000 chết<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-13">[13]</a></sup><br />
300.000-500.000 bị thương<br />
100.000 bị bắt</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;"><strong class="selflink">Chiến tranh Đông Dương</strong></span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;">Kháng chiến của Việt Nam</span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;">Chiến tranh và xung đột trên bán đảo Đông Dương</span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Chiến tranh Đông Dương</b>, tại Việt Nam thường gọi là <b>Kháng chiến chống Pháp</b>, là cuộc chiến diễn ra tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a> từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a> năm 1946 tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_8" title="1 tháng 8">1 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1954" title="1954">1954</a>, giữa một bên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_vi%E1%BB%85n_chinh&action=edit&redlink=1" title="Quân viễn chinh (trang chưa được viết)">quân viễn chinh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_d%C6%B0%C6%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Lê dương Pháp">lê dương Pháp</a> cùng các lực lượng đồng minh bản xứ bao gồm lực lượng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_L%C3%A0o" title="Vương quốc Lào">Vương quốc Lào</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Campuchia_%281953-70%29" title="Vương quốc Campuchia (1953-70)">Vương quốc Campuchia</a>, trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Liên bang Đông Dương</a>, bên kia là lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>) cùng các lực lượng kháng chiến khác của Lào và Campuchia.<br />
Đây là giai đoạn đầu tiên trong <b>"Cuộc kháng chiến 30 năm"</b> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> với mục tiêu giành độc lập cho Việt Nam (giai đoạn 2 là cuộc chiến với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>).
Cuộc chiến diễn ra trên khắp Việt Nam và lan ra cả các nước láng giềng
Lào và Campuchia, nhưng chiến sự chính diễn ra chủ yếu tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Bắc (Việt Nam)">miền Bắc Việt Nam</a>. Sau 9 năm sa lầy và với thất bại tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">trận Điện Biên Phủ</a>, Pháp buộc phải chấp nhận ký kết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève</a> trao trả độc lập cho Việt Nam.<br />
Cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> này ở Việt Nam còn được gọi là: (<i>Chiến tranh chống thực dân Pháp và can thiệp Mỹ</i> (do sau năm 1949 đa số chiến phí của Pháp là do Hoa Kỳ viện trợ<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>), <i>Kháng chiến chín năm</i>, <i>9 năm kháng chiến trường kỳ</i>, <i>Thời 9 năm</i>, <i>Hồi 9 năm</i>). Các tài liệu nghiên cứu, sách báo ở nước ngoài phần lớn gọi là <b>Chiến tranh Việt-Pháp</b> hoặc <b>Chiến tranh Đông Dương</b>.<br />
Pháp tham gia cuộc chiến này thời gian đầu với lý do vì ý muốn giữ
Đông Dương là Liên bang Đông Dương tự trị trong Liên hiệp Pháp mới được
thành lập - theo tuyên bố ngày 24 tháng Ba năm 1945 của Chính phủ lâm
thời De Gaulle và được quy định trong Hiến pháp Pháp năm 1946 - sau khi
người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật</a> đã bại trận và mất quyền kiểm soát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>. Động cơ thúc đẩy Pháp tham chiến mang tính chính trị và tâm lý hơn là kinh tế<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-14">[14]</a></sup>.
Những người Pháp ủng hộ cuộc chiến cho rằng nếu Pháp để mất Đông Dương,
sở hữu của Pháp tại hải ngoại sẽ nhanh chóng bị mất theo<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.188_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.188-15">[15]</a></sup>.<br />
Đa số lãnh đạo Pháp cho rằng so với một cuộc xâm chiếm thuộc địa cổ
điển với việc chiếm giữ các trung tâm dân số và mở rộng dần theo kiểu
"vết dầu loang" mà người Pháp đã thực hiện rất thành công ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>,
cuộc chiến này sẽ chỉ có quy mô hơn một chút. Tuy nhiên, mặc dù Pháp
chiếm ưu thế quân sự trong thời gian đầu, lực lượng Việt Minh đã phát
triển ngày càng mạnh và kiểm soát được nhiều vùng lãnh thổ ngày càng
rộng.<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.188_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.188-15">[15]</a></sup><br />
Trong khi đó, mục tiêu của Việt Minh và các nhóm kháng chiến khác là
giành độc lập cho dân tộc mình. Cuộc chiến giữa một cường quốc trên thế
giới và một đất nước nghèo nàn lạc hậu đã diễn ra gần như lời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> đã nói:<br />
<dl><dd>"<i>Nó sẽ là một cuộc chiến giữa voi và hổ. Nếu hổ đứng yên thì sẽ
bị voi dẫm chết. Nhưng hổ không đứng yên. Ban ngày nó ẩn nấp trong rừng
và ra ngoài vào ban đêm. Nó sẽ nhảy lên lưng voi, xé những mảnh da lớn,
và rồi nó sẽ chạy trở lại vào rừng tối. Và dần dần, con voi sẽ chảy máu
đến chết. Cuộc chiến tranh ở Đông Dương sẽ như vậy.</i>" <sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-16">[16]</a></sup></dd></dl>
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đại chiến thế giới lần thứ 2</a>, trên lãnh thổ của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc Pháp">Đế chế Pháp</a>
đã bùng nổ nhiều phong trào đòi độc lập, nhưng thất bại mở màn gây hiệu
ứng dây chuyền và thiệt hại lớn nhất cho Pháp là Chiến tranh Đông
Dương.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Hoàn cảnh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Th.E1.BB.9Di_Ph.C3.A1p_thu.E1.BB.99c"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thời Pháp thuộc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Trong_Chi.E1.BA.BFn_tranh_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_th.E1.BB.A9_hai"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Trong Chiến tranh thế giới thứ hai</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Quan_.C4.91i.E1.BB.83m_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_.C4.90.E1.BB.93ng_Minh_v.E1.BB.81_t.C6.B0.C6.A1ng_lai_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">1.2.1</span> <span class="toctext">Quan điểm của các nước Đồng Minh về tương lai Đông Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BA.A3o_ch.C3.ADnh_Ph.C3.A1p_v.C3.A0_chi.E1.BA.BFm_.C4.91.C3.B3ng_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">1.2.2</span> <span class="toctext">Nhật Bản đảo chính Pháp và chiếm đóng Đông Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#An_Nam_thu.E1.BB.99c_Ph.C3.A1p_tuy.C3.AAn_b.E1.BB.91_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.2.3</span> <span class="toctext">An Nam thuộc Pháp tuyên bố độc lập</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#T.C3.ACnh_h.C3.ACnh_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">1.2.4</span> <span class="toctext">Tình hình Việt Nam</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Vi.E1.BB.87t_Nam_D.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_.C4.91.C6.B0.E1.BB.A3c_th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_.C4.90.E1.BB.93ng_Minh_v.C3.A0o_Vi.E1.BB.87t_Nam_gi.E1.BA.A3i_gi.C3.A1p_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Nh.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Quân đội Đồng Minh vào Việt Nam giải giáp quân đội Nhật</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Ph.C3.A1p_quay_tr.E1.BB.9F_l.E1.BA.A1i_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">1.5</span> <span class="toctext">Pháp quay trở lại Đông Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#S.E1.BB.B1_chia_r.E1.BA.BD_gi.E1.BB.AFa_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i"><span class="tocnumber">1.6</span> <span class="toctext">Sự chia rẽ giữa các đảng phái</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Mi.E1.BB.81n_Nam"><span class="tocnumber">1.6.1</span> <span class="toctext">Miền Nam</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Mi.E1.BB.81n_B.E1.BA.AFc"><span class="tocnumber">1.6.2</span> <span class="toctext">Miền Bắc</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Nam_B.E1.BB.99_kh.C3.A1ng_chi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">1.7</span> <span class="toctext">Nam Bộ kháng chiến</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_Li.C3.AAn_hi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">1.8</span> <span class="toctext">Thành lập Chính phủ Liên hiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Nh.E1.BB.AFng_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">1.9</span> <span class="toctext">Những hoạt động ngoại giao</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#K.C3.BD_k.E1.BA.BFt_Hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh_s.C6.A1_b.E1.BB.99_Ph.C3.A1p-Vi.E1.BB.87t_.281946.29"><span class="tocnumber">1.9.1</span> <span class="toctext">Ký kết Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#H.E1.BB.99i_ngh.E1.BB.8B_Fontainebleau_v.C3.A0_T.E1.BA.A1m_.C6.B0.E1.BB.9Bc_Vi.E1.BB.87t_-_Ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">1.9.2</span> <span class="toctext">Hội nghị Fontainebleau và Tạm ước Việt - Pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#K.C3.AAu_g.E1.BB.8Di_s.E1.BB.B1_c.C3.B4ng_nh.E1.BA.ADn_v.C3.A0_.E1.BB.A7ng_h.E1.BB.99_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_c.C6.B0.E1.BB.9Dng_qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">1.9.3</span> <span class="toctext">Kêu gọi sự công nhận và ủng hộ của các cường quốc</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i_.C4.91.E1.BB.91i_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.10</span> <span class="toctext">Trấn áp các đảng phái đối lập</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_.C4.90.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t"><span class="tocnumber">1.10.1</span> <span class="toctext">Trấn áp Đại Việt</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_nh.E1.BB.AFng_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Trotskyist"><span class="tocnumber">1.10.2</span> <span class="toctext">Trấn áp những người Trotskyist</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_Vi.E1.BB.87t_C.C3.A1ch"><span class="tocnumber">1.10.3</span> <span class="toctext">Trấn áp Việt Cách</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_Vi.E1.BB.87t_Qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">1.10.4</span> <span class="toctext">Trấn áp Việt Quốc</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">1.10.5</span> <span class="toctext">Trấn áp các đảng phái khác</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#C.C4.83ng_th.E1.BA.B3ng_d.E1.BA.ABn_.C4.91.E1.BA.BFn_b.C3.B9ng_n.E1.BB.95"><span class="tocnumber">1.11</span> <span class="toctext">Căng thẳng dẫn đến bùng nổ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Th.E1.BA.BF_tr.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thế trận</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Chiến lược</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#V.C5.A9_kh.C3.AD"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Vũ khí</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1946-1949"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Giai đoạn 1946-1949</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Cu.E1.BB.99c_chi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A1i_c.C3.A1c_.C4.91.C3.B4_th.E1.BB.8B_ph.C3.ADa_B.E1.BA.AFc"><span class="tocnumber">3.1.1</span> <span class="toctext">Cuộc chiến tại các đô thị phía Bắc</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#C.C3.A1c_n.E1.BB.97_l.E1.BB.B1c_ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">3.1.2</span> <span class="toctext">Các nỗ lực ngoại giao</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A1i_L.C3.A0o_v.C3.A0_Campuchia"><span class="tocnumber">3.1.3</span> <span class="toctext">Diễn biến tại Lào và Campuchia</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Th.E1.BA.BF_tr.E1.BA.ADn_nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_1947-1949"><span class="tocnumber">3.1.4</span> <span class="toctext">Thế trận những năm 1947-1949</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Ph.C3.A1p_sa_l.E1.BA.A7y"><span class="tocnumber">3.1.5</span> <span class="toctext">Pháp sa lầy</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.A1p_B.E1.BA.A3o_.C4.90.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">3.1.6</span> <span class="toctext">Giải pháp Bảo Đại</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1950-1954"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Giai đoạn 1950-1954</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch_Bi.C3.AAn_gi.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">3.2.1</span> <span class="toctext">Chiến dịch Biên giới</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Chi.E1.BA.BFn_tranh_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n"><span class="tocnumber">3.2.2</span> <span class="toctext">Chiến tranh phát triển</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Navarre"><span class="tocnumber">3.2.3</span> <span class="toctext">Kế hoạch Navarre</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Tr.E1.BA.ADn_.C4.90i.E1.BB.87n_Bi.C3.AAn_Ph.E1.BB.A7"><span class="tocnumber">3.2.4</span> <span class="toctext">Trận Điện Biên Phủ</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#S.E1.BB.B1_tham_gia_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Sự tham gia của các nước khác</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#V.E1.BB.81_ph.C3.ADa_Vi.E1.BB.87t_Minh"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Về phía Việt Minh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Trung_Qu.E1.BB.91c"><span class="tocnumber">4.1.1</span> <span class="toctext">Trung Quốc</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Li.C3.AAn_X.C3.B4"><span class="tocnumber">4.1.2</span> <span class="toctext">Liên Xô</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#V.E1.BB.81_ph.C3.ADa_Ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Về phía Pháp</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Hoa_K.E1.BB.B3"><span class="tocnumber">4.2.1</span> <span class="toctext">Hoa Kỳ</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-4 tocsection-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_ch.E1.BB.91ng_c.E1.BB.99ng_c.E1.BB.A7a_M.E1.BB.B9"><span class="tocnumber">4.2.1.1</span> <span class="toctext">Chính sách chống cộng của Mỹ</span></a></li>
<li class="toclevel-4 tocsection-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#M.E1.BB.B9_h.E1.BB.97_tr.E1.BB.A3_Ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">4.2.1.2</span> <span class="toctext">Mỹ hỗ trợ Pháp</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh_Gen.C3.A8ve"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Hiệp định Genève</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Thư mục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Nguồn tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh">Hoàn cảnh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_Ph.C3.A1p_thu.E1.BB.99c">Thời Pháp thuộc</span></h3>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1858" title="1858">1858</a>, Hải quân Pháp đổ bộ vào cảng Đà Nẵng và sau đó xâm chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a>. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1862" title="1862">1862</a>, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tự Đức">Tự Đức</a> ký hiệp ước nhượng Sài Gòn và ba tỉnh lân cận cho Pháp. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1869" title="1869">1869</a>, Pháp chiếm nốt ba tỉnh kế tiếp để tạo thành một lãnh thổ thực dân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_K%E1%BB%B3" title="Nam Kỳ">Cochinchine</a> (Nam kỳ). Đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a>, Pháp xâm chiếm xong những phần còn lại của Việt Nam qua những cuộc chiến phức tạp ở miền Bắc. Theo chính sách <i>"Chia để trị"</i>, Pháp chia Việt Nam thành 3 phần Bắc - Trung - Nam kỳ. Pháp tuyên bố là họ sẽ trực tiếp kiểm soát Nam Kỳ, trong khi "bảo hộ" <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3" title="Bắc Kỳ">Bắc kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Trung_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Trung (Việt Nam)">Trung kỳ</a> (nơi triều đình bù nhìn nhà Nguyễn được Pháp cho tiếp tục "cai trị").<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
Trong suốt thời kỳ từ khi Pháp bắt đầu xâm chiếm Việt Nam, đã có
nhiều cuộc khởi nghĩa và phong trào chống Pháp do vua, quan, hoặc nông
dân tổ chức, nhưng tất cả đều bị thất bại.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:CaptureOfLang-Son.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1280" data-file-width="1846" height="173" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/CaptureOfLang-Son.jpg/250px-CaptureOfLang-Son.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân Pháp tấn công quân Thanh ở Lạng Sơn</div>
</div>
</div>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1927" title="1927">1927</a>, những người Việt cấp tiến đã thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> (giống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c_Qu%E1%BB%91c_D%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Quốc Quốc Dân Đảng">Trung Hoa Quốc dân Đảng</a>). Đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1930" title="1930">1930</a>, sau khi cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Y%C3%AAn_B%C3%A1i" title="Khởi nghĩa Yên Bái">khởi nghĩa Yên Bái</a> thất bại, Việt Nam Quốc dân Đảng bị suy yếu nghiêm trọng. Cùng năm, những người Việt theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Marx-Lenin" title="Chủ nghĩa Marx-Lenin">chủ nghĩa Marx-Lenin</a> thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Cộng sản Đông Dương</a>,
nhưng cũng mau chóng trở thành mục tiêu tiêu diệt của Pháp, khi bùng nổ
cao trào cách mạng năm 1930-1931, và sau này mặc dù tổ chức của họ thân
thiện với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_B%C3%ACnh_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận Bình dân (trang chưa được viết)">Mặt trận Bình dân</a> trong chính quyền Pháp (khi phe tả nắm quyền tại Pháp).<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Trong_Chi.E1.BA.BFn_tranh_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_th.E1.BB.A9_hai">Trong Chiến tranh thế giới thứ hai</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Quan_.C4.91i.E1.BB.83m_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_.C4.90.E1.BB.93ng_Minh_v.E1.BB.81_t.C6.B0.C6.A1ng_lai_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng">Quan điểm của các nước Đồng Minh về tương lai Đông Dương</span></h4>
Chính phủ Pháp lưu vong do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a>
đứng đầu không tỏ ra muốn trao trả độc lập hoàn toàn cho các thuộc địa
của Pháp. Tháng 10 năm 1943, chính phủ Charles de Gaulle đệ trình Đại
bản doanh Đồng Minh những yêu cầu của mình về việc trang bị cho quân đội
viễn chinh <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đông Dương">Đông Dương</a>
của Pháp để sẵn sàng hành động vào mùa thu 1944. Pháp cũng yêu cầu có
đại diện trong Hội đồng Chiến tranh Thái Bình Dương. Pháp mong muốn có
một vị trí trong khối Đồng minh khi thế chiến thứ II kết thúc. Tuy nhiên
Tổng thống Mỹ Roosevelt lại muốn Đông Dương không bị trao trả lại cho
Pháp mà sẽ được cai quản bởi một chế độ quản trị quốc tế. Mỹ không có
tuyên bố chính thức nào về chính sách của Mỹ đối với Đông Dương. Ngược
lại một số viên chức ngoại giao Mỹ lại khẳng định với Pháp nước Mỹ sẽ
ủng hộ Pháp phục hồi chủ quyền càng sớm càng tốt trên toàn bộ lãnh thổ
chính quốc lẫn thuộc địa.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
Yêu cầu trang bị cho quân đội viễn chinh Đông Dương của Pháp bị Đồng
Minh phớt lờ vì chiến lược Viễn Đông của Anh - Mỹ vẫn tiến triển tốt mà
không cần có Pháp tham gia. Hơn nữa ý đồ tái chiếm thuộc địa của Pháp
quá rõ ràng và đi ngược lại chính sách của Roosevelt đối với các dân tộc
thuộc địa. Tổng thống Mỹ Roosevelt báo cho Bộ Ngoại giao Mỹ biết Mỹ
không được tán thành việc đặt bất cứ một phái đoàn quân sự nào của Pháp ở
Bộ tư lệnh Đông Nam Á. Anh ủng hộ ý định của Pháp nhưng vì sự phản đối
của Mỹ nên Đồng Minh không đưa ra được quyết định nào đối với mong muốn
của Pháp tham gia các hoạt động quân sự của khối Đồng Minh tại Đông Nam
Á.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Ngày 28 tháng 11 năm 1943, tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Tehran" title="Hội nghị Tehran">Hội nghị Tehran</a> tổng thống Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Franklin_D._Roosevelt" title="Franklin D. Roosevelt">Franklin D. Roosevelt</a>
đã nêu ý kiến đặt Đông Dương dưới sự quản thác quốc tế với Stalin,
Churchill và Tưởng Giới Thạch. Roosevelt bày tỏ một cách minh bạch rằng
ông chỉ mong muốn chấm dứt chủ nghĩa thực dân ở Đông Dương ngay cả khi
cần trả giá bằng bất hòa với Anh và làm gián đoạn mối quan hệ với Pháp.
Stalin và Tưởng Giới Thạch ủng hộ Roosevelt trong vấn đề Đông Dương,
nhưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a>
thì lẩn tránh. Không có một tuyên bố chính thức nào về chính sách của
Mỹ hay một sự thoả thuận nào của Đồng minh được chính phủ Mỹ hoặc Bộ
Tổng tư lệnh Đồng minh công bố.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-20">[20]</a></sup> Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Yalta" title="Hội nghị Yalta">Hội nghị Yalta</a>
quan điểm của Mỹ về Đông Dương là phải đưa ra cho các dân tộc tại đây
một hình thức Chính phủ liên bang tự trị phù hợp với hoàn cảnh và khả
năng của họ thay thế cho việc thiết lập quyền ủy trị ở Đông Dương, chỉ
thiết lập quyền ủy trị khi Pháp đồng ý<sup class="reference" id="cite_ref-patti233_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti233-21">[21]</a></sup><br />
Sau khi Roosevelt qua đời (12/4/1945), Phó Tổng thống Truman lên
thay. Có tài liệu khẳng định lập trường của Mỹ về tương lai Đông Dương
thay đổi, nước Mỹ giữ thái độ im lặng, khi được hỏi về vấn đề Đông
Dương, Truman cũng thận trọng trả lời là nước Mỹ chưa có quyết định gì
cả<sup class="reference" id="cite_ref-khoalichsu_22-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-khoalichsu-22">[22]</a></sup>.
Trong điện tín do Bộ Ngoại giao Mỹ ngày 29/5/1945 gửi đại sứ Mỹ tại
Trung Quốc Patrick J. Hurley để trả lời báo cáo của ông này về việc Pháp
đang sử dụng viện trợ quân sự của Mỹ để xâm chiếm Đông Dương và việc có
dư luận cho rằng Mỹ hình như đang ủng hộ việc đặt các thuộc địa dưới sự
kiểm soát của các nước đế quốc chứ không phải dưới sự ủy trị của Liên
Hiệp Quốc, Bộ Ngoại giao Mỹ khẳng định Tổng thống Truman nói rằng không
có thay đổi cơ bản nào trong chính sách của Mỹ đối với thuộc địa <sup class="reference" id="cite_ref-patti233_21-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti233-21">[21]</a></sup>. Đến năm 1947, theo điện tín số 1737 ngày 13/5/1947 của ngoại trưởng Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_Marshall" title="George Marshall">George Marshall</a>
gửi đại sứ quán Mỹ tại Paris thì lập trường của Mỹ là phải "cùng hội
cùng thuyền" với Pháp cũng như Anh và Hà Lan ở Đông Nam Á vì lo sợ cùng
với việc nền cai trị của các nước phương Tây tại Đông Nam Á được nới ra
thì các nước này sẽ theo xu hướng Liên Á chống phương Tây hoặc người
cộng sản sẽ giành lấy chính quyền, do đó cần duy trì sự liên kết chặt
chẽ giữa các dân tộc mới được tự trị với các cường quốc (chỉ Anh, Pháp,
Hà Lan) "từ lâu chịu trách nhiệm về sự thịnh vượng của họ". Đặc biệt
người Việt Nam trong một thời gian nhất định "vẫn cần tới sự giúp đỡ
kinh tế của Pháp cùng một sự chỉ dẫn về chính trị của một nước có nền
dân chủ lâu đời và biết tôn trọng nhân quyền như Pháp".<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-23">[23]</a></sup>
Năm 1947, Hoa Kỳ ký bản thoả thuận với nước Pháp về việc cấp cho Pháp
160 triệu USD để mua xe cộ và trang thiết bị cho quân Pháp ở Đông Dương<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceB_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceB-24">[24]</a></sup>.
Theo Giáo sư sử học Vũ Dương Ninh điều đó hầu như biểu lộ sự tán thành
của nước Mỹ đối với việc tái chiếm Đông Dương của Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-khoalichsu_22-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-khoalichsu-22">[22]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a>
phát biểu rằng người Việt không phải là người Trung Quốc, không dễ bị
Trung Quốc đồng hóa và Trung Quốc không có quyền lợi về đất đai ở Đông
Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-25">[25]</a></sup>
Trung Quốc nhiều lần tuyên bố mặc dầu Trung Quốc mong muốn thấy Đông
Dương được trả lại cho Pháp nhưng không muốn điều đó được thực hiện mà
không có một số bảo đảm nhằm ngăn chặn Pháp dùng Đông Dương vào những
hoạt động có hại cho lợi ích của Trung Quốc sau này. Tương lai Đông
Dương sẽ không được định đoạt nếu không có sự thỏa thuận của Trung Quốc
trên bàn Hội nghị Hòa bình.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n_.C4.91.E1.BA.A3o_ch.C3.ADnh_Ph.C3.A1p_v.C3.A0_chi.E1.BA.BFm_.C4.91.C3.B3ng_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng">Nhật Bản đảo chính Pháp và chiếm đóng Đông Dương</span></h4>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Đế quốc Nhật Bản">Đế quốc Nhật Bản</a> tấn công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a> và nhanh chóng thỏa thuận được với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Vichy" title="Chính phủ Vichy">chính quyền Vichy</a> ở Pháp để Nhật toàn quyền cai trị Đông Dương. Thực dân Pháp chỉ tồn tại đến ngày 9 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_ba" title="Tháng ba">tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>
khi Nhật lật đổ Pháp trên toàn bộ Đông Dương vì nhận thấy quân đội Đông
Dương thuộc Pháp đang hoạch định việc chuẩn bị tác chiến chống lại Nhật
sau khi Đồng Minh đổ bộ vào Đông Dương, bắt đầu tuyển mộ dân bản xứ
(các dân tộc thiểu số người Việt và Lào) vào quân đội Đông Dương thuộc
Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-27">[27]</a></sup>
Ngày 9 tháng 3 năm 1945, tại Sài Gòn, đại sứ Nhật Matsumoto trao cho Đô
đốc Decoux một tối hậu thư đòi các lực lượng vũ trang Pháp phải được
đặt dưới quyền chỉ huy của Nhật. Sau 2 giờ, khi nhận được câu trả lời
của Decoux, người Nhật cho rằng ông này đã bác bỏ tối hậu thư của họ.
Trong vòng 48 giờ, từ Đô đốc Decoux đến những viên chức Pháp thấp nhất
đều bị tước quyền hành và bỏ tù hoặc bị tập trung lại.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-28">[28]</a></sup> Ngay sau đó, theo chính sách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Th%E1%BB%8Bnh_v%C6%B0%E1%BB%A3ng_chung_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Khối Thịnh vượng chung Đại Đông Á">Khối Thịnh vượng chung Đại Đông Á</a>, Đế quốc Nhật Bản bảo trợ thành lập chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> do quốc trưởng Bảo Đại đứng đầu với thủ tướng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a>. Cũng như các chính phủ khác ở những vùng bị Nhật chiếm đóng (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u_qu%E1%BB%91c" title="Mãn Châu quốc">Mãn Châu quốc</a>, Triều Tiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n_U%C3%B4ng_Tinh_V%E1%BB%87" title="Chính quyền Uông Tinh Vệ">Chính phủ Uông Tinh Vệ</a>...), chính phủ này không có thực quyền khi tài chính và nhân lực đều do quân Nhật nắm giữ.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="An_Nam_thu.E1.BB.99c_Ph.C3.A1p_tuy.C3.AAn_b.E1.BB.91_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">An Nam thuộc Pháp tuyên bố độc lập</span></h4>
Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a>
tuyên bố độc lập ngày 11 tháng 3 năm 1945, thu hồi chủ quyền trên danh
nghĩa ở ba kỳ, tiếp sau đó là Campuchia ngày 13 tháng 3 và Lào ngày 8
tháng 4. Trong tuyên bố của Bảo Đại, bãi bỏ các hiệp ước bảo hộ và mất
độc lập với Pháp trước đây, độc lập theo tuyên ngôn Đại đông Á, và "ông
cũng như Chính phủ Việt Nam tin tưởng lòng trung thực của Nhật Bản và nó
được xác định làm việc với các nước để đạt được mục đích".<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-29">[29]</a></sup>.<br />
Ngay sau đó ngày 24 tháng 3 năm 1945, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a>
tuyên bố chính thức khôi phục lại chủ quyền ở Đông Dương, dự định thành
lập Liên bang Đông Dương thuộc Liên hiệp Pháp, bao gồm năm quốc gia có
đại diện riêng trong Liên bang, có lợi ích bên ngoài do Pháp đại diện;
và dự kiến cơ cấu của chính phủ Liên bang Đông Dương sẽ theo mô hình
chính phủ do Thống đốc đứng đầu, với các bộ trưởng người Đông Dương và
người dân Pháp ở Đông Dương, và một Quốc hội được bầu theo phương thức
phổ thông đầu phiếu tại mỗi quốc gia của Liên bang, trong đó có đại diện
lợi ích của người Pháp. Thống đốc, Hội đồng Nhà nước chịu trách nhiệm
chuẩn bị các luật và quy định, còn Quốc hội giữ vai trò biểu quyết mọi
loại thuế, ngân sách, các dự luật và các điều ước quốc tế về thương mại
và hợp tác với các nước khác. Liên bang sẽ có lực lượng vũ trang riêng
được trang bị kỹ năng tương đương với của Liên hiệp Pháp và phát triển
quan hệ thương mại với tất cả các nước khác, đặc biệt là với Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-30">[30]</a></sup>
Cũng trong tuyên bố này, Pháp cam kết đảm bảo bình đẳng giữa công dân
Đông Dương với các công dân Liên hiệp Pháp về quyền tham gia các vị trí
của Liên bang Đông Dương và Liên hiệp Pháp, cũng như mọi quyền tự do dân
chủ nói chung. Đồng thời Liên hiệp Pháp có nghĩa vụ giúp đỡ thành lập
lực lượng vũ trang Liên bang Đông Dương, cũng như thúc đẩy sự phát triển
kinh tế, tiến bộ xã hội, văn hóa, giáo dục, chính trị và hành chính ở
Đông Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-31">[31]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_4" title="7 tháng 4">7 tháng 4</a> năm 1945, Bảo Đại ký đạo dụ số 5 chuẩn y thành phần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD" title="Chính phủ Việt Nam">nội các Trần Trọng Kim</a> và ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_5" title="12 tháng 5">12 tháng 5</a> giải thể Viện Dân biểu Trung Kỳ. Tháng 6 năm 1945, chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a> đặt quốc hiệu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a>.<br />
Ngày 16 tháng 8, Trần Trọng Kim tuyên bố bảo vệ "độc lập" giành được 9 tháng 3, và ngày 18 tháng 8 thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Giải phóng Dân tộc (trang chưa được viết)">Ủy ban Giải phóng Dân tộc</a>,
tập hợp tất cả các đảng phái chính trị để lãnh đạo công cuộc này. Theo
lời khuyên của ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, Bảo Đại gửi thông điệp cho
Tổng thống Truman, vua nước Anh, Thống chế Tưởng Giới Thạch, Tướng de
Gaulle đề nghị công nhận độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên đến 24 tháng 8,
trong cao trào của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng tháng Tám</a>, Bảo Đại đã thực hiện đề nghị của Hội đồng Cơ mật: quyết định thoái vị <i>"để không phải là một trở ngại cho sự giải phóng của đất nước"</i>. Chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> đến đây tan rã<sup class="reference" id="cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">[32]</a></sup>.<br />
Ngày 18 tháng 8, vua Bảo Đại đã xác nhận độc lập của Việt Nam sau khi
Nhật đầu hàng, được công bố vào tháng 3 và đồng thời gửi một thông điệp
đến De Gaulle yêu cầu công nhận nền độc lập của Việt Nam. Thông điệp
này cho rằng sự độc lập của Việt Nam "<i>chỉ có nghĩa là bảo vệ lợi ích của Pháp và ảnh hưởng tinh thần Pháp ở Đông Dương</i>".
Tuy nhiên De Gaulle dự kiến sẽ hậu thuẫn cho một chế độ quân chủ mà
người đứng đầu không phải là Bảo Đại, người đã thỏa hiệp với Nhật Bản để
được "độc lập", mà là Vĩnh San, được xem như là một "Gaullist" (người
ủng hộ de Gaulle).<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceA-33">[33]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ACnh_h.C3.ACnh_Vi.E1.BB.87t_Nam">Tình hình Việt Nam</span></h4>
Cuộc đảo chính của Nhật Bản ngày 10 tháng 3 đã làm suy yếu bộ máy
hành chính và quân sự của Pháp và mở ra một khoảng trống rất lớn vì
"Chính phủ Hoàng gia" không thể điều hành nổi. Khi Nhật Bản đầu hàng vào
ngày 14, quân đội Nhật Bản có trách nhiệm giữ trật tự cho đến khi sự
xuất hiện của quân đội Trung Quốc về phía bắc 16° vĩ độ, và quân Anh về
phía Nam. Nhưng cuộc cách mạng đang càn quét, "không phải do chính sách
Việt Minh", đã bất chấp điều đó.<sup class="reference" id="cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">[32]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> (viết tắt của Việt Nam Độc lập Đồng minh Hội) do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> thành lập năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">1941</a> với vai trò một mặt trận thống nhất dân tộc để giành độc lập. Tổ chức này do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Cộng sản Đông Dương</a> lãnh đạo, thu hút được sự tham gia và ủng hộ của nhiều người Việt Nam và ngày càng lớn mạnh. Tháng 12 năm 1944, đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Tuy%C3%AAn_truy%E1%BB%81n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_qu%C3%A2n" title="Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân">Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân</a>, lực lượng vũ trang của Việt Minh và tiền thân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>, được thành lập tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_B%E1%BA%B1ng" title="Cao Bằng">Cao Bằng</a>.
Khẩu hiệu ban đầu của Việt Minh là phản Pháp - kháng Nhật - liên Hoa -
độc lập. Ban đầu lực lượng Việt Minh nhận được sự ủng hộ của phe Đồng
minh, bao gồm cả Mỹ và Trung Hoa dân quốc, theo Philippe Devillers "bây
giờ nó sẽ nhận được 100.000 đô la mỗi tháng phân bổ đến Nguyen Kai
Thau". Hồ Chí Minh nhận thấy Mỹ đang muốn đóng vai trò lớn hơn ở khu vực
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a>,
ông đã làm tất cả để thiếp lập mối quan hệ với Hoa Kỳ thông qua việc
giải cứu các phi công gặp nạn trong chiến tranh với Nhật Bản. Đổi lại,
cơ quan tình báo Hoa Kỳ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=OSS&action=edit&redlink=1" title="OSS (trang chưa được viết)">OSS</a> (U.S Office of Strategic Services) giúp đỡ y tế, cố vấn và huấn luyện quân đội quy mô nhỏ cho Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-Maurice_Isserman_2003_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Maurice_Isserman_2003-34">[34]</a></sup>
Tháng 7 năm 1945, lực lượng này gửi đến OSS một tuyên bố: "Chúng tôi,
Việt Minh, yêu cầu sau đây được công bố đến người Pháp và quan sát trong
chính sách tương lai ở Đông Dương thuộc Pháp:<br />
1. Một quốc hội bầu theo phổ thông đầu phiếu. Nó lập pháp cho đất
nước. Một thống đốc Pháp quyền Chủ tịch cho đến khi tính chất độc lập
chúng tôi được đảm bảo. Thống đốc sẽ chọn một nội các hoặc một nhóm các
cố vấn chấp nhận bởi quốc hội. Các quyền hạn cụ thể của các cơ quan này
có thể được phát triển trong tương lai.<br />
2. Độc lập sẽ được trao cho đất nước này trong một tối thiểu năm năm và tối đa là mười năm.<br />
3. Tài nguyên thiên nhiên của đất nước sẽ trở lại cư dân của nó sau
khi bồi thường công bằng cho các chủ sở hữu hiện tại. Pháp sẽ nhận được
những lợi ích kinh tế.<br />
4. Tất cả quyền tự do công bố của Liên Hợp Quốc sẽ được đảm bảo ở Đông Dương.<br />
5. Bán thuốc phiện bị cấm.<br />
Chúng tôi hy vọng rằng những điều kiện này sẽ được chấp nhận của chính phủ Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">[32]</a></sup><br />
Từ tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>,
Việt Nam rơi vào một tình trạng hỗn loạn do khoảng trống về quyền lực
chính trị quá lớn. Người Nhật đang lo chống đỡ các đòn tấn công của quân
đội đồng minh Anh-Mỹ. Cả chính phủ của Trần Trọng Kim lẫn triều đình
của Bảo Đại đều không đủ lực lượng quân sự và uy tín chính trị để kiểm
soát tình hình. Theo Peter A. Pull, chỉ có Việt Minh là lực lượng có tổ
chức duy nhất ở nước này có khả năng nắm được quyền chính trị.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-35">[35]</a></sup>
Chiến tranh đã làm kiệt quệ nền kinh tế, nước Nhật cạn kiệt nguyên liệu
nên quân Nhật chiếm lấy lúa gạo và các sản phẩm khác, bắt dân phá lúa
trồng đay để phục vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">chiến tranh</a>, cộng thêm thiên tai, nạn đói (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BA%A1n_%C4%91%C3%B3i_n%C4%83m_%E1%BA%A4t_D%E1%BA%ADu,_1944-1945" title="Nạn đói năm Ất Dậu, 1944-1945">Nạn đói Ất Dậu</a>) đã xảy ra tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3" title="Bắc Kỳ">Bắc kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mi%E1%BB%81n_Trung_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Miền Trung (Việt Nam)">Trung kỳ</a>. Người ta ước tính rằng đã có khoảng hai triệu người chết vì nạn đói này.<br />
Khâm sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_K%E1%BA%BF_To%E1%BA%A1i" title="Phan Kế Toại">Phan Kế Toại</a> đã gặp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Khang" title="Nguyễn Khang">Nguyễn Khang</a>, người do Xứ Ủy Bắc Kỳ cử đến. Ông đề nghị Việt Minh tham gia Chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> và ngừng các hoạt động chống Nhật nhưng Nguyễn Khang bác bỏ.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-36">[36]</a></sup> Chính quyền thân Nhật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> cũng thành lập Uỷ ban Chính trị để đàm phán với Việt Minh. Ủy ban này đề nghị Việt Minh: "<i>Đằng
nào các ông cũng thắng, nhưng để điều đình với Đồng Minh sẽ vào Đông
Dương giải giáp quân Nhật, đề nghị vùng nông thôn cách thành phố 15km là
thuộc quyền các ông, còn thành phố cần có nhân sĩ, trí thức đứng ra
giao dịch với Đồng Minh</i>". Đại biểu Việt Minh đã trả lời dứt khoát: "<i>giao dịch với Đồng Minh lúc này, ngoài Việt Minh không ai có thể có lực lượng và danh nghĩa cả</i>".<span class="reference plainlinksneverexpand" id="ref_KNHNd"><sup><a class="external autonumber" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#endnote_KNHNd">[1]</a></sup></span><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Vi.E1.BB.87t_Nam_D.C3.A2n_ch.E1.BB.A7_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_.C4.91.C6.B0.E1.BB.A3c_th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Viet_Minh_during_August_Revolution.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="388" data-file-width="600" height="142" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/61/Viet_Minh_during_August_Revolution.jpg/220px-Viet_Minh_during_August_Revolution.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> duyệt đội hình danh dự của quân đội Việt Minh trong Cách mạng tháng Tám</div>
</div>
</div>
Ngay sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> đầu hàng quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a>, lực lượng Việt Minh đã tổ chức thành công cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng tháng Tám</a>.
Chính phủ Pháp không kịp phản ứng vì quân đội Pháp vẫn chưa kịp hoàn
thành việc tái xây dựng lực lượng và vẫn còn ở châu Âu do chưa được khối
Đồng Minh cho phép hoạt động tại chiến trường Đông Nam Á. Quân đội Nhật
không can thiệp vào tình hình chính trị tại Việt Nam vì họ đã đầu hàng
và đang chờ Đồng Minh đến giải giáp.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-37">[37]</a></sup><br />
Sau Cách mạng tháng Tám, Việt Minh thành lập Chính phủ Cách mạng lâm
thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trên cơ sở cải tổ Ủy ban Dân tộc giải
phóng Việt Nam được thành lập tại Đại hội Quốc dân ngày 16 và 17-8-1945
tại Tân Trào. Thời điểm đó Hồ Chí Minh ít được biết đến còn Chính phủ
của ông chưa được nước nào công nhận. Ông cảm thấy phải tìm cách làm cho
Đồng Minh chú ý đến Chính phủ của ông trước khi quân đội của họ vào
Việt Nam giải giáp quân đội Nhật. Cùng thời điểm đó, Bảo Đại cũng gửi
cho lãnh đạo các nước Đồng Minh lời kêu gọi công nhận nền độc lập của
Việt Nam. Điều đó làm Hồ Chí Minh lo ngại vì lời kêu gọi này đã tăng
cường địa vị hợp pháp của Bảo Đại. Theo Hồ Chí Minh, Bảo Đại không còn
cầm quyền từ lâu nên Chính phủ Lâm thời là Chính phủ duy nhất hợp pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-38">[38]</a></sup>
Đối với Mỹ, Hồ Chí Minh cố gắng thuyết phục Mỹ tiếp tục chính sách
chống thực dân của Mỹ đối với Đông Dương. Ông tìm cách làm Mỹ tin rằng
ông không phải là một phái viên của Quốc tế Cộng sản mà là một người
Quốc gia - Xã hội mong muốn giải thoát đất nước khỏi ách đô hộ của ngoại
bang.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-39">[39]</a></sup>
Thông qua OSS, Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi một bức điện cho Tổng thống Mỹ
Truman yêu cầu Mỹ đặt quan hệ ngoại giao với Chính phủ Lâm thời đồng
thời Mỹ và Chính phủ Lâm thời sẽ có đại diện trong Ủy ban Liên tịch các
nước Đồng Minh giải quyết các vấn đề liên quan đến Việt Nam. Việt Minh
hy vọng tranh thủ được sự có mặt của Mỹ trong cuộc thương lượng giữa
Trung Quốc và Pháp về Đông Dương vì hai nước này có thể làm nguy hại đến
nền độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam đồng thời khuyến khích
các nước Đồng Minh công nhận Chính phủ Lâm thời là đại diện duy nhất và
hợp pháp của Việt Nam trong các vấn đề liên quan đến chủ quyền của Việt
Nam. Việt Minh lo ngại việc không được các nước Đồng Minh công nhận sẽ
làm suy yếu địa vị lãnh đạo của họ và có lợi cho <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_C%C3%A1ch" title="Việt Cách">Việt Cách</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c" title="Việt Quốc">Việt Quốc</a> trong việc thành lập chính phủ của các lực lượng này.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-40">[40]</a></sup> Hồ Chí Minh nói với chỉ huy OSS tại miền Bắc, Archimedes L.A Patti, rằng ông theo chủ nghĩa Lenin, tham gia thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Ph%C3%A1p" title="Đảng Cộng sản Pháp">Đảng Cộng sản Pháp</a> và xin gia nhập <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_Tam_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Đệ Tam Quốc tế">Đệ Tam Quốc tế</a>
vì đây là những cá nhân và tổ chức duy nhất quan tâm đến vấn đề thuộc
địa. Ông không thấy có sự lựa chọn nào khác. Nhưng trong nhiều năm sau
đó những tổ chức này cũng không có hành động gì vì nền độc lập của các
dân tộc thuộc địa. Trước mắt, ông đặt nhiều tin tưởng vào sự giúp đỡ của
Mỹ trước khi có thể hy vọng vào sự giúp đỡ của Liên Xô. Người Mỹ xem
ông là một người quốc tế cộng sản, bù nhìn của Moscow vì ông đã ở Moscow
nhiều năm nhưng ông không phải là người cộng sản theo nghĩa Mỹ hiểu mà
là nhà cách mạng hoạt động độc lập.<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-41">[41]</a></sup><br />
Tại miền Nam, sau khi đảo Pháp, ngày 14/8/1945, Nhật cho phép Bảo Đại cử một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%A2m_sai_%C4%91%E1%BA%A1i_th%E1%BA%A7n&action=edit&redlink=1" title="Khâm sai đại thần (trang chưa được viết)">Khâm sai đại thần</a> nắm quyền cai trị tại Nam Kỳ đồng thời bổ nhiệm những người Việt thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Qu%E1%BB%91c_gia_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Mặt trận Quốc gia Thống nhất">Mặt trận Quốc gia Thống nhất</a>
vào các vị trí trong bộ máy chính quyền do các viên chức dân sự Pháp đã
bị Nhật tống giam. Ngày 16/8/1945, người Việt tiếp quản Sài Gòn. Điều
này được chào đón như một cuộc cách mạng. Ngày 19/8/1945, Khâm sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_S%C3%A2m" title="Nguyễn Văn Sâm">Nguyễn Văn Sâm</a>
đến Sài Gòn. Nhật chuyển giao vũ khí cho chính quyền Việt Nam và các
đảng phái thuộc Mặt trận Quốc gia Thống nhất. Trong cuộc họp ngày
22/8/1945 của Mặt trận Quốc gia Thống nhất, Trần Văn Giàu thuyết phục
các đảng phái trong Mặt trận chuyển giao quyền lực cho Việt Minh vì Mặt
trận có thể bị Đồng Minh xem là một tổ chức thân Nhật còn Việt Minh lại
đang hợp tác với Đồng Minh (tình báo quân sự Mỹ OSS) chống Nhật. Ngày
23/8/1945, Mặt trận Quốc gia Thống nhất quyết định rút lui, nhường quyền
lãnh đạo cho Việt Minh thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BB%A6y_ban_H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Nam_B%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ (trang chưa được viết)">Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ</a> do Trần Văn Giàu làm Chủ tịch. Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ ra tuyên bố họ là bộ phận phía Nam của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-42">[42]</a></sup><br />
Ngày 19/8/1945, sau khi được biết ý định cướp chính quyền của Việt
Minh, Vua Bảo Đại ra lời kêu gọi thế giới ủng hộ nền độc lập của Việt
Nam và kêu gọi dân chúng ủng hộ ông vì nền độc lập của Việt Nam. Ông
cũng tuyên bố: "<i>Tôi đã sẵn sàng hy sinh bản thân mình cho mục đích bảo vệ nền độc lập của vương quốc và các quyền lợi của nhân dân tôi.</i>".
Ngày 20/8/1945, Bảo Đại gửi điện cho Tổng thống Truman, vua George VI
của Anh, Thống chế Tưởng Giới Thạch và tướng De Gaulle kêu gọi công nhận
nền độc lập của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-Patti331_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Patti331-43">[43]</a></sup><br />
Ở Hà Nội, các sinh viên cánh tả tổ chức biểu tình với danh nghĩa Tổng
hội sinh viên kêu gọi Bảo Đại thoái vị, thành lập nền cộng hòa dưới sự
bảo trợ của Việt Minh, yêu cầu Việt Minh thảo luận với tất cả các đảng
phái để thành lập chính phủ Lâm thời, đồng thời kêu gọi nhân dân và các
đảng phái ủng hộ chính phủ Lâm thời bảo vệ nền độc lập của đất nước.
Việt Minh phát động công nhân, nông dân cướp chính quyền trên toàn quốc.
Trước áp lực đó, Bảo Đại mời Việt Minh thành lập một chính phủ mới dưới
quyền ông thay thế chính phủ Trần Trọng Kim.<sup class="reference" id="cite_ref-Patti331_43-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Patti331-43">[43]</a></sup><br />
Tháng 5/1945, các thành viên của các đảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân Đảng">Đại Việt Quốc dân Đảng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_D%C3%A2n_ch%C3%ADnh_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Dân chính Đảng">Đại Việt Dân chính Đảng</a> thân Nhật và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a>
(Việt Quốc) gặp nhau tại Trung Quốc để thành lập một liên minh đặc biệt
nhằm phối hợp hoạt động giữa các nhóm trong nước và nhóm lưu vong trong
trường hợp Trung Quốc đưa quân vào Đông Dương. Đại Việt Dân chính Đảng
sáp nhập vào Việt Nam Quốc dân Đảng. Khi Nhật tuyên bố đầu hàng vào
tháng 8/1945, ở Việt Nam chỉ có lực lượng vũ trang của Đại Việt còn lực
lượng vũ trang của Việt Nam Quốc dân Đảng vẫn còn ở Trung Quốc. Ngày
17/8/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%AD_Anh" title="Trương Tử Anh">Trương Tử Anh</a>,
Đảng trưởng Đại Việt Quốc dân Đảng, dẫn đầu một đơn vị 250 người hành
quân vào Hà Nội. Tuy nhiên ngày 19/8/1945, lực lượng này đã không ngăn
cản Việt Minh cướp chính quyền tại Hà Nội. Tối hôm đó, các đảng viên Đại
Việt và Việt Quốc tổ chức họp nhưng không thống nhất được kế hoạch
chống Việt Minh giành chính quyền. Các đơn vị khác của Đại Việt ở các
tỉnh không thể tiến về Hà Nội do lũ sông Hồng. Quân đội của Đại Việt rút
về phía Đông và phía Tây Hà Nội chờ diễn biến tình hình.<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-44">[44]</a></sup><br />
Tại Huế, Chính phủ Đế quốc Việt Nam đồng loạt từ chức và chuyển giao quyền lực cho phong trào Việt Minh. Theo lời thuật của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Anh" title="Phan Anh">Phan Anh</a>, Bộ trưởng Bộ Thanh niên thì <i>"với tư cách bộ trưởng, chúng tôi trăm phần trăm ủng hộ Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a>. Tất cả, kể cả Thủ tướng Trần Trọng Kim, đã có sự nhất trí toàn vẹn, sâu sắc về sự chuyển tiếp ấy."</i><sup class="reference" id="cite_ref-PhanAnh_45-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-PhanAnh-45">[45]</a></sup><br />
Sáng ngày 23 tháng 8, hai phái viên của Việt Minh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Huy_Li%E1%BB%87u" title="Trần Huy Liệu">Trần Huy Liệu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Huy_C%E1%BA%ADn" title="Huy Cận">Cù Huy Cận</a> đến cung điện Huế. Theo lời yêu cầu của hai ông này, chiều ngày 25 tháng 8, 1945, Bảo Đại đã đọc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_Tho%C3%A1i_v%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại">Tuyên ngôn Thoái vị</a> trước hàng ngàn người tụ họp trước cửa Ngọ Môn và sau đó trao ấn tín, quốc bảo của hoàng triều cho ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Huy_Li%E1%BB%87u" title="Trần Huy Liệu">Trần Huy Liệu</a>. Ông thoái vị với lý do "<i>Chiếu
đà tiến dân chủ đang đẩy mạnh ở miền Bắc nước ta, Trẫm e ngại rằng một
sự tranh chấp giữa miền Bắc với miền Nam khó tránh được, nếu Trẫm đợi
sau cuộc trưng cầu dân ý, để quyết định thoái vị. Trẫm hiểu rằng, nếu có
cuộc tranh chấp đó, đưa cả nước vào hỗn loạn đau thương, thì chỉ có lợi
cho kẻ xâm lăng. Trẫm không thể không ngậm ngùi khi nghĩ đến các tiên
đế đã chiến đấu trên bốn trăm năm để mở mang bờ cõi từ Thuận Hóa đến Hà
Tiên. Trẫm không khỏi tiếc hận là trong hai mươi năm ở ngôi, Trẫm không
thể làm gì đem lại lợi ích đáng kể cho đất nước. Mặc dù vậy, và vững
mạnh trong sự tin tưởng của mình, Trẫm đã quyết định thoái vị, và Trẫm
trao quyền cho Chính phủ Dân chủ Cộng hòa...</i>". Ông cũng yêu cầu chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: "<i>Trẫm
yêu cầu tân chính phủ lấy tình huynh đệ đối xử với các đảng phái, các
phe nhóm, các đoàn thể đã chiến đấu cho nền độc lập của đất nước, mặc dù
không theo cùng đường hướng dân chủ của mặt trận, như vậy có thể giúp
cho họ được tham gia vào sự kiến thiết đất nước, và chứng tỏ rằng tân
chế độ đã được xây dựng trên tình đoàn kết dứt khoát của toàn thể nhân
dân.</i>". Ông trở thành "công dân Vĩnh Thụy". Trong bản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_Tho%C3%A1i_v%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại">Tuyên ngôn Thoái vị</a>, ông có câu nói nổi tiếng "<i>Trẫm muốn được làm Dân một nước tự do, hơn làm Vua một nước bị trị</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-46">[46]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_9" title="2 tháng 9">2 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">1945</a>, Hồ Chí Minh tuyên bố Việt Nam thống nhất và độc lập với tên gọi nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>.
Không có dấu hiệu của cuộc cách mạng vô sản tại Việt Nam. Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa tôn trọng quyền sở hữu tư nhân phương tiện sản xuất, chỉ
quyết định loại bỏ các quan lại và hệ thống phân cấp hành chính và chính
trị cũ của Đế quốc Việt Nam, giải tán các Hội đồng Nhân sĩ và thay bằng
các Ủy ban Nhân dân do dân địa phương bầu ra. Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
thực hiện một số cải cách nhưng thận trọng để không tạo ra sự chống đối
của giai cấp trung lưu và đại địa chủ. Việc chia lại ruộng đất chỉ giới
hạn trong công điền, đất bỏ hoang, đất tịch thu của người Pháp và những
người bị xem là hợp tác với phát xít. Từ ngày 22/9/1945, các chủ đất
nhỏ từ 5 mẫu trở xuống đều được miễn thuế ruộng đất. Việc hạn chế buôn
bán lương thực của Nhật bị bãi bỏ, việc nhà nước độc quyền bán rượu và
muối chấm dứt. Thuế công thương nghiệp và môn bài bị bãi bỏ. Thuốc
phiện, cờ bạc, mãi dâm và các hình thức lao động khổ sai bị cấm. Công
nhân được hưởng chế độ làm 8 giờ một ngày.<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-47">[47]</a></sup> Cùng với đó là giải tán các nghiệp đoàn<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-48">[48]</a></sup> để kiểm soát nền kinh tế<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-49">[49]</a></sup>, thống nhất các tổ chức thanh niên (vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90o%C3%A0n_Thanh_ni%C3%AAn_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh">Đoàn Thanh niên Cứu quốc Việt Nam</a>).
Tuy nhiên ở cấp địa phương vẫn có sự thanh trừng chính trị hay loại bỏ
"chủ nghĩa tư bản phát xít", chia đất cho nông dân, tịch thu tài sản của
những người giàu, ngoài mong muốn của những lãnh đạo trung ương Việt
Minh (chỉ có một nhóm nhỏ, vài chục người đứng đầu tại Hà Nội, cũng như
trong tất cả các tỉnh) như Hồ Chí Minh khi thành lập đảng đã nói "Việt
Nam sẽ được di chuyển từ từ về phía chủ nghĩa xã hội thông qua việc
giảng dạy và thực hành dân chủ".<sup class="reference" id="cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">[32]</a></sup><br />
Ngay sau khi tuyên bố độc lập, Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa tổ chức lễ phát động phong trào cứu đói tại Nhà hát lớn
Hà Nội. Chính phủ còn phái một ủy ban vào Nam bộ tổ chức vận chuyển gạo
ra Bắc. Chính phủ cũng kêu gọi các hội buôn và người dân tham gia vận
chuyển lương thực từ Nam ra Bắc. Việc vận chuyển gạo từ Nam ra Bắc chỉ
thực hiện được trong tháng 9 năm 1945 với số lượng không quá 30.000 tấn
do chiến tranh bùng nổ khi Pháp đưa quân đội vào Nam Kỳ. Trong thư gửi
đồng bào cả nước đăng trên Báo Cứu Quốc ngày 28-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí
Minh viết: "<i>Lúc chúng ta nâng bát cơm mà ăn, nghĩ đến kẻ đói khổ,
chúng ta không khỏi động lòng. Vậy tôi xin đề nghị với đồng bào cả nước,
và tôi xin thực hiện trước: Cứ 10 ngày nhịn ăn một bữa, mỗi tháng nhịn
ba bữa. Đem gạo đó (mỗi bữa một bơ) để cứu dân nghèo</i>". Chính phủ
cũng chi ngân sách sửa chữa các quãng đê bị vỡ, củng cố hệ thống đê
điều, đắp thêm một số đê mới. Cho đến đầu năm 1946, hệ thống đê tại miền
Bắc đã sửa xong.<sup class="reference" id="cite_ref-dangphong_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-dangphong-50">[50]</a></sup><br />
Để giải quyết tận gốc nạn đói, Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa kêu gọi nhân dân tăng gia sản xuất. Chính phủ còn vận
động tư nhân cho mượn các vườn trống quanh nhà để tăng gia sản xuất. Mỗi
địa phương lập ra một tiểu ban để huy động nhân lực và tổ chức sản
xuất, lương thực làm ra được dùng để cứu tế. Cuối năm 1945 đầu 1946
không còn kịp thời vụ để trồng lúa nữa, nên chính phủ phát động dành
phần lớn đất đai để tranh thủ trồng liên tiếp hai vụ màu (khoai lang,
đậu, bắp...) bù cho phần lúa thiếu hụt. Kết quả sản lượng màu đã tăng
gấp 4 lần so với thời kỳ trước năm 1945. Chỉ trong 5 tháng từ tháng
11/1945 đến tháng 5/1946 đã đạt 614.000 tấn, tương đương 506.000 tấn
lúa, đủ đắp được số thiếu hụt của vụ mùa năm 1945.<sup class="reference" id="cite_ref-dangphong_50-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-dangphong-50">[50]</a></sup><br />
Trong năm 1946, nạn đói cơ bản đã được giải quyết. Ngày 2/9/1946, Bộ trưởng Bộ Nội vụ Võ Nguyên Giáp tuyên bố: "<i>Cuộc cách mạng đã chiến thắng được nạn đói, thật là một kỳ công của chế độ dân chủ</i>". Giáo sư kinh tế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Phong" title="Đặng Phong">Đặng Phong</a> đánh giá việc giải quyết được nạn đói là lý do giải thích tại sao tuyệt đại đa số dân chúng đã tin và đi theo Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-dangphong_50-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-dangphong-50">[50]</a></sup><br />
Một thành tựu khác của chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa non trẻ
là xóa mù chữ. Năm 1945, có 95% dân số Việt Nam mù chữ. Trước thực trạng
đó, để xóa mù chữ, từ ngày 8 tháng 9 năm 1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh ra
các sắc lệnh: Sắc lệnh số 17 đặt ra một bình dân học vụ trong toàn cõi
Việt nam, Sắc lệnh số 19 lập cho nông dân và thợ thuyền những lớp học
bình dân buổi tối, Sắc lệnh số 20 định rằng việc học chữ quốc ngữ từ nay
bắt buộc và không mất tiền. Để phục vụ chiến dịch xoá mù chữ, Nha Bình
dân học vụ được thành lập ngày 18 tháng 9 năm 1945. Ngày 4 tháng 10 năm
1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh ra lời kêu gọi <i>Chống nạn thất học</i> gửi tới toàn dân: "<i>...Muốn
giữ vững nền độc lập, muốn làm cho dân mạnh nước giàu, mọi người Việt
nam phải hiểu biết quyền lợi của mình, bổn phận của mình, phải có kiến
thức, mới có thể tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà và trước hết
phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ. Những người đã biết chữ hãy dạy
cho những người chưa biết chữ, hãy góp sức vào bình dân học vụ…Những
người chưa biết chữ hãy gắng sức mà học cho biết đi.</i>" Các lớp học
Bình dân học vụ được mở khắp nơi ở cả ba miền thu hút sự tham gia của
mọi lứa tuổi, mọi tầng lớp nhân dân. Người biết chữ dạy cho người không
biết chữ. Đến tháng 9 năm 1946, phong trào Bình dân học vụ đã tổ chức
được 75.000 lớp học với trên 95.000 giáo viên, trên 2.500.000 người được
phong trào dạy biết đọc, biết viết.<sup class="reference" id="cite_ref-xoamuchu_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-xoamuchu-51">[51]</a></sup><br />
Theo Quyết nghị của Chính phủ, ngày 4/9/1945, Bộ trưởng Bộ Nội vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>
thay mặt Chủ tịch Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, ký
ban hành Sắc lệnh số 4 lập "Quỹ độc lập" với mục đích "để thu nhận các
món tiền và đồ vật của nhân dân sẵn lòng quyên giúp Chính phủ để ủng hộ
nền độc lập của Quốc gia". Tiếp sau đó, cũng trong khuôn khổ Quỹ độc
lập, Chính phủ đã đề ra biện pháp tổ chức "Tuần lễ Vàng" từ ngày 17 đến
ngày 24/9/1945.<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-52">[52]</a></sup>
Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi thư cho đồng bào toàn quốc nhân dịp "Tuần
lễ Vàng", nêu rõ mục đích của việc lập quỹ là "thu góp số vàng trong
nhân dân và nhất là của các nhà giàu có để dùng vào việc cần cấp và quan
trọng nhất của chúng ta lúc này là việc quốc phòng". Chính phủ đã huy
động được tổng cộng 20 triệu đồng và 370kg vàng.<sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-53">[53]</a></sup>
Ngân quỹ quốc gia đã có hàng trăm triệu đồng. Riêng tại Hà Nội, trong
"Tuần lễ vàng" nhân dân đã góp được 2.201 lạng vàng, 920 tạ thóc cùng
tiền bạc và các hiện vật khác, tổng trị giá lên 7 triệu đồng Đông Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-54">[54]</a></sup>
Số tiền này được dùng để mua vũ khí của quân đội Nhật bị quân đội Trung
hoa Dân quốc tịch thu và để hối lộ cho các tướng lĩnh Trung Hoa đang
đóng quân tại miền Bắc Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-55">[55]</a></sup><br />
Cùng các hình thức tổ chức "Quỹ độc lập", tuần lễ vàng chính quyền
cách mạng còn tổ chức nhiều hình thức khuyến khích để nhân dân có điều
kiện tham gia đóng góp cho tài chính đất nước với hình thức tự nguyện
như lập "Quỹ kháng chiến", "Quỹ bình dân học vụ", "Quỹ giải phóng quân",
"Ngày Nam Bộ"... Sự đóng góp, ủng hộ nhiệt tình của nhân dân đã góp
phần giải quyết khó khăn về tài chính của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.<br />
Theo Archimedes L.A Patti, Hồ Chí Minh và các lãnh đạo khác của Việt
Minh nhiều lần bày tỏ với ông sự nghi ngại xung quanh vấn đề chủ nghĩa
cộng sản có phải là hình thức chính trị phù hợp với Việt Nam hay không.
Hồ Chí Minh không tin người Việt đủ trưởng thành về mặt chính trị để có
thể chấp nhận chủ nghĩa cộng sản nhưng một hình thức dân chủ xã hội chủ
nghĩa có cải biên có thể phù hợp hơn.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceB_24-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceB-24">[24]</a></sup>
Hồ Chí Minh chủ trương Việt Nam sẽ tự do giao thương với tất cả các
nước trên thế giới chứ không chỉ hạn chế vào Pháp hoặc Trung Quốc để tạo
ra một nền kinh tế thịnh vượng. Ông cũng nghĩ tới vấn đề xây dựng một
cộng đồng Liên Á bao gồm các nước Châu Á độc lập góp phần xây dựng nền
hòa bình thế giới và phát triển các chương trình kinh tế, chính trị vì
lợi ích chung.<sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-56">[56]</a></sup><br />
Khi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thành lập, đa phần dân chúng chỉ biết
Hồ Chí Minh mới từ nước ngoài về và là người đứng đầu nhà nước chứ không
biết rõ thân thế của ông cũng như khuynh hướng cộng sản của Việt Minh.
Họ cũng không có hiểu biết về chủ nghĩa cộng sản. Tuy nhiên, người dân
cảm thấy tự hào và vui sướng vì Việt Nam đã giành được độc lập. Đa số
dân chúng đều muốn thay đổi. Họ cảm thấy dễ chịu khi được người Việt cai
trị hơn là người Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-57">[57]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_.C4.90.E1.BB.93ng_Minh_v.C3.A0o_Vi.E1.BB.87t_Nam_gi.E1.BA.A3i_gi.C3.A1p_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Nh.E1.BA.ADt">Quân đội Đồng Minh vào Việt Nam giải giáp quân đội Nhật</span></h3>
Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Potsdam" title="Hội nghị Potsdam">Hội nghị Potsdam</a>,
lực lượng Đồng Minh gồm quân Anh và quân Trung Quốc vào Việt Nam để
giải giáp vũ khí Nhật. Mỹ nhường quân đội Tưởng Giới Thạch vào miền Bắc
giải giáp quân đội Nhật. Pháp không tin tưởng ở Anh và khối Anglo-Saxon,
nhưng được nhượng quyền lợi ở Trung Đông nên Anh ủng hộ Pháp. Theo thỏa
thuận, Anh và Trung Hoa Dân Quốc không được có chủ quyền tại Đông
Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-58">[58]</a></sup>
Giải pháp của Mỹ phù hợp với tham vọng của giới cầm quyền Trùng Khánh,
bởi Đông Nam Á nói chung và Việt Nam nói riêng đã từ lâu nằm trong tầm
nhìn của các nhà nước Trung Hoa.<sup class="reference" id="cite_ref-khoalichsu_22-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-khoalichsu-22">[22]</a></sup> Theo Việt Minh, Trung Hoa Dân Quốc muốn hạ bệ chính phủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> và ủng hộ đồng minh của họ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> lên nắm quyền<sup class="reference" id="cite_ref-qdnd_59-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-qdnd-59">[59]</a></sup>.
Việt Minh cũng xem quyền lợi của Anh trùng hợp với các mục tiêu của
Pháp nhằm khôi phục các thuộc địa của họ trước chiến tranh ở Đông Nam Á.
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> tin rằng hoạt động của các cường quốc Pháp, Anh, Trung Quốc sẽ gây nguy hại cho phong trào giải phóng dân tộc ở Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-60">[60]</a></sup>
Hồ Chí Minh rất khó chịu về việc phải tiếp đón quân đội Trung Hoa Dân
quốc. Ông lo ngại việc một lượng lớn người Trung Quốc tràn vào Việt Nam
cùng quân đội Nhật đang hiện diện tại Việt Nam sẽ làm cho tài nguyên đất
nước cạn kiệt.<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-61">[61]</a></sup>
Vấn đề nghiêm trọng hơn nữa là nếu quân đội Trung Hoa Dân quốc tiếp tế
bằng lương thực tại chỗ thì sẽ xảy ra nạn đói. Ông mong muốn Mỹ tiến
hành kiểm tra quân đội Trung Hoa Dân quốc và yêu cầu lực lượng này mua
bán chứ không trưng thu lương thực và các vật phẩm khác trong thời gian
đóng quân tại Việt Nam để tránh xung đột giữa người Việt và quân Trung
Hoa Dân quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-62">[62]</a></sup><br />
Ở miền Bắc, ngày 20/8/1945, hơn 20 vạn quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> theo sự phân công của phe Đồng Minh tiến vào miền Bắc Việt Nam để giải giáp quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật</a>. Theo Việt Minh, đội quân này mang theo <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Di%E1%BB%87t_C%E1%BB%99ng_C%E1%BA%A7m_H%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Diệt Cộng Cầm Hồ (trang chưa được viết)">kế hoạch Diệt Cộng Cầm Hồ</a></i><sup class="reference" id="cite_ref-qdnd_59-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-qdnd-59">[59]</a></sup>. Đội quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c_Qu%E1%BB%91c_D%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Quốc Quốc Dân Đảng">Quốc dân Đảng Trung Quốc</a> "chạy trốn" <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản Trung Quốc</a> đã tiến hành các hoạt động cướp bóc trên đường xuống phía Nam đến Hà Nội.<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-63">[63]</a></sup>. Trong hồi ký <i>Những năm tháng không thể nào quên</i> Võ Nguyên Giáp mô tả: quân đoàn 62 của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C5%A9_Kim_Th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Vũ Kim Thành (trang chưa được viết)">Vũ Kim Thành</a> (đi cùng là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_C%C3%A1ch" title="Việt Cách">Việt Cách</a>) tàn phá suốt dọc miền Đông Bắc Bắc Kỳ; lực lượng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a>) và của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tam" title="Nguyễn Tường Tam">Nguyễn Tường Tam</a> (Đại Việt) đi theo quân đoàn 93 Vân Nam, cũng tiến hành những bài bản cướp bóc tương tự, dọc theo hành lang Tây Bắc từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o_Cai" title="Lào Cai">Lào Cai</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_B%C3%A1i" title="Yên Bái">Yên Bái</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_Th%E1%BB%8D" title="Phú Thọ">Phú Thọ</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-64">[64]</a></sup>
Tuy nhiên, quân đội Trung Hoa Dân quốc vẫn để Chính phủ Hồ Chí Minh
đóng tại Bắc Bộ Phủ và cộng tác với họ suốt thời gian đóng quân tại Việt
Nam nhưng Trung Hoa Dân quốc không công nhận tính hợp pháp và thiết lập
quan hệ ngoại giao chính thức với Chính phủ này.<sup class="reference" id="cite_ref-65"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-65">[65]</a></sup><br />
Trong lễ chào mừng quân Đồng Minh vào Việt Nam giải giáp Nhật do
Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tổ chức tại Hà
Nội ngày 10/9/1945, tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%C3%AAu_V%C4%83n&action=edit&redlink=1" title="Tiêu Văn (trang chưa được viết)">Tiêu Văn</a>
tuyên bố đối với vấn đề lương thực và nơi đóng quân, Bộ Chỉ huy Trung
Quốc sẽ tiếp tế những thứ cần thiết từ nền kinh tế địa phương theo một
chế độ trưng thu lương thực và dịch vụ nhưng chủ nhân và người bán hàng
sẽ được trả tiền theo giá thị trường thỏa thuận và hợp lý.<sup class="reference" id="cite_ref-66"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-66">[66]</a></sup>
Tướng Tiêu Văn cũng "gợi ý" rằng ở mỗi Bộ trong Chính phủ Việt Nam Dân
chủ Cộng hòa nên đặt một sĩ quan chuyên môn người Trung Quốc để tiện
liên lạc. Khi gợi ý này được dịch ra, các lãnh đạo Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa trở nên căng thẳng, Hồ Chí Minh tin rằng tình hình sẽ rất khó khăn
và có chiều hướng hoàn toàn xấu.<sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-67">[67]</a></sup>
Quân đội Trung hoa Dân quốc tại Việt Nam đã lấy ngay những gì họ muốn
bất kể đó là của người Pháp, người Việt, người Trung Quốc địa phương,
không kể giàu hay nghèo. Tướng Lư Hán tự tiện ấn định tỷ giá hối đoái là
14 quan kim ăn một đồng bạc Đông Dương bất chấp sự phản đối của Chính
phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong khi đồng quan kim
đã bị mất giá trầm trọng ở Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-68">[68]</a></sup><br />
Người Pháp cho rằng quân đội Tưởng cản trở sự trở lại của họ. Theo
quan niệm của Hồ Chí Minh, Trung Hoa Quốc Dân Đảng muốn làm thất bại ý
đồ của Pháp định khôi phục lại địa vị tại Đông Dương và muốn ngăn chặn
sự liên minh của người Việt Nam với các lực lượng cộng sản Trung Quốc
trong phạm vi quyền lợi của Trung Quốc (Quốc dân Đảng đã chọn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0_H%C3%A1n" title="Lư Hán">Lư Hán</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%C3%AAu_V%C4%83n&action=edit&redlink=1" title="Tiêu Văn (trang chưa được viết)">Tiêu Văn</a>
làm đại diện, Hồ Chí Minh coi cả hai như là những tên tướng cướp, đã bỏ
tù và giết hại nhiều người Việt Nam vô tội để che đậy cho việc buôn bán
bất chính của họ ở biên giới Đông Dương).<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-69">[69]</a></sup> Hồ Chí Minh tin rằng Trung Quốc có kế hoạch lật đổ chính quyền do ông lãnh đạo để thay thế bằng một chính quyền thân Trung Quốc<sup class="reference" id="cite_ref-70"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-70">[70]</a></sup>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>
thì mô tả lãnh đạo các đảng phái quốc gia như những người đã bỏ xứ sở
mà đi, tự cho mình là những người yêu nước phụng sự cho Chủ nghĩa Quốc
gia nhưng thực tế chỉ là <i>"một nhóm phản động đang ra sức thu vén làm giàu cho bản thân"</i> nhờ vào sự giúp đỡ của Trung Quốc, và rằng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Hoa Quốc dân Đảng">Trung Hoa Quốc dân Đảng</a> đã tô vẽ cho nhiều <i>"tên phản bội người Việt"</i>.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a>
nhận thức rằng vai trò cường quốc của Trung Quốc trong việc đưa quân
vào Đông Dương sẽ giúp ông ép Pháp phải chấp nhận các điều kiện do ông
đưa ra để giải quyết những xung đột lợi ích giữa Trung Quốc và Pháp nếu
Pháp muốn quay lại thuộc địa cũ của mình<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-71">[71]</a></sup>.
Ông không có ý định dính líu vào cuộc đấu tranh giành độc lập của Việt
Nam. Ông không muốn làm mất lòng Pháp vì Pháp là một cường quốc trong
khối Đồng Minh. Ông chủ trương rút hết quân về nước ngay sau khi giải
giáp Nhật.<sup class="reference" id="cite_ref-patti548_72-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti548-72">[72]</a></sup> Trong Tuyên bố của Tưởng đăng trên tờ Trung ương Nhật báo ngày 25/8/1945 ở Côn Minh có đoạn:<br />
"<i>... Tuân theo các điều khoản trong bản hiệp định của Đồng Minh
mới đây, ngoài việc phái các lực lượng tới để tiếp nhận sự đầu hàng của
Nhật trong vùng bắc vĩ tuyến 16, chúng tôi không có tham vọng đất đai ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a>.
Chúng tôi mong rằng người Việt Nam sẽ từng bước thực hiện được nền độc
lập của họ qua con đường tự trị, và qua đó thực hiện được những điều
khoản của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ch%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Hiến chương Đại Tây Dương">Hiến chương Đại Tây Dương</a>...</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-73">[73]</a></sup><br />
Tuy nhiên trong một tuyên bố khác, Tưởng Giới Thạch lại công nhận chủ
quyền của Pháp đối với Đông Dương và Trung Quốc sẽ cộng tác với Pháp để
giải quyết vấn đề quyền lợi Trung - Pháp tại Đông Dương. Tuyên bố không
đề cập đến phong trào độc lập của người Việt Nam và việc thành lập
Chính phủ Lâm thời do Việt Minh lãnh đạo.<sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-74">[74]</a></sup><br />
Tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0_H%C3%A1n" title="Lư Hán">Lư Hán</a> xem lập trường của Tưởng là thiển cận vì đi ngược lại các nguyên tắc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ch%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Hiến chương Đại Tây Dương">Hiến chương Đại Tây Dương</a>
đã được Trung Hoa Dân Quốc cam kết ủng hộ. Lư Hán chủ trương đóng quân
tại miền Bắc Việt Nam lâu dài, đặt Việt Nam dưới sự bảo trợ của Trung
Hoa Dân Quốc để Việt Nam có thể độc lập mà không cần đến sự ủng hộ của
Pháp. Trong suốt thời gian đóng quân tại miền Bắc Việt Nam, Lư Hán dùng
mọi khả năng của mình để làm thất bại mọi kế hoạch của Pháp giành lại
quyền kiểm soát miền Bắc Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-patti548_72-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti548-72">[72]</a></sup>
Người Pháp được đối xử như những người ngoại quốc khác, Pháp không được
cử đại diện tham gia vào lễ đầu hàng của Nhật với tư cách một nước
trong khối Đồng Minh, các chỉ huy Pháp tại Hà Nội cũng không được Lư Hán
công nhận là đại diện của chính phủ De Gaulle. Bộ phận OSS của Mỹ tại
miền Bắc Việt Nam cũng từ chối giúp các chỉ huy Pháp thiết lập một hành
dinh tại Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-75"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-75">[75]</a></sup>
Trước đó OSS đã được lệnh của Tổng thống Mỹ Franklin D. Roosevelt không
để cho Pháp tái chiếm Đông Dương, không được cung cấp vũ khí hay tiếp
tế cho Pháp ngoại trừ để thực hiện những mục tiêu chống Nhật đã được
Đồng Minh tán thành.<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-76">[76]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1_Quang_B%E1%BB%ADu" title="Tạ Quang Bửu">Tạ Quang Bửu</a>
cho rằng: mặc dù Tưởng thừa nhận là đứng trung lập, nhưng ở Trung Quốc
vẫn có hai lực lượng đấu tranh với nhau. Quốc dân Đảng Trung Quốc cho
việc chiếm đóng là một cơ hội để ép Paris phải nhân nhượng. Các tướng
địa phương, đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0_H%C3%A1n" title="Lư Hán">Lư Hán</a>, lại coi việc chiếm đóng là một dịp để cướp đoạt, gây dựng một nguồn và thị trường lâu dài để <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bu%C3%B4n_l%E1%BA%ADu" title="Buôn lậu">buôn lậu</a>,
và mở rộng quyền sở hữu của họ ra vùng ngoài biên giới Trung Quốc.
Trong chính sách 14 điểm của quân Trung Hoa Dân quốc, có 4 điểm thường
gây ra sự bực bội cho tướng Lư Hán và Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-77">[77]</a></sup>
Hồ Chí Minh cho rằng mục tiêu trước mắt của Quốc dân Đảng Trung Quốc là
giữ người Pháp đứng ngoài Đông Dương và ủng hộ phong trào Quốc gia tại
Việt Nam cho đến khi đàm phán xong với Pháp. Theo ông, khi nào một chế
độ thân Trung Quốc còn nắm quyền thì Pháp không thể lật đổ chính quyền
Việt Nam tại miền Bắc.<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-78">[78]</a></sup><br />
Tại miền Nam, lực lượng Anh do Thiếu tướng Douglas D. Gracey chỉ huy
đổ bộ vào Sài Gòn để thực hiện nhiệm vụ giải giáp quân Nhật. Lực lượng
Anh có nhiệm vụ chiếm giữ các bộ chỉ huy thuộc Hành dinh Tập đoàn quân
Nam của Nhật Bản và vùng Sài Gòn Chợ Lớn, giúp đỡ tù binh và tù dân sự,
giải giáp và tập trung quân Nhật, duy trì luật pháp và trật tự, chỉ huy
các quân nhân Pháp tại miền Nam. Tuy nhiên, lực lượng này không có trách
nhiệm giữ trật tự ngoài các khu vực được phân công căn cứ vào nhu cầu
giải giáp và hồi hương quân Nhật nếu nhà chức trách Pháp không yêu cầu
và phải được sự đồng ý của Tổng Tư lệnh Tối cao quân đội Đồng Minh. Việc
giữ trật tự tại các khu vực ngoài tầm kiểm soát của quân Anh sẽ do quân
đội Nhật phụ trách. Tuy nhiên, Thiếu tướng Gracey xem những rối loạn
tại Nam Kỳ là tình trạng vô chính phủ cần chấn chỉnh. Ông ra lệnh cho
quân đội Nhật tước vũ khí của người Việt Nam, đuổi Ủy ban Hành chính Lâm
thời Nam Bộ ra khỏi Dinh Toàn Quyền ở Sài Gòn.<sup class="reference" id="cite_ref-79"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-79">[79]</a></sup><br />
Trước việc quân Đồng Minh vào Việt Nam giải giáp quân đội Nhật, Chủ
tịch Hồ Chí Minh chủ trương đề kháng thụ động đối với quân đội các nước
Đồng Minh. Chính phủ của ông công khai ủng hộ nhiệm vụ giải giáp quân
Nhật của họ và sẵn sàng giúp đỡ họ về mọi mặt. Ông cố gắng tránh những
xung đột giữa người Việt và quân đội Trung Hoa Dân quốc tại miền Bắc,
nếu cần thì sẽ chấm dứt cộng tác với quân đội này, tổ chức bãi công, bãi
thị và sơ tán dân thành thị về nông thôn. Tại miền Nam không để xảy ra
những rối loạn khiến người Anh can thiệp vào tình hình chính trị Việt
Nam, cản trở hoạt động của Việt Minh. Ông cũng ra lệnh cho Trần Văn Giàu
không được xâm phạm đến thân thể và tài sản của thường dân Pháp, không
để xảy ra xung đột với các quân nhân Pháp tại miền Nam, cộng tác với
quân đội Anh trong việc duy trì trật tự công cộng và hoạt động hành
chính nếu như Anh không can thiệp vào công tác điều hành của Ủy ban Hành
chính Lâm thời Nam Bộ. Ngày 8/9/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_V%C4%83n_Gi%C3%A0u" title="Trần Văn Giàu">Trần Văn Giàu</a> ra lời kêu gọi nhân dân Nam Kỳ cộng tác với quân đội Đồng Minh theo chủ trương của Hồ Chí Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-80"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-80">[80]</a></sup><br />
Lễ đầu hàng của Nhật được Trung Hoa Dân Quốc tổ chức ngày 28/9/1945.
Khách mời bao gồm các nhà chức trách quân sự và dân sự Trung Quốc, các
chỉ huy quân đội Đồng Minh, các sĩ quan OSS, Chủ tịch Hồ Chí Minh và nội
các của ông, các sĩ quan Pháp. Người Pháp và người Việt Nam cố tình
vắng mặt không tham dự. Tại buổi lễ có treo cờ Mỹ, Liên Xô, Trung Quốc,
Anh nhưng không treo cờ Pháp và Việt Nam. Phía Pháp đã yêu cầu tướng Lư
Hán treo cờ Pháp nhưng ông này từ chối với lý do ở miền Bắc Việt Nam
đang có phong trào chống Pháp. Sau khi tướng Nhật Tsuchihashi ký vào Bản
tuyên bố đầu hàng Đồng Minh, văn kiện này được dịch ra tiếng Pháp và
tiếng Việt sau đó được đọc trước buổi lễ dù cả người Pháp và người Việt
đều không tham dự.<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-81">[81]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A1p_quay_tr.E1.BB.9F_l.E1.BA.A1i_.C4.90.C3.B4ng_D.C6.B0.C6.A1ng">Pháp quay trở lại Đông Dương</span></h3>
Nước Pháp chưa bao giờ tỏ ra một chút gì muốn "giải thoát" cho thuộc
địa cũ của nó. Mục tiêu của Pháp được các viên chức Mỹ ba lần chính thức
cam kết ủng hộ. Quyền Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ Welles đã viết ngày
13-4-1943, trong một lá thư gửi cho Henri Haye, đại sứ Pháp ở
Washington: <i>"Chính phủ Mỹ thừa nhận chủ quyền của người Pháp đối với
lãnh thổ nước Pháp và đối với những thuộc địa của Pháp ở Hải ngoại...
(và) nồng nhiệt hy vọng nước Pháp sẽ có thể khôi phục được nền độc lập
của nước Pháp và sự toàn vẹn lãnh thổ của Pháp"</i>; và đến tháng 11, một viên chức cao cấp thuộc Bộ Ngoại giao ở Bắc Phi, Robert Murphy, đã viết cho Giraud rằng <i>"Chúng
tôi hoàn toàn ủng hộ chủ quyền nước Pháp sẽ được phục hồi càng sớm càng
tốt trên toàn bộ lãnh thổ, chính quốc và thuộc địa, trên đó cờ nước
Pháp đã tung bay vào năm 1939. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Clark_-_Darlan&action=edit&redlink=1" title="Hiệp định Clark - Darlan (trang chưa được viết)">Hiệp định Clark - Darlan</a>
về cuộc tấn công của chúng ta vào Bắc Phi cũng đã ghi nhận sự đồng ý
giữa hai bên rằng các lực lượng của Pháp sẽ "giúp đỡ và ủng hộ" Đồng
minh trong việc phục hồi toàn bộ Đế quốc Pháp"</i>.<br />
Một năm sau, chính phủ Pháp lưu vong ("nước Pháp tự do") của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charles_de_Gaulle" title="Charles de Gaulle">Charles de Gaulle</a>
quyết định đến lúc phải bảo đảm cho nước Pháp sau chiến tranh một vị
trí trong các nước Đồng minh khi ký hoà ước kết thúc chiến tranh. Để đạt
được mục đích của mình, tháng 10 năm 1943, Pháp đệ trình Đại bản doanh
Đồng minh (AFHQ), những yêu cầu về việc trang bị cho quân đội viễn chinh
Đông Dương của Pháp (CEFEO) để sẵn sàng hành động vào mùa thu 1944.<sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-82">[82]</a></sup><br />
Ngày 2/5/1945, tại Hội nghị San Francisco, Bộ trưởng Ngoại giao Pháp
G. Bidault tuyên bố chỉ có Pháp mới có quyền quyết định tương lai Đông
Dương. Ông này khẳng định rằng quyền ủy trị có thể áp dụng trên các
thuộc địa khác chứ không thể áp dụng cho Đông Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-83"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-83">[83]</a></sup>
Nhưng Pháp không được tham gia vào cuộc thương lượng giữa Trung Quốc và
Nhật về việc Nhật đầu hàng Đồng Minh vì Pháp không tham gia vào chiến
tranh Thái Bình Dương chống Nhật.<sup class="reference" id="cite_ref-84"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-84">[84]</a></sup><br />
Tháng 9 năm 1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Duy_T%C3%A2n" title="Duy Tân">cựu hoàng Nguyễn Phúc Vĩnh San</a>
sau khi được De Gaulle đồng ý trở lại Việt Nam trên cương vị Hoàng đế,
đưa ra đề xuất thẳng thừng đòi hỏi sự thống nhất của ba kỳ (Bắc Kỳ,
Trung Kỳ và Nam Kỳ), nền độc lập của đất nước thông qua thời gian, liên
kết cần thiết và hữu cơ giữa Việt Nam, Campuchia và Lào. De Gaulle đã
không đưa ra lời phản đối. Ngày 4 tháng 12 năm 1945, với mong muốn đất
nước thống nhất và độc lập trong một thời gian ngắn, cựu hoàng Duy Tân
đã có cuộc đàm phán với De Gaulle, mong muốn lá cờ Pháp và cờ ba màu và
ba thanh đại diện ba kỳ sẽ bay ở Việt Nam. Ngày 24 tháng 12, máy bay chở
Duy Tân gặp nạn tại Trung Phi, những người đi trên máy bay đều thiệt
mạng. Ngay sau vụ tai nạn, De Gaulle nói với Palewski: "<i>Đó là sự thật, nó cho thấy Pháp không có cơ hội</i>.".
Sự kiện này làm nhiều người trong chính giới Pháp cho rằng cần đối
thoại với các lực lượng chính trị bản xứ, bao gồm cả Việt Minh. Trước đó
ngày 10 tháng 8, Pháp đã gửi thông điệp đề xuất giải pháp một Cao ủy
Pháp bổ nhiệm Bộ trưởng được chấp nhận bởi quốc hội Việt Nam và độc lập
"được trao cho đất nước này trong tối thiểu năm năm và tối đa là mười
năm" và ngày 15 tháng 8 Pháp tuyên bố đàm phán với Việt Minh sẽ chỉ khúc
dạo đầu "để tham khảo ý kiến rộng rãi của tất cả các bên Đông Dương"
và rằng nó sẽ tiến tới một bản Hiến pháp mới sẽ làm rõ "nhiều khả năng
để đáp ứng nguyện vọng của các dân tộc Đông Dương trong sự độc lập trong
Liên hiệp Pháp".<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceA-33">[33]</a></sup><br />
Ở miền Nam Việt Nam, chỉ 4 ngày sau khi Việt Nam tuyên bố độc lập,
phái bộ quân sự Anh đã có mặt ở Sài Gòn, theo sau là liên quân Anh-Pháp.
Quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> theo lệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%E1%BB%93ng_Minh_th%E1%BB%9Di_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai">Đồng Minh</a> vào giám sát quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật</a>
đầu hàng nhưng đồng thời cũng tạo điều kiện cho quân Pháp vào Nam Bộ.
Chính phủ lâm thời của Cộng hòa Pháp muốn khôi phục lãnh thổ Đông Dương
với cơ chế tự trị. Ngày 19, Pháp tuyên bố sẽ lập chính quyền tại miền
Nam. Ngày 23, với sự giúp đỡ của quân Anh, quân Pháp nổ súng chiếm quyền
kiểm soát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a> (ngày này sau được Việt Nam gọi là ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Nam Bộ kháng chiến">Nam Bộ Kháng chiến</a>). Nước Việt Nam vừa giành được độc lập đã phải đối đầu với quân đội nước ngoài.<br />
Ngày 25 tháng 9, ở khu Hérault tại Tân Định ngoại ô Sài Gòn, khoảng
300 người Pháp bao gồm đàn ông, phụ nữ và trẻ em bị lực lượng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bình Xuyên">Bình Xuyên</a> bắt cóc và một nửa trong số họ bị giết, số còn lại được thả sau khi đã bị đánh đập, tra tấn.<sup class="reference" id="cite_ref-85"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-85">[85]</a></sup><br />
Ngày 9 tháng 10, Anh chấp thuận Cục Dân sự Pháp là cơ quan duy nhất ở Đông Dương về phía nam vĩ tuyến 16.<sup class="reference" id="cite_ref-86"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-86">[86]</a></sup>
Ngày 7 tháng 1 năm 1946, Pháp và Vương quốc Campuchia ký hiệp ước chấp
thuận Vương quốc Campuchia là quốc gia tự trị, thành viên Liên hiệp
Pháp. Một hiệp ước tương tự được ký với Vương quốc Lào ngày 27 tháng 8.<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1946_87-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1946-87">[87]</a></sup>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_10" title="9 tháng 10">9 tháng 10</a>, tướng Pháp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Leclerc</a>
đến Sài Gòn, theo ông là lực lượng gồm 40.000 quân Pháp để chiếm giữ
miền Nam Việt Nam và Campuchia. Từ cuối tháng 10, quân Pháp bắt đầu đẩy
mạnh kế hoạch phá vây, mở rộng đánh chiếm ra vùng xung quanh Sài Gòn và
các tỉnh Nam Bộ.<br />
Từ cuối tháng 9 năm 1945, các đoàn quân "Nam tiến" của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%87_binh_qu%E1%BB%91c_gia" title="Vệ binh quốc gia">Vệ quốc đoàn</a> (quân đội của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa) bắt đầu lên đường vào Nam chống Pháp<sup class="reference" id="cite_ref-88"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-88">[88]</a></sup>. Các tướng lĩnh quan trọng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_B%C3%ACnh" title="Nguyễn Bình">Nguyễn Bình</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_S%C6%A1n" title="Nguyễn Sơn">Nguyễn Sơn</a>...
được cấp tốc cử vào Nam. Trong hai tháng cuối năm 1945 và tháng 1 năm
1946, lực lượng Việt Minh tại các tỉnh Nam Bộ đã chiến đấu ngăn chặn làm
chậm bước tiến của quân Pháp. Tuy nhiên, do lực lượng chênh lệch, sau
một thời gian, các lực lượng này đều phải rút ra những căn cứ đầm lầy và
rừng núi, xây dựng chiến khu để bảo tồn lực lượng cho kháng chiến lâu
dài.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_chia_r.E1.BA.BD_gi.E1.BB.AFa_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i">Sự chia rẽ giữa các đảng phái</span></h3>
Trước năm 1945, Đảng Cộng Sản Việt Nam và các đảng phái Quốc gia khác
tuy có ý thức hệ khác nhau nhưng vẫn có chung nền tảng giáo dục, thường
xuyên có sự hợp tác và đôi khi có cùng quan hệ huyết thống hoặc hôn
nhân. Trong giai đoạn 1924 - 1927, ở miền Nam Trung Quốc, các nhóm người
Việt chống thực dân Pháp đa dạng tương tác với nhau, với cả người Trung
Quốc, Triều Tiên và các dân tộc khác. Từ năm 1941 đến 1944 ở miền nam
Trung Quốc, Đảng Cộng sản Đông Dương, Việt Nam Quốc Dân Đảng (Việt Quốc)
và Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội (Việt Cách) cùng tham gia vào mặt
trận chống Nhật, đôi khi tố giác nhau với chính quyền Trung Quốc, nhưng
không bắt cóc hoặc ám sát lẫn nhau. Chính sự cạnh tranh để kết nạp thành
viên, thu nhận viện trợ cũng như sự bảo trợ của người Trung Quốc, hơn
là sự khác biệt về ý thức hệ, mới là nguyên nhân khiến căng thẳng giữa
các tổ chức lưu vong gia tăng. Trong nước, Đảng Cộng sản Đông Dương cũng
từng hợp tác với những người Trotskyist tại Nam Kỳ trong giai đoạn
1933-1937.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_89-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr-89">[89]</a></sup>
Hai bên sau đó chỉ trích nhau chẳng hạn thành viên của Quốc tế thứ ba
(Đảng Cộng sản Đông Dương) và Quốc tế thứ tư (những người Trotskyist)
cáo buộc lẫn nhau là phục vụ lợi ích đế quốc. Ban đầu cuộc tranh đấu chỉ
trong phạm vi báo chí, truyền thông. Đến năm 1945 thì các phe phái đã
dùng vũ lực để tiêu diệt lẫn nhau. Trong thời điểm đặc biệt khó khăn cần
sự đoàn kết giữa các lực lượng chính trị tại Việt Nam thì Việt Minh và
các đảng phái, tôn giáo khác như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân đảng">Đại Việt Quốc dân đảng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội</a>, những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_t%E1%BB%A9_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đệ tứ Quốc tế tại Việt Nam">Trotskyist</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bình Xuyên">Bình Xuyên</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Hòa Hảo">Hòa Hảo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a>... bị chia rẽ nghiêm trọng.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Mi.E1.BB.81n_Nam">Miền Nam</span></h4>
Tại miền Nam, sự lãnh đạo của Việt Minh không vững như tại miền Bắc. Những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_t%E1%BB%A9_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đệ tứ Quốc tế tại Việt Nam">Trotskyist</a> đang kiểm soát ngành cảnh sát và các tôn giáo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Hòa Hảo">Hòa Hảo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a> có ác cảm với Việt Minh. Tháng 3 năm 1945, nhóm Trotskyist ra tuyên bố lên án <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đảng Cộng sản Đông Dương">Đảng Cộng sản Đông Dương</a>,
nhóm Stalinist của Quốc tế thứ ba, đã từ bỏ giai cấp công nhân để nhóm
mình thảm hại dưới các đế quốc "dân chủ", phản bội những người nông dân
và không còn nói về vấn đề ruộng đất; đồng thời tuyên bố "cuộc đấu tranh
độc lập dưới lá cờ của Quốc tế thứ tư", "ủng hộ cách mạng thế giới". Ý
nghĩa chính của họ là làm suy nhược Đảng Cộng sản Đông Dương tại Nam Kỳ
và để làm giảm hiệu quả của Việt Minh ở đó.<sup class="reference" id="cite_ref-90"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-90">[90]</a></sup>
Người Trotskyist cũng đấu tranh vì độc lập dân tộc nhưng lại chủ trương
vũ trang quần chúng, xóa bỏ tàn dư của chế độ thực dân Pháp, chống lại
nỗ lực của các nước Đồng Minh khôi phục chủ quyền của Pháp và thi hành
ngay các cải cách xã hội còn Việt Minh vẫn chấp nhận cơ cấu chính quyền
cũ, sẵn sàng thương lượng với Đồng Minh và cải cách xã hội từng bước để
tránh sự thay đổi đột ngột về kinh tế xã hội và cuộc đấu tranh giai cấp
gắn liền với nó.<sup class="reference" id="cite_ref-91"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-91">[91]</a></sup> Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Huy_Li%E1%BB%87u" title="Trần Huy Liệu">Trần Huy Liệu</a>, tại hội nghị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_T%C3%A2n_Tr%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Quốc dân Đại hội Tân Trào (trang chưa được viết)">Quốc dân Đại hội Tân Trào</a>
từ ngày 13/8/1945 đến ngày 16/8/1945 ở Tân Trào, tất cả đại biểu của
các đảng phái tham dự đã thống nhất cuộc cách mạng giải phóng dân tộc sẽ
theo khuynh hướng dân chủ, không dùng bạo lực và lập ra một mặt trận
thống nhất có kỷ luật của tất cả các đảng phái để ra mắt Đồng Minh. Tuy
nhiên một số đảng phái ở miền Nam đã không thấy hết sự quan trọng của
việc duy trì trật tự xã hội trong giai đoạn chuyển tiếp này.<sup class="reference" id="cite_ref-92"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-92">[92]</a></sup><br />
Tại Sài Gòn, xảy ra các xung đột giữa người Việt và người Pháp khiến một số người của cả hai bên chết. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_D%C3%A2n_ch%C3%BAng&action=edit&redlink=1" title="Báo Dân chúng (trang chưa được viết)">Báo Dân chúng</a>
của Việt Minh kêu gọi nhân dân bình tĩnh, tái lập trật tự và biểu thị
sự trưởng thành chính trị đồng thời lên án những đảng phái quốc gia đã
gây rối loạn và phá hoại sự nghiệp độc lập dân tộc bằng cách tấn công
"những người Việt Nam yêu chuộng hòa bình". <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%A1ch_Mai" title="Dương Bạch Mai">Dương Bạch Mai</a>
ra lệnh tước vũ khí của hai giáo phái Cao Đài và Hòa Hảo nhưng không
đạt kết quả. Các báo chí chống cộng được những người Trotskyist hỗ trợ
đáp trả bằng cách kết tội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_V%C4%83n_Gi%C3%A0u" title="Trần Văn Giàu">Trần Văn Giàu</a> và đồng sự thân Pháp, có mưu đồ khôi phục nền cai trị của Pháp, phản bội sự nghiệp giải phóng dân tộc.<sup class="reference" id="cite_ref-93"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-93">[93]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_Sainteny" title="Jean Sainteny">Sainteny</a>
nhận định Việt Minh đã mất khả năng kiểm soát tình hình, việc Việt Nam
trở nên hỗn loạn chỉ là vấn đề thời gian không phải vì xung đột với Pháp
mà vì người Việt tự đánh lẫn nhau. Người Pháp sẽ bị kẹt giữa cuộc chiến
đó của người Việt. Tình hình chỉ có thể được cứu vãn nếu người Anh hoặc
Trung Quốc đến kịp thời.<sup class="reference" id="cite_ref-94"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-94">[94]</a></sup><br />
Đêm 22/8/1945, Ủy viên Cộng hòa Pháp tại Nam Kỳ (thuộc chính phủ De Gaulle) <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jean_C%C3%A9dile&action=edit&redlink=1" title="Jean Cédile (trang chưa được viết)">Jean Cédile</a> nhảy dù xuống gần Biên Hòa và bị nông dân bắt giữ giao cho quân đội Nhật. Sau đó ông được thả ra.<sup class="reference" id="cite_ref-95"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-95">[95]</a></sup>
Ngày 27/8/1945, Cédile gặp Trần Văn Giàu để bàn về tương lai của Việt
Nam. Cédile đề nghị tương lai chính trị của Việt Nam chỉ được bàn sau
khi người Pháp đã khôi phục quyền hành và phải được đặt trong khuôn khổ
Tuyên bố ngày 24/3/1945 của Pháp còn Giàu giữ quan điểm Pháp trước hết
phải công nhận nền độc lập của Việt Nam rồi mới bàn tới quan hệ giữa
Việt Nam và Pháp. Hai bên không đi đến thống nhất về vấn đề này. Khi
biết được điều này, những người Trotskyist tố cáo Việt Minh là bán mình
cho Pháp và phản cách mạng.<sup class="reference" id="cite_ref-96"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-96">[96]</a></sup><br />
Trong tháng 8/1945, những người Trotskyist đưa ra một chương trình
cách mạng xã hội. Họ cùng với các giáo phái Cao Đài, Hòa Hảo, Bình Xuyên
khuyến khích nông dân tước đoạt tài sản và chia nhau ruộng đất của địa
chủ. Nhiều địa chủ bị nông dân giết. Việt Minh phản đối việc xúi giục
nông dân chiếm ruộng đất của địa chủ và tuyên bố: "<i>chúng tôi chưa làm
cách mạng cộng sản chủ nghĩa nhằm giải quyết vấn đề ruộng đất. Chính
phủ hiện nay chỉ là chính phủ dân chủ vì thế không có nhiệm vụ nói trên.
Tất cả những người nào xúi giục nông dân chiếm tài sản của địa chủ sẽ
bị trừng trị nghiêm khắc</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-97"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-97">[97]</a></sup><br />
Ngày 2/9/1945, tại Sài Gòn, Việt Minh cùng các đảng phái chính trị
khác tổ chức một cuộc biểu tình biểu thị sự đoàn kết của người Việt để
ủng hộ nền độc lập của Việt Nam. Tuy nhiên, trong cuộc biểu tình các
đảng phái chính trị đã giương lên các biểu ngữ đầy tính chất tranh
giành, chia rẽ đảng phái. Khi người biểu tình đến trước cửa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_ch%C3%ADnh_t%C3%B2a_%C4%90%E1%BB%A9c_B%C3%A0_S%C3%A0i_G%C3%B2n" title="Nhà thờ chính tòa Đức Bà Sài Gòn">Nhà thờ chính tòa Đức Bà Sài Gòn</a>
thì có tiếng súng nổ từ phía Câu lạc bộ Pháp. Cuộc biểu tình biến thành
một sự hỗn loạn. Không điều tra thủ phạm vụ nổ súng, cảnh sát Việt Nam
đã bắt ngay hàng trăm người Pháp và thân Pháp. Bọn lưu manh thừa cơ hội
cướp bóc một số nhà hàng người Hoa và Pháp. Các đảng phái nghi ngờ nhau
đem đến một tương lai chính trị u ám cho đất nước.<sup class="reference" id="cite_ref-98"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-98">[98]</a></sup> Vụ nổ súng làm thiệt mạng 4 người Pháp và 14 người Việt. Cảnh sát không tìm ra được thủ phạm vụ nổ súng.<sup class="reference" id="cite_ref-99"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-99">[99]</a></sup><br />
Ngày 7/9/1945, tờ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_%C4%90%E1%BA%A5u_tranh&action=edit&redlink=1" title="Báo Đấu tranh (trang chưa được viết)">Báo Đấu tranh</a>,
cơ quan ngôn luận của những người Trotskyist đăng một bài xã luận chỉ
trích Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ không có những biện pháp bảo đảm
an toàn cho cuộc biểu tình vào ngày 2/9/1945 tại Sài Gòn khiến một số
người chết. Sau đó, ngày 8/9/1945, Trần Văn Giàu thay mặt Ủy ban Hành
chính Lâm thời ra thông cáo tố cáo những kẻ khiêu khích (ám chỉ những
người Trotskyist và các giáo phái) đã phá hoại trật tự và gây đổ máu vào
ngày 2/9/1945 đồng thời chỉ trích việc họ đã tổ chức một cuộc biểu tình
đòi vũ trang cho quần chúng. Bản thông cáo nhắc nhở rằng quân đội Nhật
mặc dù đã bại trận nhưng theo thỏa thuận với Đồng Minh vẫn có trách
nhiệm duy trì trật tự cho đến khi Đồng Minh tới. Tổng hành dinh Nhật có
thể tước vũ khí bộ đội quốc gia, cấm các phong trào chính trị gây rối
loạn trị an, cấm các cuộc biểu tình không được phép trước Tổng Hành dinh
Nhật, tước vũ khí dân chúng. Thông cáo kêu gọi người dân vì lợi ích
quốc gia hãy tin cậy Ủy ban Hành chính Lâm thời, đừng để bọn phản bội tổ
quốc lôi kéo. Chỉ như vậy việc đàm phán giữa phong trào độc lập của
Việt Nam với Đồng Minh mới thuận lợi.<sup class="reference" id="cite_ref-100"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-100">[100]</a></sup><br />
Ngay sau đó, những người Trotskyist và các giáo phái Hòa Hảo, Cao Đài
công khai thách thức Ủy ban Hành chính Lâm thời. Họ tổ chức biểu tình
yêu cầu cấp vũ khí cho dân chúng và kêu gọi mọi người chống lại quân đội
Anh. Các Ủy ban Nhân dân địa phương ủng hộ yêu sách của các tổ chức
này. Tại các tỉnh xảy ra xung đột vũ trang giữa bộ đội Việt Minh và các
đơn vị quân sự của Cao Đài và Hòa Hảo. Phe đối lập kết tội Việt Minh
phản bội, từ chối không giao nộp vũ khí và đòi Giàu từ chức.<sup class="reference" id="cite_ref-101"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-101">[101]</a></sup><br />
Ngày 9/9/1945, Việt Minh cải tổ Ủy ban Hành chính Lâm thời. Trần Văn Giàu từ chức nhường chỗ cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_B%E1%BA%A1ch" title="Phạm Văn Bạch">Phạm Văn Bạch</a>.
Số thành viên thuộc Đảng Cộng sản Đông Dương rút từ 6 (trong số 9
người) xuống còn 4 (trong số 13 người). Trong Ủy ban Hành chính Lâm thời
mới có 1 thuộc Cao Đài, 1 người Trotskyist, 2 thuộc Hòa Hảo, 3 người
không đảng phái, 2 người thuộc các đảng phái quốc gia khác. Tuy nhiên sự
cải tổ này không đem lại ổn định cho miền Nam. Ủy ban mới nhanh chóng
sụp đổ chưa đầy 2 tuần lễ sau do các cuộc đấu tranh đảng phái, tinh thần
chống Pháp, tâm lý phân biệt chủng tộc và nỗi lo sợ các đội ám sát của
Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-102"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-102">[102]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Mi.E1.BB.81n_B.E1.BA.AFc">Miền Bắc</span></h4>
Tại miền Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh xem những đảng phái quốc gia thân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a> như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Cách</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Quốc</a>
là bọn quốc gia giả hiệu, đầy tớ Quốc dân Đảng, không có liên hệ gì với
nhân dân Việt Nam. Ông miêu tả họ là những người không có tổ chức, một
nhóm cơ hội tranh giành nhau, tàn dư của các đảng phái quốc gia cũ không
có chương trình hành động cơ bản nhưng lại có quá nhiều lãnh tụ.<sup class="reference" id="cite_ref-patti378_103-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti378-103">[103]</a></sup> Theo sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a> thì Việt Quốc, Việt Cách có thế lực nhờ quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a> hỗ trợ, nhưng không thống nhất và không có kỷ luật chặt chẽ<sup class="reference" id="cite_ref-104"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-104">[104]</a></sup>. Sĩ quan OSS (cơ quan tình báo Mỹ) Archimedes L.A Patti mô tả: "<i>họ
mang theo cao vọng là sẽ nắm trọn quyền lãnh đạo đất nước nhưng lại quá
kém về tổ chức và không có được một chương trình hành động ra hồn. Họ
đã sống tập trung nhiều năm ở Quảng Tây dưới sự che chở của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Ph%C3%A1t_Khu%C3%AA" title="Trương Phát Khuê">Trương Phát Khuê</a>
và ngẫu nhiên trở nên chống Pháp. Liên minh Đồng minh Hội đầy tham vọng
và rạn nứt, đã bị lạc lõng. Việt Nam Quốc Dân Đảng và Đại Việt cũng
tách khỏi liên minh và tìm cách giành cho mình quyền lãnh đạo... Sự chia
rẽ đã làm lợi cho Việt Nam suốt trong 6 tháng sau và những người Quốc
gia thân Trung Quốc đã tự mình cô lập khỏi đông đảo quần chúng, đúng như
Hồ Chí Minh đã dự đoán.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-105"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-105">[105]</a></sup><br />
Trong suốt thời gian chiến tranh thế giới thứ II, nhờ có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội</a> (Việt Cách) mà các đảng phái chống thực dân Pháp lưu vong tại miền Nam Trung Quốc nhận được sự công nhận và hỗ trợ của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Ph%C3%A1t_Khu%C3%AA" title="Trương Phát Khuê">Trương Phát Khuê</a>,
tư lệnh quân khu IV (Quảng Đông - Quảng Tây). Tuy nhiên, từ tháng
5/1945, Hồ Chí Minh lãnh đạo Việt Minh hoạt động tại các tỉnh biên giới
Việt Nam - Trung Quốc mà không lấy danh nghĩa Việt Cách khiến tướng Tiêu
Văn (cấp dưới của Trương Phát Khuê phụ trách vấn đề Đông Dương) khó
chịu. Tiêu Văn ủng hộ lãnh đạo Việt Cách là Nguyễn Hải Thần (người được
kính trọng vì từng là đồng chí của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_B%E1%BB%99i_Ch%C3%A2u" title="Phan Bội Châu">Phan Bội Châu</a>)
tập hợp hàng trăm người Việt lưu vong để cùng quân đội Trung Hoa Dân
quốc vượt biên giới tấn công quân Nhật. Tuy nhiên, khi Nhật bất ngờ đầu
hàng Đồng Minh, Tưởng Giới Thạch giao cho Lư Hán nhiệm vụ giải giáp quân
Nhật. Lư Hán không có quan hệ với Việt Cách cũng như các đảng phái lưu
vong khác của người Việt nhưng chấp nhận cho Tiêu Văn tham gia quân đội
của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-106"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-106">[106]</a></sup><br />
Ngày 1/9/1945, tại Móng Cái, Việt Cách thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Qu%E1%BB%91c_gia_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Quốc gia lâm thời Việt Nam (trang chưa được viết)">Chính phủ Quốc gia lâm thời Việt Nam</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a>
đứng đầu. Sau đó Việt Cách thông báo với Chính phủ Cách mạng lâm thời
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa rằng Trung Hoa Dân quốc và phe Đồng Minh đã
công nhận hiệu kỳ của Việt Cách là lá cờ của tất cả các đảng cách mạng
Việt Nam. Trên đường tiến vào Hà Nội và Hải Phòng, Việt Cách để cán bộ
lại tại các tỉnh họ đi qua khiến Nguyễn Hải Thần khi về đến Hà Nội chỉ
có một nhóm cận vệ bên cạnh.<sup class="reference" id="cite_ref-books.google.com.vn_107-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-books.google.com.vn-107">[107]</a></sup><br />
Trong hai ngày 18 và 19 tháng 9 năm 1945, Việt Minh họp bí mật với
Việt Cách (ngày 18/9/1945) và Việt Quốc (ngày 19/9/1945). Trong hai cuộc
họp này, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a> đại diện <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_C%C3%A1ch" title="Việt Cách">Việt Cách</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tam" title="Nguyễn Tường Tam">Nguyễn Tường Tam</a> đại diện <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c" title="Việt Quốc">Việt Quốc</a>
đề nghị Hồ Chí Minh đồng ý hợp nhất Việt Minh với Việt Cách và Việt
Quốc. Qua đó, Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Việt Minh lãnh đạo
sẽ nhận được sự ủng hộ về tài chính và chính trị của Trung Hoa Dân quốc.
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>
dứt khoát không đồng ý. Theo ông, những đề nghị đó không có giá trị và
không thật thà, nó chẳng khác gì thay thế chủ nghĩa thực dân Pháp bằng
ách thống trị của Trung Quốc, nhân dân sẽ <i>"chẳng bao giờ chịu bán rẻ sự nghiệp chính nghĩa của họ để đổi lấy đô la Trung Quốc"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-108"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-108">[108]</a></sup><br />
Lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a>
(Việt Quốc) bao gồm những đơn vị vượt biên giới Trung Quốc tiến vào
Việt Nam cùng quân đội Trung Hoa Dân quốc, các chi bộ đảng tại Công ty
Đường sắt Đông Dương, Sở Bưu điện và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n_%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Viện Đại học Đông Dương">Viện Đại học Đông Dương</a>,
các đảng viên Việt Quốc mới ra tù và các thành viên Đại Việt đang muốn
liên kết với Việt Quốc. Lãnh đạo Đảng Cộng sản Đông Dương đánh giá Việt
Quốc còn cao hơn Việt Cách, Đại Việt, những người Trotskyist hay các
đảng phái khác.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_415-109">[109]</a></sup><br />
Đầu tháng 9/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a>,
người đứng đầu Việt Quốc, sau nhiều lần bị Trung Quốc cản trở từ Vân
Nam, Trung Quốc về đến Hà Nội ngày 20/10/1945. Trong khi ông vắng mặt,
một nhóm đảng viên Việt Quốc sẵn sàng hợp tác với Việt Minh đã thành lập
một ủy ban nhằm tái cơ cấu lại Việt Quốc. Vũ Hồng Khanh làm ngơ việc
này. Nguyễn Tường Tam ở lại Trung Quốc trong suốt năm 1945 để vận động
Trung Quốc và Mỹ ủng hộ nền độc lập của Việt Nam nhưng không thành công.
Vì vậy tài năng báo chí của Tam không được sử dụng.<sup class="reference" id="cite_ref-110"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-110">[110]</a></sup><br />
Việt Quốc xuất bản <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Báo Việt Nam (trang chưa được viết)">Báo Việt Nam</a>
ra số đầu tiên ngày 15/11/1945. Trên trang nhất của số đầu tiên báo
Việt Nam có bài viết tuyên bố Việt Quốc kế thừa sự nghiệp cách mạng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C3%A1i_H%E1%BB%8Dc" title="Nguyễn Thái Học">Nguyễn Thái Học</a> và các đồng chí của ông hy sinh năm 1930 đồng thời cáo buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a>
quay lưng với Mặt trận thống nhất (1942-1945) bằng cách đơn phương
giành chính quyền vào tháng 8/1945. Bài báo cho rằng Việt Quốc hoàn toàn
có thể lật đổ chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
nhưng vì lợi ích quốc gia nên họ không làm. Việt Quốc cũng tố cáo Việt
Minh đang theo đuổi một chính sách sai lầm, thiếu hiệu quả, vì theo chủ
nghĩa cực đoan nên đánh mất bạn bè quốc tế, khủng bố các đảng phái cách
mạng khác, không xử lý nổi các vấn đề kinh tế và hoàn toàn thụ động
trước việc Pháp đổ bộ vào miền Nam. Việt Quốc kêu gọi các đảng phái gạt
bỏ bất đồng để thành lập Chính phủ liên hiệp lãnh đạo nhân dân giành độc
lập, kêu gọi các thành viên Việt Minh hãy nhận thức rằng lãnh đạo của
họ đang đưa đất nước đến thảm họa và sử dụng họ vào các mục tiêu quyền
lực tham lam, ích kỷ. Trong 6 tuần sau, Báo Việt Nam hiếm khi sử dụng
cụm từ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, nếu có dùng thì cũng để trong ngoặc
kép đồng thời không thừa nhận quốc kỳ và quốc ca của Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa. Họ buộc tội Hồ Chí Minh là độc tài, Việt Minh là băng đảng
phát xít của Hồ Chí Minh và vẽ một số tranh biếm họa chỉ trích Hồ. Họ
cũng tố cáo Tổng bộ Việt Minh lừa bịp, tống tiền, bắt cóc đối thủ và tổ
chức các cuộc tấn công vũ trang vào văn phòng Việt Quốc. Họ cũng chỉ
trích <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_C%E1%BB%A9u_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Báo Cứu quốc (trang chưa được viết)">Báo Cứu quốc</a>
của Việt Minh. Báo Việt Nam rất ít nói về Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
ngoại trừ thường xuyên lên án lực lượng an ninh và Bộ Tuyên truyền. Báo
Việt Nam lưu hành rộng rãi tại các tỉnh với sự giúp đỡ của các đảng viên
Việt Quốc và các cảm tình viên ở Sở Bưu điện và Công ty Đường sắt Đông
Dương. Các chính quyền địa phương thường xuyên tịch thu Báo Việt Nam và
bắt giữ những người đọc báo này.<sup class="reference" id="cite_ref-111"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-111">[111]</a></sup><br />
Ngày 20/1/1946, Nguyễn Tường Tam và Nghiêm Kế Tổ từ Trùng Khánh về
Việt Nam thông báo về cuộc đàm phán Hoa - Pháp khiến nội bộ Việt Quốc
tranh luận căng thẳng về hành động tiếp theo khi Trung Quốc rút quân
khỏi miền Bắc Việt Nam. Ngày 10/2/1946, tại Hà Nội và Hải Phòng, Việt
Quốc tổ chức lễ tưởng niệm cuộc nổi dậy năm 1930 ở Yên Bái. Tại Hải
Phòng, cuộc tưởng niệm bị một số người phản đối vì không treo cờ đỏ sao
vàng.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_418-419_112-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_418-419-112">[112]</a></sup><br />
Từ giữa tháng 2/1946, việc Pháp và Trung Quốc đàm phán với nhau, Pháp
có thể đổ quân vào miền Bắc và Hồ Chí Minh đàm phán với Pháp khiến các
đảng phái lo lắng và bắt đầu chỉ trích lẫn nhau. Một tờ báo phi đảng
phái chỉ trích cả 2 tờ Việt Nam và Cứu Quốc vì đã liên tục dùng từ "phản
động" mạt sát nhau khiến công chúng hoang mang, ảnh hưởng đến sự nghiệp
đấu tranh giải phóng dân tộc trong khi người nước ngoài (trong đó có
Pháp) cũng đang đọc báo của họ.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr419_113-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr419-113">[113]</a></sup><br />
Ngày 20/2/1946, một đám đông tập hợp trước dinh Bảo Đại mang theo cờ
vàng của nhà vua và các biểu ngữ ủng hộ Bảo Đại, phản đối chính sách
thân Pháp và cảnh báo tổ quốc đang lâm nguy. Ba người cao tuổi đến gặp
Bảo Đại để yêu cầu ông đứng ra thành lập chính phủ mới thay thế Hồ Chí
Minh. Quân cảnh Trung Hoa Dân Quốc ngăn cản lực lượng an ninh Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa cố gắng giải tán đám đông. Việt Minh cáo buộc Việt Quốc
tổ chức cuộc biểu tình này.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr419_113-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr419-113">[113]</a></sup><br />
Việt Nam Quốc dân Đảng và Đại Việt Quốc dân đảng đã tổ chức các đội
vũ trang như "Thần lôi đoàn", "Thiết huyết đoàn", "Hùm xám"... Các đội
này đã tổ chức nhiều vụ cướp có vũ trang, bắt cóc, tống tiền, tổ chức ám
sát những người theo Việt Minh và cả những người trung lập như ông Ba
Viên (Ba Viên bị Quốc dân Đảng nghi ngờ là gián điệp của Pháp, sau khi
gặp Hồ Chí Minh, Ba Viên quay về Hà Giang, bắt giữ và hành quyết một số
đảng viên Việt Nam Quốc dân Đảng<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_415-109">[109]</a></sup>), rồi tuyên truyền đổ lỗi cho Việt Minh đã không đảm bảo được an ninh trật tự ở Hà nội và một số đô thị ở Bắc Bộ.<sup class="reference" id="cite_ref-60nam_114-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-60nam-114">[114]</a></sup> Khi Pháp chiếm lại Nam Kỳ, báo chí của các đảng phái này mô tả Việt Minh là bất lực, có khi là phản bội<sup class="reference" id="cite_ref-115"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-115">[115]</a></sup>. Khi Hồ Chí Minh trả lời phỏng vấn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/AFP" title="AFP">AFP</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/AP" title="AP">AP</a>
rằng Chính phủ Cách mạng Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sẵn sàng
chấp nhận các cố vấn Pháp nếu họ tới Việt Nam với tư cách bạn bè chứ
không phải kẻ xâm lược thì <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_C%C3%A1ch" title="Việt Cách">Việt Cách</a>
rải truyền đơn kết tội Việt Minh cấu kết với Pháp và kêu gọi người Việt
Nam nếu muốn thật sự có độc lập phải từ bỏ Hồ Chí Minh và "bè lũ giết
người" của ông. Họ ca ngợi lập trường của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> là "tuân theo các nguyên tắc của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ch%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Hiến chương Đại Tây Dương">Hiến chương Đại Tây Dương</a>
và giúp đỡ cho sự nghiệp độc lập của Việt Nam", trong khi Việt Minh tại
miền Nam lại thương lượng với Pháp và Hồ Chí Minh ở Hà Nội tỏ ra thân
thiện với Pháp. Hồ Chí Minh nhận xét: "<i>Việt Minh sẽ còn phải đấu tranh lâu dài cả với người Trung Quốc và người Việt Nam</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-116"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-116">[116]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nam_B.E1.BB.99_kh.C3.A1ng_chi.E1.BA.BFn">Nam Bộ kháng chiến</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Nam Bộ kháng chiến">Nam Bộ kháng chiến</a></i></div>
</dd></dl>
Jean Cédile đến Việt Nam theo mệnh lệnh lập lại trật tự và khôi phục chủ quyền của Pháp<sup class="reference" id="cite_ref-117"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-117">[117]</a></sup>.
Cédile có cảm tình với nguyện vọng độc lập của người Việt nhưng ông chủ
trương trao trả độc lập từng bước cho Việt Nam. Ngay sau khi đến Việt
Nam, Cédile đã tiếp xúc với các lãnh đạo Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam
Bộ và cố gắng để đi đến một sự thông cảm nhưng quan điểm của ông là chỉ
bàn đến độc lập của Việt Nam sau khi người Pháp đã khôi phục quyền hành
và phải được đặt trong khuôn khổ Tuyên bố ngày 24/3/1945<sup class="reference" id="cite_ref-118"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-118">[118]</a></sup>.
Cédile đồng ý thương lượng với Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ nhằm
tránh xung đột vũ trang Pháp Việt nhưng khá nhiều chủ nhà băng, chủ đồn
điền, chủ mỏ, quan chức, chính trị gia Nam Kỳ người Pháp, Việt, Hoa phản
đối ông với lý do Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ do những đảng viên
Đảng cộng sản Đông Dương lãnh đạo.<sup class="reference" id="cite_ref-119"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-119">[119]</a></sup>
Giữa tháng 9-1945 và tháng 10-1946 khi rời Nam Kỳ, Cédile ủng hộ chính
sách của D'Argenlieu-Pignon chấp thuận cho các chính khách tại Nam Kỳ
thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_T%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Nam_K%E1%BB%B3" title="Cộng hòa Tự trị Nam Kỳ">Cộng hòa Tự trị Nam Kỳ</a> và hậu thuẫn những đảng phái thân Pháp như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Nam_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Đảng Nam Kỳ (trang chưa được viết)">Đảng Nam Kỳ</a> của Béziat. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jean_C%C3%A9dile&action=edit&redlink=1" title="Jean Cédile (trang chưa được viết)">Jean Cédile</a> cho lập Hội đồng tư vấn Nam Kỳ (<i>Conseil consultatif de Cochinchine</i>) với 12 ủy viên. Thành phần Hội đồng gồm 4 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ph%C3%A1p" title="Người Pháp">người Pháp</a> và 8 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> nhưng tất cả đều có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_t%E1%BB%8Bch" title="Quốc tịch">quốc tịch</a> Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-120"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-120">[120]</a></sup> Kết quả quan trọng là cú đảo chính nổi tiếng ngày 22-23/9/1945 ở Sài Gòn và việc ông ký Hiệp định ngày 3-6-1946 thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_T%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Nam_K%E1%BB%B3" title="Cộng hòa Tự trị Nam Kỳ">Cộng hòa Tự trị Nam Kỳ</a> với bác sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_Thinh" title="Nguyễn Văn Thinh">Nguyễn Văn Thinh</a> thân Pháp làm Thủ tướng. Mục đích của Pháp là tách Nam Kì ra khỏi Việt Nam thống nhất.<sup class="reference" id="cite_ref-121"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-121">[121]</a></sup><br />
Người Việt cũng bị chia rẽ. Việt Minh sẵn sàng đối thoại và thỏa
thuận với phía Pháp để Pháp công nhận Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, lấy đó
làm điểm xuất phát cho quá trình Pháp dần trao trả độc lập cho Việt Nam.
Ngược lại, phe đối lập muốn hủy bỏ thương lượng với Jean Cédile và phát
động cuộc chiến chống Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-122"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-122">[122]</a></sup><br />
Đến ngày 16/9/1945, cuộc đàm phán Jean Cédile - Phạm Văn Bạch không
đạt kết quả cụ thể. Theo phía Việt Nam, người Pháp tham gia đối thoại
chỉ nhằm có thêm thời gian để củng cố vị trí và chờ quân đội của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Leclerc</a>
đổ bộ vào Việt Nam. Phạm Văn Bạch do chịu áp lực của phe đối lập đã
công khai lên án Anh không chịu công nhận Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam
Bộ là chính phủ hợp pháp duy nhất ở Nam Kỳ và gạt bỏ đề nghị hợp tác
của Ủy ban. Sau khi không nhận được hồi đáp, Ủy ban tổ chức một cuộc
tổng bãi công vào ngày 17/9/1945 để phản đối điều mà họ gọi là âm mưu
Pháp - Anh nhằm lật đổ Chính phủ Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-123"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-123">[123]</a></sup><br />
Ngay sau khi tướng Douglas D. Gracey, chỉ huy quân đội Anh, đến Sài
Gòn ông ra lệnh cho quân đội Nhật tước vũ khí của người Việt Nam, đuổi
Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ ra khỏi Dinh Toàn Quyền ở Sài Gòn. Chỉ
huy quân đội Nhật, Thống chế Terauchi, điều 7 tiểu đoàn vào Sài Gòn để
tước vũ khí người Việt. Nhật đòi Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ phải
tước vũ khí và giải tán lực lượng vũ trang của Việt Nam. Trên thực tế,
chỉ có Cao Đài, Hòa Hảo và Bình Xuyên có lực lượng vũ trang có tổ chức
còn Việt Minh và những người Trotskyist chỉ có lực lượng tượng trưng do
đó lệnh tước vũ khí áp dụng chủ yếu cho các giáo phái này. Người Pháp
ngay lập tức treo cờ Pháp lên tất cả các công sở và xe quân sự. Phạm Văn
Bạch gửi phái đoàn OSS một bức điện thông báo tình hình và yêu cầu phái
đoàn thay mặt Đồng Minh chứng minh quyền được độc lập của nhân dân Việt
Nam và tuyên bố Việt Nam đã hoàn toàn độc lập, người Việt có quyền tự
quyết định số phận của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-124"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-124">[124]</a></sup><br />
Tình hình Sài Gòn ngày càng hỗn loạn. Quân đội Nhật bắt được nhiều
nhóm khiêu khích thuộc lực lượng Bình Xuyên đã đánh bị thương một số
quân nhân Pháp và đốt hai nhà của người Pháp. Đến đêm các cuộc tấn công
vào người Pháp và người Việt tăng lên. Người Pháp bắt đầu lo sợ còn
người Việt chuẩn bị sơ tán về nông thôn. Cédile gặp chỉ huy quân đội
Anh, Douglas D. Gracey, để yêu cầu ông này cấp vũ khí cho tù bình Pháp
nhằm bảo vệ tài sản và tính mạng của người Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-125"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-125">[125]</a></sup><br />
Thiếu tướng Douglas D. Gracey, chỉ huy quân đội Anh không được lệnh
cung cấp vũ khí cho người Pháp. Ông cũng muốn tránh một cuộc xung đột
giữa quân đội của ông và người Việt. Ông đã được tướng Mounbatten nhắc
nhở về việc quân đội Anh chỉ có trách nhiệm giải giáp quân đội Nhật chứ
không được tham gia vào việc duy trì trị an vốn là trách nhiệm của quân
đội Nhật cũng như tránh xa các diễn biến chính trị Pháp Việt. Tuy nhiên
quân đội Nhật tỏ ra không muốn cộng tác với người Anh trong việc tước vũ
khí người Việt.<sup class="reference" id="cite_ref-126"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-126">[126]</a></sup>
Gracey triệu tập chỉ huy quân đội Nhật đến và chỉ thị cho ông này phải
có những biện pháp cấp bách và hiệu quả để khôi phục trật tự công cộng,
thậm chí có thể dùng vũ lực. Nhật phải thực hiện mệnh lệnh ngày 6/9/1945
của phía Anh thực hiện việc tước vũ khí của bộ đội, dân quân, công an
và dân thường Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-127"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-127">[127]</a></sup><br />
Trước tình hình mâu thuẫn Pháp Việt ngày càng leo thang, Cédile nhờ Thiếu tá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=A._Peter_Dewey&action=edit&redlink=1" title="A. Peter Dewey (trang chưa được viết)">A. Peter Dewey</a>,
chỉ huy OSS tại Sài Gòn, gặp các lãnh đạo Việt Minh để thuyết phục họ
khôi phục lại trật tự. Đêm 18/9/1945, A. Peter Dewey bí mật gặp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_V%C4%83n_Gi%C3%A0u" title="Trần Văn Giàu">Trần Văn Giàu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_B%E1%BA%A1ch" title="Phạm Văn Bạch">Phạm Văn Bạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%A1ch_Mai" title="Dương Bạch Mai">Dương Bạch Mai</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_Ng%E1%BB%8Dc_Th%E1%BA%A1ch" title="Phạm Ngọc Thạch">Phạm Ngọc Thạch</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_T%E1%BA%A1o" title="Nguyễn Văn Tạo">Nguyễn Văn Tạo</a>.
Tất cả đều cho rằng quá muộn để thương lượng và hợp tác. Dân chúng bị
xúc phạm và kích động vì thái độ kiêu căng của Pháp đã ở tư thế sẵn sàng
làm mọi việc để giữ vững nền độc lập. Trần Văn Giàu phát biểu: "<i>Hiện
nay, việc cực kỳ khó khăn là kiểm soát được các bè phái chính trị khác
nhau vì không phải tất cả thân Việt Minh mà tất cả đều chống Pháp</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-patti513_128-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti513-128">[128]</a></sup><br />
Sáng ngày 19/9/1945, Cédile tổ chức họp báo và tuyên bố Việt Minh
không đại diện cho nguyện vọng của người Đông Dương và không đủ khả năng
duy trì trật tự công cộng. Các cuộc thương lượng với người Việt sẽ dừng
lại cho đến khi trật tự được lập lại và sẽ chỉ được tiếp tục dựa trên
cơ sở Bản Tuyên bố ngày 24/3/1945 của Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-patti513_128-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-patti513-128">[128]</a></sup><br />
Ngày 21/9/1945, Thiếu tướng Anh Gracey ra bản Tuyên cáo số 1 tuyên bố
sẽ duy trì pháp luật và trật tự ở Đông Dương phía Nam vĩ tuyến 16. Ông
cấm tất cả các loại báo vì họ đưa tin sắp xảy ra nổi loạn và nội chiến
trừ đài Sài Gòn và các báo của người Pháp. Trong 24 giờ sau, tình hình
trở nên cực kỳ tồi tệ. Các vụ phá hoại, cướp bóc, hành hung, bắt cóc,...
do cả hai phía Pháp Việt gây ra bùng nổ đáng sợ. Để đối phó với tình
hình, ngày 21/9/1945, tướng Gracey ra lệnh thiết quân luật. Quân đội Anh
sẽ thực hiện giới nghiêm; cấm tụ tập, hội họp, biểu tình công khai; hạn
chế đi lại ở một số khu vực; cấm mang vũ khí; thiết lập toà án binh để
xử các vụ vi phạm trật tự, xử tử hình đối với tội cướp bóc và phá hoại.
Gracey cũng cho sáp nhập cảnh sát Việt Nam vào quân đội Anh coi như một
đơn vị dưới quyền chỉ huy của ông.<sup class="reference" id="cite_ref-129"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-129">[129]</a></sup><br />
Đêm 21/9/1945, tình báo Pháp SLFEO báo cho Cédile biết người Việt
đang củng cố lực lượng vũ trang của họ dưới sự chỉ đạo của Việt Minh.
Cédile lại gặp Gracey để yêu cầu ông này trang bị vũ trí cho 14.000 tù
binh Pháp (thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Vichy" title="Chính phủ Vichy">Chính phủ Vichy</a>)
để hỗ trợ quân Anh giữ trật tự. Gracey đồng ý. Ngay sau khi được thả
ra, để chứng tỏ lòng trung thành với chính phủ De Gaulle, số lính này ra
đường bắt bất cứ người Việt nào họ gặp được. Cédile muốn tái lập trật
tự sau đó nối lại các cuộc thương lượng với người Việt. Ngày 22/9/1945,
Cédile cho lính Pháp thay thế người Nhật chiếm giữ các đồn cảnh sát ở
Sài Gòn, Kho bạc, Sở Mật thám, Bưu điện. Việt Minh phản ứng bằng cách
thông báo với phái đoàn OSS rằng họ sẽ tổ chức một cuộc biểu tình vì nền
độc lập của Việt Nam dù lệnh thiết quân luật của Anh cấm biểu tình.
Phạm Ngọc Thạch nói rằng Việt Minh muốn khích cho Anh Pháp tiến hành đàn
áp, gây nhiều thương vong để thế giới chú ý đến tình cảnh của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-130"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-130">[130]</a></sup><br />
Rạng sáng ngày 23/9/1945, quân Pháp tấn công Toà Thị chính Sài Gòn,
nơi làm việc của Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ, bắt toàn bộ ban lãnh
đạo của cơ quan này. Pháp đã chiếm lại Sài Gòn. Dân thường Pháp xem đây
là dịp để trả thù. Từng toán đàn ông và đàn bà Pháp xông ra đường bắt
và đánh đập bất cứ người Việt nào họ gặp được. Số nạn nhân có thể lên
tới hàng ngàn người. Lính Pháp và Anh chỉ đứng nhìn chứ không can thiệp.
Chỉ huy OSS, A. Peter Dewey, xin gặp Gracey để phản đối Anh, Pháp để
tình trạng này xảy ra. Ngày hôm sau, Dewey bị Gracey trục xuất khỏi Sài
Gòn.<sup class="reference" id="cite_ref-131"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-131">[131]</a></sup><br />
Cédile muốn chấm dứt tình trạng này. Ông ra lệnh ngừng việc bắt bớ
nhưng không ai tuân thủ. Ông giải thích hành động của mình để tái lập
trật tự chứ không phải để trả thù và muốn nhanh chóng nối lại điều đình
trong khuôn khổ Bản Tuyên bố ngày 24/3/1945 của Pháp. Ông cho thả tất cả
người Việt Nam vừa bị bắt. Báo chí quốc tế phản ứng mạnh trước tình
hình. Người Anh bị chỉ trích gay gắt. Gracey ra lệnh cho Cédile tước vũ
khí tù binh Pháp, đưa họ trở về trại và giao cho người Nhật trách nhiệm
khôi phục lại trật tự.<sup class="reference" id="cite_ref-132"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-132">[132]</a></sup><br />
Sau khi được thả khỏi nhà giam, người Việt tập hợp lại dưới sự lãnh
đạo của Việt Minh để tiến hành chiến tranh. Ngày 24/9/1945, một số người
Pháp bị giết, nhà máy và kho tàng bị đập phá, điện nước bị cắt hoàn
toàn. Các đơn vị dân quân Việt Nam và các đội công nhân vũ trang tấn
công phi trường Tân Sơn Nhất, đốt một tàu Pháp ở cảng, phá nhà giam, thả
hàng ngàn người Việt vừa bị bắt. Đến trưa chợ Bến Thành bị đốt cháy.
Chướng ngại vật được dựng lên khắp đường phố. Sài Gòn chìm trong tình
trạng vô chính phủ. Người Pháp trốn vào khách sạn Continental, nơi ở của
các sĩ quan Đồng Minh được bảo vệ cẩn thận. Cả người Anh và người Nhật
đều không muốn can thiệp vào tình hình. Khi bị Anh khiển trách vì không
thể duy trì trật tự, người Nhật giải thích rằng lính Nhật sợ bị người
Việt trả thù nếu họ can thiệp. Đêm 24/9/1945, lực lượng Bình Xuyên tấn
công khu Hérault tại Tân Định, Sài Gòn bắt cóc 300 dân thường Pháp.
Khoảng một nửa bị giết, số còn lại được trả về sau khi đã bị đánh đập.
Để đối phó, Gracey một lần nữa chấp nhận yêu cầu của Cédile cấp vũ khí
cho tù binh Pháp nhưng tình hình đã quá muộn.<sup class="reference" id="cite_ref-133"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-133">[133]</a></sup><br />
Những rối loạn tại Sài Gòn lan rộng ra toàn miền Nam. Trần Văn Giàu
ra lệnh tổng bãi công; sơ tán người Việt khỏi Sài Gòn; cấm bán lương
thực, thực phẩm cho Pháp; đặt Sài Gòn trong tình trạng cô lập. Giàu đe
dọa sẽ phá hủy Sài Gòn nếu Pháp không bỏ vũ khí, rút lui và công nhận
độc lập của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Các đơn vị Việt Nam dựng các
chướng ngại trên đường vào Sài Gòn, ngăn chặn mọi người ra vào trừ người
Anh và Mỹ. Họ bắn bất cứ quân nhân Pháp nào xuất hiện. Ngoài phạm vi
Sài Gòn, trong vùng do Nhật kiểm soát, tình hình hoàn toàn hỗn loạn.<sup class="reference" id="cite_ref-134"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-134">[134]</a></sup><br />
Ngày 26/9/1945, Thiếu tá chỉ huy OSS A. Peter Dewey bị lực lượng Việt
Nam bắn chết vì tưởng ông là người Pháp. Tin này lan khắp thế giới làm
xấu đi hình ảnh Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Thiếu tá OSS Archimedes L.A
Patti đang công tác tại miền Bắc Việt Nam nhận xét: "<i>Họ đã giết hại
người bạn độc nhất của họ ở Nam Kỳ và chắc chắn những tin này sẽ chẳng
đề cao được lý tưởng của họ trước nhân dân Mỹ.</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-135"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-135">[135]</a></sup> Sau đó Gracey ra lệnh bắt chỉ huy quân đội Nhật Thống chế Bá tước Térauchi vì ông này bất lực trong việc giữ trật tự<sup class="reference" id="cite_ref-136"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-136">[136]</a></sup>.<br />
Ngày 28/9/1945, tướng Mounbatten triệu tập Gracey và Cédile đến
Singapore để nhắc nhở hai người về việc quân đội Anh không được can
thiệp vào tình hình chính trị Đông Dương và nhất là không được giao
chiến với người Việt. Mounbatten đề nghị nên nối lại thương lượng với
các lãnh đạo Việt Nam<sup class="reference" id="cite_ref-137"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-137">[137]</a></sup>.<br />
Ngày 1/10/1945, Gracey nối lại đàm phán với Ủy ban Hành chính Lâm
thời Nam Bộ. Hai bên tạm thời ngừng bắn. Phía Anh nhấn mạnh chính sách
trung lập của mình nhưng theo sự thỏa thuận giữa các nước Đồng Minh, Anh
sẽ không công nhận bất kỳ sự thay đổi chủ quyền trên bất kỳ lãnh thổ
nào đã phải chiếm lại bằng vũ lực trong thời kỳ chiến tranh. Người Pháp
yêu cầu trả lại các con tin bị bắt và xác của Thiếu tá Dewey trước khi
tiếp tục thương lượng. Phía Việt Nam yêu cầu trước hết Pháp phải công
nhận Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là nước tự do và độc lập. Người Việt chỉ
ngừng bắn với điều kiện Pháp trao trả quyền hành chính tại Sài Gòn cho
Ủy ban Hành chính Lâm thời Nam Bộ, lực lượng cảnh sát phải được trao lại
cho Việt Nam, quân đội Pháp phải giải giáp và không được đưa quân mới
vào, người Pháp phải tập trung vào những khu vực nhất định.<sup class="reference" id="cite_ref-138"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-138">[138]</a></sup><br />
Trong khi thương lượng, Việt Nam đã triển khai quân đội xung quanh
Sài Gòn tại các vị trí chiến lược phía Bắc và phía Nam thành phố. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t" title="Hoàng Quốc Việt">Hoàng Quốc Việt</a>
vẫn liên lạc chặt chẽ với Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương
tại Hà Nội và chỉ thị cho Giàu và Bạch phải chống lại mọi mưu đồ của
Đồng Minh nhằm giúp Pháp nắm quyền kiểm soát Sài Gòn. Nếu cần, chỉ sau
24 tiếng Hà Nội sẽ gửi quân tăng viện cho miền Nam. Do lo ngại bị Việt
Nam tấn công, phía Pháp yêu cầu Anh can thiệp. Tướng Mounbatten gặp
Thạch và Bạch để yêu cầu kéo dài cuộc ngừng bắn thêm 48 giờ. Phạm Ngọc
Thạch cho rằng Việt Nam đã độc lập và tất cả những gì còn phải bàn cãi
chỉ là quy chế cho nước Việt Nam tương lai. Người Anh trả lời vẫn tiếp
tục chấp nhận đối thoại cho đến khi nào có thể đạt được thỏa thuận.
Người Việt đồng ý kéo dài cuộc ngưng bắn.<sup class="reference" id="cite_ref-139"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-139">[139]</a></sup><br />
Ngày 3/10/1945, 10.000 quân Pháp do Leclerc chủ huy đổ bộ xuống Sài
Gòn. Ngày 9/10/1945, Pháp Anh ký thỏa hiệp tại Luân Đôn xác định Anh
hoàn toàn ủng hộ Pháp trong việc cai trị toàn Đông Dương dưới vĩ tuyến
16. Đêm ngày 10/10/1945, bộ đội Việt Nam tấn công sân bay Tân Sơn Nhất.
Lực lượng Việt Nam giao chiến với quân Anh, Pháp tại tất cả các cửa ngõ
vào Sài Gòn. Người Anh yêu cầu Nhật hỗ trợ. Nhật đồng ý tham chiến. Lực
lượng Anh, Pháp, Nhật đã phá vỡ cuộc phong tỏa Sài Gòn của Việt Nam sau
hai tuần chiến đấu liên tục. Ngày 16/10/1945, phía Việt Nam ngừng bao
vây Sài Gòn và rút quân về vùng nông thôn do lực lượng Anh, Pháp, Nhật
quá mạnh. Không quân Hoàng gia Anh và không quân Nhật tiếp tục ném bom
vào các địa điểm đóng quân của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-140"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-140">[140]</a></sup><br />
Phản ứng trước việc Anh dùng quân đội Nhật tấn công lực lượng Việt Nam, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Douglas_MacArthur" title="Douglas MacArthur">Douglas MacArthur</a> phát biểu: "<i>Nếu
có gì đó làm máu tôi sôi lên thì đó là việc tôi thấy các nước Đồng Minh
của chúng ta ở Đông Dương và Java sử dụng quân Nhật để đàn áp các dân
tộc nhỏ bé này mà chúng ta đã hứa giải phóng. Đó là một sự phản bội kinh
tởm nhất.</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-141"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-141">[141]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp_Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_Li.C3.AAn_hi.E1.BB.87p">Thành lập Chính phủ Liên hiệp</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a></i></div>
</dd><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a></i></div>
</dd></dl>
Ngày 20/8/1945, Việt Cách cùng quân đội Trung Hoa Dân quốc tiến vào
Việt Nam. Ngày 30/9/1945, Nguyễn Hải Thần dẫn đầu một phái đoàn tới gặp
Tiêu Văn để thảo luận về việc loại bỏ Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa và đàn áp Đảng Cộng sản Đông Dương. Tiêu Văn tỏ ra
không ủng hộ ý định của Nguyễn Hải Thần. Cuối tháng 10/1945, bảy đảng
viên Việt Cách dưới quyền Nguyễn Hải Thần ký bản "Đoàn kết tinh thần"
với Việt Minh theo đó Việt Cách sẽ liên kết với Việt Minh chống lại sự
xâm lược của Pháp, bảo vệ nền độc lập của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tuy
nhiên sau đó nhiều người chối bỏ họ đã ký bản "Đoàn kết tinh thần".
Nguyễn Hải Thần công khai bác bỏ vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông
Dương tại Việt Nam. Hàng loạt vụ đụng độ giữa Việt Minh và Việt Cách
xảy ra khiến công chúng bị sốc và làm các chỉ huy quân đội Trung Hoa Dân
quốc tại miền Bắc Việt Nam khó chịu. Tiêu Văn gây sức ép lên tất cả các
bên để buộc họ thành lập chính phủ liên hiệp.<sup class="reference" id="cite_ref-books.google.com.vn_107-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-books.google.com.vn-107">[107]</a></sup><br />
Tuy nghi ngờ, thậm chí thù địch nhau nhưng các thành viên Việt Minh
và Việt Quốc vẫn gặp nhau thậm chí còn ký kết các thỏa thuận. Ngày
29/9/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_L%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%B1ng" title="Nguyễn Lương Bằng">Nguyễn Lương Bằng</a> (Việt Minh) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chu_B%C3%A1_Ph%C6%B0%E1%BB%A3ng&action=edit&redlink=1" title="Chu Bá Phượng (trang chưa được viết)">Chu Bá Phượng</a> (Việt Quốc) gặp nhau và đồng ý chấm dứt xung đột, thả tù nhân và ngừng lên án nhau công khai. Ngày 19/11/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a>
thỏa thuận về các nguyên tắc chung nhằm định hướng đàm phán thành lập
chính phủ liên hiệp, quân đội thống nhất và kết thúc cuộc đấu tranh đảng
phái để cùng nhau chống Pháp. Ngày 24/11/1945, sau buổi lễ trước trụ sở
Việt Quốc, lãnh tụ 3 tổ chức Việt Minh, Việt Cách, Việt Quốc ký bản ghi
nhớ cam kết các bên sẽ không tấn công lẫn nhau, đi đến thống nhất và hỗ
trợ Nam Bộ kháng chiến.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr417_142-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr417-142">[142]</a></sup><br />
Sau đó vài ngày, Báo Cứu quốc coi bản ghi nhớ ngày 24/11/1945 là sự
xác nhận một chính phủ liên hiệp đã tồn tại. Việt Quốc lên án việc này.
Hồ Chí Minh thông báo cho Nguyễn Hải Thần và Vũ Hồng Khanh rằng các đảng
phái đã thống nhất ý kiến, không cần phải thay đổi chính phủ mà sẽ tổ
chức bầu cử quốc hội trong 3 tuần nữa. Báo Việt Nam của Việt Quốc chỉ
trích Hồ không quân tử và sử dụng các biện pháp "khủng bố và độc tài".<sup class="reference" id="cite_ref-Marr418_143-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr418-143">[143]</a></sup><br />
Ngày 23/12/1945, Tướng Tiêu Văn tổ chức một cuộc họp hòa giải các bên để thành lập chính phủ liên hiệp. Tại cuộc họp này, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a>
đề nghị Hồ Chí Minh hợp tác với Việt Quốc, Việt Cách thành lập một
chính phủ bao gồm thành viên của Việt Quốc, Việt Cách, Việt Minh và các
đảng phái nhỏ khác. Nguyễn Hải Thần sẽ đảm nhận chức Chủ tịch nước, Hồ
Chí Minh làm Phó Chủ tịch. Việt Quốc, Việt Cách, Việt Minh, mỗi đảng nắm
giữ 1/4 số ghế Bộ trưởng trong Chính phủ; 1/4 còn lại do các đảng phái
nhỏ nắm. Như vậy Việt Minh và chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sẽ
nhận được sự ủng hộ của Trung Hoa Dân quốc chống lại cố gắng của Pháp
tái chiếm Việt Nam. Điều làm Quốc dân Đảng Trung Hoa lo sợ nhất là Hồ
Chí Minh từng là nhân viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_tam_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Đệ tam Quốc tế">Quốc tế Cộng sản</a>
và Việt Minh có khuynh hướng cộng sản. Trước đó, Pháp cũng đã họp với
Nguyễn Hải Thần và cho biết Pháp sẽ thực hiện Bản Tuyên bố ngày 24 tháng
3 năm 1945 và công nhận một chính phủ của người Việt Nam nằm trong Liên
bang Đông Dương thuộc Liên hiệp Pháp với điều kiện chính phủ đó không
do người cộng sản lãnh đạo.<sup class="reference" id="cite_ref-144"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-144">[144]</a></sup>
Cuối cùng các bên đạt được một thỏa thuận được tuyên bố là mang tính
pháp lý (viết bằng chữ Hán) theo đó các ghế bộ trưởng trong chính phủ sẽ
phân chia như sau: Việt Minh 2 bộ trưởng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Dân chủ Việt Nam">Đảng Dân chủ Việt Nam</a>
(cũng tham gia Việt Minh) 2 bộ trưởng, Việt Quốc 2 bộ trưởng, Việt Cách
2 bộ trưởng, phi đảng phái 2 bộ trưởng. Thỏa thuận này không sử dụng
tên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vì Việt Quốc không đồng ý với với tên
này. Cuộc bầu cử quốc hội được hoãn 2 tuần. Vũ Hồng Khanh và Nguyễn Hải
Thần chấp nhận để Hồ Chí Minh tiếp tục làm chủ tịch nước lâm thời. Quốc
hội sẽ quyết định quốc kỳ và quốc huy. Hai đảng này cũng không được
tham gia vào cơ quan chỉ huy và tham mưu của quân đội. Việt Quốc sẽ được
50 ghế còn Việt Cách 20 ghế trong Quốc hội mà không phải tranh cử. Điều
này khẳng định với nhiều người rằng 2 đảng phái này không có khả năng
giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tại địa phương.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr418_143-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr418-143">[143]</a></sup><br />
Sau khi đạt được thỏa thuận, các bên ra lệnh cho cấp dưới ngừng xung
đột vũ trang và chỉ trích nhau. Điều này khiến nhiều người thấy khó hiểu
như việc các lãnh đạo người Mường đã giúp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đàn
áp Việt Quốc nghi ngờ về chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Những
người khác ủng hộ chấm dứt cảnh huynh đệ tương tàn. Tuy vậy các bên vẫn
không sẵn sàng thảo luận về việc sáp nhập hoặc phối hợp hoạt động với
nhau. Tại một số nơi các chỉ huy Trung Quốc phải đứng ra làm trung gian
giữa Việt Minh và Việt Quốc, Việt Cách để đi đến thành lập chính quyền
liên hiệp. Tại Phú Thọ, tướng Vương của Trung Hoa Dân quốc làm trung
gian để Việt Minh và Việt Quốc thảo luận việc thành lập chính quyền liên
hiệp nhưng hai bên ngừng thảo luận và đấu súng với nhau tại chợ khiến
dân chúng bị thiệt hại nên họ đã gửi kiến nghị lên Hồ Chí Minh phàn nàn
cả hai bên bắt cóc nhiều con tin, khiến giao thương đình trệ và không
bên nào lắng nghe những bậc cao niên ở địa phương. Tướng Vương phải ép
hai bên ngừng bắn, cuộc ngừng bắn kéo dài được 4 tháng.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr419_113-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr419-113">[113]</a></sup><br />
Do các đảng phái đối lập phản đối nên Hồ Chí Minh đồng ý loại Võ
Nguyên Giáp và Trần Huy Liệu ra khỏi nội các. Các bên tổ chức Hội nghị
và họp nhiều lần để thảo luận ai sẽ nắm giữ chức Bộ trưởng Quốc phòng và
Bộ trưởng Nội vụ đồng thời làm thế nào chia sẻ quyền lực trong Vệ quốc
quân. Phan Anh được chọn làm Bộ trưởng Quốc phòng tuy anh trai ông ta là
thành viên Việt Minh. Các đảng phái đối lập hy vọng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Anh" title="Phan Anh">Phan Anh</a>
sẽ chống lại việc Việt Minh cố gắng nắm toàn bộ Bộ chỉ huy và Bộ tổng
tham mưu Vệ quốc quân nhưng họ sẽ thất vọng. Hội nghị cũng xem xét các
nhân sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_Th%C3%BAc_Kh%C3%A1ng" title="Huỳnh Thúc Kháng">Huỳnh Thúc Kháng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_%C4%90%C3%ACnh_Di%E1%BB%87m" title="Ngô Đình Diệm">Ngô Đình Diệm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_B%E1%BA%B1ng_%C4%90o%C3%A0n" title="Bùi Bằng Đoàn">Bùi Bằng Đoàn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_%C4%90%C3%ACnh_Nam" title="Trần Đình Nam">Trần Đình Nam</a>
xem ai thích hợp cho vị trí Bộ trưởng Bộ nội vụ. Ngô Đình Diệm bị loại
vì quá chống cộng còn Bùi Bằng Đoàn quá thân Việt Minh. Trong 2 người
còn lại, Hồ Chí Minh đã chọn Huỳnh Thúc Kháng. Ông gửi điện cho Kháng và
cử sứ giả đến gặp ông này. Huỳnh Thúc Kháng miễn cưỡng chấp thuận.
Không ai phản đối Huỳnh Thúc Kháng làm Bộ trưởng Nội vụ vì ông có uy tín
khắp cả nước. Hội nghị cũng thành lập Ủy ban Kháng chiến gồm 9 người
với Võ Nguyên Giáp làm Chủ tịch và Vũ Hồng Khanh làm Phó chủ tịch.<sup class="reference" id="cite_ref-145"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-145">[145]</a></sup><br />
Ngày 1 tháng 1 năm 1946 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Lâm thời</a> được thành lập thay thế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Cách mạng Lâm thời</a> với sự tham gia của 2 đảng phái đối lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Cách</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Quốc</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-146"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-146">[146]</a></sup> Trái với thỏa thuận ngày 23/12/1945, nội các chính thức có đến 14 bộ trưởng và 2 thứ trưởng<sup class="reference" id="cite_ref-Marr418_143-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr418-143">[143]</a></sup>.
Tuy nhiên chức trách các Bộ cũng thay đổi. Bộ trưởng Quốc phòng trở
thành người lo về tài chính mà không được xem xét danh sách nhân sự,
quân số, súng đạn còn các Bộ trưởng khác của các đảng phái Quốc gia
chẳng có chức trách cụ thể gì, không bao giờ được tham dự bất cứ buổi
họp nào của nội các.<sup class="reference" id="cite_ref-147"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-147">[147]</a></sup>
Hồ Chí Minh cho rằng nếu không có sự lãnh đạo của Việt Minh thì sự
nghiệp đấu tranh cho độc lập dân tộc sẽ thất bại. Việt Quốc và Việt Cách
chỉ có thể duy trì một nền độc lập hình thức cho Việt Nam dưới quyền
kiểm soát của người Pháp với sự hỗ trợ của Trung Hoa Dân Quốc phù hợp
với kế hoạch bóc lột kinh tế Việt Nam của Trung Quốc. Sau khi Trung Hoa
Dân quốc đạt được những thỏa thuận với Pháp có lợi cho họ, Việt Quốc,
Việt Cách sẽ bị bỏ rơi và bất lực trong việc đối đầu với quân Pháp đổ bộ
vào Việt Nam khiến Việt Nam quay lại làm thuộc địa Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-148"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-148">[148]</a></sup> Hồ Chí Minh cũng không vội vàng triệu tập nội các<sup class="reference" id="cite_ref-Marr418_143-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr418-143">[143]</a></sup>.<br />
Ngày 6 tháng 1 năm 1946, Chính phủ Liên hiệp Lâm thời do Chủ tịch Hồ
Chí Minh đứng đầu đã tổ chức cuộc Tổng tuyển cử trên toàn quốc, lần đầu
tiên đã bầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Vi%E1%BB%87t_Nam_kh%C3%B3a_I" title="Quốc hội Việt Nam khóa I">Quốc hội</a> và thông qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_1946" title="Hiến pháp Việt Nam Dân chủ Cộng hòa 1946">Hiến pháp</a>. Nhiều đảng phái không có quyền tham gia Tổng tuyển cử đã tìm cách phá hoại<sup class="reference" id="cite_ref-149"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-149">[149]</a></sup>. Các đảng này cho là "trúng cử chỉ là Việt Minh cộng sản", "chính quyền trong tay nên Việt Minh muốn ai trúng cũng được"<sup class="reference" id="cite_ref-150"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-150">[150]</a></sup>. Có tài liệu ghi nhận lá phiếu không bí mật<sup class="reference" id="cite_ref-151"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-151">[151]</a></sup> và theo quan sát của sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Tr%E1%BB%8Dng_Kim" title="Trần Trọng Kim">Trần Trọng Kim</a><sup class="reference" id="cite_ref-152"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-152">[152]</a></sup> thì có nơi người dân bị cưỡng bách bầu cho Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-153"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-153">[153]</a></sup> Nhưng theo Việt Minh, cuộc bầu cử diễn ra công bằng<sup class="reference" id="cite_ref-DDK_154-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-DDK-154">[154]</a></sup>.
Mặc dù bị nhiều đảng phái tuyên truyền vận động dân chúng tẩy chay cuộc
bầu cử và ngăn cản việc tổ chức bầu cử ở một số nơi (ở khu Ngũ Xá, có
một nhóm vũ trang cả súng liên thanh đến ngăn cản dân phố đi bầu cử, cấm
treo cờ đỏ sao vàng, cấm đặt hòm phiếu; ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng" title="Hải Phòng">Hải Phòng</a>
xảy ra cướp hòm phiếu và hành hung cán bộ an ninh, ở Sài Gòn máy bay
Pháp bắn vào dân đi bầu cử), nhưng tại các địa phương, ở đâu cũng có
người tự ứng cử, các cuộc tiếp xúc tranh cử công khai, tự do diễn ra ở
khắp mọi nơi. Đa số đại biểu trúng cử không phải là thành viên Việt Minh<sup class="reference" id="cite_ref-DDK_154-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-DDK-154">[154]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-155"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-155">[155]</a></sup> Trong hồi ký <i>"Những năm tháng không thể nào quên"</i>,
đại tướng Võ Nguyên Giáp nhận định các đảng phái này lo sợ thất bại
trước sức ủng hộ lớn của cử tri với mặt trận Việt Minh nên tìm cách chỉ
trích và không tham gia bầu cử.<sup class="reference" id="cite_ref-156"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-156">[156]</a></sup><br />
Sau khi Quốc hội được bầu, ngày 2 tháng 3 năm 1946, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến</a> được thành lập để thay thế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Lâm thời</a>. Ở các địa phương, các cấp chính quyền liên hiệp được thành lập trong năm 1946. Theo thỏa thuận với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>, phe đối lập bao gồm một số tổ chức như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Nam Cách mạng Đồng minh hội</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> được <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân quốc">Trung Hoa Dân quốc</a>
ủng hộ, không tham gia Tổng tuyển cử nhưng vẫn được nắm 70 ghế Quốc hội
(Việt Quốc 50 ghế, Việt Cách 20 ghế) cùng một số vị trí trong chính
quyền trung ương do chính sách hòa hợp các đảng phái của Chính phủ. Hai
mươi thành viên Việt Cách trở thành đại biểu quốc hội bằng một sắc lệnh
hành pháp. Hồ Đắc Thành và Bồ Xuân Luật ứng cử và cũng trở thành đại
biểu quốc hội.<sup class="reference" id="cite_ref-marr412_157-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr412-157">[157]</a></sup>
Ngày 2/3/1946, quốc hội họp phiên đầu tiên nhưng Nguyễn Hải Thần vắng
mặt. Hồ Chí Minh đề cử Nguyễn Hải Thần làm Phó chủ tịch nước, Nguyễn
Đình Tri của Việt Cách làm bộ trưởng xã hội.<sup class="reference" id="cite_ref-marr412_157-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr412-157">[157]</a></sup>
Theo David G. Marr Hồ Chí Minh đồng ý để Nguyễn Hải Thần thay vì một
lãnh đạo nào đó của Việt Quốc làm Phó Chủ tịch nước vì Thần từng là đồng
chí của Phan Bội Châu, được các lãnh đạo Trung Hoa Dân quốc kính trọng
và nhất là Thần không có khả năng tự gây dựng cơ sở quyền lực trong
nước. Việc Nguyễn Hải Thần làm Phó chủ tịch nước cũng gây ra sự chia rẽ
bên trong nội bộ Việt Cách có lợi cho Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_412_158-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_412-158">[158]</a></sup><br />
Tháng 4/1946, Ủy ban Hành chính Bắc bộ ký thỏa thuận với đại diện
Việt Quốc tại 4 thị xã nhằm thành lập Ủy ban Hành chính liên hiệp giữa 2
bên. Đầu tháng 5/1946, Ủy ban Hành chính Bắc bộ cảnh báo với Ủy ban
tỉnh Bắc Giang cần linh hoạt với các thành viên Việt Quốc để duy trì sự
đoàn kết đồng thời phải chuẩn bị kế hoạch dự phòng nhằm tránh các tình
huống bất thường xảy ra.<sup class="reference" id="cite_ref-159"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-159">[159]</a></sup><br />
Trong thời gian hoạt động, Chính phủ đã tiếp tục thực hiện các biện
pháp, chính sách để giữ vững nền độc lập của nước Việt Nam dân chủ non
trẻ. Về đối nội đã kêu gọi các đảng phái đoàn kết phụng sự quốc gia,
thực hiện các chính sách kinh tế, quốc phòng, văn hóa, giáo dục...<sup class="reference" id="cite_ref-160"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-160">[160]</a></sup> Hồ Chí Minh giao cho Võ Nguyên Giáp và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Qu%E1%BB%91c_Ho%C3%A0n" title="Trần Quốc Hoàn">Trần Quốc Hoàn</a>, sau này trở thành Bộ trưởng Công an, nhiệm vụ vô hiệu hóa các cuộc biểu tình do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội</a> tổ chức nhằm chấm dứt hoạt động tuyên truyền của các đảng này trong dân chúng. Võ Nguyên Giáp kể lại: <i>"Chúng tôi phải trừng trị bọn phá hoại... Nhưng bằng mọi giá phải tránh khiêu khích và đảm bảo không xảy ra xung đột lớn"</i>.
Võ Nguyên Giáp dùng lực lượng tự vệ và các hội viên Hội Cứu Quốc phá
các cuộc biểu tình này. Khi có lộn xộn, lính Trung Quốc bắn chỉ thiên,
xông vào giải tán đám biểu tình để vãn hồi trị an. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> hoảng hốt khi người Trung Hoa không giúp được gì nhiều trong việc chống lại Việt Minh như họ mong đợi. Ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Duy_Thanh&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Duy Thanh (trang chưa được viết)">Nguyễn Duy Thanh</a>, một người theo chủ nghĩa quốc gia buồn rầu nhớ lại: <i>"Không có Trung Hoa ủng hộ, những đảng phái theo chủ nghĩa quốc gia chẳng thể đối phó được với những người Cộng sản"</i><sup class="reference" id="cite_ref-161"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-161">[161]</a></sup><br />
Ngày 15/6/1946, người lính cuối cùng của quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a> rời khỏi Việt Nam<sup class="reference" id="cite_ref-Currey_162-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Currey-162">[162]</a></sup>. Các thành viên Việt Nam Quốc dân Đảng và Việt Nam Cách Mệnh Đồng minh hội mất chỗ dựa hậu thuẫn chính là quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> và do bất đồng về việc ký <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_1946" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt 1946">Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt</a> mùng 6 tháng 3 đã lần lượt rút khỏi chính phủ Liên hiệp.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup> Lãnh tụ Việt Cách là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a>, lãnh tụ Việt Quốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a>
trong chính phủ và cánh thân Tưởng do Vũ Hồng Khanh lãnh đạo lưu vong
sang Trung Quốc. Các đảng viên Đại Việt phần lớn vẫn ở lại Việt Nam chờ
thời cơ<sup class="reference" id="cite_ref-vonguyengiap2_163-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vonguyengiap2-163">[163]</a></sup>. Mặc dù Hồ Chí Minh giữ độc quyền liên lạc với Pháp với sự trợ giúp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Minh_Gi%C3%A1m" title="Hoàng Minh Giám">Hoàng Minh Giám</a> nhưng Nguyễn Tường Tam vẫn thực hiện trách nhiệm của mình một cách nghiêm túc<sup class="reference" id="cite_ref-Marr422_164-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr422-164">[164]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tam" title="Nguyễn Tường Tam">Nguyễn Tường Tam</a> với tư cách Bộ trưởng Bộ ngoại giao dẫn đầu phái đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_%C4%90%C3%A0_L%E1%BA%A1t_1946" title="Hội nghị Đà Lạt 1946">Hội nghị trù bị tại Đà Lạt</a> mặc dù trên thực tế Võ Nguyên Giáp là người lãnh đạo phái đoàn<sup class="reference" id="cite_ref-Marr422_164-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr422-164">[164]</a></sup>.
Theo đại tướng Võ Nguyên Giáp, do bất đồng Tam đã không tham gia hầu
hết các phiên họp còn theo David G. Marr Tam là người phát ngôn có năng
lực và giúp giải quyết một số tranh cãi về chiến thuật đàm phán trong
đoàn.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr422_164-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr422-164">[164]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-165"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-165">[165]</a></sup>. Sau đó Tam cũng không tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau_1946" title="Hội nghị Fontainebleau 1946">Hội nghị Fontainebleau</a>, cuối cùng rời bỏ chính phủ<sup class="reference" id="cite_ref-NTB_166-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-NTB-166">[166]</a></sup>
(tài liệu nhà nước nêu Nguyễn Tường Tam thiếu bản lĩnh chính trị, lập
trường bấp bênh, biển thủ công quỹ, tiền chi phí cho phái đoàn sang Pháp
đàm phán, rồi đào nhiệm sang nước ngoài<sup class="reference" id="cite_ref-Marr422_164-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr422-164">[164]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-167"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-167">[167]</a></sup> nhưng theo sử gia David G. Marr việc này khó xảy ra vì Tam khó lòng được giao trách nhiệm giữ tiền của phái đoàn<sup class="reference" id="cite_ref-Marr422_164-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr422-164">[164]</a></sup>).<br />
Việc các thành viên chủ chốt của Việt Quốc, Việt Cách như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_H%E1%BA%A3i_Th%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Hải Thần">Nguyễn Hải Thần</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tam" title="Nguyễn Tường Tam">Nguyễn Tường Tam</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a>
rời bỏ chính phủ, lưu vong sang Trung Quốc đã đánh dấu chấm hết cho
thời kỳ hợp tác giữa Việt Minh và các đảng phái đối lập tại miền Bắc,
trong công cuộc "kháng chiến kiến quốc" mà <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến">Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến</a> là biểu tượng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_ngo.E1.BA.A1i_giao">Những hoạt động ngoại giao</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="K.C3.BD_k.E1.BA.BFt_Hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh_s.C6.A1_b.E1.BB.99_Ph.C3.A1p-Vi.E1.BB.87t_.281946.29">Ký kết Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)</a></i></div>
</dd></dl>
Trong suốt năm 1946, mặc dù hai bên cùng chuẩn bị lực lượng cho chiến
tranh, chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cố gắng hết mức thương
lượng với Pháp để cứu vãn hòa bình và đẩy lui thời điểm nổ ra cuộc chiến
tranh. Tháng 2/1946, tại Lai Châu, lực lượng vũ trang của Việt Quốc và
Vệ quốc quân lần lượt giao tranh nhỏ với Pháp. Việt Quốc rút về Lào Cai
còn Vệ quốc quân rút về Sơn La.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_418-419_112-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_418-419-112">[112]</a></sup> Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ký với Pháp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)</a> cho phép Pháp đưa quân vào miền Bắc đổi lại Pháp công nhận Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Liên bang Đông Dương</a> thuộc khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a>.<br />
Trong khi đó Pháp ký <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Hoa-Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Hoa-Pháp (trang chưa được viết)">Hiệp ước Hoa-Pháp</a>
thỏa thuận với Trung Hoa ngày 28 Tháng Hai, 1946 để Quân đội Trung Hoa
rút khỏi phía bắc vĩ tuyến 16 nhường chỗ cho Pháp đại diện phe Đồng Minh
giải giới <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Quân đội Nhật Bản">Quân đội Đế quốc Nhật Bản</a>.
Trước đó, ngày 26 tháng Giêng đại diện Pháp và Trung Hoa dân quốc thảo
luận, Trung Hoa dân quốc tuyên bố muốn loại bỏ chính phủ cộng sản, ủng
hộ chính quyền thân Trung Quốc được thành lập ở Hà Nội và đàm phán với
Pháp, cùng chống Việt Minh. Nhưng phía Pháp đã bác bỏ, chủ trương đàm
phán với Việt Minh. Pháp tuyên bố Việt Nam có thể là một nước độc lập
trong Liên bang Đông Dương thuộc Liên hiệp Pháp<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>.<br />
Đảng Cộng sản Đông Dương (khi đó lui vào hoạt động bí mật), Thường vụ
Trung Ương ngày 3 tháng 3 năm 1946 tuyên bố thì nếu Pháp cho Đông Dương
tự trị thì kiên quyết đánh, nhưng nếu cho Đông Dương tự chủ thì hòa để
phá tan âm mưu của "bọn Tàu trắng, bọn phản động Việt Nam và bọn phát
xít Pháp còn lại". Ngày 24 tháng 3 (sau khi Hiệp định được ký) chỉ thị
của Đảng Cộng sản cho thấy mục đích ký Hiệp định này để tránh tình thế
bất lợi "phải cô lập chiến đấu cùng một lúc với nhiều lực lượng phản
động (thực dân Pháp, Tàu trắng, bọn phản cách mạng trong nước)"<sup class="reference" id="cite_ref-vankien_168-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vankien-168">[168]</a></sup>, tập trung đối phó với người Pháp và "các đảng phái phản động"<sup class="reference" id="cite_ref-vankien_168-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vankien-168">[168]</a></sup>.
Để tránh mũi nhọn của 2 kẻ thù có thể đồng thời tấn công, chính quyền
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đồng ý cho 15.000 quân Pháp tiến ra Bắc để
nhanh chóng loại bỏ nguy cơ của 20 vạn quân Tưởng.<br />
Ngày 16 tháng 2, Jean Sainteny gặp Hồ chí Minh và thỏa thuận cụm từ
"tự trị" sau đó được chấp nhận bởi chính phủ Pháp. Tuy nhiên đến Hiệp
định sơ bộ 6 tháng Ba, sử dụng cụm từ "tự do" thay cho cụm từ "độc lập"
hay "tự trị". Việt Minh muốn Pháp phải thừa nhận Việt Nam đã có một
chính phủ, quốc hội, quân đội để đi đến một nền độc lập thực sự, trong
khi phía Pháp có sự chia rẽ. Đối với những người tin tìm thấy những lợi
ích của Pháp - là sự độc lập của Việt Nam sẽ được giới hạn bởi các liên
kết của nó với các nước Đông Dương khác. Lúc này khởi đầu Chiến tranh
Lạnh, Marius Moute muốn Nam Kỳ tách ra khỏi ảnh hưởng của Việt Nam thống
nhất dưới sự điều khiển của Việt Minh, lập một chế độ ở Sài Gòn và sau
đó, sẽ một cuộc họp sơ bộ của các quốc gia ở Đông Dương được tổ chức mà
không có sự hiện diện của chính phủ Việt Nam tại Hà Nội.<br />
Từ ngày 3/3/1946 đến 6/3/1946, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Pháp, Trung
Quốc đàm phán 3 bên. Nguyễn Tường Tam và Vũ Hồng Khanh không tham gia
cuộc đàm phán này dù Nguyễn Tường Tam là Bộ trưởng Bộ ngoại giao Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa. Tam cũng không có mặt trong cuộc họp nội các khi
Hồ công bố thỏa thuận với Sainteny.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr420_169-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr420-169">[169]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_3" title="6 tháng 3">6 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a>, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt</a></b> được ký kết giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_Sainteny" title="Jean Sainteny">Jean Sainteny</a>, đại diện chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Cộng hòa Pháp</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> cùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a> (giữ chức Phó Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến), đại diện chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>. Nguyễn Hải Thần đã rời Hà Nội nên chỉ có Hồ Chí Minh ký kết hiệp định này.<sup class="reference" id="cite_ref-marr412_157-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr412-157">[157]</a></sup> Tuy tham dự lễ ký kết Hiệp định nhưng Nguyễn Tường Tam từ chối ký Hiệp định này còn Vũ Hồng Khanh miễn cưỡng ký Hiệp định<sup class="reference" id="cite_ref-Marr420_169-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr420-169">[169]</a></sup>. Nội dung của Hiệp định bao gồm các điểm chính sau đây:<br />
<ul>
<li>Chính phủ Pháp công nhận nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là một quốc gia tự do trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Liên bang Đông Dương</a> thuộc khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a>, có chính phủ, nghị viện, quân đội và tài chính riêng</li>
<li>Chính phủ Việt Nam đồng ý cho 15.000 quân Pháp vào miền Bắc thay thế
cho 200.000 quân Trung Hoa Quốc dân đảng để làm nhiệm vụ giải giáp quân
Nhật. Pháp hứa sẽ rút hết quân trong thời hạn 5 năm, mỗi năm rút 3.000
quân.</li>
<li>Pháp đồng ý thực hiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_K%E1%BB%B3" title="Nam Kỳ">Nam Kỳ</a> về việc thống nhất với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.</li>
<li>Hai bên thực hiện <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0ng_b%E1%BA%AFn&action=edit&redlink=1" title="Ngưng bắn (trang chưa được viết)">ngưng bắn</a>,
giữ nguyên quân đội tại vị trí hiện thời để đàm phán về chế độ tương
lai của Đông Dương, quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và nước ngoài và
những quyền lợi kinh tế và văn hóa của Pháp ở Việt Nam.</li>
</ul>
Về phía người Pháp, Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt giúp họ danh chính ngôn
thuận khi đưa quân đội ra miền Bắc Việt Nam để chuẩn bị tái chiếm Đông
Dương như họ đã làm ở Nam Việt Nam,<sup class="reference" id="cite_ref-170"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-170">[170]</a></sup>
đồng thời Hiệp ước Hoa-Pháp giúp họ tránh khỏi sự ngăn cản của các
tướng lĩnh Trung Hoa Quốc dân đảng; đổi lại Pháp công nhận nước Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa là một quốc gia tự do trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Liên bang Đông Dương</a> thuộc khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a>,
có chính phủ, nghị viện, quân đội và tài chính riêng. Đó là những điều
kiện mà quân đội Pháp đồng ý để lấy lại một chỗ đứng tại Bắc Kỳ.
Sainteny không đồng ý ký một tài liệu sử dụng từ "độc lập", ông chỉ đồng
ý sử dụng từ "Nhà nước tự do". Ngược lại, Hồ Chí Minh cho rằng "Nhà
nước tự do" của ông chịu hai tầng "xiềng xích" của Liên Bang Đông Dương
và Liên hiệp Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">[32]</a></sup><br />
Nhiều thành viên Việt Quốc tức giận khi Vũ Hồng Khanh ký kết Hiệp
định sơ bộ Pháp-Việt (1946). Học viên và hiệu trưởng trường đảng Nguyễn
Thái Học của Việt Quốc kéo đến trụ sở đảng chất vấn Khanh. Tại cuộc họp
khẩn cấp Ban chấp hành Trung ương Việt Quốc, nhiều đảng viên chỉ trích
Khanh là kẻ độc tài vì ra quyết định quan trọng như vậy mà không thảo
luận trước. Một số chi bộ Việt Quốc cách xa Hà Nội cắt đứt quan hệ với
lãnh đạo trung ương và phản đối chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã
hợp tác với Pháp. Ban chấp hành Trung ương Việt Quốc cử Lê Khang tới các
địa phương để giải thích hoàn cảnh chính trị và lập lại kỷ luật đảng.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr421_171-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr421-171">[171]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.99i_ngh.E1.BB.8B_Fontainebleau_v.C3.A0_T.E1.BA.A1m_.C6.B0.E1.BB.9Bc_Vi.E1.BB.87t_-_Ph.C3.A1p">Hội nghị Fontainebleau và Tạm ước Việt - Pháp</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau_1946" title="Hội nghị Fontainebleau 1946">Hội nghị Fontainebleau 1946</a></i></div>
</dd><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1m_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t_-_Ph%C3%A1p" title="Tạm ước Việt - Pháp">Tạm ước Việt - Pháp</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_v%C3%A0_Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%93ng_t%E1%BA%A1i_Paris.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="496" data-file-width="335" height="296" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/02/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_v%C3%A0_Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%93ng_t%E1%BA%A1i_Paris.jpg/200px-H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh_v%C3%A0_Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%93ng_t%E1%BA%A1i_Paris.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hồ Chí Minh và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%93ng" title="Phạm Văn Đồng">Phạm Văn Đồng</a> tại Paris, 1946</div>
</div>
</div>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_5" title="31 tháng 5">31 tháng 5</a> năm 1946, phái đoàn chính phủ do Phạm Văn Đồng dẫn đầu khởi hành sang Pháp tham dự <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau_1946" title="Hội nghị Fontainebleau 1946">Hội nghị Fontainebleau</a> tiếp tục đàm phán về các điều khoản đề ra theo Hiệp định sơ bộ 6 tháng Ba. Cùng ngày, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch" title="Chủ tịch">Chủ tịch</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a>
cũng lên đường sang Pháp tiếp xúc với chính giới Pháp và cộng đồng
người Việt tại Pháp. Nội dung chương trình nghị sự được hai đoàn thoả
thuận là sẽ thảo luận về các vấn đề như (đã nêu tại Hiệp định sơ bộ
6/3):<sup class="reference" id="cite_ref-172"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-172">[172]</a></sup><br />
<ul>
<li>Địa vị của Việt Nam trong khối Liên hiệp Pháp, về quan hệ ngoại giao của Việt Nam.</li>
<li>Quan niệm tổng quát về Liên bang Đông Dương.</li>
<li>Vấn đề thống nhất nước Việt Nam và việc trưng cầu dân ý.</li>
<li>Chi tiết về Liên bang Đông Dương và vấn đề quyền lợi kinh tế của Pháp ở Đông Dương.</li>
<li>Dự thảo Hiệp ước.</li>
</ul>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau_1946" title="Hội nghị Fontainebleau 1946">Hội nghị Fontainebleau</a> sau đó diễn ra kéo dài hơn hai tháng, từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_7" title="6 tháng 7">6 tháng 7</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_9" title="10 tháng 9">10 tháng 9</a> năm 1946 nhưng không đem lại kết quả cụ thể nào vì hai bên đã bế tắc ở hai điểm bất đồng then chốt:<sup class="reference" id="cite_ref-How_173-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-How-173">[173]</a></sup><br />
<ul>
<li>Việc thống nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_K%E1%BB%B3" title="Nam Kỳ">Nam Kỳ</a> vào nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3" title="Bắc Kỳ">Bắc Kỳ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_K%E1%BB%B3" title="Trung Kỳ">Trung Kỳ</a>).</li>
<li>Độc lập chính trị của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.</li>
</ul>
Quan điểm của Pháp bác bỏ độc lập mà chỉ xét tự trị hay độc lập trong khuôn khổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a>. Hơn nữa họ đòi là phải tái lập trật tự trước tiên rồi sau đó sẽ mở cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_K%E1%BB%B3" title="Nam Kỳ">Nam Kỳ</a>
về vấn đề thống nhất Nam Kỳ vào nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Điểm
gây nhiều khó khăn nhất là việc chính phủ Pháp đã đơn phương cho phép
thành lập <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Nam_K%E1%BB%B3" title="Cộng hòa tự trị Nam Kỳ">Nam Kỳ quốc</a> theo tinh thần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuy%C3%AAn_b%E1%BB%91_ng%C3%A0y_24_th%C3%A1ng_3_n%C4%83m_1945&action=edit&redlink=1" title="Tuyên bố ngày 24 tháng 3 năm 1945 (trang chưa được viết)">Tuyên bố ngày 24 tháng 3 năm 1945</a> của tướng De Gaulle, tách rời khu vực này khỏi những phong trào độc lập ở hai miền Bắc và Trung. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_5" title="27 tháng 5">27 tháng 5</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_quy%E1%BB%81n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Toàn quyền Đông Dương">Cao ủy Đông Dương</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georges_Thierry_d%27Argenlieu" title="Georges Thierry d'Argenlieu">Georges D'Argenlieu</a> tiếp tục thông qua việc thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_Nam_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Xứ Thượng Nam Đông Dương">Xứ Thượng Nam Đông Dương</a>, chia cắt Việt Nam thành nhiều mảnh.<sup class="reference" id="cite_ref-Ch.C6.B0.C6.A1ng3_174-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Ch.C6.B0.C6.A1ng3-174">[174]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Anarchy_175-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Anarchy-175">[175]</a></sup><br />
Việt Nam nhượng bộ về mọi mặt: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF" title="Kinh tế">kinh tế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_ch%C3%ADnh" title="Tài chính">tài chính</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Quân sự">quân sự</a> nhưng phái đoàn Việt Nam đòi Pháp ấn định thời hạn để thực hiện cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a> ở Nam Kỳ. Thấy Pháp chần chừ không trả lời dứt khoát, phái đoàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> bỏ bàn hội nghị ra về ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_9" title="13 tháng 9">13 tháng 9</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau_1946" title="Hội nghị Fontainebleau 1946">Hội nghị Fontainebleau</a> vì vậy tan vỡ.<br />
Tuy nhiên Hồ Chí Minh và Bộ trưởng Bộ Thuộc địa Pháp Marius Moutet
không chấp nhận thất bại. Trong khi Phạm Văn Đồng bỏ về nước, Hồ Chí
Minh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Minh_Gi%C3%A1m" title="Hoàng Minh Giám">Hoàng Minh Giám</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%A1ch_Mai" title="Dương Bạch Mai">Dương Bạch Mai</a> nán lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. Nhằm cứu vớt hòa bình lần cuối Hồ Chí Minh thảo một bản nghị ước vào chiều ngày 11 và trao cho Marius Moutet.<sup class="reference" id="cite_ref-176"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-176">[176]</a></sup> Ba ngày sau, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_9" title="14 tháng 9">14 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a>,
Marius Moutet hồi đáp với một bản nghị ước khác. Đạt được đồng thuận,
Hồ Chí Minh đã đến tư dinh của Marius Moutet lúc nửa đêm ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_9" title="14 tháng 9">14 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a> để ký văn bản này, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1m_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t_-_Ph%C3%A1p" title="Tạm ước Việt - Pháp">Tạm ước Việt - Pháp</a> (<i>Modus vivendi</i>).<sup class="reference" id="cite_ref-How_173-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-How-173">[173]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vietnam_France_modus_vivendi.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="351" data-file-width="511" height="206" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Vietnam_France_modus_vivendi.JPG/300px-Vietnam_France_modus_vivendi.JPG" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hồ Chí Minh và Marius Moutet bắt tay sau khi ký Tạm ước Việt - Pháp</div>
</div>
</div>
Trong bản Tạm ước này, hai bên Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và Pháp cùng
bảo đảm với nhau về quyền tự do của kiều dân, chế độ tài sản của hai
bên; thống nhất về các vấn đề như: hoạt động của các trường học Pháp, sử
dụng đồng bạc Đông Dương làm tiền tệ, thống nhất thuế quan và tái lập
cải thiện giao thông liên lạc của Liên bang Đông Dương, cũng như việc
thành lập ủy ban tạm thời giải quyết vấn đề ngoại giao của Việt Nam.
Chính phủ Việt Nam cam kết ưu tiên dùng người Pháp làm cố vấn hoặc
chuyên môn, và hai bên đã đồng ý chấm dứt mọi hành động xung đột, vũ lực
cũng như tuyên truyền chống đối nhau, phóng thích tù nhân chính trị,
bảo đảm không truy bức người của bên kia, và hợp tác để những kiều dân
hai bên không làm hại nhau. Tạm ước cam kết sẽ có một nhân vật do Việt
Nam chỉ định và Chính phủ Pháp công nhận được uỷ nhiệm cạnh thượng sứ để
xếp đặt cộng tác thi hành những điều thoả thuận này. Cuối cùng, Chính
phủ hai bên sẽ sớm tiếp tục đàm phán (chậm nhất là vào tháng 1 năm 1947)
để tìm cách ký kết những bản thoả thuận riêng nhằm dọn đường cho một
hiệp ước chung dứt khoát.<sup class="reference" id="cite_ref-177"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-177">[177]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-178"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-178">[178]</a></sup> Tạm ước này sẽ được thi hành bắt đầu từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_10" title="30 tháng 10">30 tháng 10</a>, 1946.<sup class="reference" id="cite_ref-How_173-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-How-173">[173]</a></sup><br />
Trong khi đó, ngày 6 tháng 8, Cao ủy Pháp đã tổ chức một hội nghị tại
Đà Lạt để nghiên cứu tình hình Liên bang Đông Dương trong Liên hiệp
Pháp với đại diện của Campuchia, Lào, Nam Kỳ và Nam Trung Bộ. Ngày 14
tháng 8, các bên tham gia Hội nghị khuyến nghị thành lập một Quốc hội
liên bang của các nhà nước.<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1946_87-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1946-87">[87]</a></sup>. Nhân dân Sài Gòn tổ chức bãi công để phản đối <sup class="reference" id="cite_ref-179"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-179">[179]</a></sup>.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a>,
trên báo Sự thật ngày 30 tháng 6 đưa ra chủ trương đoàn kết dân tộc: kẻ
thù trước mắt của dân tộc ta là thực dân phản động Pháp. Chúng đang uy
hiếp chủ quyền của ta tiến công ta, dùng chiến thuật chính trị: chia rẽ.
Chia rẽ dân tộc: đem người thiểu số chống người Kinh. Chia rẽ Nam Bắc:
phỉnh đồng bào Nam Bộ chống đồng bào Bắc Bộ. Chia rẽ giai cấp: làm cho
giàu nghèo chống chọi nhau, hằn ghét nhau. Chia rẽ tôn giáo: xui giáo
chống lương, xui lương chống giáo; gây nghi ngờ giữa lương và giáo. Chia
rẽ đảng phái: lập đảng Việt gian chống phe yêu nước, khuyến khích đảng
nọ chống đảng kia. Thống nhất quốc gia. Đoàn kết dân tộc. Chúng ta đề ra
khẩu hiệu "Trung, Nam, Bắc một nhà". Chúng ta lập mặt trận toàn dân
đoàn kết, không phân biệt chủng tộc, giai cấp, tôn giáo, xu hướng chính
trị. Chúng ta tham gia Hội liên hiệp quốc dân Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-180"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-180">[180]</a></sup>. Ý nghĩa của "đoàn kết dân tộc", theo Hồ Chí Minh là liên minh công nhân và nông dân với giai cấp tư sản và địa chủ.<br />
Việt Nam Dân chủ cộng hòa thông qua Hiến pháp đầu tiên khẳng định nền
độc lập ngày 8 tháng 11. Mặc dù vậy, ngày 20 tháng 2 năm 1947, Hồ Chí
Minh gửi thư - thông qua Lãnh sự Anh - đến Tổng thống Pháp kêu gọi hòa
bình. Ông viết "...chúng tôi muốn được thống nhất và độc lập trong Liên
hiệp Pháp; chúng tôi muốn, một nền hòa bình đích thực sẽ làm vinh danh
cho cả Pháp và Việt Nam".<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1947_181-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1947-181">[181]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="K.C3.AAu_g.E1.BB.8Di_s.E1.BB.B1_c.C3.B4ng_nh.E1.BA.ADn_v.C3.A0_.E1.BB.A7ng_h.E1.BB.99_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_c.C6.B0.E1.BB.9Dng_qu.E1.BB.91c">Kêu gọi sự công nhận và ủng hộ của các cường quốc</span></h4>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HoChiMinhTelegramToTruman1946.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="756" data-file-width="583" height="285" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/HoChiMinhTelegramToTruman1946.png/220px-HoChiMinhTelegramToTruman1946.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bức điện Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> gửi Tổng thống Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry S. Truman</a> kêu gọi sự ủng hộ của Mỹ nhưng không được đáp lại</div>
</div>
</div>
Ngoài ra, Chủ tịch Hồ Chí Minh còn gửi thư cho nhiều nguyên thủ quốc
gia trên thế giới kêu gọi công nhận nhà nước Việt Nam mới được thành lập
cũng như tranh thủ sự ủng hộ nhưng không nhận được hồi âm (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">Tổng thống Hoa Kỳ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry S. Truman</a><sup class="reference" id="cite_ref-182"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-182">[182]</a></sup>, lãnh tụ Liên Xô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Ph%C3%A1p" title="Tổng thống Pháp">Tổng thống Pháp</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A9on_Blum&action=edit&redlink=1" title="Léon Blum (trang chưa được viết)">Léon Blum</a>, bộ trưởng Thuộc địa Pháp Marius Moutet và Nghị viện Pháp,…).<br />
Ngay sau khi ký Hiệp định sơ bộ ngày 6/3/1946, Hồ Chí Minh được nội
các đồng ý đã gửi một phái đoàn ngoại giao đến Trùng Khánh để tái khẳng
định tình hữu nghị Việt - Trung và để thăm dò việc Tưởng Giới Thạch muốn
hai nước sẽ có quan hệ thế nào sau khi ký Hiệp ước Hoa-Pháp. Thứ trưởng
Ngoại giao <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%C3%AAm_K%E1%BA%BF_T%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Nghiêm Kế Tổ (trang chưa được viết)">Nghiêm Kế Tổ</a>,
một thành viên Việt Quốc có nhiều mối quan hệ ở Trung Quốc, làm trưởng
đoàn, 2 người còn lại là thành viên Việt Minh. Đêm trước khi 3 người
khởi hành, Hồ Chí Minh cử Cố vấn Vĩnh Thụy (Bảo Đại) đi cùng. Ban đầu cả
Nghiêm Kế Tổ và Bảo Đại đều phản đối ý tưởng này nhưng sau khi họp với
Nguyễn Tường Tam và Vũ Hồng Khanh họ thay đổi ý kiến. Theo David G.
Marr, Hồ Chí Minh muốn ngăn cản tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Leclerc</a>
lôi kéo Bảo Đại trong khi các nhà lãnh đạo Việt Quốc lại thấy Bảo Đại
có thể trở thành lãnh tụ của một chính phủ mới của phe Quốc gia được
Trung Quốc và Hoa Kỳ ủng hộ. Ngày 13/4/1946, đoàn công tác về đến Hà Nội
còn Bảo Đại vẫn ở lại Trùng Khánh rồi sang Hồng Kông sống lưu vong cho
đến khi những người Việt Quốc gia lưu vong khác đến gặp ông năm 1947.<sup class="reference" id="cite_ref-183"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-183">[183]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i_.C4.91.E1.BB.91i_l.E1.BA.ADp">Trấn áp các đảng phái đối lập</span></h3>
Sau cuộc đảo chính của Nhật ngày 9/3/1945, các tổ chức chính trị thân
Pháp ngừng hoạt động, lãnh đạo các tổ chức này tránh lộ diện công khai.
Các đảng phái khác tăng cường hoạt động nhờ sự tê liệt của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%9F_Li%C3%AAm_ph%C3%B3ng_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Sở Liêm phóng Đông Dương">Sở Liêm phóng Đông Dương</a>
do các viên chức Pháp bị cầm tù. Các đảng phái thân Nhật hoạt động công
khai, xuất bản báo chí, hội họp, thăm dò mức độ ủng hộ của Nhật. Các
đảng phái đứng về phe Đồng Minh tích cực hoạt động để chuẩn bị cho cuộc
đổ bộ của Đồng Minh vào Đông Dương đồng thời lên án các đảng phái thân
Nhật. Từ tháng 7/1945, bạo lực chính trị bắt đầu gia tăng nhưng lãnh đạo
các đảng phái và các trí thức thuộc các khuynh hướng khác nhau vẫn gặp
gỡ trao đổi thông tin và thảo luận về việc thành lập các liên minh chống
thực dân Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_89-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr-89">[89]</a></sup>
Theo Đảng Cộng sản Việt Nam, ngay sau khi giành được độc lập, chính phủ
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa phải đối mặt với các thế lực đế quốc, phản
động quốc tế đã cấu kết, bao vây, chống phá hòng thủ tiêu mọi thành quả
của cuộc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_8" title="Cách mạng tháng 8">Cách mạng tháng 8</a>,
nhằm khôi phục lại sự thống trị đối với Việt Nam, xoá bỏ nền độc lập mà
dân tộc Việt Nam vừa giành được. Các đảng phái dựa vào quân Tưởng, quân
Anh và Pháp liên tục tuyên truyền, gây rối chống phá chính phủ, buộc
chính phủ phải ban hành các sắc lệnh giải tán đồng thời trấn áp mạnh tay
với các phần tử, đảng phái muốn tiêu diệt, lật đổ chính quyền Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa.<sup class="reference" id="cite_ref-184"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-184">[184]</a></sup> Theo sử gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_G._Marr&action=edit&redlink=1" title="David G. Marr (trang chưa được viết)">David G. Marr</a>, đó là một thời kỳ đầy hận thù, phản bội và giết chóc. Cho tới tháng 8 năm 1946, các đảng phái đối lập, ngoại trừ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Công giáo tại Việt Nam">Giáo hội Công giáo</a>, đều bị phá vỡ, vô hiệu hóa, hoặc buộc phải lưu vong<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_89-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr-89">[89]</a></sup>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_.C4.90.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t">Trấn áp Đại Việt</span></h4>
Ngay sau khi thành lập, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Cách mạng Lâm thời</a> ban hành các sắc lệnh giải tán một số đảng phái<sup class="reference" id="cite_ref-saclenh8_185-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-saclenh8-185">[185]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-saclenh30_186-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-saclenh30-186">[186]</a></sup>, với lý do các đảng này "tư thông với ngoại quốc", làm "phương hại đến nền độc lập Việt Nam và nền kinh tế Việt Nam" (như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_x%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Việt Nam Quốc xã (trang chưa được viết)">Việt Nam Quốc xã</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân đảng">Đại Việt Quốc dân đảng</a>...)
nhằm kịp thời trừng trị "bọn phản cách mạng", "bảo vệ" chính quyền non
trẻ đồng thời "giáo dục ý thức về tinh thần cảnh giác" cho nhân dân.<sup class="reference" id="cite_ref-BuiLam_187-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-BuiLam-187">[187]</a></sup><br />
Trong tháng 9 và tháng 10 năm 1945, các tổ chức khác nhau của Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa và Việt Minh có thể đã thủ tiêu hoặc bắt giữ hàng
trăm đảng viên và những người có liên quan đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân Đảng">Đại Việt Quốc dân Đảng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Duy_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Duy dân Cách mệnh Đảng">Đại Việt Duy dân Cách mệnh Đảng</a> tại các tỉnh Ninh Bình, Tuyên Quang, Thái Bình, Phú Thọ, Hưng Yên ... <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%AD_Anh" title="Trương Tử Anh">Trương Tử Anh</a>
lẩn trốn sự truy nã của công an Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đồng thời
liên tục cảnh báo Việt Nam Quốc dân Đảng không được liên minh với Đảng
Cộng sản Đông Dương. Trong suốt năm 1946, công an tiếp tục truy lùng
thành viên các đảng Đại Việt. Theo David G. Marr, nhờ tuyên truyền có
hiệu quả nên Việt Minh làm dân chúng tin rằng đảng viên Đại Việt là
những tên tay sai cho phát xít Nhật dù trên thực tế trước ngày 9/3/1945
khi Nhật đảo chính Pháp chỉ có một số ít người Việt có quan hệ với người
Nhật, sau ngày 9/3/1945 tất cả các đảng phái ở Việt Nam kể cả Việt Minh
đều tiếp xúc với quân đội và nhân viên dân sự Nhật.<sup class="reference" id="cite_ref-188"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-188">[188]</a></sup> Sau khi Pháp tái chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1946" title="1946">1946</a> thì Trương Tử Anh đột ngột mất tích. Có nguồn cho là ông bị Việt Minh thủ tiêu.<sup class="reference" id="cite_ref-189"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-189">[189]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_nh.E1.BB.AFng_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_Trotskyist">Trấn áp những người Trotskyist</span></h4>
Ngay sau khi cấm Đại Việt Quốc dân Đảng hoạt động, Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa tố cáo những người Trotskyist (nhóm La Lutte và nhóm Liên minh
Cộng sản Quốc tế) là kẻ thù của mình. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đảng cộng sản Đông Dương">Đảng cộng sản Đông Dương</a>
và những người Trotskyist từ lâu đã chỉ trích nhau là tay sai đế quốc.
Tuy nhiên xung đột của hai nhóm này trước năm 1945 chỉ thể hiện bằng báo
chí, diễn thuyết, truyền đơn. Sau năm 1945, hai nhóm bất đồng quan điểm
về việc thực hiện cách mạng xã hội và cách đối phó với việc Đồng Minh
đổ bộ vào Nam Kỳ. Những người Trotskyist muốn thực hiện ngay lập tức một
cuộc cách mạng xã hội và vũ trang quần chúng chống lại lực lượng Đồng
Minh còn Đảng cộng sản Đông Dương muốn thực giải phóng dân tộc trước rồi
làm cách mạng xã hội đồng thời thỏa hiệp với Đồng Minh để giành độc lập
từng bước.<sup class="reference" id="cite_ref-marr1_190-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr1-190">[190]</a></sup><br />
Ngày 7 và 8 tháng 9 năm 1945, một số thành viên Trotskyist cùng tín đồ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_Gi%C3%A1o_H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Phật Giáo Hòa Hảo">Phật Giáo Hòa Hảo</a>
tham gia một cuộc tấn công đẫm máu nhưng bất thành nhằm vào các thành
viên Việt Minh ở Cần Thơ. Họ tổ chức một cuộc biểu tình của khoảng
20.000 tín đồ Phật Giáo Hòa Hảo với các khẩu hiệu "<i>Võ trang quần chúng chống thực dân Pháp. Tẩy uế các phần tử thúi nát trong ủy ban Hành chánh Nam bộ</i>". Việt Minh huy động <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_ni%C3%AAn_Ti%E1%BB%81n_phong" title="Thanh niên Tiền phong">Thanh niên Tiền phong</a> bắn vào đoàn biểu tình khiến nhiều người chết và bị thương.<sup class="reference" id="cite_ref-marr1_190-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr1-190">[190]</a></sup><br />
Ngay sau đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_B%E1%BA%A1ch_Mai" title="Dương Bạch Mai">Dương Bạch Mai</a> tống giam những người Trotskyist tại Sài Gòn. Binh lính Anh tìm thấy họ đêm 22/9/1945 và giao nộp cho người Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-marr1_190-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr1-190">[190]</a></sup>
Sau khi được thả, những người Trotskyist tổ chức tấn công quân Anh,
Pháp theo lời kêu gọi Nam Bộ kháng chiến của Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ
do Trần Văn Giàu đứng đầu. Trong một đợt tổng rút quân của lực lượng
kháng chiến Nam Bộ giữa tháng 10/1945, Đảng cộng sản Đông Dương đã truy
lùng, bắt giữ và hành quyết một cách có hệ thống khoảng 20 lãnh đạo phe
Trotskyist trong đó có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_H%C3%B9m" title="Phan Văn Hùm">Phan Văn Hùm</a>,
một lãnh đạo có uy tín của phe Trotskyist. Những thành viên Trotskyist
khác phải nương tựa Hòa Hảo và các đảng phái quốc gia khác ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_C%E1%BB%ADu_Long" title="Đồng bằng sông Cửu Long">Đồng bằng sông Cửu Long</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-marr1_190-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr1-190">[190]</a></sup><br />
Tại miền Bắc, các chính quyền địa phương được lệnh phát hiện, bắt giữ
và tống giam những người Trotskyist tuy Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa không ra văn bản nào cấm lực lượng này hoạt động. Đến năm 1946,
những người Trotskyist tại miền Bắc không còn là mối lo ngại đối với
chính quyền hoặc không còn người Trotskyist nào bị phát hiện. Trên báo
chí, từ Trotskyist vẫn tiếp tục xuất hiện là để cảnh cáo những nhân viên
nhà nước công khai phàn nàn đồng lương không đủ sống hay những người
dám đấu tranh để người lao động kiểm soát nhà máy, xí nghiệp.<sup class="reference" id="cite_ref-191"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-191">[191]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_Vi.E1.BB.87t_C.C3.A1ch">Trấn áp Việt Cách</span></h4>
Trong khi lãnh đạo các phe phái Việt Minh, Việt Quốc, Việt Cách tranh
cãi về các định nghĩa pháp lý, về việc bổ nhiệm các bộ trưởng và việc
đưa ra các tuyên bố chung để đi đến thành lập Chính phủ liên hiệp thì
các chủ bút, cán bộ chính trị, lực lượng vũ trang của các bên vẫn đấu
tranh với nhau gay gắt. Bộ Tuyên truyền của Chính phủ Cách mạng lâm thời
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gửi đến ban biên tập các tờ báo một bức thư
hư cấu chỉ trích Nguyễn Hải Thần không cử người tham gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_qu%C3%A2n_Nam_ti%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Đoàn quân Nam tiến (trang chưa được viết)">đoàn quân Nam tiến</a>
chi viện cho miền Nam đồng thời buộc tội ông thỏa thuận với quân Pháp.
Báo chí thường xuyên cáo buộc Việt Cách và Việt Quốc tống tiền dân
chúng. Công an Việt Nam Dân chủ Cộng hòa thường xuyên bắt giữ các thành
viên Việt Cách vì tội tống tiền, đặc biệt là đối với Hoa kiều. Các thành
viên Việt Minh và Việt Cách xé áp phích của nhau, đe dọa tính mạng và
phá các cuộc họp của đối thủ. Việt Minh khuyến khích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_Xu%C3%A2n_Lu%E1%BA%ADt" title="Bồ Xuân Luật">Bồ Xuân Luật</a>
rời bỏ Việt Cách lập ra tờ báo Đồng Minh xuất bản cho đến tháng 11 năm
1946. Mười ngày sau đó, tại Hà Nội, Bồ Xuân Luật bị phục kích nhưng may
mắn thoát chết.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_412_158-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_412-158">[158]</a></sup><br />
Các lãnh đạo Việt Cách không gặp khó khăn gì trong việc kiểm soát các
thị xã từ biên giới Trung Quốc đến đồng bằng sông Hồng cho đến khi quân
đội Trung Quốc rút về nước vào tháng 4/1946. Các viên chức nhà nước tại
những nơi đó phải đối mặt với việc trung thành với Việt Cách, trung lập
hay di tản khỏi thị xã. Việt Cách đôi khi phải xin phép chính phủ Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa để thực hiện một số hoạt động của họ.<sup class="reference" id="cite_ref-marr412_157-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-marr412-157">[157]</a></sup><br />
Bị Việt Quốc làm lu mờ và ngày càng mất đoàn kết, tháng 3/1946, Việt
Cách bị chia rẽ. Một số thành viên tập trung bảo vệ các thị xã phía Bắc
Hà Nội, những người khác gia nhập Việt Quốc, số còn lại lệ thuộc Việt
Minh. Việt Cách có thể đã tổ chức một số cuộc tấn công vào lính Pháp tại
Hải Phòng vào tháng 4/1946. Cuối tháng 4/1946, Pháp khai quật được 12
thi hài tại tầng hầm trụ sở cũ của Việt Cách tại Hà Nội trong đó có 2
công dân Pháp mất tích ngày 24/12/1945. Cuối tháng 5/1946, thành viên
Việt Cách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_%C4%90%E1%BA%AFc_Th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Hồ Đắc Thành (trang chưa được viết)">Hồ Đắc Thành</a> tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Li%C3%AAn_Vi%E1%BB%87t" title="Mặt trận Liên Việt">Mặt trận Liên Việt</a>.
Các thành viên Việt Cách ở Quảng Yên và Móng Cái đã rút qua Trung Quốc
vào giữa tháng 6/1946. Cuối tháng 10/1946, báo Đồng Minh của Bồ Xuân
Luật đưa tin về cuộc họp của một số chi bộ còn lại của Việt Cách và việc
một số thành viên Việt Cách tham gia kỳ họp thứ hai của quốc hội. Công
an thu được một số tài liệu của Việt Cách và triệu tập các thành viên
Việt Cách tới thẩm vấn. Từ đó trở đi một vài thành viên Việt Cách hợp
tác với Việt Minh để xây dựng một hình ảnh mặt trận quốc gia liên hiệp
giữa các đảng phái trong khi đó các thành viên khác bị tống giam hoặc
phải lưu vong.<sup class="reference" id="cite_ref-192"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-192">[192]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_Vi.E1.BB.87t_Qu.E1.BB.91c">Trấn áp Việt Quốc</span></h4>
Ngay sau khi Việt Minh giành chính quyền ngày 19/8/1945, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Khang&action=edit&redlink=1" title="Lê Khang (trang chưa được viết)">Lê Khang</a>
dẫn đầu một nhóm Việt Quốc rời Hà Nội đến Vĩnh Yên nằm trên tuyến đường
sắt Lào Cai - Hà Nội. Tại đây họ tổ chức một cuộc biểu tình của dân
chúng để thuyết phục lực lượng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3o_an_binh&action=edit&redlink=1" title="Bảo an binh (trang chưa được viết)">Bảo an binh</a>
địa phương tham gia. Ngày 29/8/1945, hàng ngàn người ủng hộ Việt Minh
thuộc 3 huyện lân cận tiếp cận căn cứ của Việt Quốc tại Vĩnh Yên kêu gọi
Việt Quốc tham gia một cuộc diễu hành xuyên qua thị trấn. Khi bị từ
chối, họ bắn thành viên Việt Quốc. Việt Quốc bắn trả khiến một số người
chết đồng thời bắt giữ khoảng 150 người. Những người bị bắt được thả sau
khi đã được tuyên truyền về Việt Quốc và thừa nhận mình bị lừa khi tham
gia biểu tình. Sau đó, Việt Minh và Việt Quốc tiếp tục thảo luận về
việc phóng thích những người còn bị Việt Quốc giam giữ, về việc tổ chức
đàm phán và những đề xuất liên quan đến việc thành lập chính quyền liên
hiệp ở địa phương. Trong khi hai bên thảo luận, Việt Minh cắt đứt nguồn
cung cấp lương thực cho thị xã Vĩnh Yên khiến cuộc sống ngày càng khó
khăn.<sup class="reference" id="cite_ref-193"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-193">[193]</a></sup><br />
Ngày 18/9/1945, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_V%C4%83n_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Hoàng Văn Đức">Hoàng Văn Đức</a>, một thành viên quan trọng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Dân chủ Việt Nam">Đảng Dân chủ Việt Nam</a> cùng đại diện chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>
từ Hà Nội đến Vĩnh Yên thương lượng. Cuộc thương lượng không thành
công, Lê Khang tấn công Phúc Yên nhưng thất bại. Các đơn vị quân đội
Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tấn công Vĩnh Yên nhưng không giành được thị
xã này. Sau đó hai bên ngừng bắn trong vài tháng. Việt Quốc không tranh
giành ảnh hưởng với Việt Minh ở vùng nông thôn ngoài việc chiếm giữ nông
trại Tam Lộng tại Vĩnh Yên. Đầu tháng 12/1945, Việt Minh tấn công Tam
Lộng nhưng bị đẩy lùi.<sup class="reference" id="cite_ref-194"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-194">[194]</a></sup><br />
Tháng 9/1945, Việt Quốc thỏa thuận bí mật với đại úy Nguyễn Duy Viên
theo đó đại đội lính khố đỏ của ông sẽ theo Việt Quốc. Tuy nhiên Việt
Quốc nghi ngờ đại úy Viên là điệp viên hai mang của Pháp và sẽ điều động
đơn vị của mình thủ tiêu đảng viên Việt Quốc ngay sau khi vượt biên
giới về Việt Nam. Đầu tháng 11, Viên đến Hà Giang gặp các thành viên
Việt Quốc tại đây. Những binh sĩ đào ngũ từ các đơn vị lính thuộc địa
cũng đổ về Hà Giang giúp Viên có được một đội quân khoảng 400 người.
Việt Quốc và Việt Minh tại Hà Giang mâu thuẫn nhau khiến Viên đến Hà Nội
yêu cầu chính phủ cử đại diện đến thuyết phục mọi người cùng chống
Pháp. Sau khi gặp Hồ Chí Minh, Viên trở về Hà Giang, cho quân bắt giữ
các đảng viên Việt Quốc tại đây và xử bắn một số người trên một ngọn đồi
gần thị xã. Tháng 4/1946, Việt Quốc cho người ám sát ông tại Hà Nội.<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_415-109">[109]</a></sup><br />
Tháng 5/1946, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_%C4%90%C4%83ng_Ninh" title="Trần Đăng Ninh">Trần Đăng Ninh</a>, phụ trách an ninh của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%A9nh_Y%C3%AAn" title="Vĩnh Yên">Vĩnh Yên</a>
với lý do thảo luận về công tác sửa chữa đê điều và bị Vũ Hồng Khanh
bắt. Ninh và 2 người khác trốn thoát. Việc bắt giữ này trở thành lý do
để đàn áp Việt Quốc. Vệ quốc quân bắt đầu tuần tra quanh nơi hoạt động
của Việt Quốc. Ngày 20/5/1946, trong một cuộc đụng độ gần Phú Thọ, Việt
Quốc bắt giữ và hành quyết một nhóm người ủng hộ Việt Minh, thả vài xác
chết xuống sông Hồng để cảnh cáo.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr423_195-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr423-195">[195]</a></sup><br />
Giữa tháng 5/1946, Bộ Nội vụ ra lệnh cho tất cả các cán bộ công chức
đang làm việc tại 7 thị xã ở các tỉnh phía Tây và Tây Bắc Hà Nội sơ tán
và tham gia vào các Ủy ban thay thế được thành lập ở các địa điểm mới.
Những người không thực hiện lệnh này không còn là người của chính phủ.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr423_195-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr423-195">[195]</a></sup><br />
Tháng 6/1946, khi quân đội Trung Quốc rút về Vân Nam, dân quân của
Việt Minh cô lập các thị xã do Việt Quốc kiểm soát. Ngày 18/6/1946, Vệ
quốc quân tấn công Phú Thọ và Việt Trì. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_qu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Quốc dân quân (trang chưa được viết)">Quốc dân quân</a>
của Việt Quốc ở Phú Thọ hết đạn sau 4 ngày và phải rút lui. Vũ Hồng
Khanh chỉ huy 350 lính phòng thủ Việt Trì trong 9 ngày rồi rút lui về
Yên Bái. Việt Quốc ở Vĩnh Yên do Đỗ Đình Đạo chỉ huy đàm phán với Việt
Minh và đạt được thỏa thuận ngừng bắn trong 2 tháng. Đỗ Đình Đạo đồng ý
sáp nhập lực lượng của ông vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Vệ quốc quân</a>
và thành lập Ủy ban Hành chính liên hiệp tại Vĩnh Yên. Lực lượng này
được chia nhỏ đưa về các tiểu đoàn Vệ quốc quân tại nhiều nơi. Đỗ Đình
Đạo được thuyên chuyển về Hà Nội. Trong suốt tháng 5 và tháng 6/1946,
Báo Việt Nam của Việt Quốc tại Hà Nội khẩn thiết kêu gọi Việt Minh ngừng
tấn công Việt Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr423_195-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr423-195">[195]</a></sup><br />
Cuối tháng 6 tại Hà Nội, các thành viên Việt Quốc họp để thảo luận về
việc có nên thừa nhận sự lãnh đạo của Việt Minh, rút lui về biên giới
hay tổ chức đảo chính lật đổ chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Trong
khi đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%AD_Anh" title="Trương Tử Anh">Trương Tử Anh</a>, đảng trưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân Đảng">Đại Việt Quốc dân Đảng</a>
là đồng minh của Việt Quốc, đang lên kế hoạch cho một cuộc đảo chính có
thể bắt đầu bằng việc tấn công lính Pháp để gây rối loạn. Người Pháp
lại có ý định diễu binh quanh hồ Hoàn Kiếm để kỷ niệm Quốc khánh Pháp
(14/7/1789) khiến lực lượng an ninh Việt Nam Dân chủ Cộng hòa lo ngại sự
kiện này có thể trở thành mục tiêu của các đảng phái đối lập với Việt
Minh. Võ Nguyên Giáp hỏi ý kiến của chỉ huy quân Pháp tại Bắc Kỳ, đại tá
Jean Crépin về thái độ của Pháp nếu Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tăng
cường trấn áp Việt Quốc và Việt Cách thì được ông này trả lời Pháp sẽ
không can thiệp vào công việc nội bộ của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a> (Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Đông Dương, khi đó rút vào hoạt động bí mật, chức danh công khai là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Hội trưởng (trang chưa được viết)">Hội trưởng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Hội nghiên cứu Chủ nghĩa Mác ở Đông Dương</a>)
được Nha Công an Trung ương báo cáo phát hiện được âm mưu của thực dân
Pháp câu kết với Việt Nam Quốc dân Đảng đang chuẩn bị đảo chính Chính
phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chỉ đạo phải tập trung trấn áp Việt Nam
Quốc dân Đảng, nhưng phải có đủ chứng cứ<sup class="reference" id="cite_ref-trantannghia_197-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-trantannghia-197">[197]</a></sup>.<br />
Sáng sớm ngày 12/7/1946, một tiểu đội công an do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_H%E1%BB%AFu_Qua&action=edit&redlink=1" title="Lê Hữu Qua (trang chưa được viết)">Lê Hữu Qua</a> chỉ huy<sup class="reference" id="cite_ref-lehuuqua_198-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-lehuuqua-198">[198]</a></sup>
bao vây khám xét trụ sở của đảng Đại Việt tại số 132 Duvigneau, do nghi
ngờ Đại Việt cấu kết với Pháp âm mưu tiến hành đảo chính lật đổ chính
phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đúng vào ngày quốc khánh Pháp 14/7/1946
khiến lính canh và các đảng viên Đại Việt không kịp phản ứng.<sup class="reference" id="cite_ref-phaply_199-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-phaply-199">[199]</a></sup>
Khi thực hiện cuộc bao vây khám xét này, lực lượng công an chưa có
chứng cứ cụ thể và chưa có lệnh của cấp trên nhưng vẫn tiến hành để các
thành viên Đại Việt không có thời gian rút vào bí mật và tẩu tán truyền
đơn, hiệu triệu lật đổ chính quyền. Tại trụ sở của Đại Việt, lực lượng
công an đã tìm thấy nhiều truyền đơn, hiệu triệu chưa kịp tẩu tán cùng
nhiều súng ống, lựu đạn.<sup class="reference" id="cite_ref-lehuuqua_198-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-lehuuqua-198">[198]</a></sup>
Công an cũng được cho là đã phát hiện một bản kế hoạch có chữ ký của
Trương Tử Anh, theo đó Đại Việt sẽ quăng lựu đạn vào lính Pháp gốc Phi
trong ngày diễu binh của quân đội Pháp, tiếp đó quân đội Đại Việt hoặc
quân đội Pháp sẽ bắt giữ những lãnh đạo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đảng Cộng sản Đông Dương">Đảng Cộng sản Đông Dương</a> và Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, cuối cùng Trương Tử Anh sẽ công bố thành lập chính phủ mới<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Gi%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Lê Giản (trang chưa được viết)">Lê Giản</a>, Giám đốc Nha Công an Bắc bộ, đưa tài liệu này cho Quyền chủ tịch nước Huỳnh Thúc Kháng. Ông này đọc rồi nói "<i>Tiêu diệt chúng! Quét sạch toàn bộ! Lũ phản bội! Đồ chó má!</i>".
Tuy nhiên, tài liệu này là một bản dự thảo do Trương Tử Anh viết tay
chỉ để sử dụng trong Đại Việt Quốc dân Đảng. Lê Giản không cung cấp được
bằng chứng về sự thông đồng của Pháp với Đại Việt Quốc dân Đảng trong
kế hoạch đảo chính ngày 14/7/1946 ngoài việc Sainteny tiếp tục muốn tổ
chức diễu binh vào ngày đó. Lê Giản tìm Võ Nguyên Giáp và được Giáp chỉ
thị tấn công tất cả các văn phòng của Việt Quốc ở Hà Nội và các tỉnh.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup><br />
Sau đó, lúc 7h sáng ngày 12/7/1946, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%B4ng_an_v%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Việt Nam Công an vụ (trang chưa được viết)">Việt Nam Công an vụ</a> <sup class="reference" id="cite_ref-trantannghia_197-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-trantannghia-197">[197]</a></sup> thực hiện phá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C3%A1n_ph%E1%BB%91_%C3%94n_Nh%C6%B0_H%E1%BA%A7u" title="Vụ án phố Ôn Như Hầu">vụ án phố Ôn Như Hầu</a>. Chỉ đạo trực tiếp lực lượng công an phá vụ án này là các ông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%AA_Gi%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Lê Giản (trang chưa được viết)">Lê Giản</a> (Giám đốc Nha Công an Bắc bộ), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_Tu%E1%BA%A5n_Th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Tuấn Thức (trang chưa được viết)">Nguyễn Tuấn Thức</a> (Giám đốc Công an Hà Nội) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_T%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Tạo (trang chưa được viết)">Nguyễn Tạo</a> (Trưởng nha Điệp báo Công an Trung ương).<sup class="reference" id="cite_ref-phaply_199-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-phaply-199">[199]</a></sup>
Lực lượng công an xung phong đã thực hiện khám xét các trụ sở Việt Nam
Quốc dân Đảng (7 căn nhà) tại Hà Nội, bắt tại chỗ nhiều thành viên của
Việt Nam Quốc dân Đảng cùng nhiều tang vật như truyền đơn, vũ khí, dụng
cụ tra tấn, đồng thời phát hiện nhiều xác chết tại đó... Hơn 100 người
bị bắt và một số người biến mất không dấu vết. Trong số các thành viên
của Quốc dân Đảng bị bắt có một đại biểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Vi%E1%BB%87t_Nam_kh%C3%B3a_I" title="Quốc hội Việt Nam khóa I">Quốc hội Việt Nam khóa I</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_K%C3%ADch_Nam" title="Phan Kích Nam">Phan Kích Nam</a>. Theo điều tra của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nha_c%C3%B4ng_an&action=edit&redlink=1" title="Nha công an (trang chưa được viết)">Nha công an</a>,
Việt Nam Quốc dân Đảng đang chuẩn bị những hành động khiêu khích rất
nghiêm trọng. Dự định các thành viên của Việt Nam Quốc dân Đảng sẽ phục
sẵn dọc đường quân Pháp diễu qua nhân ngày quốc khánh Pháp, bắn súng,
ném lựu đạn để tạo ra những chuyện rắc rối giữa Pháp và Chính phủ, gây
sự phá hoại hòa bình rồi tung truyền đơn hô hào lật đổ chính quyền và
sau đó đứng ra bắt tay với Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-vonguyengiap2_163-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vonguyengiap2-163">[163]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup><br />
Nhà nước sau đó thông báo sự việc với báo chí. Các cuộc tấn công được
gọi tắt là "Vụ án phố Ôn Như Hầu". Các báo của Việt Minh và các đảng
phái thân Việt Minh đều tường thuật vụ án này. Các báo đưa tin công an
đã phá tan âm mưu chống chính phủ, đã bắt những kẻ tiến hành những vụ
bắt cóc tống tiền, ám sát, bán nước, in truyền đơn chống chính phủ, làm
bạc giả ... Tuy nhiên Việt Quốc đã không bị kể tên trong một số bài báo.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup><br />
Theo David G. Marr, nếu thật sự Pháp muốn đảo chính (họ đã cân nhắc
và hoãn nhiều lần) thì không cần phải dựa vào Trương Tử Anh khơi ngòi,
càng không cho Anh thành lập chính phủ. Công an cố tình lập lờ giữa Đại
Việt Quốc Dân Đảng do Trương Tử Anh lãnh đạo và Việt Nam Quốc dân Đảng
do Nguyễn Tưởng Tam và Vũ Hồng Khanh lãnh đạo khi nhắm vào tòa soạn Báo
Việt Nam và các trụ sở khác của Việt Nam Quốc dân Đảng. Sau cuộc tấn
công, có người trong chính quyền đã cố gắng hạn chế những lời lên án
công khai Việt Quốc để tuyên truyền về Mặt trận Thống nhất. Việt Quốc
trên danh nghĩa vẫn nằm trong mặt trận. Ngoại trừ một vài đảng viên Việt
Quốc hợp tác với Việt Minh, mọi công dân Việt Nam Dân chủ Cộng hòa từ
đó trở đi đều sợ hãi khi bị cho là đảng viên Việt Quốc. Việt Quốc đồng
nghĩa với tội phản quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup><br />
Ngày 20/7/1946, Ủy ban Hành chính Bắc Bộ dù không nhắc đến Việt Quốc
đã thông báo đến các tỉnh rằng gần đây công an đã phát hiện được việc
tống tiền, bắt cóc và làm tiền giả. Tất cả đều phải bị điều tra và truy
tố. Ủy ban hướng dẫn các địa phương không để việc bắt bớ và giam giữ các
phần tử phản động biến thành khủng bố. Các Ủy ban Hành chính địa phương
giờ đã được chấp thuận cho việc bắt giữ các đảng viên Việt Quốc đã bị
phát hiện hay còn tình nghi, tuy nhiên họ không săn lùng và hành quyết
ngay lập tức. Trong những tháng sau đó, hàng ngàn người bị bắt, bị thẩm
vấn. Hàng trăm người bị tống giam, bị đưa đến các trại cải tạo; hàng
trăm người khác bị cách chức. Cán bộ phòng chính trị thuộc Sở Công an
các tỉnh bắt những kẻ tình nghi, thẩm vấn, bắt ký vào lời khai, sau đó
báo cáo lên chính quyền tỉnh là thả, xét xử hay biệt giam những người
này.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr424_196-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr424-196">[196]</a></sup>
Từ cuối tháng 7/1946 cho đến cuối năm 1946, phần lớn những người bị
công an giam giữ vì lý do chính trị đều bị xem là Việt Quốc. Công an
tiếp tục thẩm vấn các đảng viên Việt Quốc về vụ bắt cóc một số đảng viên
Đảng Cộng sản Đông Dương xảy ra vào cuối năm 1945.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr1947_200-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr1947-200">[200]</a></sup><br />
Cuối tháng 7/1946, Báo Việt Nam bị đình bản nhưng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tu%E1%BA%A7n_b%C3%A1o_Ch%C3%ADnh_Ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Tuần báo Chính Nghĩa (trang chưa được viết)">Tuần báo Chính Nghĩa</a>
vẫn tiếp tục xuất bản suốt 3 tháng sau. Báo Chính Nghĩa đăng một loạt
bài xã luận lên án chủ nghĩa cộng sản và chủ nghĩa đế quốc Xô Viết đồng
thời chỉ trích hệ thống Ủy ban Hành chính của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
và việc chính phủ không thể thành lập hệ thống tư pháp độc lập, chính
sách ngoại giao của Hồ Chí Minh cũng bị hoài nghi. Cuối tháng 10/1946,
các bài xã luận và tin tức trong nước bị loại bỏ. Tới đầu tháng 12, Tuần
báo Chính Nghĩa hoàn toàn bị vô hiệu hóa, không còn một tin tức hay bài
viết nào đáng phải kiểm duyệt nữa.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr426_201-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr426-201">[201]</a></sup><br />
Từ tháng 7/1946 đến tháng 11/1946, nhiều đại biểu quốc hội là đảng viên Việt Quốc bị bắt. Đại biểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_K%C3%ADch_Nam" title="Phan Kích Nam">Phan Kích Nam</a>, đảng viên Việt Quốc, bị bắt trong vụ án phố Ôn Như Hầu, bị buộc tội bắt cóc, tống tiền và bị tống giam ngay lập tức. Đại biểu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%E1%BB%85n_%C4%90%E1%BB%95ng_L%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Nguyễn Đổng Lâm (trang chưa được viết)">Nguyễn Đổng Lâm</a>
bị công an Hải Dương bắt và bị kiến nghị gửi đến trại biệt giam trong 2
năm với lý do "chính quyền địa phương sẽ gặp nhiều khó khăn nếu ông Lâm
còn tự do ngoài vòng pháp luật". Trường hợp của Lâm được báo cáo lên
Chủ tịch Ủy ban Thường vụ Quốc hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_T%E1%BB%91" title="Nguyễn Văn Tố">Nguyễn Văn Tố</a>.
Tố cùng Ủy ban Thường vụ Quốc hội ra lệnh thả Lâm. Ngày 21/8/1946,
Nguyễn Đổng Lâm được thả. Tại các địa phương khác, các đại biểu quốc hội
là đảng viên Việt Quốc cũng bị sách nhiễu hoặc bắt giữ. Đại biểu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%ACnh_Nh%C6%B0_T%E1%BA%A5u&action=edit&redlink=1" title="Trình Như Tấu (trang chưa được viết)">Trình Như Tấu</a>
gửi kháng nghị đến 5 cơ quan chính phủ khác nhau sau khi ông bị dân
quân bao vây nhà riêng để yêu cầu bồi thường một máy đánh chữ không có
thật và đe dọa dùng vũ lực nếu ông không tuân thủ. Trình Như Tấu yêu cầu
được bảo vệ với tư cách nghị sĩ nhưng không được hồi đáp. Tại kỳ họp
lần thứ 2 của Quốc hội vào cuối tháng 10/1946, chưa tới 12 người trong
số 50 đại biểu Quốc hội thuộc Quốc dân Đảng tham dự.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr427_202-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr427-202">[202]</a></sup><br />
Sau khi rút lui về Yên Bái, Vũ Hồng Khanh nhận ra rằng nguồn cung cấp
lương thực tại địa phương chỉ đủ nuôi sống lực lượng quân đội Việt Quốc
chứ không đủ cung cấp cho những người ủng hộ Việt Quốc từ đồng bằng
sông Hồng đến. Vệc tiếp tế từ Lào Cai gặp nhiều khó khăn vì Việt Minh đã
phá hủy đường sắt. Tới tháng 11, Lào Cai bị Vệ Quốc quân bao vây và
lương thực sắp hết. Vũ Hồng Khanh quyết định sơ tán sang Vân Nam và ra
lệnh hành quyết 2 giảng viên học viện quân sự vì cố gắng dẫn học viên
của họ quay trở lại đồng bằng. Tháng 10/1947, khi Pháp nhảy dù xuống Phú
Thọ, công an Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bị cáo buộc giết chết hơn 100 tù
nhân Việt Quốc trước nguy cơ họ có thể trốn thoát hoặc rơi vào tay
người Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-Marr1947_200-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Marr1947-200">[200]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.A5n_.C3.A1p_c.C3.A1c_.C4.91.E1.BA.A3ng_ph.C3.A1i_kh.C3.A1c">Trấn áp các đảng phái khác</span></h4>
Sự có mặt của quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a>
cho tới lúc đó đã đảm bảo sự tồn tại của Việt Nam Quốc dân Đảng và Việt
Nam Cách mệnh Đồng minh Hội. Hai đảng này không có một chương trình gắn
kết với nhau để tranh thủ dân chúng như Việt Minh. Những người lãnh đạo
Việt Nam Quốc dân Đảng và Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội thì còn xa
mới có được những phẩm chất có thể so sánh với Hồ Chí Minh, Võ Nguyễn
Giáp và những người có trách nhiệm khác của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>. Khi quân đội Tưởng Giới Thạch rút khỏi Việt Nam ngày 15/6/1946, hiểu theo cách này hay cách khác, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>
quyết định Việt Minh phải hoàn toàn một mình điều khiển bộ máy chính
quyền. Võ Nguyên Giáp hối hả hành động ngay với mục tiêu rải khắp: Việt
Nam Cách mệnh Đồng minh Hội được Trung Hoa Quốc dân Đảng ủng hộ, Việt
Nam Quốc dân Đảng (theo Cecil B. Currey tổ chức này mượn danh cách mạng
của Việt Nam Quốc dân Đảng năm 1930 do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C3%A1i_H%E1%BB%8Dc" title="Nguyễn Thái Học">Nguyễn Thái Học</a> sáng lập<sup class="reference" id="cite_ref-Currey_162-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Currey-162">[162]</a></sup>
còn theo David G. Marr Đảng Cộng sản Đông Dương đã ra sức tuyên truyền
Việt Nam Quốc dân Đảng phản bội lại sự nghiệp cách mạng của Nguyễn Thái
Học năm 1930 nhưng đến cuối năm 1945 nhiều người dân vẫn không tin vào
điều đó<sup class="reference" id="cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-David_G._Marr_1946_page_415-109">[109]</a></sup>),
nhóm quốc gia thân Nhật Đại Việt, những người Trotskyist, những người
quốc gia chống Pháp, nhóm Công giáo mang tên "chiến sĩ Công giáo". Võ
Nguyễn Giáp đã từng bước tìm cách loại bỏ dần các đảng phái này. Ngày
19/6/1946, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_C%E1%BB%A9u_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Báo Cứu Quốc (trang chưa được viết)">Báo Cứu Quốc</a> của Tổng bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> đăng xã luận kịch liệt chỉ trích "<i>bọn phản động phá hoại Hiệp định sơ bộ Pháp Việt mùng 6 tháng 3</i>".
Ngay sau đó Võ Nguyên Giáp bắt đầu chiến dịch truy quét các đảng phái
đối lập bằng lực lượng công an và quân đội do Việt Minh kiểm soát với sự
giúp đỡ của nhà cầm quyền Pháp. Ông cũng sử dụng các binh lính, sỹ quan
Nhật Bản tình nguyện ở lại Việt Nam và một số vũ khí do Pháp cung cấp
(ở Hòn Gai quân Pháp cung cấp cho Việt Minh những khẩu pháo để diệt một
số vị trí do quân Đại Việt chiếm giữ) trong chiến dịch này.<sup class="reference" id="cite_ref-Currey_162-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Currey-162">[162]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến</a> được thành lập nhằm tạo khối đại đoàn kết, hòa hợp dân tộc giữa các đảng phái, sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C3%A1n_ph%E1%BB%91_%C3%94n_Nh%C6%B0_H%E1%BA%A7u" title="Vụ án phố Ôn Như Hầu">Vụ án phố Ôn Như Hầu</a> đã mất đi ý nghĩa của nó.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C4.83ng_th.E1.BA.B3ng_d.E1.BA.ABn_.C4.91.E1.BA.BFn_b.C3.B9ng_n.E1.BB.95">Căng thẳng dẫn đến bùng nổ</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Trận Hà Nội 1946</a></i></div>
</dd></dl>
Xung đột quân sự đầu tiên nổ ra tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng" title="Hải Phòng">Hải Phòng</a>. Đầu tháng 11 năm 1946, quân Pháp chiếm trụ sở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_quan" title="Hải quan">hải quan</a>
tại cảng Hải Phòng. Quốc hội Việt Nam phản đối hành động này và khẳng
định chủ quyền của Việt Nam trong việc kiểm soát tất cả các vấn đề liên
quan đến xuất nhập khẩu. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_11" title="20 tháng 11">20 tháng 11</a>, hải quân Pháp bắt giữ một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BB%81n_bu%E1%BB%93m" title="Thuyền buồm">thuyền buồm</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> chở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C4%83ng" title="Xăng">xăng</a>
được cho là để giao cho Việt Minh. Trong khi tàu được kéo vào bờ, du
kích địa phương trên bờ đã bắn vào quân Pháp. Quân Pháp bắn trả và chiến
sự nhanh chóng lan ra toàn thành phố. Hai bên đạt được thỏa chuận ngừng
bắn, nhưng hai ngày sau, Tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_%C3%89tienne_Valluy" title="Jean Étienne Valluy">Jean-Étienne Valluy</a>, tổng chỉ huy quân đội Pháp ở Đông Dương, lệnh cho quân Pháp chiếm toàn quyền kiểm soát thành phố. Ngày 23 tháng 11, Đại tá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierre_Louis_D%C3%A8bes&action=edit&redlink=1" title="Pierre Louis Dèbes (trang chưa được viết)">Pierre Louis Dèbes</a>
gửi tối hậu thư yêu cầu người Việt ra khỏi khu phố Tàu của Hải Phòng và
hạ vũ khí. Khi không có phản hồi, Dèbes lệnh cho tàu chiến Pháp bắn phá
thành phố, trong một buổi chiều đã giết chết hơn 6.000 người dân<sup class="reference" id="cite_ref-inerventionandrevolution_203-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-inerventionandrevolution-203">[203]</a></sup> hoặc hơn 2.000 người theo một nguồn khác.<sup class="reference" id="cite_ref-thesmallerdragonstrikes_204-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-thesmallerdragonstrikes-204">[204]</a></sup>.
Sau đó, khoảng 2.000 lính Pháp tràn vào thành phố trong khi pháo tiếp
tục bắn phá vùng ngoại ô. Quân Pháp gặp phải hỏa lực mạnh của lực lượng
Việt Minh bảo vệ thành phố. Chiến sự kéo dài cho đến khi người lính Việt
Minh cuối cùng rút khỏi chiến trường vào ngày 28 tháng 11.<br />
Sau sự kiện Hải Phòng, kế hoạch phòng thủ Hà Nội bắt đầu được chuẩn
bị để chính phủ Việt Nam có thời gian sơ tán về các vùng núi lân cận.
Một số ít lực lượng chính phủ đóng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99_ph%E1%BB%A7" title="Bắc Bộ phủ">Bắc Bộ phủ</a>
và một doanh trại gần đó. Còn phần lớn lực lượng quân sự của Việt Nam
trong vùng đóng tại ngoại ô của thủ đô. Bù lại, trong nội thành có gần
10.000 du kích và tự vệ. Bao gồm những thanh niên đầy nhiệt tình ủng hộ
cách mạng, các lực lượng này được trang bị chủ yếu bằng vũ khí tự tạo.
Đối địch với họ là vài nghìn lính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_d%C6%B0%C6%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Lê dương Pháp">Lê dương Pháp</a>, chủ yếu đóng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_th%C3%A0nh_Th%C4%83ng_Long" title="Hoàng thành Thăng Long">Thành Hà Nội</a>, phần còn lại đóng xen kẽ tại 45 điểm trong thành phố như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A7_To%C3%A0n_quy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Phủ Toàn quyền (trang chưa được viết)">Phủ Toàn quyền</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ga_H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Ga Hà Nội">ga Hà Nội</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_b%C4%83ng_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Nhà băng Đông Dương (trang chưa được viết)">nhà băng Đông Dương</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_th%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BB%93n_Th%E1%BB%A7y&action=edit&redlink=1" title="Nhà thương Đồn Thủy (trang chưa được viết)">nhà thương Đồn Thủy</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7u_Long_Bi%C3%AAn" title="Cầu Long Biên">cầu Long Biên</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_Gia_L%C3%A2m" title="Sân bay Gia Lâm">sân bay Gia Lâm</a>.<br />
Các cơ quan của chính phủ Việt Nam bí mật chuyển dần ra các địa điểm
đã được chuẩn bị trước ở bên ngoài thành phố. Trong thành phố, quân dân
Hà Nội bắt đầu xây dựng các chiến lũy phòng thủ trên đường phố, quân
Pháp cũng củng cố các vị trí phòng thủ của mình. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_12" title="6 tháng 12">6 tháng 12</a>,
Hồ Chí Minh kêu gọi Pháp rút về các vị trí họ đã giữ từ trước ngày 20
tháng 11, nhưng ông không nhận được phản hồi. Trả lời phỏng vấn của nhà
báo Pháp vào hôm sau, Hồ Chủ tịch khẳng định rằng Chính phủ Việt Nam hy
vọng tránh được chiến tranh - cái sẽ gây đau khổ lớn cho cả hai nước. <i>"Nhưng nếu chúng tôi phải đối mặt với chiến tranh"</i>, ông nói, <i>"chúng tôi sẽ chiến đấu chứ không từ bỏ quyền tự do của mình"</i>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A9on_Brum&action=edit&redlink=1" title="Léon Brum (trang chưa được viết)">Léon Brum</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Ph%C3%A1p" title="Thủ tướng Pháp">thủ tướng</a>
mới của Pháp tuyên bố ý định giải quyết xung đột ở Đông Dương theo cách
sẽ trao lại độc lập cho Việt Nam. Ba ngày sau, Hồ Chí Minh đưa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sainteny" title="Sainteny">Sainteny</a>
một bức thông điệp gửi Brum với các gợi ý cụ thể về cách giải quyết
xung đột. Sainteny đánh điện bức thông điệp vào Sài Gòn, yêu cầu chuyển
tiếp tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>.<br />
Trong khi chính phủ Pháp đang do dự về yêu cầu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_quy%E1%BB%81n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Toàn quyền Đông Dương">Cao ủy Đông Dương</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georges_Thierry_d%27Argenlieu" title="Georges Thierry d'Argenlieu">Georges D'Argenlieu</a>
về việc tăng quân và lập tức hành động quân sự chống lại người Việt,
Valluy, người có chung quyết tâm với d'Argenlieu về việc giữ sự hiện
diện của Pháp tại Đông Dương, đã quyết định rằng cần phải khiêu khích Hà
Nội nhằm tạo xung đột và đưa Paris vào sự đã rồi. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a>, ông lệnh cho tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Morli%C3%A8re&action=edit&redlink=1" title="Morlière (trang chưa được viết)">Morlière</a> phá các chướng ngại vật mà Việt Minh dựng trong thành phố. Khi bức điện của Hồ Chí Minh gửi Brum vào đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a>,
Vallue viết thêm bình luận của mình, cảnh báo rằng sẽ nguy hiểm nếu trì
hoãn các hành động quân sự cho đến năm sau. Đến ngày 19, bức điện mới
đến Paris, khi đó đã quá muộn.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a>, quân Pháp với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_t%C4%83ng" title="Xe tăng">xe tăng</a> yểm trợ vào các đường phố Hà Nội để phá các công sự mà Việt Minh dựng trong những ngày trước đó, gây ra vụ thảm sát ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%91_H%C3%A0ng_B%C3%BAn&action=edit&redlink=1" title="Phố Hàng Bún (trang chưa được viết)">phố Hàng Bún</a>
(Hà Nội), rồi dàn quân ra chốt giữ từ cổng thành Hà Nội đến tận cầu
Long Biên và bao vây gây sức ép đồn Công an quận 2 của Hà Nội. Người
Việt không phản ứng. Hôm sau, Pháp ra một tối hậu thư đòi chấm dứt dựng
chướng ngại vật trên phố. Chiều hôm đó, Pháp ra tối hậu thư thứ hai
tuyên bố rằng từ ngày 20, quân Pháp sẽ tự mình đảm nhiệm việc trị an ở
Hà Nội. Đáp lại, tối hôm đó, các lực lượng Việt Minh bắt đầu chặn mọi
ngả đường từ ngoại ô vào thành phố. Sáng hôm sau (ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a>),
Pháp ra tối hậu thư thứ ba, đòi chính phủ Việt Nam đình chỉ mọi hoạt
động chuẩn bị chiến tranh, tước vũ khí của Tự vệ tại Hà Nội, và trao cho
quân đội Pháp việc duy trì an ninh trong thành phố.<br />
Đối với người Việt, tình hình không khác với sự kiện Hải Phòng hồi
tháng trước, khi Đại tá Dèbes cũng đã ra các lệnh tương tự trước khi bắn
phá thành phố. Sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_12" title="18 tháng 12">18 tháng 12</a>,
Hồ Chủ tịch ra lệnh chuẩn bị cho các cuộc tấn công quân Pháp vào hôm
sau. Đồng thời, sợ rằng bức điện gửi Thủ tướng Brum có thể chưa đến nơi,
ông gửi một bức điện thẳng tới Paris. Sáng 19, để thể hiện thiện chí và
cố gắng cứu vãn hòa bình, Hồ Chủ tịch viết một bức thư ngắn và cử cố
vấn ngoại giao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Minh_Gi%C3%A1m" title="Hoàng Minh Giám">Hoàng Minh Giám</a> tới gặp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_Sainteny" title="Jean Sainteny">Sainteny</a> để đàm phán "<i>tìm giải pháp để cải thiện bầu không khí hiện tại</i>".
Sau khi được tin Sainteny từ chối gặp Hoàng Minh Giám, Hồ Chủ tịch
triệu tập Hội nghị Thường vụ Trung ương Ðảng mở rộng tại làng Vạn Phúc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>, và tuyên bố rằng trong tình hình hiện tại, không thể nhân nhượng thêm được nữa. Hội nghị duyệt lại <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến">Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến</a></i> mà Hồ Chủ tịch đã viết, thông qua văn kiện "Toàn dân kháng chiến" do Tổng Bí thư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a> dự thảo. Thời điểm bắt đầu nổ súng được quyết định là 8 giờ tối cùng ngày. Chiến tranh Đông Dương bắt đầu.<br />
Leclerc, người tham gia Hiệp định sơ bộ 6 tháng Ba, cũng đã điều tra
sự cố dẫn đến xung đột tại miền Bắc Việt Nam và việc Việt Nam Dân chủ
Cộng hòa tuyên bố kháng chiến khiến các giải pháp chính trị thất bại.
Ngày 27 tháng Giêng năm 1947, tuyên bố của chính phủ Pháp về "<i>Chi
tiết các mục tiêu theo đuổi của Pháp ở Đông Dương" có nêu "để đạt được
càng sớm càng tốt với các đại diện đủ điều kiện của người An Nam một
thỏa thuận phù hợp với nguyện vọng chính đáng trong Liên hiệp Pháp (...)
trên cơ sở độc lập của đất nước cùng với việc duy trì lợi ích của Pháp
và sự hiện diện của (các) căn cứ chiến lược của lực lượng Pháp. Một hỗ
trợ lớn và ngay lập tức phải nhằm củng cố chính quyền của Nam Kỳ, nhưng
"phần nào đủ điều kiện" để không đóng cánh cửa đàm phán với Việt Minh.</i>" <sup class="reference" id="cite_ref-205"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-205">[205]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_tr.E1.BA.ADn">Thế trận</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c">Chiến lược</span></h3>
Chiến lược của cuộc kháng chiến do Việt Minh lãnh đạo được tóm lược trong tài liệu <i>Kháng chiến nhất định thắng lợi</i>, một tài liệu tuyên truyền của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Chinh" title="Trường Chinh">Trường Chinh</a>,
phát hành những ngày đầu kháng chiến. Tài liệu chia kháng chiến ra 3
giai đoạn: cầm cự, phòng ngự, phản công. Diễn biến chiến tranh về sau
đúng như vậy.<br />
<ul>
<li><b>Cầm cự</b>: bao gồm gian đoạn vừa đánh vừa đàm trước 19/12/1946 đến hết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Việt Bắc">Chiến dịch Việt Bắc</a>. Thời này có cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Nam Bộ kháng chiến">Nam Bộ Kháng Chiến</a>, cầm cự miền Nam, miền Trung, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định Sơ bộ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1m_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t_-_Ph%C3%A1p" title="Tạm ước Việt - Pháp">Tạm ước Việt - Pháp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Toàn quốc kháng chiến">Toàn quốc kháng chiến</a> ở các tỉnh, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Hà Nội 1946</a>, nỗ lực vãn hồi hòa bình, công cuộc di tản lên chiến khu. Cuối cùng là đánh bại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Việt Bắc">Chiến dịch Việt Bắc</a>.</li>
<li><b>Phòng ngự</b>: sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Việt Bắc">chiến dịch Việt Bắc</a> đến hết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch Biên giới">Chiến dịch Biên giới</a>. Có các chiến dịch lớn: <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Chiến dịch Đông Bắc (định hướng)">Chiến dịch Đông Bắc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Cao-B%E1%BA%AFc-L%E1%BA%A1ng" title="Chiến dịch Cao-Bắc-Lạng">Chiến dịch Cao-Bắc-Lạng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch Biên giới">Chiến dịch Biên giới</a>.</li>
<li><b>Phản công</b>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Chiến dịch Trần Hưng Đạo">Chiến dịch Trung Du</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%A0_Nam_Ninh" title="Chiến dịch Hà Nam Ninh">Chiến dịch Đồng Bằng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Chiến dịch Hoàng Hoa Thám">Chiến dịch Hoàng Hoa Thám</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_T%C3%A2y_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Tây Bắc">Chiến dịch Tây Bắc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%B2a_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Hòa Bình">Chiến dịch Hòa Bình</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_L%C3%A0o" title="Chiến dịch Thượng Lào">Chiến dịch Thượng Lào</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Navarre&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Navarre (trang chưa được viết)">Kế hoạch Navarre</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Chiến cục đông-xuân 1953-1954</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">Chiến dịch Điện Biên Phủ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Giơnevơ</a>, chấm dứt chiến tranh, lập lại hoà bình ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a> (21/7/1954).</li>
</ul>
Phương pháp tiến hành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> của quân đội nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> (lấy tên chính thức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> năm 1950) chỉ đơn giản là <i>"Toàn dân-toàn diện-trường kỳ kháng chiến"</i>,
gồm hai điều: đánh tiêu hao, phân tán lực lượng địch và từng bước xây
dựng lực lượng, giành thế chủ động để đẩy địch vào tình thế bị động đối
phó. Khi có đủ lực lượng sẽ tung đòn đánh lớn vào những vùng mà địa thế,
tương quan binh lực có lợi để giành những <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%AFng_l%E1%BB%A3i_chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Thắng lợi chiến lược">thắng lợi chiến lược</a>. Phương pháp này đã đi suốt lịch sử lớn mạnh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân Đội Nhân Dân Việt Nam</a>, và vẫn phát huy hiệu quả trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">kháng chiến chống Mỹ</a> sau đó. Tuy "đơn giản" nhưng cả Pháp và Mỹ đều không thể chống lại chiến lược <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_nh%C3%A2n_d%C3%A2n" title="Chiến tranh nhân dân">chiến tranh nhân dân</a> này, bởi như tướng De Castries đã trả lời trước Ủy ban Điều tra của Bộ Quốc phòng Pháp rằng: <i>"Người ta có thể đánh bại một quân đội, chứ không thể đánh bại được một dân tộc"</i><sup class="reference" id="cite_ref-206"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-206">[206]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.C5.A9_kh.C3.AD">Vũ khí</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Lunge_AT_Mine.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="800" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Lunge_AT_Mine.jpg/220px-Lunge_AT_Mine.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng chiến sĩ cầm Bom ba càng, vũ khí chống tăng cảm tử của Việt Nam</div>
</div>
</div>
Thoạt tiên, từ 1945, quân kháng chiến Việt Nam chỉ được võ trang bằng gậy tầm vông, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3_t%E1%BA%A5u" title="Mã tấu">mã tấu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dao_g%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Dao găm (trang chưa được viết)">dao găm</a>, cây phạng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1u_%C4%91%E1%BA%A1n" title="Lựu đạn">lựu đạn</a> nội hóa và một số rất ít <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Súng trường">súng trường</a> cũ thu được của Nhật hay thậm chí súng của Pháp từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Chiến tranh thế giới thứ nhất</a> sót lại (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%BAng_Mousqueton&action=edit&redlink=1" title="Súng Mousqueton (trang chưa được viết)">súng Mousqueton</a>), cùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_ng%E1%BA%AFn_%E1%BB%95_xoay" title="Súng ngắn ổ xoay">súng lục</a>
Rouleau do hãng St. Etienne bên Pháp chế tạo. Ngay cả với các đơn vị
chủ lực, trang bị đều thiếu thốn và không thống nhất, có gì dùng nấy. Vũ
khí chống tăng chuyên dụng rất ít, phần lớn là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bom_ba_c%C3%A0ng" title="Bom ba càng">bom ba càng</a>, một loại mìn chống tăng gắn trên cán gậy thu được của Nhật. Một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_%C4%91o%C3%A0n" title="Tiểu đoàn">tiểu đoàn</a> thường chỉ được trang bị tương đương với 1 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%99i" title="Đại đội">đại đội</a>
của Pháp, với 2 đại liên, 1-2 súng cối 60mm, tám trung liên, 140 đến
160 súng trường đủ các kiểu (Nhật, Nga, Pháp), một nửa số bộ đội còn lại
không có súng mà phải dùng những vũ khí thô sơ như nỏ, giáo mác và dao
kiếm...<br />
Vì nhu cầu cấp bách của cuộc kháng chiến nên ngay từ 1946, tại các
mật khu, quân kháng chiến Việt Nam đã cho thiết lập những xưởng vũ khí
thô sơ, sửa chữa hoặc chế tạo một ít bộ phận nhỏ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_ng%E1%BA%AFn_%E1%BB%95_xoay" title="Súng ngắn ổ xoay">súng lục</a> và súng trường, có khi cả loại trung - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_li%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Đại liên (trang chưa được viết)">đại liên</a>, đồng thời chế tạo lựu đạn nội hóa. Ngành quân khí Việt Nam trong giai đoạn này có sự đóng góp rất lớn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_%C4%90%E1%BA%A1i_Ngh%C4%A9a" title="Trần Đại Nghĩa">Trần Đại Nghĩa</a>,
một kỹ sư đang ở Pháp đã bỏ việc về nước để tham gia kháng chiến. Nhờ
những tài liệu mà ông mang về nước, quân kháng chiến Việt Nam đã có thể
tự chế tạo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o_kh%C3%B4ng_gi%E1%BA%ADt" title="Pháo không giật">pháo không giật</a> chống tăng từ năm 1947.<br />
Cho tới năm 1950, quân kháng chiến Việt Nam vẫn trong tình trạng thô sơ, họ áp dụng chiến thật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAu_th%E1%BB%95" title="Tiêu thổ">tiêu thổ kháng chiến</a>,
phá hết nhà cửa, phố xá ở thành thị; còn tại trôn quê thì tre vót nhọn
được cắm tua tủa khắp các bãi đất trống để ngăn cản Pháp nhảy dù. Ủy ban
Hành chính Kháng chiến các xã, quận góp tiền mua ít nhất là một khẩu
súng để tự vệ. Với thông cáo này, xã nào cũng đua nhau quyên góp tiền
trong dân chúng để gửi đi. Nhưng nguồn cung hầu như không có, nên du
kích mỗi xã chỉ có được một khẩu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%BAng_Mousqueton&action=edit&redlink=1" title="Súng Mousqueton (trang chưa được viết)">súng Mousqueton</a> đã rỉ sét với 5 viên đạn, mà có khi cả 5 viên đều bắn không nổ vì đạn đã để quá lâu.<br />
Ở ngoài mặt trận, gậy tầm vông vót nhọn và dao găm là vũ khí chính, mãi đến năm 1951 - 1952, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BA%ADy_t%E1%BA%A7m_v%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Gậy tầm vông (trang chưa được viết)">gậy tầm vông</a>
vẫn là một thứ vũ khí lợi hại trong tay Việt Minh, không một cuộc phục
kích ban đêm nào thành công mà không có một số binh sĩ Pháp chết vì bị
gậy tầm vông đâm xuyên, còn lựu đạn dùng để tấn kích đồn, ném qua lỗ
châu mai, hoặc vứt xuống hầm quân Pháp trú ẩn. Nhờ thu được chiến lợi
phẩm nên các cấp chỉ huy từ Đại đội trưởng trở lên mới có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_ng%E1%BA%AFn_%E1%BB%95_xoay" title="Súng ngắn ổ xoay">súng lục</a>
mang bên hông, còn ở hậu phương, những cán bộ được mang súng lục phải
là cao cấp, cấp tỉnh hoặc cấp khu. Chiến tranh khi đó mang một hình thức
thô sơ, vừa du kích, vừa cổ điển đối với phía Việt Minh.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 162px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Arromanches_%28R95%29_deck_view_off_Indochina_1954.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1883" data-file-width="1292" height="233" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/89/Arromanches_%28R95%29_deck_view_off_Indochina_1954.jpg/160px-Arromanches_%28R95%29_deck_view_off_Indochina_1954.jpg" width="160" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tàu sân bay Arromanches của Pháp tại Vịnh Bắc bộ</div>
</div>
</div>
Sau <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch biên giới">Chiến dịch biên giới</a>
năm 1950, biên giới Việt Nam - Trung Quốc được khai thông. Việt Nam bắt
đầu nhận được viện trợ vũ khí, quân trang, quân dụng từ Trung Quốc,
Liên Xô và các nước Xã hội chủ nghĩa khác. Từ 1953-1954, một phần được
Trung Quốc, Liên Xô viện trợ, phần khác nhờ tịch thu được vũ khí của
Pháp nên gậy tầm vông vót nhọn biến mất, mã tấu dao găm chỉ để dân quân
du kích địa phương dùng, còn bộ đội chính quy được võ trang đầy đủ. Tuy
vậy cho đến hết chiến tranh thì Quân đội Nhân dân Việt Nam vẫn đơn thuần
là bộ binh hạng nhẹ, chưa có các binh chủng hiện đại hơn như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_ti%E1%BB%87n_chi%E1%BA%BFn_%C4%91%E1%BA%A5u_b%E1%BB%8Dc_th%C3%A9p" title="Phương tiện chiến đấu bọc thép">xe thiết giáp</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_qu%C3%A2n" title="Không quân">không quân</a>,
đạn dược cho pháo binh cũng khá thiếu thốn (trong trận Điện Biên Phủ,
phải có Tổng tư lệnh phê duyệt thì pháo binh mới được bắn chi viện 5
viên đạn pháo 105mm trở lên). Đến năm 1954, Việt Minh đã bắt đầu có đội
xe vận tải dù số lượng còn ít (chiến dịch Điện Biên Phủ đã huy động được
628 xe vận tải, còn lại phải dùng dân công và xe đạp thồ).<sup class="reference" id="cite_ref-207"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-207">[207]</a></sup><br />
Về phía Pháp, có đầy đủ cơ giới: có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_s%C3%A2n_bay" title="Tàu sân bay">hàng không mẫu hạm</a>, tàu chiến, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_bay_n%C3%A9m_bom" title="Máy bay ném bom">máy bay ném bom</a>, có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_t%C4%83ng" title="Xe tăng">xe tăng</a> thiết giáp, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">đại bác</a> 105-155 ly do Hoa Kỳ viện trợ. Bộ binh trang bị đầy đủ các loại vũ khí như súng trường M-36, súng FM, súng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_li%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Trung liên (trang chưa được viết)">trung liên</a> Bar, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_li%C3%AAn_Thompson" title="Tiểu liên Thompson">tiểu liên Thompson</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_c%E1%BB%91i" title="Súng cối">súng cối</a>
60-120 ly, súng đại liên 12,7 ly, pháo liên thanh 20 ly v.v... Ngoài
3.600 tỷ Frăng chiến phí tự chi trả, Pháp còn được Hoa Kỳ viện trợ
khoảng 3 tỷ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USD" title="USD">USD</a>
vũ khí các loại (trong trận Điện Biên Phủ, Pháp có thể thả dù 4.500
lính trong vòng 2 ngày, bắn 110 ngàn viên đạn pháo 105mm trở lên và ném
trên 5.000 tấn bom). Nhờ cơ giới và vũ khí tối tân, dồi dào hơn, nên
trong giai đoạn 1946-1950, trên khắp các chiến trường từ Nam chí Bắc,
Pháp nắm thế chủ động, còn Việt Minh vẫn áp dụng chiến thuật du kích,
chưa thể tiến tới chỗ <i>"dùng nông thôn bao vây thành thị"</i>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1946-1949">Giai đoạn 1946-1949</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_chi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A1i_c.C3.A1c_.C4.91.C3.B4_th.E1.BB.8B_ph.C3.ADa_B.E1.BA.AFc">Cuộc chiến tại các đô thị phía Bắc</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Toàn quốc kháng chiến">Toàn quốc kháng chiến</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Trận Hà Nội 1946</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:T%C6%B0%E1%BB%A3ng_Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2816" data-file-width="2112" height="200" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/98/T%C6%B0%E1%BB%A3ng_Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946.jpg/150px-T%C6%B0%E1%BB%A3ng_Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946.jpg" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tượng đài kỷ niệm Trận Hà Nội mùa đông 1946-1947</div>
</div>
</div>
Tại Hà Nội, đúng 20 giờ ngày 19 tháng 12 năm 1946, công nhân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_m%C3%A1y_%C4%91i%E1%BB%87n_Y%C3%AAn_Ph%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Nhà máy điện Yên Phụ (trang chưa được viết)">Nhà máy điện Yên Phụ</a> phá máy, 20 giờ 3 phút, đèn điện trong thành phố vụt tắt, ít phút sau, pháo binh Việt Nam từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1o_%C4%91%C3%A0i_L%C3%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Pháo đài Láng (trang chưa được viết)">pháo đài Láng</a> bắn dồn dập vào Thành. Sau đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%9Di_k%C3%AAu_g%E1%BB%8Di_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến">Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến</a> của Chủ tịch Hồ Chí Minh được phát trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Ti%E1%BA%BFng_n%C3%B3i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đài Tiếng nói Việt Nam">Đài Tiếng nói Việt Nam</a>, đăng trên báo Cứu quốc và các báo Hà Nội, với lời thề quyết tử: <i>"Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ!"</i>.<br />
Hưởng ứng Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến, các lực lượng vũ trang
của chính quyền Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã nổ súng chống Pháp tại
nhiều khu vực thành thị trên cả nước: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Nam Định">Nam Ðịnh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%99_5A" title="Quốc lộ 5A">đường số 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vinh" title="Vinh">Vinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a>,
Đà Nẵng... hoàn thành nhiệm vụ bao vây kìm chân và tiêu diệt quân Pháp,
tạo thời gian cần thiết để quân chủ lực tản về các căn cứ ở nông thôn
và để các cơ quan, công xưởng di chuyển lên vùng chiến khu.<br />
Chiến sự ác liệt nhất diễn ra tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Hà Nội</a>.
Tại đây, quân Pháp phải chiến đấu giành giật từng con phố và phải chịu
thương vong lớn, khoảng 100 lính Pháp được coi là bị giết, 45 công dân
Châu Âu thiệt mạng, 200 người mất tích<sup class="reference" id="cite_ref-208"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-208">[208]</a></sup>
Trong một hoàn cảnh chiến đấu vô cùng khó khăn và chênh lệch về vũ khí,
sau 57 ngày đêm chiến đấu ngoan cường trong lòng thành phố, đến đêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_2" title="17 tháng 2">17 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">1947</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%91o%C3%A0n_Th%E1%BB%A7_%C4%90%C3%B4" title="Trung đoàn Thủ Đô">Trung đoàn Thủ Đô</a> mới rút ra khỏi nội thành.<sup class="reference" id="cite_ref-209"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-209">[209]</a></sup> Đa số nhân dân Hà Nội và vùng ven cũng đã bỏ thành phố vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Hồng</a> tản cư lên phía Bắc, tạo thế "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAu_th%E1%BB%95" title="Tiêu thổ">vườn không nhà trống</a>".<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_n.E1.BB.97_l.E1.BB.B1c_ngo.E1.BA.A1i_giao">Các nỗ lực ngoại giao</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_%C4%91i%E1%BB%87p_t%E1%BB%AB_Paul_Mus&action=edit&redlink=1" title="Thông điệp từ Paul Mus (trang chưa được viết)">Thông điệp từ Paul Mus</a></i></div>
</dd></dl>
Hồ Chí Minh vẫn chưa bỏ cuộc trong việc tìm kiếm một giải pháp hòa
bình. Ngay ngày đầu tiên của cuộc chiến, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa rải
truyền đơn trên đường phố Hà Nội thông báo với "nhân dân Pháp" rằng
chính phủ Việt Nam sẵn lòng tồn tại hòa bình trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a>, rằng chiến tranh nổ ra là do <i>"bọn thực dân phản cách mạng tìm cách chia rẽ và gây chiến"</i>,
rằng chỉ cần Pháp công nhận độc lập và thống nhất của Việt Nam thì thái
độ hợp tác và hiểu biết lẫn nhau giữa hai dân tộc sẽ được lập tức khôi
phục. Ngày hôm sau, đài Việt Minh bắt đầu định kì phát các lời kêu gọi
tái đàm phán. Ngày 23 tháng 12, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết thư cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marius_Moutet" title="Marius Moutet">Marius Moutet</a>, Bộ trưởng Bộ các lãnh thổ thuộc địa, và tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henri_Leclerc&action=edit&redlink=1" title="Henri Leclerc (trang chưa được viết)">Henri Leclerc</a>,
đề nghị một cuộc họp giữa đại diện cả hai bên. Một vài ngày sau, ông
chính thức đề nghị ngừng bắn và tổ chức một cuộc hội nghị hòa bình mới
tại Paris trong khuôn khổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_%281946%29" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt (1946)">Hiệp định sơ bộ</a> hồi tháng 3.<br />
Nhà Xã hội chủ nghĩa Marius Moutet đã được gửi đến tìm hiểu về triển
vọng chính trị, và trở về với kết luận rằng chỉ có một giải pháp quân sự
đã được hứa hẹn. Như Đô đốc d'Argenlieu, Moutet tin rằng có thể sẽ
không có cuộc đàm phán với Hồ Chí Minh. Ông đã viết về "<i>vỡ mộng tàn nhẫn của thỏa thuận mà không thể được đưa vào hiệu lực</i>...", và tuyên bố rằng: "<i>Chúng
tôi không còn có thể nói về một thỏa thuận tự do giữa Pháp và Việt
Nam... Trước bất kỳ cuộc đàm phán ngày hôm nay, cần thiết phải có một
quyết định quân sự</i>". Trước áp lực của các đảng phái cánh tả Pháp như
Đảng Cộng sản Pháp và Đảng Xã hội Pháp, Thủ tướng Ramadier - một đại
biểu xã hội chủ nghĩa, thông báo rằng chính phủ của ông ủng hộ nền độc
lập và thống nhất cho Việt Nam: "<i>Độc lập trong Liên hiệp Pháp [và] liên minh của ba nước An Nam, nếu người dân An Nam mong muốn nó</i>" và Pháp sẵn sàng đàm phán một cuộc hòa giải với những đại diện chân chính ở Việt Nam<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceC_210-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceC-210">[210]</a></sup>.<br />
Trong tháng hai, năm 1947, người Pháp đưa các điều kiện để Hồ Chí
Minh đầu hàng vô điều kiện. Hồ thẳng thừng bác bỏ những, yêu cầu người
đại diện Pháp, "<i>Nếu bạn ở vị trí của tôi, bạn sẽ chấp nhận họ chăng?... Trong Liên hiệp Pháp không có chỗ cho những kẻ hèn nhát</i>". Tháng 3 năm 1947, Hồ Chí Minh kêu gọi một lần nữa để chính phủ Pháp và người Pháp: "<i>Một
lần nữa, chúng tôi tuyên bố long trọng rằng nhân dân Việt Nam mong muốn
chỉ thống nhất và độc lập trong Liên hiệp Pháp, và chúng tôi cam kết
bảo đảm quyền lợi kinh tế và văn hóa Pháp..</i>".<br />
Ngày 19 tháng 4 năm 1947, Hồ Chí Minh gửi thông điệp đến Chính phủ Pháp, đề nghị nối lại đàm phán trên cơ sở "<i>hai nước anh em trong Liên hiệp Pháp, một liên hiệp của những người tự do, hiểu biết và yêu thương nhau</i>". Trong khi đó, Thủ tướng Ramadier tuyên bố trong tháng 3 năm 1947, rằng: "<i>Chúng
ta phải bảo vệ cuộc sống và tài sản của người Pháp, của người nước
ngoài, bạn bè ở Đông Dương của chúng ta có niềm tin vào tự do Pháp</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-211"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-211">[211]</a></sup><br />
Nhưng tất cả đều không đem lại kết quả gì, người Pháp muốn có phản ứng quân sự mạnh trước khi tính đến chuyện đàm phán. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Emile_Bollaert&action=edit&redlink=1" title="Emile Bollaert (trang chưa được viết)">Emile Bollaert</a>, Cao ủy Pháp mới được bổ nhiệm từ tháng 3 năm 1947, được tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Leclerc</a> khuyên "đàm phán bằng mọi giá". Những người thân cận ông như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierre_Messmer&action=edit&redlink=1" title="Pierre Messmer (trang chưa được viết)">Pierre Messmer</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Paul_Mus&action=edit&redlink=1" title="Paul Mus (trang chưa được viết)">Paul Mus</a>
cũng thiên về chiều hướng đối thoại. Nhưng đã có hơn 1.000 binh sĩ Pháp
chết hoặc mất tích, và cộng đồng người Pháp ở Đông Dương phản đối kịch
liệt việc thương lượng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> - Nhà nước mà họ chỉ gọi bằng cái tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>, tổ chức nắm đa số trong chính phủ.<br />
Ngày 23 tháng 4, qua Bộ trưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Bộ Ngoại giao (Việt Nam)">Bộ ngoại giao Việt Nam</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Minh_Gi%C3%A1m" title="Hoàng Minh Giám">Hoàng Minh Giám</a>,
Hồ Chủ tịch lại gửi thông điệp tới Bollaert đề nghị ngừng bắn lập tức
và đàm phán. Tự tin vào ưu thế quân sự, Bollaert đáp lại bằng một loạt
các điều kiện đòi quân đội Việt Nam hạ vũ khí trước khi khôi phục hòa
bình. Hồ Chí Minh từ chối thẳng các yêu cầu này khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Paul_Mus&action=edit&redlink=1" title="Paul Mus (trang chưa được viết)">Paul Mus</a> đến chiến khu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Việt Bắc">Việt Bắc</a> gặp ông để truyền đạt <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_%C4%91i%E1%BB%87p_t%E1%BB%AB_Paul_Mus&action=edit&redlink=1" title="Thông điệp từ Paul Mus (trang chưa được viết)">thông điệp</a> trên.<br />
Theo tài liệu của Mỹ, rất sớm trong chiến tranh, Pháp đã tăng nỗi ám
ảnh về âm mưu của Cộng Sản Việt Nam. D'Argenlieu đô đốc ở Sài Gòn kêu
gọi một chính sách quốc tế phối hợp để các cường quốc phương Tây chống
lại sự mở rộng của chủ nghĩa cộng sản ở châu Á, bắt đầu với Việt Nam.
Trong Quốc hội thảo luận vào tháng 3 năm 1947, một đại biểu cánh hữu cáo
buộc rằng bạo lực tại Việt Nam đã được chỉ đạo từ Moskva: "<i>Chủ nghĩa dân tộc ở Đông Dương là một phương tiện, cuối cùng là chủ nghĩa đế quốc Liên Xô</i>."<br />
Cả chính phủ lẫn người dân Pháp chú ý tuyên bố tháng 1 năm 1947 của tướng Leclerc: "<i>Chống chủ nghĩa cộng sản sẽ là một công cụ vô dụng chừng nào vấn đề của chủ nghĩa dân tộc còn chưa được giải quyết</i>."
Về phần mình, Hồ Chí Minh đã ban hành kháng cáo lặp đi lặp lại để Pháp
ngưng chiến và công nhận nền độc lập của Việt Nam, thậm chí đề xuất "<i>Khi
Pháp công nhận sự độc lập và thống nhất của Việt Nam, chúng tôi sẽ lui
về làng của chúng tôi, vì chúng tôi không tham vọng quyền lực, danh dự</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-212"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-212">[212]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_t.E1.BA.A1i_L.C3.A0o_v.C3.A0_Campuchia">Diễn biến tại Lào và Campuchia</span></h4>
Tại Lào, sau khi thất thủ năm 1946, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o_Issara" title="Lào Issara">Lào Issara</a> tan vỡ năm 1949. Các các lực lượng kháng chiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> thân Việt Nam thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_L%C3%A0o_Issara&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận Lào Issara (trang chưa được viết)">Mặt trận Lào Issara</a>. Tháng 1 năm 1949, lực lượng kháng chiến lập các chiến khu ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Thượng Lào (trang chưa được viết)">Thượng Lào</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Đông Bắc Lào (trang chưa được viết)">Đông Bắc Lào</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A2y_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Tây Lào (trang chưa được viết)">Tây Lào</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_to%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Đại hội toàn quốc kháng chiến Lào (trang chưa được viết)">Đại hội toàn quốc kháng chiến Lào</a> nhóm họp tháng 8 năm 1950 thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ kháng chiến Lào (trang chưa được viết)">chính phủ</a> do Hoàng thân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Souphanouvong" title="Souphanouvong">Souphanouvong</a> đứng đầu. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ kháng chiến Lào (trang chưa được viết)">Chính phủ Souphanouvong</a> tiếp tục trở thành Đồng minh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> kế tục <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_L%C3%A0o_t%E1%BB%B1_do&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Lâm thời Lào tự do (trang chưa được viết)">Chính phủ Lâm thời Lào tự do</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_tr.E1.BA.ADn_nh.E1.BB.AFng_n.C4.83m_1947-1949">Thế trận những năm 1947-1949</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc_1947" title="Chiến dịch Việt Bắc 1947">Chiến dịch Việt Bắc 1947</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HD-SN-99-02042.JPEG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3000" data-file-width="2989" height="201" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/HD-SN-99-02042.JPEG/200px-HD-SN-99-02042.JPEG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân Pháp bắt giữ một người tình nghi là đối phương</div>
</div>
</div>
Mùa hè năm 1947, lực lượng chủ lực của quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng
hòa có khoảng 60.000 người, chưa kể tự vệ và du kích địa phương. Vũ khí
thiếu, chủ yếu là do tự tạo và lấy được của Pháp. Yếu về hỏa lực nhưng
cơ động và có hỗ trợ lớn của nhân dân, các tiểu đoàn Việt Nam ngày càng
có khả năng tránh các trận càn của Pháp và tấn công đối phương lại những
nơi mình lựa chọn. Quân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_l%E1%BB%B1c&action=edit&redlink=1" title="Chủ lực (trang chưa được viết)">chủ lực</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_quy&action=edit&redlink=1" title="Chính quy (trang chưa được viết)">chính quy</a>
của Việt Nam tổ chức như quân đội phương Tây, nhưng thừa kế nhiều kinh
nghiệm chiến tranh cổ truyền của Việt Nam. Quân đội và Chính quyền Việt
Nam Dân chủ Cộng hòa tổ chức lực lượng dân quân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_k%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Du kích (trang chưa được viết)">du kích</a> là những chiến sĩ bán quân sự, nửa bí mật nửa công khai, sống tại nhà, vừa làm ruộng vừa chiến đấu trong lòng địch.<br />
Hoàn thành việc đánh rộng ra vùng đồng bằng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> quyết định tiến công lên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Việt Bắc">Việt Bắc</a> để sớm kết thúc chiến tranh. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_10" title="7 tháng 10">7 tháng 10</a> năm 1947, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_L%C3%A9a&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Léa (trang chưa được viết)">cuộc hành quân Léa</a>
tấn công vào chiến khu Việt Bắc bắt đầu. Quân Pháp tiến nhanh nhưng đã
không định vị được những nơi đóng các cơ quan đầu não của đối phương. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Lực lượng vũ trang của Việt Nam Dân chủ Cộng</a>
hòa nhanh chóng được phân tán, sử dụng du kích vận động chiến, bất thần
phục kích, đánh tiêu hao quân Pháp ở những khu vực hiểm yếu. Pháp không
đạt được mục đích tiêu diệt căn cứ Việt Bắc, nhưng cũng đã cắt được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_l%E1%BB%99_4" title="Quốc lộ 4">đường số 4</a> và kiểm soát <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_Trung&action=edit&redlink=1" title="Biên giới Việt Trung (trang chưa được viết)">biên giới Việt Trung</a>, cô lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> với thế giới bên ngoài.<br />
Cuộc chiến tranh du kích tại đồng bằng gây khó khăn lớn cho Pháp. Ở mọi nơi, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">bộ đội Việt Nam</a> vẫn tự do đi lại, tuyển quân, thu thuế. Có những <i>hội tề</i> (chính quyền làng xã trong vùng Pháp kiểm soát) được lập ra để che mắt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> nhưng hành động theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>. Dân chúng gánh thóc gạo từ vùng do Pháp chiếm đóng đi đóng thuế cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>. Các đội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_k%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Du kích (trang chưa được viết)">du kích</a> được thành lập khắp các vùng bị chiếm quấy rối quân Pháp, Pháp phải để phần lớn quân chủ lực giữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng Bắc Bộ</a>.
Mặc dù là vùng do Pháp kiểm soát, nhưng thực chất đồng bằng màu mỡ đông
dân đó vẫn là nguồn cung cấp nhân lực, hàng hóa và lương thực lớn nhất
cho Việt Nam.<br />
Thắng lợi duy nhất của Pháp trong mùa hè này là về chính trị, khi tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_B%C3%ACnh" title="Nguyễn Bình">Nguyễn Bình</a>
- Tổng chỉ huy quân đội Việt Nam tại Nam Bộ ra sách lược: Tổ chức lại
lực lượng vũ trang các giáo phái để biên chế chính quy thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Vệ quốc đoàn</a>. Trong năm 1947, sau những xung đột quân sự với Việt Minh và nhất là sau khi giáo chủ Hòa Hảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_Ph%C3%BA_S%E1%BB%95" title="Huỳnh Phú Sổ">Huỳnh Phú Sổ</a> mất tích (Hòa Hảo cho rằng Việt Minh thủ tiêu Huỳnh Phú Sổ) cả hai giáo phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_Gi%C3%A1o_H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Phật Giáo Hòa Hảo">Hòa Hảo</a> đều chấm dứt hợp tác với Việt Minh để tạm thời hợp tác với Pháp chống Việt Minh. Năm 1948, một phần lực lượng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bình Xuyên">Bình Xuyên</a> cũng hợp tác với Pháp chống lại Việt Minh.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A1p_sa_l.E1.BA.A7y">Pháp sa lầy</span></h4>
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Việt Bắc">chiến dịch Léa</a>,
xung đột lặng xuống. Thiếu phương tiện để tiếp tục các chiến dịch tấn
công, quân Pháp chỉ giới hạn trong các hoạt động vừa phải ở đồng bằng.
Nhưng cũng tại đồng bằng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">lực lượng vũ trang Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> được phân tán thành các <i>đại đội độc lập, tiểu đoàn tập trung</i>, tổ chức thêm các đội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_k%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Du kích (trang chưa được viết)">du kích</a> hoạt động bán công khai, sống tại nhà, vừa làm ruộng vừa chiến đấu, thực hiện các hoạt động quấy rối quân Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-213"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-213">[213]</a></sup> Các cán bộ của chính quyền và mặt trận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a>
vẫn đi lại tuyển quân, thu thuế trong vùng Pháp kiểm soát. Những vùng
này vẫn tiếp tục là nơi cung cấp một số loại nhu yếu phẩm như thuốc men,
lương thực, vải vóc... cho Việt Nam. Tại các chiến khu, chính quyền
Việt Nam củng cố căn cứ, tổ chức tự sản xuất lương thực và vũ khí để có
thể kháng chiến lâu dài.<br />
Lực lượng vũ trang và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_k%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Du kích (trang chưa được viết)">du kích</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng sông Hồng</a> tổ chức các trận chiến quấy rối quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Cuối chiến tranh, quân địa phương và du kích cầm giữ phần lớn quân Pháp trong vùng đồng bằng. Mỗi chuyến hàng của Pháp từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng" title="Hải Phòng">Hải Phòng</a> về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> phải tụ thành đoàn lớn, nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_t%C4%83ng" title="Xe tăng">xe tăng</a> và lính bảo vệ mới đi thoát. Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_giao_th%C3%B4ng" title="Đường giao thông">đường bộ</a> bị đào bới ngăn cản xe cơ giới, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_ray" title="Đường ray">đường sắt</a> bóc hết gang thép làm vũ khí.<br />
Tại miền Trung Việt Nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> kiểm soát từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_An" title="Hội An">Hội An</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C5%A9i_%C4%90%E1%BA%A1i_L%C3%A3nh" title="Mũi Đại Lãnh">Mũi Đại Lãnh</a>,
gần như ngăn đôi đất nước. Ở miền Nam, quân Pháp ở tình thế tốt hơn do
lực lượng chính trị và quân sự ở đây ở xa và liên lạc rất khó khăn với
chủ lực ở miền Bắc. Lực lượng của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_B%C3%ACnh" title="Nguyễn Bình">Nguyễn Bình</a> bị đẩy về các chiến khu trong vùng ngập mặn và rừng núi, họ còn gặp sự chống đối của các giáo phái người Việt như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_Gi%C3%A1o_H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Phật Giáo Hòa Hảo">Hòa Hảo</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bình Xuyên">Bình Xuyên</a>. Năm 1948, quân Pháp tổ chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_V%C3%A9ga&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Véga (trang chưa được viết)">cuộc hành quân Véga</a> nhằm phá hủy cơ quan đầu não kháng chiến ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nam Bộ Việt Nam">Nam Bộ</a> và nhiều cuộc hành quân khác vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_Th%C3%A1p_M%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Đồng Tháp Mười">Đồng Tháp Mười</a> nhưng đều thất bại.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Gi.E1.BA.A3i_ph.C3.A1p_B.E1.BA.A3o_.C4.90.E1.BA.A1i">Giải pháp Bảo Đại</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Da_v%C3%A0ng_h%C3%B3a_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Da vàng hóa chiến tranh">Da vàng hóa chiến tranh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Đầu năm 1947, D'Argenlieu bị triệu hồi về nước do bị người Việt Nam
và các đảng phái cánh tả Pháp căm ghét. Trước áp lực của các đảng phái
cánh tả Pháp như Đảng Cộng sản Pháp và Đảng Xã hội Pháp, Thủ tướng
Ramadier - một đại biểu xã hội chủ nghĩa, thông báo rằng chính phủ của
ông ủng hộ nền độc lập và thống nhất cho Việt Nam: "<i>Độc lập trong Liên hiệp Pháp [và] liên minh của ba nước An Nam, nếu người dân An Nam mong muốn nó</i>" và Pháp sẵn sàng đàm phán hòa giải "với những đại diện chân chính của Việt Nam"<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceC_210-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-ReferenceC-210">[210]</a></sup>.<br />
Ngay sau đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t_Qu%E1%BB%91c_gia_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p" title="Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp">Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp</a>
quyết định sẽ ủng hộ Bảo Đại đàm phán với Pháp về nền độc lập của Việt
Nam. Tháng 5/1947, Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp cử phái đoàn
đến Hồng Kông gặp Bảo Đại để thuyết phục ông này thành lập một Chính phủ
Trung ương và đàm phán với Pháp về nền độc lập của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-214"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-214">[214]</a></sup> Sau đó, Pháp cử đại diện gặp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a> đề xuất về việc đàm phán về nền độc lập của Việt Nam và việc thành lập một chính phủ Việt Nam độc lập. Bảo Đại được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t_Qu%E1%BB%91c_gia_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p" title="Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp">Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp</a> bao gồm các lực lượng chính trị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90%C3%A0i" title="Cao Đài">Cao Đài</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_Gi%C3%A1o_H%C3%B2a_H%E1%BA%A3o" title="Phật Giáo Hòa Hảo">Hoà Hảo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%C3%A1ch_m%E1%BB%87nh_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội">Việt Nam Cách mệnh Đồng minh Hội</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%91%E1%BA%A3ng" title="Đại Việt Quốc dân đảng">Đại Việt Quốc dân đảng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> hậu thuẫn.<sup class="reference" id="cite_ref-pent5_215-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-pent5-215">[215]</a></sup> Đây là những tổ chức chính trị hoặc tôn giáo từng tham gia chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>
hay hợp tác với Việt Minh chống Pháp nhưng do xung đột với Việt Minh
nên chuyển sang ủng hộ Bảo Đại thành lập Quốc gia Việt Nam.<br />
Theo sử gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Duiker&action=edit&redlink=1" title="William Duiker (trang chưa được viết)">William Duiker</a>,
đây là việc né tránh vấn đề điều đình với Chính phủ Hồ Chí Minh. Thực
chất mục đích của Pháp là tìm cách xây dựng một chính quyền bản xứ người
Việt để làm đối trọng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>, và để thuyết phục Mỹ viện trợ kinh tế và quân sự để Pháp có thể tiếp tục đứng chân tại Đông Dương<sup class="reference" id="cite_ref-216"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-216">[216]</a></sup>,
bởi trong hiệp ước không có quy định rõ ràng nào về nghĩa của chữ "độc
lập" cũng như quyền hạn của Quốc gia Việt Nam, cũng không nói rõ việc
thành lập Quốc gia này có thể ảnh hưởng gì đến cuộc chiến Việt – Pháp
hiện vẫn tiếp diễn.<sup class="reference" id="cite_ref-217"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-217">[217]</a></sup><br />
Ngày 7 tháng 12 năm 1947, Bảo Đại và Pháp ký Hiệp định vịnh Hạ Long,
trong đó Pháp cam kết mập mờ về nền độc lập dân tộc của Việt Nam. Những
chính trị gia trong Mặt trận Thống nhất Quốc gia Liên hiệp và Ngô Đình
Diệm đã chỉ trích hiệp định này là kém quá xa so với một nền độc lập
thực sự. Ngày 5 tháng 6 năm 1948, Bảo Đại và Bollaert ký Hiệp định Vịnh
Hạ Long thứ hai, Pháp "long trọng công nhận độc lập" của Việt Nam. Tuy
nhiên, chính phủ Pháp vẫn giữ quyền kiểm soát quan hệ ngoại giao và quốc
phòng, đồng thời trì hoãn việc chuyển các giao chức năng khác của chính
quyền sang những cuộc đàm phán trong tương lai.<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1947_181-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1947-181">[181]</a></sup><br />
Ngày 5 tháng 6 năm 1948, Bảo Đại và Bollaert ký kết Hiệp định tại
Vịnh Hạ Long trong đó Pháp tuyên bố "trịnh trọng công nhận nền độc lập
của Việt Nam", nhưng đặc biệt Pháp chỉ giữ lại quyền kiểm soát công tác
đối ngoại và quân đội, việc chuyển giao các chức năng khác của chính phủ
sẽ được giải quyết ở các cuộc thương lượng sau. Thực tế người Việt Nam
(Quốc gia Việt Nam) chẳng được trao cho quyền hành gì. Việt Minh chỉ
trích Bảo Đại là xấu xa, tội lỗi vì đã lấy lại từ người Pháp chữ "độc
lập" thần kỳ mà Hồ Chí Minh đã cố gắng giành giật ở Fontainebleu không
được. Sau khi ký Hiệp định này, Bảo Đại sang Châu Âu. Ngày 25/8/1948,
Bảo Đại báo cho phía Pháp biết ông sẽ không về nước nếu chế độ thuộc địa
ở Nam Kỳ không bị hủy bỏ. Ngày hôm sau, các bộ trưởng ở Paris phát
biểu: "thật sự hắn đã bắt đầu bất chấp cả chúng ta". Có khá nhiều điều
cho thấy Bảo Đại không phải chỉ là một tên bù nhìn và "vua hộp đêm" như
mọi người vẫn tưởng. Bảo Đại đã ký Hiệp định Elysée để nhằm một khi nắm
chính quyền, ông có thể chơi ván bài quốc tế theo kiểu của ông. Ông đã
đặt lòng tin vào sự ủng hộ của Mỹ mà ông hy vọng sẽ kiềm chế được Pháp
và cung cấp cho Việt Nam viện trợ kinh tế cần thiết. L.A Patti nhận xét
Bảo Đại vừa là một nhà chính trị vừa là một người dân tộc chủ nghĩa.<sup class="reference" id="cite_ref-Why_Vietnam_2008_218-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Why_Vietnam_2008-218">[218]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_3" title="8 tháng 3">8 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Ph%C3%A1p" title="Tổng thống Pháp">Tổng thống Pháp</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vincent_Auriol&action=edit&redlink=1" title="Vincent Auriol (trang chưa được viết)">Vincent Auriol</a> và Cựu hoàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a> đã ký <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Elys%C3%A9e&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Elysée (trang chưa được viết)">Hiệp ước Elysée</a>, thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> là quốc gia độc lập hội viên trong khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a><sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1947_181-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1947-181">[181]</a></sup>, đứng đầu là Quốc trưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a>.
Tuy nhiên, chính quyền Quốc gia Việt Nam non trẻ rất yếu ớt do các
quyền quan trọng về quân sự, tài chính và ngoại giao đều do người Pháp
nắm giữ và quyền hành cao nhất ở Đông Dương trên thực tế là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cao_%E1%BB%A7y_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Cao ủy Đông Dương của Liên hiệp Pháp (trang chưa được viết)">Cao ủy Đông Dương của Liên hiệp Pháp</a><sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1947_181-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1947-181">[181]</a></sup>.<br />
Tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Georges_Revers&action=edit&redlink=1" title="Georges Revers (trang chưa được viết)">Georges Revers</a>, Tổng Tham mưu trưởng quân đội Pháp, được phái sang Việt Nam để nghiên cứu tình hình (tháng 5, 6 năm 1949) và sau đó đã viết: <i>"Hồ
Chí Minh đã có khả năng chống cự lại với sự can thiệp của Pháp lâu đến
như thế, chính là vì nhà lãnh đạo Việt Minh đã biết tập hợp chung quanh
mình một nhóm những người thực sự có năng lực… Ngược lại, Bảo Đại đã có
một chính phủ gồm độ 20 đại biểu của toàn các đảng phái ma, trong số đó
đảng mạnh nhất cũng khó mà đếm được 25 đảng viên"</i><sup class="reference" id="cite_ref-219"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-219">[219]</a></sup>.<br />
Người Pháp trì hoãn một cách có tính toán việc thi hành thoả hiệp
Élysée với Quốc gia Việt Nam. Quân đội của họ tiếp tục tham chiến tại
Việt Nam, nhân viên hành chính tiếp tục làm việc ở các cấp chính quyền;
Quốc gia Việt Nam chẳng được trao cho một chút quyền hành thực sự nào,
như bấy giờ người ta nói, Quốc gia Việt Nam chỉ là một sự nguỵ trang cho
nền cai trị của Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-220"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-220">[220]</a></sup>.<br />
Theo hiệp ước giữa Quốc gia Việt Nam và Pháp, một số đơn vị của Pháp
được chuyển giao cho Quốc gia Việt Nam. Ban đầu các đơn vị này vẫn do
các sĩ quan Pháp chỉ huy nhưng sẽ được thay thế dần bằng các sĩ quan
người Việt tốt nghiệp các cơ sở đào tạo sĩ quan do Quốc gia Việt Nam
thành lập với sự trợ giúp về mọi mặt huấn luyện đào tạo quân sự của Pháp
và Mỹ<sup class="reference" id="cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85_221-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85-221">[221]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-rvnaf_222-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-rvnaf-222">[222]</a></sup>. Ngoài ra các trung tâm và các trường huấn luyện của Mỹ bắt đầu chọn, đưa người từ Việt Nam sang học ở Mỹ.<sup class="reference" id="cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85_221-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85-221">[221]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Quốc gia Việt Nam">Quân đội Quốc gia Việt Nam</a>
là quân đội riêng, độc lập với quân đội Liên hiệp Pháp, nhưng toàn thể
quân đội Việt Nam và Liên hiệp Pháp tại Đông Dương được đặt chung dưới
quyền chỉ huy của Uỷ ban quân sự mà Tư lệnh sẽ là một sĩ quan Pháp. Quân
đội quốc gia Việt Nam được thành lập nhưng được huấn luyện kém và không
có sĩ quan chỉ huy cấp cao người Việt<sup class="reference" id="cite_ref-223"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-223">[223]</a></sup>.<br />
Ngày 19 tháng 7 năm 1949, Vương quốc Lào được Pháp công nhận độc lập (nhưng hạn chế) trong Liên hiệp Pháp<sup class="reference" id="cite_ref-224"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-224">[224]</a></sup>,
Hiến pháp năm 1947 được sửa đổi. Hiệp ước tiếp theo ký ngày 22 tháng 10
năm 1953. Ngày 8 tháng 11 năm 1949, Vương quốc Campuchia giành độc lập
(hạn chế) trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a><sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1947_181-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1947-181">[181]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-225"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-225">[225]</a></sup>. Đến ngày 9 tháng 11 năm 1953, Campuchia mới được Pháp công nhận độc lập toàn diện<sup class="reference" id="cite_ref-Henri_Locard_226-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Henri_Locard-226">[226]</a></sup>.<br />
Sau đó, chịu sức ép của Mỹ và để xoa dịu mâu thuẫn<sup class="reference" id="cite_ref-227"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-227">[227]</a></sup>, Pháp dần ký những hiệp ước trao cho Quốc gia Việt Nam các quyền tự trị về quân sự, tài chính, thuế quan, xuất nhập cảnh...<sup class="reference" id="cite_ref-pent5_215-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-pent5-215">[215]</a></sup> Các cơ quan chức năng do Pháp nắm giữ được chuyển giao cho Quốc gia Việt Nam trong những năm sau đó.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup> Tuy nhiên Quốc gia Việt Nam vẫn phụ thuộc vào nguồn cung tài chính từ Pháp và các hoạt động quân sự của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Quốc gia Việt Nam">Quân đội Quốc gia Việt Nam</a> vẫn nằm dưới sự chỉ đạo của một Uỷ ban quân sự mà Tư lệnh là một sĩ quan Pháp.<br />
Kỳ thực Pháp coi giải pháp Bảo Đại chỉ là do tình thế thúc ép, họ
không tin tưởng và tôn trọng chính phủ này. Năm 1949, Tổng tham mưu
trưởng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%A5c_qu%C3%A2n_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Lục quân Pháp (trang chưa được viết)">lục quân Pháp</a>, đại tướng Revers sau chuyến khảo sát tình hình Đông Dương đã có bản tường trình mật trong đó viết: <i>"Vấn
đề điều đình với Việt Nam thì tìm những người quốc gia chống cộng để
điều đình. Giải pháp Bảo đại chỉ là một giải pháp thí nghiệm, nhưng chế
độ Bảo Đại là một chế độ ung thối với sự tham nhũng, buôn lậu đồng bạc,
buôn lậu giấy phép nhập cảng, những khu chứa cờ bạc đĩ điếm..."</i> (Trung tâm du hí Đại thế Giới ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A3_L%E1%BB%9Bn" title="Chợ Lớn">Chợ Lớn</a> được chính phủ Bảo Đại cho phép công khai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B2ng_b%E1%BA%A1c" title="Sòng bạc">sòng bạc</a> và chứa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%A1i_d%C3%A2m" title="Mại dâm">mại dâm</a>
để kiếm chác). Bản tường trình sau đó bị lộ khiến chính phủ Pháp "muối
mặt", và Revers bị cho về hưu non sau khi ra khai trình tại Hội đồng tối
cao quân lực. bản thân Bảo Đại cũng nhận xét rằng: <i>"Cái được gọi là giải pháp Bảo Đại hóa ra là giải pháp của người Pháp."</i><sup class="reference" id="cite_ref-H._R._McMaster_1998_228-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-H._R._McMaster_1998-228">[228]</a></sup><br />
Khi trả lời điện phỏng vấn của Dân quốc Nhật báo (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a>) ngày 3/4/1949, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Chủ tịch Hồ Chí Minh">chủ tịch Hồ Chí Minh</a> đã trả lời câu hỏi về hiệp định Elysée như sau: "<i>Đối với dân Việt Nam, đó chỉ là một tờ giấy lộn. Thứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_b%C3%B9_nh%C3%ACn" title="Chính phủ bù nhìn">thống nhất và độc lập giả hiệu</a>
ấy chẳng lừa bịp được ai. Ngay nhân dân Pháp và dư luận thế giới cũng
đã hiểu rõ và tố cáo điều đó. Lúc nào quân đội thực dân Pháp hoàn toàn
rút khỏi đất nước Việt Nam, thì mới có thống nhất và độc lập.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-229"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-229">[229]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-230"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-230">[230]</a></sup>. Còn Đại tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> nhận xét: <i>"Với việc mở đường cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_m%E1%BB%9Bi" title="Chủ nghĩa thực dân mới">chủ nghĩa thực dân mới</a> vào Việt Nam, De Lattre đã mang đến cho ta một hiểm hoạ lâu dài"</i><sup class="reference" id="cite_ref-231"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-231">[231]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_1950-1954">Giai đoạn 1950-1954</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch_Bi.C3.AAn_gi.E1.BB.9Bi">Chiến dịch Biên giới</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch Biên giới">Chiến dịch Biên giới</a></i></div>
</dd></dl>
Trong năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1950" title="1950">1950</a>, Chiến tranh Đông Dương có sự thay đổi quan trọng, chuyển sang một giai đoạn mới.<br />
Sau chiến dịch Việt Bắc, Việt Minh dần dần tổ chức lại bộ máy và lực
lượng, bắt đầu tổ chức những trận đánh qui mô chống lại Pháp. Trong năm
1950, các lực lượng vũ trang của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> được hoàn chỉnh về biên chế, thống nhất với tên gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>.<br />
Về phía Pháp, chiến tranh đã vào thế sa lầy tuy họ đã dùng đến 40-45%
ngân sách quân sự và 10% ngân sách quốc gia. Với sự nổ ra của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a>
vào tháng 6 năm 1950, Mỹ thay đổi thái độ về Chiến tranh Đông Dương,
coi Triều Tiên và Việt Nam là hai chiến trường phụ thuộc lẫn nhau trong
cuộc chiến của phương Tây chống lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a>, tổng thống Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Harry_S._Truman" title="Harry S. Truman">Harry S. Truman</a> tuyên bố sẽ viện trợ quân sự trực tiếp cho các nỗ lực của Pháp tại Đông Dương<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.189_232-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.189-232">[232]</a></sup>.<br />
Để lấy lại thế chủ động, Pháp thực hiện tăng cường hệ thống phòng ngự
đường số 4, khoá biên giới Việt-Trung: cô lập căn cứ địa Việt Minh với
bên ngoài, thiết lập hành lang Đông-Tây, cô lập Việt Bắc với đồng bằng
Bắc bộ, chuẩn bị lực lượng để tấn công Việt Bắc lần 2 để tiêu diệt đầu
não Việt Minh.<br />
Về phía Việt Minh, Bộ chỉ huy Việt Minh nhận định đúng ý đồ của Pháp
nên nhanh chóng vạch kế hoạch chủ động tấn công để mở cửa biên giới,
khai thông bàn đạp để nhận viện trợ của Trung Quốc, Liên Xô và khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_x%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a" title="Hệ thống xã hội chủ nghĩa">xã hội chủ nghĩa</a>. Theo chủ trương này, đầu tháng 7 năm 1950, Bộ Tổng tư lệnh Việt Minh quyết định chọn hướng chiến dịch là Cao Bằng – Lạng Sơn.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch Biên giới">Chiến dịch Biên giới</a>
bắt đầu ngày 16 tháng 9 năm 1950, diễn ra trong ba đợt. Đợt 1, ngày 16
tháng 9, Việt Minh tiến hành đánh công kiên quy mô tương đối lớn, có
hiệp đồng giữa các binh chủng tấn công cứ điểm Đông Khê nhằm cô lập Cao
Bằng, và đến ngày 18, cứ điểm Đông Khê hoàn toàn thất thủ dù quân Pháp
đã huy động cả không quân yểm trợ. Sự kiện này làm mất một mắt xích quan
trọng trong hệ thống phòng thủ đường số 4 của Pháp. Sang đợt hai, quân
Pháp quyết định rút khỏi Cao Bằng, đồng thời thực hiện cuộc "hành quân
kép", gửi tiếp viện từ Lạng Sơn qua Thất Khê nhằm tái chiếm Đông Khê.
Việt Minh đã bố trí thế trận phục kích, bao vây sau đó lần lượt tiêu
diệt cả hai cánh quân Pháp từ Thất Khê lên lẫn từ Cao Bằng rút về. Qua
đợt ba, Việt Minh tiến hành truy kích quân Pháp rút chạy đồng thời liên
tục quấy rối, không cho họ chuyển quân tiếp viện cho mặt trận
Cao-Bắc-Lạng. Dưới sự uy hiếp của quân Việt Minh và sự hoang mang của bộ
chỉ huy Pháp, đến ngày 22 tháng 10 năm 1950, quân Pháp phải rút bỏ hoàn
toàn khỏi các cứ điểm còn lại trên đường 4 như Thất Khê, Na Sầm, Đồng
Lập, Lạng Sơn... Đến ngày 17 tháng 10, Việt Minh chủ động kết thúc chiến
dịch.<br />
Thắng lợi của Việt Minh trong chiến dịch này đã làm phá sản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Chiến lược">chiến lược</a>
quân sự chính trị của Pháp, phá được thế bị cô lập của căn cứ địa Việt
Bắc, khai thông một đoạn biên giới dài, nối Việt Bắc với các đồng minh
lớn thành một dải liên tục đến tận châu Âu, mở đầu cầu tiếp nhận viện
trợ. Vành đai đồn bốt bao vây Việt Bắc đã bị phá hủy hoàn toàn. Đồng
thời chiến dịch này đã gây nên không khí chủ bại và hoảng sợ tại Hà Nội.
Bộ chỉ huy Pháp được cải tổ, dẫn đến việc tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_de_Lattre_de_Tassigny" title="Jean de Lattre de Tassigny">Jean de Lattre de Tassigny</a> lên nắm quyền chỉ huy quân viễn chinh Pháp ở Đông Dương.<br />
Chiến dịch này có ý nghĩa bản lề quan trọng, là bước ngoặt của cuộc chiến tranh. Kể từ đây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
bắt đầu chuyển sang thế chủ động tấn công. Cũng từ năm 1950, Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa bắt đầu nhận được viện trợ từ các nước Xã hội chủ
nghĩa. Trong bối cảnh Pháp được Mỹ giúp sức muốn nhanh chóng giành thắng
lợi, kết thúc chiến tranh còn thế và lực của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
chưa thực sự lớn mạnh, viện trợ này có ý nghĩa hết sức quan trọng.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n">Chiến tranh phát triển</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ba_chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ti%E1%BA%BFn_c%C3%B4ng_1950-1951&action=edit&redlink=1" title="Ba chiến dịch tiến công 1950-1951 (trang chưa được viết)">Ba chiến dịch tiến công 1950-1951</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%B2a_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Hòa Bình">Chiến dịch Hòa Bình</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_T%C3%A2y_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Tây Bắc">Chiến dịch Tây Bắc</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_L%C3%A0o" title="Chiến dịch Thượng Lào">Chiến dịch Thượng Lào</a></i></div>
</dd></dl>
Không còn hy vọng tiến công hay bao vây chiến khu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Việt Bắc">Việt Bắc</a>, Pháp tổ chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tassigny&action=edit&redlink=1" title="Phòng tuyến Tassigny (trang chưa được viết)">Phòng tuyến Tassigny</a> để bảo vệ vùng đồng bằng. Từ khi chuyển sang chủ động tiến công, các chiến dịch liên tiếp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Chiến dịch Trần Hưng Đạo">Chiến dịch Trung Du</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Chiến dịch Hoàng Hoa Thám">Chiến dịch đường 18</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%A0_Nam_Ninh" title="Chiến dịch Hà Nam Ninh">Chiến dịch Hà Nam Ninh</a> - đã bóc vỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tassigny&action=edit&redlink=1" title="Phòng tuyến Tassigny (trang chưa được viết)">Phòng tuyến Tassigny</a> khỏi đồng bằng, buộc Pháp duy trì một lực lượng lớn bên trong để bảo vệ vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng Bắc Bộ</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HD-SN-99-02043.JPEG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3000" data-file-width="2989" height="201" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/47/HD-SN-99-02043.JPEG/200px-HD-SN-99-02043.JPEG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bác sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> chăm sóc cho một binh sĩ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> bị thương.</div>
</div>
</div>
Từ cuối năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1950" title="1950">1950</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> bắt đầu thực hiện các trận chiến quy mô lớn theo kiểu kinh điển. Nhưng họ đã phải chịu thiệt hại lớn, các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Chiến dịch Trần Hưng Đạo">chiến dịch Trung du</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Chiến dịch Hoàng Hoa Thám">Đường 18</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%A0_Nam_Ninh" title="Chiến dịch Hà Nam Ninh">Hà Nam Ninh</a> bị thất bại trước quân Pháp do tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jean_de_Lattre_de_Tassigny" title="Jean de Lattre de Tassigny">Jean de Lattre de Tassigny</a> chỉ huy. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%B2a_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Hòa Bình">Chiến dịch Hòa Bình</a> mà de Lattre mở vào tháng 11 năm 1951 đã trở thành "cối xay thịt" đối với cả hai bên. Khi trận đánh kết thúc vào tháng 2 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1952" title="1952">1952</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
chịu thương vong không nhỏ, nhưng họ đã học được cách đối phó với chiến
thuật và vũ khí của Pháp, và họ đã thâm nhập được sâu hơn vào trong
vòng cung phòng thủ của Pháp.<br />
Cuối năm 1952, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_T%C3%A2y_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Tây Bắc">Chiến dịch tiến công Tây Bắc</a>
giải phóng thị xã và hầu hết Sơn La cùng các khu vực Nghĩa Lộ, Yên Bái
(2 huyện), Lai Châu (4 huyện). Cuộc tấn công vào Phú Thọ để cứu vãn tình
thế của Salan thất bại. Salan liền cho củng cố Nà Sản, xây dựng vị trí
này như một "con nhím" xù lông để chặn bước tiến của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>.<br />
Ở miền Trung, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
đã đạt được những thành công quan trọng. Vùng kiểm soát của Pháp ở Tây
Nguyên đã bị thu hẹp lại chỉ còn vài vùng ven biển hẹp ở quanh Huế, Đà
Nẵng, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nha_Trang" title="Nha Trang">Nha Trang</a>. Những khu vực duy nhất mà Pháp còn có thể thành công là Nam Kỳ và Campuchia.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n" title="Mùa xuân">Mùa xuân</a> năm 1953, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> tổ chức một lực lượng lớn tiến công quân Pháp ở Lào, với sự hỗ trợ của Quân đội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ kháng chiến Lào (trang chưa được viết)">Chính phủ Souphanouvong</a>. Do hậu cần quá xa nên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> không tiến công quân Pháp ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1nh_%C4%91%E1%BB%93ng_Chum" title="Cánh đồng Chum">Cánh đồng Chum</a>. Đây được coi là thành công lớn của Pháp.<br />
Ở các vùng khác, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> tấn công phối hợp đồng bộ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nam Bộ Việt Nam">Nam Bộ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_5" title="Khu 5">Khu 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn" title="Tây Nguyên">Tây Nguyên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Trung Lào (trang chưa được viết)">Trung Lào</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_L%C3%A0o" title="Nam Lào">Hạ Lào</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Bắc Bộ Việt Nam">Bắc Bộ</a>, buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> phân tán xé lẻ khối quân cơ động. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> tiến đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0%E1%BB%9Bng_T%C3%A2y_B%E1%BA%AFc" title="Hướng Tây Bắc">Tây Bắc</a>, Pháp không còn lực lượng cơ động để ứng cứu, hình thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Chiến cục đông-xuân 1953-1954</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Navarre">Kế hoạch Navarre</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Navarre&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Navarre (trang chưa được viết)">Kế hoạch Navarre</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Atlante&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Atlante (trang chưa được viết)">Cuộc hành quân Atlante</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Chiến cục đông-xuân 1953-1954</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:CamcoDienBienPhu.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="325" data-file-width="591" height="137" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/6/64/CamcoDienBienPhu.jpg/250px-CamcoDienBienPhu.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> phất cờ chiến thắng trên nóc hầm chỉ huy của Pháp tại Điện Biên Phủ</div>
</div>
</div>
Tháng 7 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1953" title="1953">1953</a>, chỉ huy mới của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henri_Navarre" title="Henri Navarre">Henri Navarre</a>, đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>. Được sự hứa hẹn về việc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> tăng viện trợ quân sự, Navarre chuẩn bị cho một cuộc tổng phản công mà báo chí Pháp và Mỹ gọi là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Navarre&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Navarre (trang chưa được viết)">Kế hoạch Navarre</a>".<br />
Ngày 18 tháng 7 năm 1953, Navarre mở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Hirondelle&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Hirondelle (trang chưa được viết)">cuộc hành quân Hirondelle</a> ("Con én") vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a> và cuộc hành binh "Camargue" vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a> nhằm phá hủy được một số dụng cụ và máy móc của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>,
quân Pháp lùng sục các kho tàng rồi vội vã rút chạy. Sau đó truyền
thông Pháp loan tin quân đội đã diệt được hai tiểu đoàn, một số căn cứ
trong khu tam giác là mối đe dọa trên quốc lộ số 1.<br />
Liên tiếp với hai cuộc hành quân này, ngày 9 tháng 8 năm 1953 Pháp
rút quân ra khỏi Nà Sản bằng không vận. Trước đây, năm 1952, Pháp đặt cứ
điểm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Na_S%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Na Sản (trang chưa được viết)">Na Sản</a> để ngăn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> tiến công quân Pháp ở Lào.<sup class="reference" id="cite_ref-233"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-233">[233]</a></sup><br />
Ngày 15 tháng 10 năm 1953, Navarre mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ninh_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Ninh Bình">Cuộc hành quân Moutte</a>
vào Ninh Bình và Thanh Hóa hòng giành lại thế chủ động trên chiến
trường chính. Mục đích chính lại là phá các căn cứ hậu cần tiền duyên
của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> trong cuộc tiến công 1953-1954 được cho là sẽ diễn ra ở đồng bằng. Nhưng thực sự trong kế hoạch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> được đề ra hồi tháng 9, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng Bắc Bộ</a> chỉ là chiến trường phối hợp. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ninh_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Ninh Bình">Cuộc hành quân Moutte</a> diễn ra là sự suy đoán sai của Navarre cùng sự xuất sắc của bộ đội mật mã Việt Nam.<br />
Ngày 12 tháng 4 năm 1953 Quân đội nhân dân Việt Nam tiến quân sang Lào. Chính phủ Vương quốc Lào lên án "Việt Minh xâm lược".<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamgear1953_234-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vietnamgear1953-234">[234]</a></sup><br />
Tháng 11 năm 1953, Navarre mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Castor" title="Cuộc hành quân Castor">cuộc hành quân Castor</a> đánh chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a> - Khu vực mà ông cho rằng có vị trí chiến lược chặn giữa tuyến đường chính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
sang Lào. Navarre xem căn cứ này vừa là một vị trí khóa chặn, vừa là
một cái bẫy để nhử đối phương vào một trận đánh lớn theo kiểu kinh điển
và có tính chất quyết định mà tại đó Quân đội Nhân dân Việt Nam sẽ bị
tiêu diệt bởi pháo binh và hỏa lực không quân vượt trội của Pháp.
Navarre đã chọn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a> - vùng đất nằm trong một thung lũng lớn, cách Hà Nội 200 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_Anh" title="Dặm Anh">dặm</a>
đường không, với sự chi viện của khoảng 400 máy bay. Quân Pháp sau
những trận đánh nống thất bại đã nhường các điểm cao xung quanh cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>, Navarre cho rằng khi đó <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> không đủ khả năng đưa pháo lên Điện Biên Phủ nên sẽ không có nguy hiểm gì từ các điểm cao. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a> được Navarre xem như là một <i>"cái nhọt tụ độc"</i>, hút hết phần lớn chủ lực của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> và đảm bảo an toàn cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng Bắc Bộ</a>.<br />
Khi đó, Đại tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a> đang nghĩ tới một cuộc tấn công, hy vọng sẽ mở được một con đường xuyên Lào thọc qua Campuchia. Sau đó đưa lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> tại miền Bắc vào chi viện bổ sung cho lực lượng sẵn có ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nam Bộ Việt Nam">Nam Bộ</a>. Trong cuộc họp tháng 11 năm 1953 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Qu%E1%BB%91c_ph%C3%B2ng_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Bộ Quốc phòng (Việt Nam)">Bộ Quốc phòng Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>, các chỉ huy quân sự quyết định mở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Chiến cục đông-xuân 1953-1954</a>
để xé lẻ khối quân chủ lực của Pháp đang co cụm đồng bằng Bắc Bộ. Các
vị trí tiến công được xác định ở Lai Châu, Trung-Hạ Lào và Tây Nguyên. Ý
tưởng tuyến đường chiến lược xuyên Lào sẽ được thực hiện một phần trong
tương lai thông qua con <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Đường Trường Sơn">đường mòn Hồ Chí Minh</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Indochina,1954.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="681" data-file-width="452" height="331" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0e/Indochina%2C1954.jpg/220px-Indochina%2C1954.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Đông Dương tháng 7 năm 1954, Nguồn: The Pentagon Papers Gravel
Edition, Volume 1, Chapter 3, "The Geneva Conference, May-July, 1954",
page 123 (Boston: Beacon Press, 1971)</div>
</div>
</div>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_.C4.90i.E1.BB.87n_Bi.C3.AAn_Ph.E1.BB.A7">Trận Điện Biên Phủ</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">Chiến dịch Điện Biên Phủ</a></i></div>
</dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Lai_Ch%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Lai Châu (trang chưa được viết)">Chiến dịch Lai Châu</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Trung_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Trung Lào (trang chưa được viết)">Chiến dịch Trung Lào</a> tháng 12 năm 1953 đến tháng 1 năm 1954 đã giúp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> nắm giữ mảng lớn còn lại của vùng Tây Bắc (Điện Biên Phủ chỉ là một thung lũng nhỏ) và phần lớn vùng Trung và Nam Lào.<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.190-235">[235]</a></sup><br />
Để đối phó, Navarre tăng cường cho Điện Biên Phủ khiến nó trở thành một <i>"pháo đài bất khả xâm phạm"</i> trong con mắt phương Tây. Nhưng Navarre không hề biết rằng bản thân đã rơi vào một cái "bẫy" của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p" title="Võ Nguyên Giáp">Võ Nguyên Giáp</a>
khi "đặt bẫy" đối thủ của mình. Việc xây dựng một tập đoàn cứ điểm ở
vùng núi Tây Bắc hiểm trở đã hút đi của Pháp những đơn vị thiện chiến
nhất. Điều đó tạo nên khoảng trống không thể bù vào ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_s%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Đồng bằng sông Hồng">đồng bằng Bắc Bộ</a>.<br />
Đại tướng Võ Nguyên Giáp quyết định vào "bẫy", và đưa vào Điện Biên Phủ 4 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n" title="Sư đoàn">sư đoàn</a> với một số lượng lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">pháo</a>
xấp xỉ quân Pháp ở Điện Biên Phủ, dù cơ số đạn hạn chế (chủ yếu là thu
được của Pháp; phần Trung Quốc viện trợ rất hạn chế do nước này <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">tham chiến tại Triều Tiên</a>). Những cuộc tiến công trên toàn Đông Dương không cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> tập hợp một đội quân cơ động ứng cứu. Những đơn vị phòng không đầu tiên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> được huấn luyện ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> về nước tham chiến. Một lực lượng khổng lồ dân công làm công tác vận tải. Các đơn vị mạnh nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> bao vây quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a>.<br />
Cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">vây hãm Điện Biên Phủ</a> diễn ra từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_3" title="13 tháng 3">13 tháng 3</a> đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/7_th%C3%A1ng_5" title="7 tháng 5">7 tháng 5</a> khi quân Pháp đầu hàng. Ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Washington,_D.C." title="Washington, D.C.">Washington</a> đã có cuộc tranh luận về việc Mỹ có nên trực tiếp can thiệp bằng quân sự, nhưng tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dwight_D._Eisenhower" title="Dwight D. Eisenhower">Eisenhower</a> đã quyết định loại bỏ khả năng này do chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> sẽ không ủng hộ.<br />
Cục diện chiến trường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a>, tại thời điểm trong và sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">Chiến dịch Điện Biên Phủ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> kiểm soát khoảng 2/3 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95" title="Lãnh thổ">lãnh thổ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>, nhưng chủ yếu là các vùng nông thôn và rừng núi, một số thị xã nhỏ, chưa kiểm soát được các thành phố lớn, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> kiểm soát một số tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng" title="Đồng bằng">đồng bằng</a> và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91" title="Thành phố">thành phố</a>
lớn đông dân cư, một số tỉnh đồng bằng nằm trong vùng tranh chấp. Việt
Minh kiểm soát gần như toàn bộ miền Bắc Việt Nam nhưng tại miền Nam Việt
Nam, quân đội Quốc gia Việt Nam và quân đội Pháp chiếm ưu thế, quân đội
riêng của các giáo phái tự trị cũng khá mạnh nên Việt Minh chỉ kiểm
soát được một số vùng tại Nam Trung Bộ, Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ.<br />
Sau 56 ngày đêm, cứ điểm Điện Biên Phủ thất thủ, toàn bộ 18.000 quân
Pháp bị tiêu diệt hoặc bị bắt làm tù binh. Điện Biên Phủ là chiến thắng
quân sự lớn nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
trong toàn bộ chiến tranh Đông Dương. Trên phương diện quốc tế trận này
có một ý nghĩa rất lớn: lần đầu tiên quân đội của một quốc gia thuộc
địa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a> đánh thắng bằng quân sự một quân đội của một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%B0%E1%BB%9Dng_qu%E1%BB%91c" title="Cường quốc">cường quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>. Trận Điện Biên Phủ đã đánh bại ý chí duy trì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a> là lãnh thổ thuộc Liên hiệp Pháp của Pháp và buộc nước này ra khỏi Đông Dương. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_5" title="8 tháng 5">8 tháng 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">hội nghị Geneva</a> bắt đầu họp bàn về vấn đề khôi phục hòa bình ở Đông Dương.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_tham_gia_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_n.C6.B0.E1.BB.9Bc_kh.C3.A1c">Sự tham gia của các nước khác</span></h2>
Từ năm 1950, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bắt đầu nhận được viện trợ
quân sự từ Liên Xô, Trung Quốc và các nước Xã hội chủ nghĩa khác còn
Pháp bắt nhận đầu được viện trợ quân sự từ Mỹ. Chiến tranh Đông Dương vì
thế chuyển sang giai đoạn mới.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_ph.C3.ADa_Vi.E1.BB.87t_Minh">Về phía Việt Minh</span></h3>
Sau nhiều lần tìm sự ủng hộ về mặt ngoại giao từ phương Tây và Mỹ
không thành, kèm theo đó là quan hệ các nước trong khu vực không có sự
tiến triển, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa bắt đầu tìm kiếm sự ủng hộ từ hệ
thống xã hội chủ nghĩa<sup class="reference" id="cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69_236-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69-236">[236]</a></sup>.
Năm 1949, Quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vượt qua biên giới
Việt-Trung, tiến công quân Trung Hoa Dân quốc tỉnh Quảng Tây, bàn giao
lại cho Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_80_237-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_80-237">[237]</a></sup>
Ngày 14 tháng 1 năm 1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố sẵn sàng thiết
lập quan hệ ngoại giao với các nước trên thế giới và khẳng định <i>Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa là chính phủ hợp pháp duy nhất của toàn thể nhân dân Việt Nam</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69_236-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69-236">[236]</a></sup><br />
Năm 1949 ở Trung Quốc, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản</a>
đã giành được quyền lực trên toàn đại lục. Ngay sau tuyên bố trên, ngày
18 tháng 1 năm 1950, Trung Quốc trở thành nước đầu tiên trên thế giới
công nhận và thiết lập quan hệ ngoại giao với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Sau Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">CHDCND Triều Tiên</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_T%C6%B0" title="Nam Tư">Nam Tư</a> và các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a>
cũng lần lượt thiết lập quan hệ ngoại giao. Sau khi công nhận Việt Nam
Dân chủ Cộng hòa, Trung Quốc bắt đầu viện trợ quân sự cho nước này.<br />
Trong Chiến tranh Đông Dương ngoài ô tô vận tải, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A1o_cao_x%E1%BA%A1&action=edit&redlink=1" title="Pháo cao xạ (trang chưa được viết)">pháo cao xạ</a>, hỏa tiễn sáu nòng, tiểu liên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K50&action=edit&redlink=1" title="K50 (trang chưa được viết)">K50</a> là của Liên Xô và các nước Xã hội chủ nghĩa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a>,
còn các vũ khí bộ binh, pháo 105 ly, 75 ly và lương thực là do Trung
Quốc giúp đỡ. Số viện trợ nói trên chiếm khoảng 20% tổng số vật chất
quân đội Nhân dân Việt Nam sử dụng trên chiến trường Bắc Bộ trong thời
gian này.<sup class="reference" id="cite_ref-vientro_238-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vientro-238">[238]</a></sup><br />
Theo Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tính chung, từ tháng 6-1950 đến tháng
6-1954, Việt Nam nhận được từ Liên Xô, Trung Quốc tổng cộng 21.517 tấn
hàng các loại, trị giá 34 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C3%BAp_Nga" title="Rúp Nga">rúp Nga</a> (~34 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">USD</a> theo thời giá bấy giờ). Còn theo thống kê của Trung Quốc thì chưa tính phần của Liên Xô, riêng lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m" title="Thực phẩm">lương thực</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%B1c_ph%E1%BA%A9m_ph%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Thực phẩm phụ (trang chưa được viết)">thực phẩm phụ</a> Trung Quốc đã viện trợ Việt Nam hơn 140.000 tấn và hơn 26.000 tấn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u" title="Dầu">dầu</a>, ngoài ra còn 155.000 khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng" title="Súng">súng</a> các loại, 57,85 triệu viên đạn, 3.692 khẩu pháo và súng cối, hơn 1,08 triệu quả đạn pháo và đạn cối, hơn 840.000 quả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1u_%C4%91%E1%BA%A1n" title="Lựu đạn">lựu đạn</a>, 1.231 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_t%C3%B4" title="Ô tô">ô tô</a>, hơn 1,4 triệu bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ph%E1%BB%A5c" title="Quân phục">quân phục</a> nữa. Như vậy là có sự khác biệt khá lớn giữa số liệu thống kê của Trung Quốc và của Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-vientro_238-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vientro-238">[238]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Trung_Qu.E1.BB.91c">Trung Quốc</span></h4>
Trong thời kỳ này, Trung Quốc thực hiện chính sách ngoại giao "nhất biên đảo", ngã về phe Xã hội chủ nghĩa do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>
đứng đầu, trực tiếp đối đầu với Mỹ, coi Mỹ là kẻ thù nguy hiểm nhất. Vì
vậy, Trung Quốc đã tích cực ủng hộ và đưa quân tình nguyện tham chiến ở
Triều Tiên chống quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hợp Quốc</a>
và giúp đỡ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chống Pháp. Tuy nhiên khác với
Triều Tiên, Việt Nam Dân chủ Cộng hòa chỉ đồng ý nhận viện trợ vũ khí
chứ không chấp nhận cho Trung Quốc đem quân tới trực tiếp tham chiến.
Trung Quốc là nước viện trợ cho Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tích cực nhất,
nhiều nhất lúc đó.<br />
Cuối tháng 1, Chủ tịch Hồ Chí Minh bí mật sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> để bàn về vấn đề viện trợ, sau đó đi Moskva gặp gỡ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Mao Trạch Đông">Mao Trạch Đông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_%C3%82n_Lai" title="Chu Ân Lai">Chu Ân Lai</a> đang ở thăm Liên Xô. Stalin và Mao Trạch Đông đã khẳng định: <i>Việt
Nam cần trang bị 10 đại đoàn để đánh thắng Pháp, trước mắt hãy trang bị
cho 6 đại đoàn có mặt ở miền Bắc. Việt Nam có thể đưa ngay một số đơn
vị sang nhận vũ khí trên đất Trung Quốc. Tỉnh Quảng Tây sẽ là hậu phương
trực tiếp của Việt Nam</i>. Từ đó, viện trợ của Trung Quốc đã một góp phần không nhỏ trong việc làm thay đổi cục diện chiến tranh ở Đông Dương. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Archimedes_Patti" title="Archimedes Patti">Archimedes Patti</a>, một nhân viên tình báo quân sự Mỹ từng hợp tác với Việt Minh chống phát xít Nhật, trong hồi ký viết: <i>Đến
năm 1950, Mao đã ở trong thế có thể giúp đỡ ông Hồ qua đường biên giới
phía Bắc Việt Nam. Ông Hồ không còn bị cô lập như trước, ông đã có rất
nhiều đồng minh, trước hết là Trung Quốc và sau đó là Liên Xô, một sân
bóng mới đã bắt đầu</i>.<br />
Ngay tháng 4 năm 1950, hai Trung đoàn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_308,_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Sư đoàn 308, Quân đội Nhân dân Việt Nam">Đại đoàn 308</a> sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_T%E1%BB%B1" title="Mông Tự">Mông Tự</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_Nam" title="Vân Nam">Vân Nam</a>, tiếp đó một Trung đoàn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_%C4%91o%C3%A0n_312,_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Sư đoàn 312, Quân đội Nhân dân Việt Nam">Đại đoàn 312</a> sang <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_%C4%90%E1%BB%93ng&action=edit&redlink=1" title="Hoa Đồng (trang chưa được viết)">Hoa Đồng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_T%C3%A2y" title="Quảng Tây">Quảng Tây</a> nhận vũ khí. Để giải quyết đảm bảo hậu cần của bộ đội Việt Nam, ngày 6-8-1950, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_c%E1%BB%A5c_H%E1%BA%ADu_c%E1%BA%A7n_Qu%C3%A2n_gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Tổng cục Hậu cần Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc (trang chưa được viết)">Tổng cục Hậu cần Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc</a> đã thành lập văn phòng ở <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Ninh" title="Nam Ninh">Nam Ninh</a>.
Ngoài ra, còn có hai Tiểu đoàn công binh và trường sĩ quan lục quân
sang học tập, huấn luyện tại Trung Quốc. Những đơn vị sang Trung Quốc
ngoài việc trang bị lại vũ khí còn được huấn luyện thêm về chiến thuật,
đặc biệt là kỹ thuật đánh bộc phá, được bắn đạn thật nên tiến bộ rất
nhanh.<br />
Theo thống kê sơ bộ của Trung Quốc, từ tháng 4 đến tháng 9, Trung
Quốc đã viện trợ 14.000 súng trường và súng lục, 1.700 súng máy và tiểu
liên, 150 súng cối, 60 khẩu pháo, 300 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bazooka" title="Bazooka">bazooka</a>,
cùng đạn dược, thuốc, quần áo và 2.800 tấn lương thực. Riêng chiến dịch
Điện Biên Phủ, Trung Quốc đã viện trợ cho Việt Nam tổng cộng hơn 200 ô
tô, hơn 10.000 thùng dầu, hơn 3.000 khẩu súng các loại, 2.400.000 viên
đạn, hơn 100 khẩu pháo các loại, hơn 60.000 viên đạn pháo các loại và
đạn hỏa tiễn, 1.700 tấn lương thực, ngoài ra còn một lượng lớn thuốc
men, khí tài, thuốc nổ.<sup class="reference" id="cite_ref-vientro_238-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vientro-238">[238]</a></sup>.<br />
Nhờ có sự giúp đỡ của Trung Quốc, trang bị vũ khí của quân đội được cải thiện đáng kể. <i>Những
năm qua, mỗi chiến sĩ chỉ mơ ước có một khẩu súng trong tay. Bây giờ
không chỉ có súng mà đạn được cũng khá dồi dào. Sức mạnh hỏa lực của
trung đoàn bộ binh ta đã hoàn toàn thay đổi so với trước</i>. Tính đến
tháng 6-1950, số cán bộ sang Trung Quốc học tập là 3.100 người (trong đó
650 cán bộ học bổ túc trung và sơ cấp, 1.200 học đào tạo, chỉ huy bộ
binh sơ cấp, còn lại học về binh chủng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o_binh" title="Pháo binh">pháo binh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_binh" title="Công binh">công binh</a>...<br />
Trong hai năm 1951-1952, viện trợ của các nước Xã hội chủ nghĩa,
trong đó có Trung Quốc được duy trì thường xuyên và tương đối đều đặn.
Từ tháng 7-1952 đến tháng 1-1953, Trung đoàn 45, Trung đoàn pháo binh
hạng nặng đầu tiên của Quân đội Nhân dân Việt Nam được huấn luyện ở Mông
Tự (Vân Nam, Trung Quốc); Trung đoàn pháo cao xạ 367 thành lập ngày
1-4-1953, sau 6 tháng huấn luyện ở Tân Dương (Quảng Tây, Trung Quốc),
cuối năm 1953 được điều tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">chiến dịch Điện Biên Phủ</a>. Liên Xô giúp trang bị vũ khí, Trung Quốc đảm nhiệm về đào tạo cán bộ, nhân viên kỹ thuật, huấn luyện cho hai trung đoàn này.<br />
Trong chiến dịch Điện Biên Phủ, Trung Quốc đã chi viện cho 3.600 viên
đạn pháo 105 ly, đó là số đạn đi theo 24 khẩu pháo viện trợ đưa về Việt
Nam từ cuối năm 1953, chiếm 18% tổng số đạn pháo sử dụng trong chiến
dịch, sau đó còn chuyển thêm cho 7.400 viên đạn 105mm nhưng số đạn này
không kịp đưa vào phục vụ chiến dịch. Trong những ngày cuối chiến dịch
Điện Biên Phủ, Trung Quốc còn giúp thêm một tiểu đoàn DKZ 75mm và 12
pháo hỏa tiễn H6, kịp thời tham gia đợt tổng công kích cuối cùng diễn ra
chiều ngày 6 tháng 5 năm 1954, phát huy tác dụng rất lớn.<br />
Trong những năm 1949, 1950, Đảng và Chính phủ Trung Quốc đã viện trợ 2.634 tấn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">gạo</a>.
Tuy nhiên, từ năm 1951 trở đi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã cố gắng huy
động lương thực trong nước để giảm dần lượng gạo viện trợ. Vì vậy, trong
chiến dịch Điện Biên Phủ, lương thực chủ yếu được huy động từ trong
nước, gạo Trung Quốc chỉ có 1.700 tấn gạo, chiếm 6,52% tổng nhu cầu.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Weiguoqing.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="660" data-file-width="500" height="198" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/Weiguoqing.jpg/150px-Weiguoqing.jpg" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tướng Vi Quốc Thanh, trưởng đoàn cố vấn quân sự sang Việt Nam.</div>
</div>
</div>
Ngoài trang bị vũ khí, giúp đỡ huấn luyện, viện trợ lương thực, Trung Quốc còn cử <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_c%C3%B4ng_t%C3%A1c_Hoa_Nam&action=edit&redlink=1" title="Đoàn công tác Hoa Nam (trang chưa được viết)">Đoàn công tác Hoa Nam</a> gồm 79 người do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi_Qu%E1%BB%91c_Thanh&action=edit&redlink=1" title="Vi Quốc Thanh (trang chưa được viết)">Vi Quốc Thanh</a> làm trưởng đoàn. Ngày 9-8-1950 đoàn khởi hành từ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Ninh" title="Nam Ninh">Nam Ninh</a>,
ngày 12-8 đến Quảng Uyên, Cao Bằng. Đây là lần đầu tiên Đảng Cộng sản
Trung Quốc cử một đoàn cố vấn quân sự ra nước ngoài, với chỉ thị là phải
phát huy tinh thần chủ nghĩa quốc tế, phải đoàn kết với các đồng chí
Việt Nam, phải giúp Việt Nam theo con đường tự lực cánh sinh, phát huy
tính thần gian khổ phấn đấu. Đảng Cộng sản Trung Quốc giao cho đoàn 2
nhiệm vụ: Một là, giúp đỡ Việt Nam đánh thắng trận, đuổi thực dân Pháp
xâm lược; hai là, giúp đỡ Việt Nam xây dựng quân đội chính quy. Ngoài
đoàn cố vấn quân sự, Trung Quốc còn cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Canh" title="Trần Canh">Trần Canh</a>
(nguyên Phó Tư lệnh cánh quân Tây Nam, Tư lệnh quân khu Vân Nam) cùng
một số cán bộ quân sự, trực tiếp làm cố vấn trong chiến dịch Biên giới
Thu Đông năm 1950.<br />
Bà Hứa Kỳ Sảnh, phu nhân của tướng Vi Quốc Thanh trong buổi gặp gỡ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Qu%E1%BB%91c_ph%C3%B2ng_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam (trang chưa được viết)">Bộ trưởng Quốc phòng Việt Nam</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B9ng_Quang_Thanh" title="Phùng Quang Thanh">Phùng Quang Thanh</a> đã cho biết:<br />
<i>Tôi còn nhớ rất rõ, theo yêu cầu của Chủ tịch Mao Trạch Đông và
Chủ tịch Hồ Chí Minh, ngay từ đầu thập niên 50 của thế kỷ trước, khi
nước Trung Hoa mới vừa thành lập, đồng chí Vi Quốc Thanh, đồng chí Trần
Canh và đồng chí <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=La_Qu%C3%BD_Ba&action=edit&redlink=1" title="La Quý Ba (trang chưa được viết)">La Quý Ba</a>
và rất nhiều đồng chí trong đoàn cố vấn Trung Quốc sang giúp Việt Nam
chống Pháp, trước khi đi, Chủ tịch Mao Trạch Đông căn dặn: "Các đồng chí
phải phải coi sự nghiệp giải phóng của nhân dân Việt Nam là sự nghiệp
của chính mình.</i><sup class="reference" id="cite_ref-239"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-239">[239]</a></sup><br />
Ngày 2 tháng 9 năm 1953, Hồ Chủ tịch dẫn đầu đoàn lãnh đạo cấp cao
của Đảng và Nhà nước đến nơi ở của đoàn cố vấn Trung Quốc để trao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%C3%A2n_ch%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Huân chương Hồ Chí Minh">Huân chương Hồ Chí Minh</a>
cho các thành viên của đoàn cố vấn như Vi Quốc Thanh, La Quý Ba, biểu
dương tinh thần quốc tế vô sản trong đoàn cố vấn, cảm ơn sự giúp đỡ mà
Đảng Cộng sản, Chính phủ Trung Quốc đã dành cho Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-vientro_238-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-vientro-238">[238]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_X.C3.B4">Liên Xô</span></h4>
Trong giai đoạn đầu, Liên Xô đã hình thành quan hệ chính trị toàn
diện với Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ủng hộ chủ trương và đường lối khôi
phục và xây dựng miền Bắc Việt Nam. Tuy nhiên, quan hệ này lại không đậm
đà bằng quan hệ với các nước khác. Ngày 3/2/1950, Liên Xô mới đặt quan
hệ ngoại giao với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> (sau Việt Nam Dân chủ Cộng hòa 3 ngày), song tháng 1/1953 Liên Xô đã cử đại sứ đi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jakarta" title="Jakarta">Jakarta</a>, trong khi đó mãi đến gần 2 năm sau tức là ngày 4/11/1954, Liên Xô mới cử Lavraschev - đại sứ đầu tiên của Liên Xô đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-240"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-240">[240]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_ph.C3.ADa_Ph.C3.A1p">Về phía Pháp</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Hoa_K.E1.BB.B3">Hoa Kỳ</span></h4>
<h5>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_ch.E1.BB.91ng_c.E1.BB.99ng_c.E1.BB.A7a_M.E1.BB.B9">Chính sách chống cộng của Mỹ</span></h5>
Theo chính phủ Mỹ, một mặt Mỹ ủng hộ khái niệm quyền dân tộc tự
quyết, mặt khác nước này cũng có quan hệ chặt chẽ với các đồng minh châu
Âu của mình, những nước đã có những tuyên bố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Đế quốc">đế quốc</a>
đối với những thuộc địa cũ của họ. Chiến tranh Lạnh chỉ làm phức tạp
thêm vị trí của Mỹ, việc Mỹ ủng hộ quá trình phi thực dân hóa gặp xung
đột với mối quan tâm của Mỹ đối với sự lan rộng của chủ nghĩa cộng sản
và những tham vọng chiến lược của Liên Xô tại Châu Âu. Một số đồng minh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a>
khẳng định rằng thuộc địa cung cấp cho họ sức mạnh kinh tế và quân sự
mà nếu không có nó thì liên minh phương Tây sẽ tan rã. Gần như tất cả
các đồng minh châu Âu của Mỹ đều tin rằng thuộc địa sẽ cung cấp sự kết
hợp giữa nguyên liệu và thị trường được bảo vệ đối với hàng hóa thành
phẩm, từ đó sẽ gắn kết các thuộc địa với châu Âu.<sup class="reference" id="cite_ref-241"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-241">[241]</a></sup>.<br />
Hoa Kỳ cần có quan hệ đồng minh với Pháp để thiết lập sự cân bằng với sức mạnh của Xô Viết ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a> sau chiến tranh thế giới thứ II. Từ tháng 9 năm 1945, Washington đã có một số hành động ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>. Hồ Chí Minh nhận thấy Hoa Kỳ đang muốn đóng vai trò lớn hơn ở khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a>,
ông đã làm tất cả để thiếp lập mối quan hệ với Hoa Kỳ thông qua việc
giải cứu các phi công gặp nạn trong chiến tranh với Nhật Bản. Đổi lại,
cơ quan tình báo Hoa Kỳ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=OSS&action=edit&redlink=1" title="OSS (trang chưa được viết)">OSS</a> (U.S Office of Strategic Services) giúp đỡ y tế, cố vấn và huấn luyện quân đội quy mô nhỏ cho Việt Minh.<sup class="reference" id="cite_ref-Maurice_Isserman_2003_34-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Maurice_Isserman_2003-34">[34]</a></sup><br />
Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, các thế lực chống cộng cực đoan nắm quyền, McCarthy và Hoover thực hiện các chiến dịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ch%E1%BB%91ng_c%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa chống cộng (trang chưa được viết)">chống cộng</a> theo dõi, phân biệt đối xử, sa thải, khởi tố và bắt giam nhiều người bị xem là cộng sản hoặc ủng hộ chủ nghĩa cộng sản<sup class="reference" id="cite_ref-242"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-242">[242]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-243"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-243">[243]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-244"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-244">[244]</a></sup>.
Một bộ phận trong số những nạn nhân bị mất việc, bị bắt giam hoặc bị
điều tra quả thật có quan hệ trong hiện tại hoặc trong quá khứ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Đảng Cộng sản Hoa Kỳ">Đảng Cộng sản Hoa Kỳ</a>.
Nhưng đại bộ phận còn lại có rất ít khả năng gây nguy hại cho nhà nước
và sự liên quan của họ với người cộng sản là rất mờ nhạt<sup class="reference" id="cite_ref-245"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-245">[245]</a></sup>. Những điều này khiến công chúng nghĩ rằng những người cộng sản là mối đe dọa đối với an ninh quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-246"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-246">[246]</a></sup><br />
Sự cạnh tranh chiến tranh lạnh với Liên Xô là mối quan tâm lớn nhất
về chính sách đối ngoại của Mỹ trong những năm 1940 và 1950, chính phủ
Truman và Eisenhower ngày càng trở nên lo ngại rằng khi các cường quốc
châu Âu bị mất các thuộc địa của họ, các đảng cộng sản được Liên Xô ủng
hộ sẽ đạt được quyền lực trong quốc gia mới. Điều này có thể làm thay
đổi cán cân quyền lực quốc tế theo hướng có lợi cho Liên Xô và loại bỏ
quyền truy cập vào nguồn lực kinh tế từ đồng minh của Mỹ. Các sự kiện
như cuộc đấu tranh giành độc lập của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a> (1945-1950), cuộc chiến tranh của Việt Nam chống Pháp (1945-1954), và chủ nghĩa xã hội dân tộc công khai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ai_C%E1%BA%ADp" title="Ai Cập">Ai Cập</a> (1952) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Iran</a>
(1951) đã khiến Hoa Kỳ lo lắng rằng các nước mới giành độc lập sẽ ủng
hộ Liên Xô, ngay cả khi chính phủ mới không trực tiếp liên hệ với Liên
Xô. Do vậy, Hoa Kỳ đã sử dụng các gói cứu trợ, hỗ trợ kỹ thuật và can
thiệp đôi khi bằng quân sự để hỗ trợ các chính phủ thân phương Tây tại
các quốc gia mới giành độc lập.<sup class="reference" id="cite_ref-247"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-247">[247]</a></sup><br />
Từ năm 1949, sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nội chiến Trung Quốc">Nội chiến Trung Quốc</a> kết thúc, tiếp đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">chiến tranh Triều Tiên</a> bùng nổ, khuynh hướng thân Liên Xô tại nhiều nước <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Ả Rập">Ả Rập</a>, giới chính khách Mỹ cảm thấy lo sợ về làn sóng đi theo chủ nghĩa Cộng sản tại các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_ba" title="Thế giới thứ ba">thế giới thứ ba</a>. Trong điện tín số 831 ngày 3/2/1947 gửi cho Đại sứ quán Mỹ tại Paris, bộ trưởng Ngoại giao Mỹ George Marshall nhận định "<i>chúng
ta không thấy có lợi ích gì trong việc nền cai trị đế quốc thực dân lại
được thay thế bởi nền triết lý và các tổ chức chính trị bắt nguồn từ
Kremlin và do Kremlin kiểm soát.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-248"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-248">[248]</a></sup> Chính phủ Mỹ đưa ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_domino" title="Thuyết domino">Thuyết domino</a>,
theo đó Mỹ tin rằng nếu một quốc gia đi theo Chủ nghĩa cộng sản, các
quốc gia thân phương Tây lân cận sẽ bị đe dọa. Bởi vậy, Mỹ bắt đầu viện
trợ cho Pháp trong cuộc chiến chống lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> (chỉ nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>), một tổ chức/chính quyền họ cho là có liên hệ với Liên Xô và Trung Quốc. Tháng 5-1949, Ngoại trưởng Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dean_Acheson" title="Dean Acheson">Dean Acheson</a>,
dù chẳng có chứng cớ nào về các mối liên lạc giữa Hồ Chí Minh với
Kremlin, đã chỉ thị cho đại diện Mỹ tại Hà Nội cảnh báo những người quốc
gia Việt Nam có ý định liên minh với Việt Minh, bằng những lời lẽ sau
đây: <i>"Qua hiểu biết về quá trình đào tạo của ông Hồ, không thể có
nhận định nào khác hơn ông Hồ là một tên Cộng sản quốc tế thực thụ vì rõ
ràng ông Hồ đã không thể chối cãi được các mối liên hệ với Moscow và
chủ nghĩa cộng sản quốc tế và là một người Châu Á được đề cao trong báo
chí quốc tế cộng sản và được họ ủng hộ. Hơn nữa Mỹ đã không hề bị xúc
động bởi tính chất dân tộc chủ nghĩa của lá cờ đỏ với ngôi sao vàng.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-249"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-249">[249]</a></sup><br />
Mỹ tuyên bố "<i>ủng hộ nguyện vọng độc lập dân tộc tại Đông Nam Á</i>" trong đó có Việt Nam, nhưng với điều kiện "<i>lãnh đạo của những nhà nước mới không phải là người cộng sản</i>", họ đặc biệt ủng hộ việc thành lập các "<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ch%E1%BB%91ng_c%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa chống cộng (trang chưa được viết)">nhà nước phi cộng sản</a></i>" ổn định trong khu vực tiếp giáp Trung Quốc. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_domino" title="Thuyết domino">thuyết Domino</a>, Mỹ hỗ trợ các đồng minh tại Đông Nam Á để chống lại các phong trào mà họ cho là "<i>lực lượng cộng sản muốn thống trị Châu Á dưới chiêu bài dân tộc</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-pent5_215-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-pent5-215">[215]</a></sup>
Mỹ thúc giục Pháp nhượng bộ chủ nghĩa dân tộc tại Việt Nam, nhưng mặt
khác họ không thể cắt viện trợ cho Pháp vì sẽ mất đi đồng minh trước
những mối đe dọa lo lớn hơn tại Châu Âu. Tóm lại, chính sách của Mỹ gồm 2
mặt không tương thích: một mặt hỗ trợ người Pháp chiến thắng trong cuộc
chiến chống Việt Minh - tốt nhất là dưới sự chỉ đạo của Mỹ, mặt khác Mỹ
dự kiến, người Pháp sau khi chiến thắng sẽ - <i>"một cách cao cả"</i> - rút khỏi Đông Dương<sup class="reference" id="cite_ref-250"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-250">[250]</a></sup><br />
Theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=F%C3%A9lix_Green&action=edit&redlink=1" title="Félix Green (trang chưa được viết)">Félix Green</a>, mục tiêu của Mỹ không phải chỉ có Việt Nam và Đông Dương, mà là toàn bộ vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>. Vì đây là <i>"một
trong những khu vực giàu có nhất thế giới, đã mở ra cho kẻ nào thắng
trận ở Đông Dương. Đó là lý do giải thích vì sao Mỹ ngày càng quan tâm
đến vấn đề Việt Nam... Đối với Mỹ đó là một khu vực phải nắm lấy bằng
bất kỳ giá nào"</i><sup class="reference" id="cite_ref-251"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-251">[251]</a></sup>
Một số khác cho rằng mục tiêu cơ bản và lâu dài của Mỹ là muốn bảo vệ
sự tồn tại của các chính phủ thân Mỹ tại Đông Nam Á, không chỉ nhằm làm
"tiền đồn chống Chủ nghĩa Cộng sản", mà qua đó còn duy trì ảnh hưởng lâu
dài của <i>"<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_m%E1%BB%9Bi" title="Chủ nghĩa thực dân mới">Quyền lực tư bản</a>"</i> Mỹ lên thị trường vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a><sup class="reference" id="cite_ref-252"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-252">[252]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-253"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-253">[253]</a></sup> (xem thêm <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_m%E1%BB%9Bi" title="Chủ nghĩa thực dân mới">Chủ nghĩa thực dân mới</a></i>).<br />
<h5>
<span class="mw-headline" id="M.E1.BB.B9_h.E1.BB.97_tr.E1.BB.A3_Ph.C3.A1p">Mỹ hỗ trợ Pháp</span></h5>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1_tr%C3%ACnh_can_thi%E1%BB%87p_c%E1%BB%A7a_M%E1%BB%B9_v%C3%A0o_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281948-1975%29" title="Quá trình can thiệp của Mỹ vào Việt Nam (1948-1975)">Quá trình can thiệp của Mỹ vào Việt Nam (1948-1975)</a></i></div>
</dd></dl>
Năm 1947, Anh trao trả độc lập cho Ấn Độ, thuộc địa lớn nhất của Anh,
mở đầu cho xu hướng phi thực dân hoá sau thế chiến thứ II. Hơn nữa
chiến lược đánh nhanh thắng nhanh của Pháp đã thất bại. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đã mệt mỏi vì chiến tranh đã hao tổn quá lớn, theo Việt Nam Dân chủ Cộng hòa người Pháp mong muốn <i>"Lấy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a> nuôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a>, dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a> đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t" title="Người Việt">người Việt</a>"</i>, hy vọng giảm bớt hao tổn người và tiền bạc<sup class="reference" id="cite_ref-254"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-254">[254]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-255"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-255">[255]</a></sup>.<br />
Trong 3 năm đầu của cuộc chiến tranh, Mỹ đã giữ một thái độ "trung
lập" nhưng ủng hộ Pháp rất rõ ràng. Mỹ chẳng muốn tự đặt bản thân vào
một vị thế khó xử là công khai ủng hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n" title="Chủ nghĩa thực dân">chủ nghĩa thực dân</a>,
nhưng cũng không muốn làm mất lòng Pháp - một đồng minh quan trọng ở
châu Âu. Do vậy, chính quyền Truman đã bí mật trao cho Pháp nhiều khoản
viện trợ về tài chính và quân sự.<sup class="reference" id="cite_ref-256"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-256">[256]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-257"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-257">[257]</a></sup><br />
Để đối phó với các áp lực chính trị, quân sự và thích ứng với xu hướng phi thực dân hoá một mặt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đàm phán với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a> thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc Gia Việt Nam</a> năm 1949, phát triển quân đội người bản xứ. Một mặt, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> thuyết phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đang "<i>chống cộng</i>"
chứ không phải mục đích chính là tái chiếm thuộc địa. Ngày 16/2/1950,
Bộ Ngoại giao Pháp gặp đại sứ Mỹ tại Paris để thông báo rằng "<i>do kết
quả của tình hình phát triển mới đây và triển vọng ít ra thì Cộng sản
Trung Quốc cũng sẽ tăng cường viện trợ quân sự cho Hồ Chí Minh ... cố
gắng của Pháp ở Đông Dương giống như một dòng nước cuốn ở Pháp, đòi hỏi
cần phải có một chương trình giúp đỡ dài hạn mà Mỹ mới cung cấp được.
Nếu không ... rất có khả năng Pháp có thể bị buộc phải chấm dứt các tổn
thất của mình và rút lui khỏi Đông Dương.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-258"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-258">[258]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:F8F1boxeroversf.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="463" data-file-width="600" height="170" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/e/e7/F8F1boxeroversf.jpg/220px-F8F1boxeroversf.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Máy bay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grumman_F8F_Bearcat" title="Grumman F8F Bearcat">F8F Bearcat</a>, loại máy bay Mỹ viện trợ Pháp trong chiến tranh</div>
</div>
</div>
Vấn đề được Mỹ đưa ra trước Hội đồng An ninh Quốc gia. Ngày 27/2/1950, Hội đồng An ninh Quốc gia quyết định "<i>phải
thi hành mọi biện pháp có thể được để ngăn chặn sự phát triển sau này
của cộng sản ở Đông Nam Á ... Thái Lan và Miến Điện có thể rơi vào ách
thống trị của cộng sản nếu như Đông Dương bị một Chính phủ do cộng sản
khống chế cai trị. Lúc đó sự cân bằng lực lượng ở Đông Nam Á sẽ ở trong
một tình thế cực kỳ nguy hiểm.</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-259"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-259">[259]</a></sup><br />
Đầu năm 1950, Hoa Kỳ bắt đầu gửi viện trợ quân sự cho người Pháp ở Đông Dương. Do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">chiến tranh Triều Tiên</a> bùng nổ đã buộc Mỹ phải đẩy nhanh việc cung cấp viện trợ cho Pháp. Tháng 1 năm 1951 người Pháp nhận được 20 xe tăng <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M24" title="M24">M24</a>, 40 khẩu pháo 105-mm và 250 quả bom thông thường và cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napan" title="Napan">bom napalm</a> cùng đạn dược và vũ khí tự động. Tới tháng 1/1953, Pháp đã nhận được 900 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_ti%E1%BB%87n_chi%E1%BA%BFn_%C4%91%E1%BA%A5u_b%E1%BB%8Dc_th%C3%A9p" title="Phương tiện chiến đấu bọc thép">xe thiết giáp</a> cùng với 15.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_t%E1%BA%A3i" title="Xe tải">xe vận tải</a> các loại, gần 2.500 khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">pháo</a>, 24.000 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C5%A9_kh%C3%AD_t%E1%BB%B1_%C4%91%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Vũ khí tự động (trang chưa được viết)">vũ khí tự động</a>, 75.000 vũ khí cá nhân và gần 9.000 máy radio. Ngoài ra, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%B4ng_qu%C3%A2n_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Không quân Pháp (trang chưa được viết)">Không quân Pháp</a> đã nhận được 160 máy bay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grumman_F6F_Hellcat" title="Grumman F6F Hellcat">F6F Hellcat</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grumman_F8F_Bearcat" title="Grumman F8F Bearcat">F8F Bearcat</a>, 41 máy bay ném bom <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Douglas_A-26_Invader" title="Douglas A-26 Invader">B-26 Invader</a>, 28 máy bay vận tải <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Douglas_C-47_Skytrain" title="Douglas C-47 Skytrain">C-47</a>
cùng với 155 động cơ máy bay và 93.000 quả bom. Cho tới khi Pháp thất
bại hoàn toàn thì phía Mỹ đã viện trợ trên 1 tỷ USD mỗi năm (tương đương
khoảng 5,8 tỷ USD theo thời giá năm 2004) và chi trả 78% chi phí chiến
tranh của Pháp ở Đông Dương.<sup class="reference" id="cite_ref-260"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-260">[260]</a></sup><br />
Tuy nhiên, viện trợ Mỹ vẫn không thể giúp Pháp đạt được những thắng
lợi quân sự mà Mỹ mong muốn. Robert Blum, người phụ trách chương trình
viện trợ kinh tế của Mỹ cho Pháp, nhận định "<i>Thật khó mà đánh giá
được kết quả của gần 2 năm (1950 - 1952). Mỹ tích cực tham gia vào công
việc ở Đông Dương. Mặc dầu chúng ta đã lao vào một cuộc hợp tác không dễ
dàng, một mặt, với người Pháp sặc mùi "thực dân" nhưng không thể tránh
khỏi, và mặt khác, với những người Việt Nam yếu đuối và chia rẽ, nhưng
chúng ta cũng đã không có đầy đủ khả năng hòa giải hai bạn đồng minh đó
trong một cuộc đấu tranh có xu hướng đặc biệt chống cộng ... Tình hình ở
Đông Dương không làm cho chúng ta hài lòng và thể hiện không có triển
vọng tiến bộ cụ thể, không thể giành được một chiến thắng quân sự quyết
định, Chính phủ Bảo Đại có rất ít hứa hẹn phát triển được tài năng và
giành được sự trung thành của dân chúng, và việc đạt tới được mục tiêu
của Mỹ thật xa xôi</i>".<sup class="reference" id="cite_ref-261"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-261">[261]</a></sup><br />
Đến cuối chiến tranh, gần 80% chiến phí chủ yếu của Pháp do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> cung cấp, lên đến 1,5 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">USD</a>. Cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">chiến tranh</a>, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> trực tiếp chở khoảng 16 ngàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ph%C3%A1p" title="Quân đội Pháp">quân Pháp</a> vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a>
và hỗ trợ không quân cho quân Pháp. Tính đến tháng 1-1954, riêng về vũ
khí và phương tiện chiến tranh, Mỹ đã viện trợ cho quân Pháp ở Đông
Dương 360 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_bay" title="Máy bay">máy bay</a>, 1.400 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_t%C4%83ng" title="Xe tăng">xe tăng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_ti%E1%BB%87n_chi%E1%BA%BFn_%C4%91%E1%BA%A5u_b%E1%BB%8Dc_th%C3%A9p" title="Phương tiện chiến đấu bọc thép">xe bọc thép</a>, 390 tàu chiến và tàu quân sự, 16.000 xe quân sự các loại, 175.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Súng trường">súng trường</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng_m%C3%A1y" title="Súng máy">súng máy</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-262"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-262">[262]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-263"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-263">[263]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-264"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-264">[264]</a></sup> Nhờ số lượng vũ khí viện trợ này mà người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> mới có thể duy trì được cuộc chiến.<br />
Thời gian này ở tất cả các cấp bộ trong quân đội viễn chinh Pháp đều
có cố vấn Mỹ. Người Mỹ có thể đến bất cứ nơi nào kiểm tra tình hình
không cần sự chấp thuận của tổng chỉ huy Pháp. Sự phụ thuộc quá nhiều
của Pháp vào Mỹ khiến tướng Navarre than phiền trong hồi ký: <i>"Địa vị của chúng ta đã chuyển thành địa vị của một kẻ đánh thuê đơn thuần cho Mỹ."</i><sup class="reference" id="cite_ref-265"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-265">[265]</a></sup><br />
Đến nay nhiều người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>
vẫn không biết vì sao họ bị lôi kéo vào chiến tranh Đông Dương, dù
nhiều người Mỹ còn chưa biết Việt Nam nằm ở góc nào trên bản đồ thế
giới. Ít người nói đến việc nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> đã bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> kéo vào cuộc, cũng như những thương vong đầu tiên của Mỹ ở Đông Dương đã xảy ra ngay từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">trận Điện Biên Phủ</a>.
Thực sự thông qua việc tài trợ cho Pháp, nước Mỹ đã dính líu đến cuộc
chiến ở Đông Dương từ rất lâu trước khi các lực lượng quân sự Mỹ đầu
tiên đến Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-266"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-266">[266]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Hi.E1.BB.87p_.C4.91.E1.BB.8Bnh_Gen.C3.A8ve">Hiệp định Genève</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève, 1954</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 212px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hanoingayve02.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="359" data-file-width="482" height="156" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/0d/Hanoingayve02.jpg/210px-Hanoingayve02.jpg" width="210" /></a>
<div class="thumbcaption">
Những lính Pháp cuối cùng qua cầu Long Biên rút khỏi Hà Nội năm 1954</div>
</div>
</div>
Hội nghị Genève khai mạc ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_4" title="26 tháng 4">26 tháng 4</a> năm 1954 để bàn về vấn đề khôi phục hoà bình tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a> và Đông Dương. Do vấn đề Triều Tiên không đạt được kết quả nên từ ngày 8 tháng 5 vấn đề Đông Dương được đưa ra thảo luận.<br />
Do sức ép của Trung Quốc và Liên Xô, đoàn Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
đồng ý với một bản hiệp định mang lại cho họ ít hơn những gì họ đã giành
được trên chiến trường<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.190-235">[235]</a></sup>.
Tuy ba nước Lào, Campuchia và Việt Nam được tuyên bố độc lập, và điều
quan trọng là sự thống nhất toàn vẹn lãnh thổ của Việt Nam được công
nhận, nhưng Việt Nam bị tạm thời chia đôi thành hai khu vực quân sự để
hai bên quân đội, Việt Minh và Pháp, tập kết. Quân Pháp sẽ rút dần khỏi
Việt Nam. Cuộc tổng tuyển cử đi đến thống nhất Việt Nam sẽ được thực
hiện trong vòng 2 năm.<br />
Ngày 22-7-1954, Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> ra lời kêu gọi: <i>"Đấu tranh để củng cố hoà bình, thực hiện thống nhất, hoàn thành độc lập dân chủ cũng là một cuộc đấu tranh lâu dài và gian khổ"</i> và khẳng định: <i>"Trung, Nam, Bắc đều là bờ cõi của nước ta, nước ta nhất định thống nhất, đồng bào cả nước nhất định được giải phóng".</i><sup class="reference" id="cite_ref-267"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-267">[267]</a></sup> Cũng trong ngày này Thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> Ngô Đình Diệm ra lệnh treo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%9D_r%E1%BB%A7" title="Cờ rủ">cờ rủ</a> toàn Miền Nam từ vĩ tuyến 17 trở vào để bày tỏ quan điểm phản đối sự chia đôi đất nước.<sup class="reference" id="cite_ref-268"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-268">[268]</a></sup> Tuy nhiên, trưởng đoàn đại biểu Việt Nam Dân chủ Cộng hoà đã lên tiếng: <i>"Những
ai yêu nước Việt Nam, những ai yêu sự thống nhất Việt Nam thì không cần
phải khóc hôm nay. Hãy thực hiện tốt những gì đã ký kết hôm nay, thì 2
năm nữa sẽ có một nước Việt Nam thống nhất, độc lập, hoà bình và giàu
mạnh. Những gì Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà làm trong những năm
qua chính là vì mục đích đó. Nước mắt của chúng tôi đổ ra trong cuộc đấu
tranh cho sự nghiệp đó nhiều hơn rất nhiều so với những giọt lệ mà quý
vị (Quốc gia Việt Nam) nhỏ ra ở đây"</i><sup class="reference" id="cite_ref-269"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-269">[269]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hanoingayve03.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="365" data-file-width="500" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/1/1e/Hanoingayve03.jpg/200px-Hanoingayve03.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đại đoàn 308 tiến qua Quảng trường Đông Kinh nghĩa thục về tiếp quản thủ đô năm 1954</div>
</div>
</div>
Trong cuộc chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất này, thương vong của
Pháp là 140.992, trong đó có 75.867 chết và mất tích, 65.125 bị thương;
các quân đội đồng minh ở Đông Dương chịu thương vong 31.716 người, trong
đó có 18.714 chết và mất tích, 13.002 bị thương. Về vũ khí, Pháp mất
435 máy bay, 603 tàu chiến và ca nô, 9.283 xe quân sự, 255 pháo, 504 xe
quân sự và 130 nghìn súng các loại. Số thương vong của Việt Minh được
Pháp ước tính khoảng 175.000 - 300.000 chết và 300.000 - 500.000 bị
thương (hiện vẫn chưa có số liệu kiểm chứng từ phía Việt Nam). Khoảng
25.000 dân thường Việt Nam bị thiệt mạng.<sup class="reference" id="cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-Spencer.Encyc.190-235">[235]</a></sup><br />
Cuộc chiến đã góp phần làm nước Pháp suy sụp và phân hóa. Càng về
cuối cuộc chiến, sự phản đối chiến tranh trong lòng nước Pháp ngày càng
dữ dội hơn. Đại tướng Pháp Henry Navare viết:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Các đảng
viên Cộng sản (Pháp) ngay từ lúc này đã tích cực bênh vực Việt Minh.
Cuộc chiến tranh Đông Dương, đối với họ là một "cuộc chiến tranh bẩn
thỉu". Còn đối với những người khác, đây là một "cuộc chiến tranh nhục
nhã", "cuộc chiến tranh không dám xưng tên"</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Henry Navare<sup class="reference" id="cite_ref-270"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-270">[270]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:1stIndochinaWar005.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1018" data-file-width="1200" height="187" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/1stIndochinaWar005.jpg/220px-1stIndochinaWar005.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân đội Nhân dân Việt Nam về tiếp quản thủ đô ngày 9 tháng 10 năm 1954</div>
</div>
</div>
Chi phí cho Chiến tranh Đông Dương tăng hàng năm theo cấp số nhân.
Năm 1945: 3 tỷ Franc; năm 1946: 27 tỷ Franc; năm 1947: 53 tỷ Franc; năm
1948: 89 tỷ Franc; năm 1949: 130 tỷ Franc; năm 1950: 201 tỷ Franc; năm
1951: 308 tỷ Franc; năm 1952: 535 tỷ Franc. Tổng cộng trong toàn bộ cuộc
chiến, nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> đã chi phí 3.370 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Franc" title="Franc">Franc</a> (vượt dự kiến 2.385 tỷ Franc), tương đương gần 60 tỷ USD theo thời giá 2008, (trung bình là 1 tỉ Franc/ngày), bằng 28% giá trị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> của Pháp năm 1953.<sup class="reference" id="cite_ref-271"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-271">[271]</a></sup> Chính phủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> thay đổi 20 lần, trung bình mỗi chính phủ chỉ tồn tại 7 tháng (có chính phủ chỉ tồn tại trong 7 ngày). 7 lần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cao_u%E1%BB%B7_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Cao uỷ Pháp (trang chưa được viết)">cao uỷ Pháp</a> bị triệu hồi, 8 tổng chỉ huy quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> kế tiếp nhau bị thua trận.<br />
Theo kết quả của hiệp định Geneva, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>,
lực lượng vừa giành được thắng lợi quan trọng trên chiến trường, rút
khỏi các chiến trường tại Đông Dương để tập kết về miền Bắc Việt Nam. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> tuy đã tách khỏi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên Hiệp Pháp</a>
trước khi Hiệp định Geneva được ký kết vẫn cùng quân đội Pháp tập kết
về miền Nam. Quân đội pháp cũng rút khỏi Lào và Campuchia. Trên 1 triệu
người dân từ miền Bắc đã <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_di_c%C6%B0_Vi%E1%BB%87t_Nam,_1954" title="Cuộc di cư Việt Nam, 1954">di cư vào Nam</a> (trong đó có khoảng 800.000 người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o" title="Công giáo">Công giáo</a>,
chiếm khoảng 2/3 số người Công giáo ở miền Bắc), và 140.000 người (đa
số là cán bộ kháng chiến của Việt Minh) từ miền Nam tập kết ra Bắc.<sup class="reference" id="cite_ref-UNHCR_272-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-UNHCR-272">[272]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_10" title="10 tháng 10">10 tháng 10</a>
năm 1954, quân Pháp chính thức rút khỏi Hà Nội, Quân đội Nhân dân Việt
Nam vào tiếp quản thủ đô. Thời kỳ hòa bình tại miền Bắc Việt Nam bắt
đầu. Ở miền Nam, quân đội Pháp dần dần rút đi và trao quyền lực cho
chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a>, trong khi Hoa Kỳ tăng cường các hoạt động tình báo, tuyên truyền, viện trợ và cố vấn cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> để chính thể này có thể đương đầu với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a> và lực lượng Việt Minh còn lại ở miền Nam.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 162px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HD-SN-99-02045.JPEG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3000" data-file-width="2443" height="196" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/HD-SN-99-02045.JPEG/160px-HD-SN-99-02045.JPEG" width="160" /></a>
<div class="thumbcaption">
Người di cư vào Nam theo chương trình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Passage_to_Freedom&action=edit&redlink=1" title="Passage to Freedom (trang chưa được viết)">Passage to Freedom</a> <i>(Con đường đến Tự Do)</i> (8.1954)</div>
</div>
</div>
Hội nghị tuyên bố chấm dứt chiến tranh ở Lào và Campuchia, bảo đảm
độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của hai nước này, và hai nước sẽ
tổ chức tổng tuyển cử tự do theo các nguyên tắc Hiến pháp mỗi nước, bảo
đảm tôn trọng các quyền tự do cơ bản. Hai nước sẽ không tham gia vào bất
kỳ một liên minh quân sự nào<sup class="reference" id="cite_ref-273"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-273">[273]</a></sup>.
Năm 1955 Vương quốc Lào, Vương quốc Campuchia chính thức trở thành
thành viên Liên hợp quốc, tuyên bố chính sách đối ngoại hòa bình trung
lập.<sup class="reference" id="cite_ref-274"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-274">[274]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-275"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-275">[275]</a></sup><br />
Sau 2 năm, hiệp định Geneva đã không đem lại được hòa bình cho Đông
Dương. Tổng tuyển cử thống nhất Việt Nam không được chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a> thực hiện (với lý do "<i>nghi ngờ về việc có thể bảo đảm những điều kiện của cuộc bầu cử tự do ở miền Bắc</i>"<sup class="reference" id="cite_ref-insurgency1_276-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_note-insurgency1-276">[276]</a></sup>).
Việt Nam bị chia cắt thêm 20 năm nữa với chiến tranh tiếp tục nổ ra
trên toàn Đông Dương với sự tham gia của Mỹ thay thế cho Pháp. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Cuộc chiến mới</a> có quy mô và sức tàn phá lớn hơn nhiều.<br />
Trên phạm vi thế giới, sự thắng lợi của người Việt Nam trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Chiến tranh">Chiến tranh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bán đảo Đông Dương">Đông Dương</a> cũng thúc đẩy sự sụp đổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n" title="Chủ nghĩa thực dân">chủ nghĩa thực dân cổ điển</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_thu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Ba&action=edit&redlink=1" title="Hệ thống thuộc địa (trang chưa được viết)">hệ thống thuộc địa</a> trên toàn thế giới. Nhân dân các nước thuộc địa khác thấy rằng quân đội các cường quốc châu Âu thực tế không phải là <i>"bất khả chiến bại"</i>, nếu người Việt Nam đã có thể đánh bại được thì dân tộc họ cũng có thể. Chẳng bao lâu sau đó, lực lượng <a class="external text" href="http://en.wikipedia.org/wiki/National_Liberation_Front_%28Algeria%29">Mặt trận Giải phóng Dân tộc</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>
(thuộc địa có diện tích lớn nhất của Pháp) được thành lập, phát động
đấu tranh vũ trang để giành độc lập cho đất nước mình. Một năm sau đó,
các phong trào tương tự nổ ra ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cameroon" title="Cameroon">Cameroon</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuynidi" title="Tuynidi">Tuynidi</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Morocco" title="Morocco">Morocco</a>.
Sự nổi dậy đồng loạt tại các thuộc địa khiến việc duy trì Liên hiệp
Pháp trở nên rất khó khăn bởi Pháp không thể có đủ tài chính và lực
lượng quân sự để chống lại các phong trào độc lập tại nhiều nơi cùng
lúc.<br />
Năm 1958, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Ph%C3%A1p" title="Cộng đồng Pháp">Cộng đồng Pháp</a> khai sinh và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a> chấm dứt tồn tại. Điều 86 Hiến pháp Pháp (năm 1958) quy định mỗi quốc gia hội viên thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Ph%C3%A1p" title="Cộng đồng Pháp">Cộng đồng Pháp</a>
có thể độc lập sau khi ký kết các hiệp ước với Pháp và có quyền lựa
chọn vẫn là hội viên của Cộng đồng Pháp hoặc ra khỏi khối. Ngoại trừ
Algérie, các quốc gia còn lại từng là thuộc địa của Pháp, nay thuộc Cộng
đồng Pháp chọn giải pháp tiếp tục đàm phán với chính phủ Pháp để độc
lập. Trong thập niên 60, các nước thuộc Cộng đồng Pháp như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maroc" title="Maroc">Maroc</a>
lần lượt ký kết hiệp ước với Pháp để tuyên bố độc lập. Đến năm 1967,
Pháp ký hiệp định trao trả độc lập cho phần lớn các thuộc địa của mình.
Cũng trong xu thế phi thực dân hóa trên quy mô toàn cầu, chỉ trong năm
1960, 17 nước thuộc địa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">châu Phi</a> đã tuyên bố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">độc lập</a>, và đây được coi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">Năm Châu Phi</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c">Thư mục</span></h2>
<ul>
<li>Spencer C.Tucker, <i>Encyclopedia of the Vietnam War</i>, ABC-CLIO, 2000</li>
<li>William Duiker, <i>Ho Chi Minh: A Life</i>, Hyperion, 2000</li>
<li>Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008</li>
<li>Howard R.Simpson. Điện Biên Phủ cuộc đối đầu lịch sử mà nước Mỹ muốn quên đi, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2004</li>
<li>Windrow, Martin (1998). The French Indochina War 1946-1954 (Men-At-Arms, 322). London: Osprey Publishing</li>
<li>Võ Nguyên Giáp, Đường tới Điện Biên Phủ, Nxb Quân đội nhân dân, 1999</li>
<li>Where the Domino Fell: America and Vietnam 1945-1995. James S. Olson,Randy W. Roberts.</li>
<li>Sockeel-Richarte: La Problème de la Souveraineté Française sur l'Indochine, in Le Général de Gaulle et l'Indochine 1940–1946</li>
<li>Martin Shipway, The Road to War: France and Vietnam 1944-1947, Berghahn Books, 2003</li>
<li>Maurice Isserman, John Stewart Bowman (2003, 1992), Vietnam War</li>
<li>Peter A. Pull. Nước Mỹ và Đông Dương-Từ Roosevelt đến Nixon. NXB Thông tin lý luận. Hà Nội. 1986</li>
<li>Stéphane Just: A propos d'une possibilité théorique et de la lutte
pour la dictature du prolétariat trên La Vérité" n°588 (Septembre 1979)</li>
<li>Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002</li>
<li>Declassified per Executive Order 13526, Section 3.3 NND Project Number: NND 63316</li>
<li>Bảo Đại, Con Rồng Việt Nam, Nguyễn Phước Tộc Xuất Bản, 1990</li>
<li>Bộ Giáo dục và Đào tạo, Phan Ngọc Liên (Tổng chủ biên), Lịch sử 12 nâng cao, NXB Giáo dục, Thanh Hóa, 2008</li>
<li>Cecil B. Currey. Chiến thắng bằng mọi giá, NXB Thế giới, 2013</li>
<li>Võ Nguyên Giáp, Những năm tháng không thể nào quên, NXB Trẻ, 2009</li>
<li>Nohlen, D, Grotz, F & Hartmann, C (2001) Elections in Asia: A data handbook, Volume II, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0199249598">ISBN 0-19-924959-8</a></li>
<li>Philippe Devillers. Paris - Saigon - Hanoi, Tài liệu lưu trữ về cuộc
chiến tranh 1944-1947. NXB Tổng hợp. Thành phố Hồ Chí Minh. 2003</li>
<li>Tønnesson, Stein. Vietnam 1946: How the War Began. Berkeley, CA: California University Press, 2010</li>
<li>Lê Đình Chi. Người Thượng Miền Nam Việt Nam. Gardena, CA: Văn Mới, 2006</li>
<li>Duncanson, Dennis. Government and Revolution in Vietnam. New York: Oxford University Press, 1968</li>
<li>Pierre Quatrpoint. Sự mù quáng của tướng De Gaulle đối với cuộc chiến ở Đông Dương. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008</li>
<li>Ban nghiên cứu lịch sử Đảng. Văn kiện Đảng (1945-1954). NXB Sự thật. Hà Nội. 1978</li>
<li>Hồ Chí Minh. Toàn tập. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2000</li>
<li>Ban Chấp hành Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh:
Lịch sử Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh
(1930-1954), sơ thảo, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1995</li>
<li>Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Tổng tập Hồi ký, Những năm tháng không thể nào quên, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, 2010</li>
<li>Việt Nam, một thế kỷ qua, Nguyễn Tường Bách, Nxb Thạch Ngữ, California, 1998</li>
<li>Barnet, Richard J. (1968). Intervention and Revolution: The United States in the Third World. World Publishing. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0529020149">ISBN 0-529-02014-9</a></li>
<li>Phạm Văn Sơn, Việt Sử Toàn Thư, 1960</li>
<li>Prados, John (August 2007, Volume 20, Number 1). The Smaller Dragon
Strikes. MHQ: The Quarterly Journal of Military History. ISSN 1040-5992</li>
<li>Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002</li>
<li>Executive Order 13526, Section 3.3 NND Project Number: NND 63316. By: NWD Date: 2011</li>
<li>The Pentagon Papers, Gravel Edition, Chapter 2, "U.S. Involvement in
the Franco-Viet Minh War, 1950-1954", (Boston: Beacon Press, 1971)</li>
<li>Lê Mậu Hãn (chủ biên), Trần Bá Đệ, Nguyễn Văn Thư..., Đại cương Lịch
sử Việt Nam, Tập III (1945-2005). NXB Giáo dục. Hà Nội. 2007</li>
<li>H. R. McMaster (1998). Dereliction of Duty: Johnson, McNamara, the
Joint Chiefs of Staff, and the Lies That Led to Vietnam. New York, New
York: HarperCollins Publishers, Inc</li>
<li>Schrecker, Ellen (2002). The Age of McCarthyism: A Brief History with Documents (2d ed.). Palgrave Macmillan. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0312294255">ISBN 0-312-29425-5</a></li>
<li>Schrecker, Ellen (1998). Many Are the Crimes: McCarthyism in America. Little, Brown. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0316774707">ISBN 0-316-77470-7</a></li>
<li>Decolonization of Asia and Africa, 1945-1960, Office of the
Historian, Bureau of Public Affairs, United States Department of State</li>
<li>Félix Green, The Enemy: What Every American Should Know About Imperialism. Vintage Books, New York, 1971</li>
<li>Thời điểm của những sự thật (2004), Nxb Công an Nhân dân</li>
<li>Paul Ély, Đông Dương trong cơn lốc, Paris, 1964</li>
<li>Lịch sử Kháng chiến chống Mỹ cứu nước 1954-1975, NXB Chính trị Quốc gia - Sự thật</li>
<li>Nguyễn Văn Lục. Lịch sử còn đó. Garden Grove, CA: Tân Văn, 2008</li>
<li>Henry Navare. Đông dương hấp hối. NXB Công an nhân dân. Hà nội. 2004</li>
<li>Nguyễn Quang Ngọc 2006, Tiến trình Lịch sử Việt Nam, Hà Nội, Nxb Giáo Dục</li>
<li>David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), California: University of California Press, 2013</li>
<li>Penniman, Howard R. Elections in South Vietnam. Stanford, CA: Hoover Institution on War, Revolution and Peace, 1972</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_tham_kh.E1.BA.A3o">Nguồn tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://militera.lib.ru/h/davidson/12.html" rel="nofollow">Дэвидсон, Филипп Б. Война во Вьетнаме. — М.:Изографус, Эксмо, 2002. <i>Bản gốc: Davidson Ph.B.Vietnam At War. The History 1946-1975. — Oxford University Press, 1991.</i> (Phillip B. Davidson. Chiến tranh Việt Nam. Izografus, Penguin Books. Moskva. 2002. Chương 12: Interbella)</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Howard R.Simpson. Điện Biên Phủ cuộc đối đầu lịch sử mà nước Mỹ muốn quên đi. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2004. trang 189. <i>(bản dịch của Kim Oanh).</i></span></li>
<li id="cite_note-windrow-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-windrow_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Windrow, Martin (1998). <i>The French Indochina War 1946-1954 (Men-At-Arms, 322)</i>. London: Osprey Publishing. tr. p. 11. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1855327899">ISBN 1-85532-789-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=London&rft.pages=p.+11&rft.genre=book&rft.aufirst=Martin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1998&rft.aulast=Windrow&rft.btitle=The+French+Indochina+War+1946-1954+%28Men-At-Arms%2C+322%29&rft.pub=Osprey+Publishing&rft.au=Windrow%2C+Martin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Đông Dương"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Giáo trình Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam-NXB Chính trị Quốc gia-Hà Nội 2008 trang 144</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Võ Nguyên Giáp-Đường tới Điện Biên Phủ chương 1 - Cuộc họp ở Tín Keo</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Windrow p. 23</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Giáo trình Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam-NXB Chính trị Quốc gia-Hà Nội 2008 trang 136</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Giáo trình Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam-NXB Chính trị Quốc gia-Hà Nội 2008 trang 149</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Giáo trình Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam-NXB Chính trị Quốc gia-Hà Nội 2008 trang 156</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Đường tới DBP-Điểm hẹn Lịch sử</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Báo Thế giới của Pháp, 15-7-1954</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Giáo trình Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam-NXB Chính trị Quốc gia-Hà Nội 2008 trang 184</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Where
the Domino Fell: America and Vietnam 1945-1995. James S. Olson,Randy W.
Roberts. Chapter 2: The first Indochina war 1945-54</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Đến năm 1950, chi phí quân sự của Pháp đã vượt quá tổng giá trị đầu tư của Pháp tại Việt Nam</span></li>
<li id="cite_note-Spencer.Encyc.188-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.188_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.188_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Spencer C.Tucker, <i>Encyclopedia of the Vietnam War</i>, ABC-CLIO, 2000, tr. 188.</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Trả lời phóng viên David Schoenbrun của báo New York Times trong cuộc phỏng vấn ngày 11 tháng 9 năm 1946 tại Paris.<br />
Duiker, William, <i>Ho Chi Minh: A Life</i>, Hyperion, 2000, tr. 379</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.hcmup.edu.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=2275%3Atip-cn-mt-cach-nhin-v-triu-nguyn&catid=1512%3Avit-nam-cn-i&Itemid=2933&lang=vi&site=71" rel="nofollow">Tiếp cận một cách nhìn về triều Nguyễn</a></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 62,63</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 64,65,67,68</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 395 - 396</span></li>
<li id="cite_note-patti233-21">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti233_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti233_21-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 232-233</span></li>
<li id="cite_note-khoalichsu-22">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-khoalichsu_22-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-khoalichsu_22-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-khoalichsu_22-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://khoalichsu.edu.vn/bai-nghien-cu/505-bi-cnh-quc-t-ca-ba-bn-hip-nh-trong-hai-cuc-khang-chin-cu-nsc-1945-1975-gs-v-dng-ninh.html" rel="nofollow">BỐI CẢNH QUỐC TẾ CỦA BA BẢN HIỆP ĐỊNH TRONG HAI CUỘC KHÁNG CHIẾN CỨU NƯỚC (1945 - 1975)</a>, GS. Vũ Dương Ninh, Khoa lịch sử, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 630 - 631</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceB-24">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceB_24-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceB_24-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 642</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 400-401</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 118</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 99, 100, 101</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 102</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">theo Par Francis AGOSTINI</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Sockeel-Richarte:
La Problème de la Souveraineté Française sur l'Indochine, in Le Général
de Gaulle et l'Indochine 1940–1946, tr.26</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Martin Shipway, The Road to War: France and Vietnam 1944-1947, tr. 125, Berghahn Books, 2003</span></li>
<li id="cite_note-St.C3.A9phane_Just_1979-32">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-St.C3.A9phane_Just_1979_32-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Stéphane
Just: A propos d'une possibilité théorique et de la lutte pour la
dictature du prolétariat trên La Vérité" n°588 (Septembre 1979)</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceA-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceA_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceA_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002</span></li>
<li id="cite_note-Maurice_Isserman_2003-34">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Maurice_Isserman_2003_34-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Maurice_Isserman_2003_34-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Maurice Isserman, John Stewart Bowman (2003, 1992), <i>Vietnam War</i>, trang 4-5, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0816049378">ISBN 0-8160-4937-8</a>.</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text">Peter A. Pull. Nước Mỹ và Đông Dương-Từ Roosevelt đến Nixon. NXB Thông tin lý luận. Hà Nội. 1986. trang 23.</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 301, 302</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 310</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 351</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 352</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 392 - 393</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 608 - 609</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 330 - 334</span></li>
<li id="cite_note-Patti331-43">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Patti331_43-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Patti331_43-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 330 - 331</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=Y0TBgbhSYuEC&pg=PA406&lpg=PA406&dq=It+was+the+competition+for+recruits,+donations,+and+Chinese+patronage&source=bl&ots=YdNcmFcmBE&sig=UwF4_R_ZfosPP3tgVTx3SGKLJIY&hl=vi&sa=X&ei=lvtBVOShNobOmwXrn4G4Bg&ved=0CCIQ6AEwAA#v=onepage&q=It%20was%20the%20competition%20for%20recruits%2C%20donations%2C%20and%20Chinese%20patronage&f=false" rel="nofollow">Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946)</a>, page 406 - 407, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-PhanAnh-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-PhanAnh_45-0">^</a></b> <span class="reference-text">Phan Anh trả lời sử gia Na Uy Stein Tonnesson. Dẫn lại bởi Phạm Cao Dương trong bài viết trên <a class="external text" href="http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=11249&rb=0302" rel="nofollow">Tạp chí Khởi Hành số 129, tháng 7.2007, tr. 26-28</a></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Bảo Đại, Con Rồng Việt Nam, Nguyễn Phước Tộc Xuất Bản, 1990, trang 186-188</span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 486 - 487</span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietlaw.gov.vn/LAWNET/docView.do?docid=40&type=html&searchType=fulltextsearch&searchText=" rel="nofollow">SẮC LỆNH CỦA CHỦ TỊCH CHÍNH PHỦ LÂM THỜI SỐ 36 NGÀY 22 THÁNG 9 NĂM 1945</a></span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">Bộ Giáo dục và Đào tạo, Phan Ngọc Liên (Tổng chủ biên), <i>Lịch sử 12 nâng cao</i>, NXB Giáo dục, Thanh Hóa, 2008. Trang 169.</span></li>
<li id="cite_note-dangphong-50">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-dangphong_50-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-dangphong_50-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-dangphong_50-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://tuoitre.vn/Chinh-tri-Xa-hoi/Phong-su-Ky-su/69250/chong-giac-doi.html#ad-image-0" rel="nofollow">Chống giặc đói</a>, GS ĐẶNG PHONG, Báo Tuổi Trẻ, 07/03/2005</span></li>
<li id="cite_note-xoamuchu-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-xoamuchu_51-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.archives.gov.vn/Pages/Tin%20chi%20ti%E1%BA%BFt.aspx?itemid=99&listId=c2d480fb-e285-4961-b9cd-b018b58b22d0&ws=content/" rel="nofollow">Chủ tịch Hồ Chí Minh với phong trào Bình dân học vụ</a>, Phạm Hải Yến, Trung tâm Lưu trữ Quốc Gia III</span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://baobariavungtau.com.vn/chinh-tri/200509/TuaN-Le-VaNG-1945-MoT-Ky-TiCH-Cua-CaCH-MaNG-60-NaM-Ve-TRuoC-184842/" rel="nofollow">TUẦN LỄ VÀNG 1945 - MỘT KỲ TÍCH CỦA CÁCH MẠNG 60 NĂM VỀ TRƯỚC</a></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://congly.com.vn/thoi-su/thoi-cuoc/tuan-le-vang-suc-manh-long-dan-29245.html" rel="nofollow">Tuần lễ Vàng - sức mạnh lòng dân</a></span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://123.30.190.43:8080/tiengviet/tulieuvankien/tulieuvedang/details.asp?topic=168&subtopic=463&leader_topic=981&id=BT27121257105" rel="nofollow">Năm 1945 - Chính phủ lâm thời đề ra những biện pháp giải quyết khó khăn về tài chính</a></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 551 - 552</span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 599</span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 407 - 409</span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.civil-taiwan.org/japansurr.htm" rel="nofollow">The Japanese Act of Surrender</a></span></li>
<li id="cite_note-qdnd-59">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-qdnd_59-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-qdnd_59-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.qdnd.vn/qdndsite/vi-vn/61/43/chinh-tri/bac-ho-truoc-hoa-diet-cong-cam-ho/170245.html" rel="nofollow">Bác Hồ trước họa "diệt cộng, cầm Hồ"</a>, 18/12/2011, Báo điện tử Quân đội nhân dân</span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 349, 350</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 350</span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 417 - 418</span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.lonelyplanet.com/vietnam/history#72289" rel="nofollow">Vietnam's History, Lonely Planet Travel</a></span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://bqllang.gov.vn/tin-tuc/tin-tong-hop/1662-nh-ng-nam-thang-khong-th-nao-quen-vo-nguyen-giap-ph-n-4.html" rel="nofollow">Những năm tháng không thể nào quên, Phần 4</a>, Võ Nguyên Giáp</span></li>
<li id="cite_note-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 532</span></li>
<li id="cite_note-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 475</span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 475-477</span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 479 - 480</span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 378 - 379</span></li>
<li id="cite_note-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-70">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 378, 400</span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam ?, Archimedes L.A.Patti, Nxb Đà Nẵng, năm 2008, trang 370</span></li>
<li id="cite_note-patti548-72">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti548_72-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti548_72-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 548, 549, 554</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 396</span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 401</span></li>
<li id="cite_note-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-75">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 563 - 564</span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 78</span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 545 - 546</span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 542</span></li>
<li id="cite_note-79"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-79">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 504 - 506</span></li>
<li id="cite_note-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-80">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 488 - 489</span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 588 - 590</span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 64</span></li>
<li id="cite_note-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-83">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 228-229</span></li>
<li id="cite_note-84"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-84">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 554-555</span></li>
<li id="cite_note-85"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-85">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 520</span></li>
<li id="cite_note-86"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-86">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamgear.com/Indochina1945.aspx" rel="nofollow">Indochina War Timeline: 1945</a></span></li>
<li id="cite_note-vietnamgear1946-87">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1946_87-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1946_87-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamgear.com/Indochina1946.aspx" rel="nofollow">Indochina War Timeline: 1946</a></span></li>
<li id="cite_note-88"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-88">^</a></b> <span class="reference-text">Báo Quân đội Nhân dân cuối tuần, <a class="external text" href="https://archive.is/20121203012936/www.qdnd.vn/qdnd/qdndcuoituan.tulieuphongsu.22225.qdnd" rel="nofollow">Võ Nguyên Giáp với những ngày đầu chống thực dân Pháp ở miền Nam</a>, 23/08/2007</span></li>
<li id="cite_note-David_G._Marr-89">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_89-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_89-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_89-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=CVMA0mk6_6kC&printsec=frontcover&dq=Vietnam:+State,+War,+Revolution,+1945-1946&hl=vi&sa=X&ei=hdg4VLb5Bcvp8AXxtIGwAw&ved=0CBwQ6AEwAA#v=onepage&q=Vietnam%3A%20State%2C%20War%2C%20Revolution%2C%201945-1946&f=false" rel="nofollow">Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946)</a>, page 405 - 406, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-90"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-90">^</a></b> <span class="reference-text">Declassified per Executive Order 13526, Section 3.3 NND Project Number: NND 63316</span></li>
<li id="cite_note-91"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-91">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 430 - 431</span></li>
<li id="cite_note-92"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-92">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 429 - 430</span></li>
<li id="cite_note-93"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-93">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 437 - 438</span></li>
<li id="cite_note-94"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-94">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 438</span></li>
<li id="cite_note-95"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-95">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 434 - 435</span></li>
<li id="cite_note-96"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-96">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 458</span></li>
<li id="cite_note-97"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-97">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 459</span></li>
<li id="cite_note-98"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-98">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 424 - 425</span></li>
<li id="cite_note-99"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-99">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 426</span></li>
<li id="cite_note-100"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-100">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 459 - 460</span></li>
<li id="cite_note-101"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-101">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 460, 461, 490</span></li>
<li id="cite_note-102"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-102">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 490</span></li>
<li id="cite_note-patti378-103"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti378_103-0">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 378</span></li>
<li id="cite_note-104"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-104">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vanhoanghean.vn/thu-vien-lich-su-van-hoa/mot-con-gio-bui-hoi-ky-cua-le-than-tran-trong-kim" rel="nofollow">Một Cơn Gió Bụi, Chương 6: Chính phủ Việt Nam và tình thế trong nước, Trần Trọng Kim</a></span></li>
<li id="cite_note-105"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-105">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 537 - 538</span></li>
<li id="cite_note-106"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-106">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=CVMA0mk6_6kC&pg=PA410&hl=vi&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow">Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946)</a>, page 410 - 412, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-books.google.com.vn-107">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-books.google.com.vn_107-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-books.google.com.vn_107-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=CVMA0mk6_6kC&pg=PA410&hl=vi&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow">Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946)</a>, page 411, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-108"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-108">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 544 - 545</span></li>
<li id="cite_note-David_G._Marr_1946_page_415-109">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_415_109-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 415, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-110"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-110">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 415-416, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-111"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-111">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 416-417, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-David_G._Marr_1946_page_418-419-112">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_418-419_112-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_418-419_112-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 418-419, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr419-113">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr419_113-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr419_113-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr419_113-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 419, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-60nam-114"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-60nam_114-0">^</a></b> <span class="reference-text">Phạm Văn Quyền (chủ biên). 60 năm Công an nhân dân Việt Nam. NXB Công an nhân dân. 2006. trang 104.</span></li>
<li id="cite_note-115"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-115">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 542</span></li>
<li id="cite_note-116"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-116">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 492 - 494</span></li>
<li id="cite_note-117"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-117">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 510</span></li>
<li id="cite_note-118"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-118">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 458</span></li>
<li id="cite_note-119"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-119">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 507 - 508</span></li>
<li id="cite_note-120"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-120">^</a></b> <span class="reference-text">Goodman, Allan E, Politics in War: The Bases of Political Community in South Vietnam, page 20, Harvard University Press, 1973</span></li>
<li id="cite_note-121"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-121">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Mậu Hãn chủ biên, Đại cương Lịch sử Việt Nam, tập III, trang 47</span></li>
<li id="cite_note-122"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-122">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 508</span></li>
<li id="cite_note-123"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-123">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 508 - 509</span></li>
<li id="cite_note-124"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-124">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 489, 509, 510</span></li>
<li id="cite_note-125"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-125">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 510</span></li>
<li id="cite_note-126"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-126">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 511 - 512</span></li>
<li id="cite_note-127"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-127">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 511-512</span></li>
<li id="cite_note-patti513-128">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti513_128-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-patti513_128-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 513</span></li>
<li id="cite_note-129"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-129">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 514 - 515</span></li>
<li id="cite_note-130"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-130">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 515 - 516</span></li>
<li id="cite_note-131"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-131">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 517 - 518</span></li>
<li id="cite_note-132"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-132">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 518 - 519</span></li>
<li id="cite_note-133"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-133">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 519 - 521</span></li>
<li id="cite_note-134"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-134">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 521 - 522</span></li>
<li id="cite_note-135"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-135">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 522 - 524</span></li>
<li id="cite_note-136"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-136">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 525</span></li>
<li id="cite_note-137"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-137">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 527</span></li>
<li id="cite_note-138"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-138">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 527 - 528</span></li>
<li id="cite_note-139"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-139">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 528 - 530</span></li>
<li id="cite_note-140"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-140">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 530 - 531</span></li>
<li id="cite_note-141"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-141">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 530 - 531</span></li>
<li id="cite_note-Marr417-142"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr417_142-0">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 417, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr418-143">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr418_143-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr418_143-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr418_143-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr418_143-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 418, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-144"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-144">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 603 - 604</span></li>
<li id="cite_note-145"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-145">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 419-420, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-146"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-146">^</a></b> <span class="reference-text">Võ Nguyên Giáp, <i>Những năm tháng không thể nào quên</i>, NXB Trẻ, 2009. Trang 33.</span></li>
<li id="cite_note-147"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-147">^</a></b> <span class="reference-text">Cecil B. Currey. Chiến thắng bằng mọi giá. trang 177, NXB Thế giới, 2013</span></li>
<li id="cite_note-148"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-148">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 604 - 605</span></li>
<li id="cite_note-149"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-149">^</a></b> <span class="reference-text">Võ Nguyên Giáp, <i>Những năm tháng không thể nào quên</i>, NXB Trẻ, 2009. Trang 113.</span></li>
<li id="cite_note-150"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-150">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://daidoanket.vn/index.aspx?Menu=1427&Chitiet=30238&Style=1" rel="nofollow">Mãi mãi ghi nhớ Quốc hội khoá I (17/05/2011)</a>,
Thái Duy, Báo Đại Đoàn Kết, số ra ngày 17/05/2011, trích "Bọn phản động
tưởng trúng cử chỉ là Việt Minh cộng sản, chúng cho là chính quyền
trong tay nên Việt Minh muốn ai trúng cũng được."</span></li>
<li id="cite_note-151"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-151">^</a></b> <span class="reference-text">Nohlen, D, Grotz, F & Hartmann, C (2001) <i>Elections in Asia: A data handbook, Volume II</i>, p. 324 <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0199249598">ISBN 0-19-924959-8</a></span></li>
<li id="cite_note-152"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-152">^</a></b> <span class="reference-text">Cựu Thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">chính quyền</a> được bảo quân đội Nhật Bản bảo hộ.</span></li>
<li id="cite_note-153"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-153">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vi.wikisource.org/wiki/M%E1%BB%99t_c%C6%A1n_gi%C3%B3_b%E1%BB%A5i/Ch%C6%B0%C6%A1ng_VI">Một cơn gió bụi, Chương VI: Chính phủ Việt Nam và tình thế trong nước</a></span></li>
<li id="cite_note-DDK-154">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-DDK_154-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-DDK_154-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://daidoanket.vn/index.aspx?Menu=1427&Chitiet=30238&Style=1" rel="nofollow">Mãi mãi ghi nhớ Quốc hội khoá I (17/05/2011)</a>, Thái Duy, Báo Đại Đoàn Kết, số ra ngày 17/05/2011</span></li>
<li id="cite_note-155"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-155">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.na.gov.vn/LSQH1/giai_doan_46-54/gd1b.htm" rel="nofollow">Cuộc tổng tuyển cử đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (6-1-1946)</a></span></li>
<li id="cite_note-156"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-156">^</a></b> <span class="reference-text">Võ Nguyên Giáp, <i>Những năm tháng không thể nào quên</i>, NXB Trẻ, 2009. Trang 99.</span></li>
<li id="cite_note-marr412-157">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr412_157-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr412_157-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr412_157-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr412_157-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 412-413, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-David_G._Marr_1946_page_412-158">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_412_158-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-David_G._Marr_1946_page_412_158-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 412, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-159"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-159">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 422 - 423, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-160"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-160">^</a></b> <span class="reference-text">Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Tổng tập Hồi ký, Những năm tháng không thể nào quên, trang 315</span></li>
<li id="cite_note-161"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-161">^</a></b> <span class="reference-text">Cecil B. Currey. CHiến thắng bằng mọi giá. NXB Thế giới. Trang 177 -178</span></li>
<li id="cite_note-Currey-162">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Currey_162-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Currey_162-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Currey_162-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Chiến thắng bằng mọi giá, trang 196-197, Cecil B. Currey, Nxb Thế Giới, 2013</span></li>
<li id="cite_note-vonguyengiap2-163">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vonguyengiap2_163-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vonguyengiap2_163-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Tổng tập Hồi ký, Những năm tháng không thể nào quên, trang 290</span></li>
<li id="cite_note-Marr422-164">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr422_164-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr422_164-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr422_164-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr422_164-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr422_164-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 422, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-165"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-165">^</a></b> <span class="reference-text">Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Tổng tập Hồi Ký, Những năm tháng không thể nào quên, trang 274</span></li>
<li id="cite_note-NTB-166"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-NTB_166-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://lmvn.com/truyen/index.php?func=viewpost&id=c6j6GAnIk1u39gHBrZ4ou5OJb8b4i3nB&ssid=3300" rel="nofollow">Việt Nam, một thế kỷ qua, Nguyễn Tường Bách</a>, Nxb Thạch Ngữ, California, 1998</span></li>
<li id="cite_note-167"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-167">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mofahcm.gov.vn/vi/mofa/bng_vietnam/nr050225105543/nr050225105648/nr050302090431/ns050302091503/view" rel="nofollow">Bộ trưởng Nguyễn Tường Tam, Trang web Bộ Ngoại giao</a></span></li>
<li id="cite_note-vankien-168">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vankien_168-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vankien_168-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Chỉ thị của Ban Thường vụ Trung ương Đảng: Hoà để tiến, ngày 9-3-1946, Văn kiện Đảng toàn tập, <a class="external text" href="http://www.daihocluathn.edu.vn/images/stories/Hoc%20lieu/Duong%20loi%20cach%20mang%20cua%20DCS%20VN/9._vkien_dcs_tt_t8-_chi_thi_cua_ban_thuong_vu_tw_hoa_de_tien_9.3.1946.doc" rel="nofollow">online</a></span></li>
<li id="cite_note-Marr420-169">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr420_169-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr420_169-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 420-421, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-170"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-170">^</a></b> <span class="reference-text">Philippe
Devillers. Paris - Saigon - Hanoi, Tài liệu lưu trữ về cuộc chiến tranh
1944-1947. NXB Tổng hợp. Thành phố Hồ Chí Minh. 2003. trang 218 <i>(bản dịch của Hoàng Hữu Đản)</i></span></li>
<li id="cite_note-Marr421-171"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr421_171-0">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 421, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-172"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-172">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://123.30.190.43:8080/tiengviet/tulieuvankien/tulieuvedang/details.asp?topic=168&subtopic=463&leader_topic=981&id=BT19121236285" rel="nofollow">CÙNG TRUNG ƯƠNG ĐẢNG VÀ CHÍNH PHỦ LÃNH ĐẠO CUỘC KHÁNG CHIẾN CHỐNG THỰC DÂN PHÁP (1945 - 1954)</a></span></li>
<li id="cite_note-How-173">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-How_173-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-How_173-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-How_173-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Tønnesson, Stein. <i>Vietnam 1946: How the War Began</i>. Berkeley, CA: California University Press, 2010. tr 83-85</span></li>
<li id="cite_note-Ch.C6.B0.C6.A1ng3-174"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Ch.C6.B0.C6.A1ng3_174-0">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Đình Chi. <i>Người Thượng Miền Nam Việt Nam</i>. Gardena, CA: Văn Mới, 2006. tr 569-612</span></li>
<li id="cite_note-Anarchy-175"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Anarchy_175-0">^</a></b> <span class="reference-text">Duncanson, Dennis. <i>Government and Revolution in Vietnam</i>. New York: Oxford University Press, 1968. tr 165</span></li>
<li id="cite_note-176"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-176">^</a></b> <span class="reference-text">Pierre
Quatrpoint. Sự mù quáng của tướng De Gaulle đối với cuộc chiến ở Đông
Dương. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 77 <i>(bản tiếng Việt do Đặng Văn Việt dịch)</i></span></li>
<li id="cite_note-177"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-177">^</a></b> <span class="reference-text">Ban nghiên cứu lịch sử Đảng. Văn kiện Đảng (1945-1954). NXB Sự thật. Hà Nội. 1978, trang 256-260</span></li>
<li id="cite_note-178"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-178">^</a></b> <span class="reference-text">Hồ Chí Minh. Toàn tập - Tập 4. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2000. trang 328-330</span></li>
<li id="cite_note-179"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-179">^</a></b> <span class="reference-text">Ban
Chấp hành Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Mmh: Lịch sử
Đảng bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh (1930-1954), sơ
thảo, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1995, t.1</span></li>
<li id="cite_note-180"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-180">^</a></b> <span class="reference-text">Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Hà Nội, 2000, t.8, tr. 434-443</span></li>
<li id="cite_note-vietnamgear1947-181">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1947_181-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1947_181-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1947_181-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1947_181-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1947_181-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamgear.com/Indochina1947.aspx" rel="nofollow">Indochina War Timeline: 1947 - 1949</a></span></li>
<li id="cite_note-182"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-182">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://rationalrevolution.net/war/collection_of_letters_by_ho_chi_.htm" rel="nofollow">Collection of Letters by Ho Chi Minh</a>. Bức thư này không được trả lời cũng như không được công bố trước công chúng tới tận năm 1972</span></li>
<li id="cite_note-183"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-183">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 421-422, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-184"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-184">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://dangcongsan.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30061&cn_id=210416" rel="nofollow">Giữ vững chính quyền cách mạng trong những năm 1945 - 1946</a> , Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam</span></li>
<li id="cite_note-saclenh8-185"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-saclenh8_185-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietlaw.gov.vn/LAWNET/docView.do?docid=7&type=html&searchType=fulltextsearch&searchText=" rel="nofollow">SẮC LỆNH CỦA CHỦ TỊCH CHÍNH PHỦ LÂM THỜI SỐ 8 NGÀY 5 THÁNG 9 NĂM 1945</a></span></li>
<li id="cite_note-saclenh30-186"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-saclenh30_186-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietlaw.gov.vn/LAWNET/docView.do?docid=30&type=html&searchType=fulltextsearch&searchText=" rel="nofollow">SẮC LỆNH CỦA CHỦ TỊCH CHÍNH PHỦ LÂM THỜI SỐ 30 NGÀY 12 THÁNG 9 NĂM 1945</a></span></li>
<li id="cite_note-BuiLam-187"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-BuiLam_187-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20120111184416/http://tapchikiemsat.org.vn/viewtopic/phap-luat-78/Nho-bac-Bui-Lam-630.html" rel="nofollow">Nhớ mãi về bác Bùi Lâm, Tạp chí Kiểm sát</a></span></li>
<li id="cite_note-188"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-188">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=Y0TBgbhSYuEC&pg=PA406&lpg=PA406&dq=It+was+the+competition+for+recruits,+donations,+and+Chinese+patronage&source=bl&ots=YdNcmFcmBE&sig=UwF4_R_ZfosPP3tgVTx3SGKLJIY&hl=vi&sa=X&ei=lvtBVOShNobOmwXrn4G4Bg&ved=0CCIQ6AEwAA#v=onepage&q=It%20was%20the%20competition%20for%20recruits%2C%20donations%2C%20and%20Chinese%20patronage&f=false" rel="nofollow">Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946)</a>, page 407 - 408, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-189"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-189">^</a></b> <span class="reference-text">Penniman, Howard R. <i>Elections in South Vietnam</i>. Stanford, CA: Hoover Institution on War, Revolution and Peace, 1972. tr 166.</span></li>
<li id="cite_note-marr1-190">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr1_190-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr1_190-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr1_190-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-marr1_190-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 408 - 409, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-191"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-191">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 409-410, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-192"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-192">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 413-414, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-193"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-193">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 414, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-194"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-194">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 414-415, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr423-195">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr423_195-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr423_195-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr423_195-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 423, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr424-196">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr424_196-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 424-425, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-trantannghia-197">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-trantannghia_197-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-trantannghia_197-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vnca.cand.com.vn/vi-vn/truyenthong/2005/9/50213.cand" rel="nofollow">Vụ án Ôn Như Hầu qua lời kể của Đại tá Trần Tấn Nghĩa, Báo Công an Nhân dân Điện tử, 8:40, 28/08/2005</a>, Trích: "<i>Theo
ông kể, cuối tháng 6/1946, Nha Công an Trung ương nhận được nguồn tin
của cơ sở phát hiện được âm mưu của thực dân Pháp câu kết với bọn phản
động Quốc dân Đảng đang chuẩn bị thực hiện âm mưu đảo chính chính phủ
của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Sau khi xin ý kiến trung ương về âm mưu thâm
độc này, đồng chí Trường Chinh, Tổng Bí Thư đảng ta lúc bấy giờ đã cho ý
kiến chỉ đạo phải tập trung trấn áp bọn phản cách mạng, nhưng phải có
đủ chứng cứ.</i>"</span></li>
<li id="cite_note-lehuuqua-198">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-lehuuqua_198-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-lehuuqua_198-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Vụ án phố Ôn Như Hầu, thiếu tướng Lê Hữu Qua, Báo Nhân Dân, ngày 19/8/2005</span></li>
<li id="cite_note-phaply-199">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-phaply_199-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-phaply_199-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://phaply.net.vn/ben-khung-cua-tu-phap/ho-so-vu-an/con-trai-ong-tien-thuoc-nam-pha-vu-an-on-nhu-hau.html" rel="nofollow">Con trai "ông tiên thuốc nam" phá vụ án Ôn Như Hầu</a>, Thanh Sơn – Kiến Quốc, Pháp lý online, 3/3/2011</span></li>
<li id="cite_note-Marr1947-200">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr1947_200-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr1947_200-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 427, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr426-201"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr426_201-0">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 426, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-Marr427-202"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Marr427_202-0">^</a></b> <span class="reference-text">David G. Marr, Vietnam: State, War, and Revolution (1945–1946), page 426-427, California: University of California Press, 2013</span></li>
<li id="cite_note-inerventionandrevolution-203"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-inerventionandrevolution_203-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Barnet, Richard J. (1968). <a class="external text" href="http://www.thirdworldtraveler.com/Insurgency_Revolution/America_Vietnam_IAR.html" rel="nofollow"><i>Intervention and Revolution: The United States in the Third World</i></a>. World Publishing. tr. 185. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0529020149">ISBN 0-529-02014-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=185&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thirdworldtraveler.com%2FInsurgency_Revolution%2FAmerica_Vietnam_IAR.html&rft.genre=book&rft.aufirst=Richard+J.&rft.pub=World+Publishing&rft.date=1968&rft.aulast=Barnet&rft.btitle=Intervention+and+Revolution%3A+The+United+States+in+the+Third+World&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.au=Barnet%2C+Richard+J.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Đông Dương"></span></span></li>
<li id="cite_note-thesmallerdragonstrikes-204"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-thesmallerdragonstrikes_204-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Prados, John (August 2007, Volume 20, Number 1). <a class="external text" href="http://historynet.com/" rel="nofollow"><i>The Smaller Dragon Strikes</i></a>. MHQ: The Quarterly Journal of Military History. tr. 50. ISSN 1040-5992.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=50&rft_id=http%3A%2F%2FHistoryNet.com&rft.genre=book&rft.aufirst=John&rft.pub=MHQ%3A+The+Quarterly+Journal+of+Military+History&rft.date=August+2007%2C+Volume+20%2C+Number+1&rft.aulast=Prados&rft.btitle=The+Smaller+Dragon+Strikes&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.au=Prados%2C+John&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Đông Dương"></span></span></li>
<li id="cite_note-205"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-205">^</a></b> <span class="reference-text">Paul-Marie de La GORCE:De Gaulle-Leclerc: de Londres à l'Indochine Espoir n°132, 2002.</span></li>
<li id="cite_note-206"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-206">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://baodientu.chinhphu.vn/Home/Dien-Bien-Phu-Nho-lai-de-suy-ngam/20105/30662.vgp" rel="nofollow">Điện Biên Phủ: Nhớ lại để suy ngẫm, Trần Thái Bình, BÁO ĐIỆN TỬ CỦA CHÍNH PHỦ NƯỚC CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-207"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-207">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.qdnd.vn/qdndsite/vi-VN/61/187261/print/Default.aspx" rel="nofollow">Chuẩn bị chu đáo - một trong những yếu tố quyết định thắng lợi, QĐND - Thứ Sáu, 04/05/2012</a></span></li>
<li id="cite_note-208"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-208">^</a></b> <span class="reference-text">Duiker, William, Ho Chi Minh: A Life, Hyperion, 2000, tr. 400</span></li>
<li id="cite_note-209"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-209">^</a></b> <span class="reference-text">Lãnh sự Mỹ tại Hà Nội, O'Sullivan báo về Washington rằng người Việt đã chiến đấu với <i>"một sự ngoan cường và dũng cảm không ngờ"</i> giống như người Nhật trong thế chiến lần thứ hai. Ông ước tính thương vong của người Việt lên đến hàng trăm.<br />
Duiker, William, Ho Chi Minh: A Life, Hyperion, 2000, tr. 400</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceC-210">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceC_210-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-ReferenceC_210-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 644</span></li>
<li id="cite_note-211"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-211">^</a></b> <span class="reference-text">Executive Order 13526, Section 3.3 NND Project Number: NND 63316. By: NWD Date: 2011</span></li>
<li id="cite_note-212"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-212">^</a></b> <span class="reference-text">"Executive Order 13526, Section 3.3 NND Project Number: NND 63316. By: NWD Date: 2011</span></li>
<li id="cite_note-213"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-213">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://archive.is/20130421191603/www.qdnd.vn/qdndsite/vi-VN/61/43/124/124/124/34611/Default.aspx" rel="nofollow">Du kích vận động chiến - bước phát triển của chiến thuật, Cao Xuân Lịch, Báo điện tử Quân đội Nhân dân</a></span></li>
<li id="cite_note-214"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-214">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 646 - 647</span></li>
<li id="cite_note-pent5-215">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-pent5_215-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-pent5_215-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-pent5_215-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pentagon/pent5.htm" rel="nofollow">The Pentagon Papers, Chapter 2, "U.S. Involvement in the Franco-Viet Minh War, 1950-1954", U.S. POLICY AND THE BAO DAI REGIME</a></span></li>
<li id="cite_note-216"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-216">^</a></b> <span class="reference-text">William Duiker, <i>Ho Chi Minh: A Life</i>, Hyperion, 2000, tr.412-413</span></li>
<li id="cite_note-217"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-217">^</a></b> <span class="reference-text">William Duiker, <i>Ho Chi Minh: A Life</i>, Hyperion, 2000, tr.411</span></li>
<li id="cite_note-Why_Vietnam_2008-218"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Why_Vietnam_2008_218-0">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 649-650</span></li>
<li id="cite_note-219"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-219">^</a></b> <span class="reference-text">Why Viet Nam?: Prelude to America's Albatross, Archimedes L.A Patti, University of California Press, 1982, trang 399</span></li>
<li id="cite_note-220"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-220">^</a></b> <span class="reference-text">Why Viet Nam?: Prelude to America's Albatross, Archimedes L.A Patti, University of California Press, 1982, trang 398</span></li>
<li id="cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85-221">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85_221-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_85_221-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Mậu Hãn (chủ biên), Trần Bá Đệ, Nguyễn Văn Thư..., <i>Đại cương Lịch sử Việt Nam, Tập III (1945-2005). NXB Giáo dục. Hà Nội. 2007. Trang 85.</i></span></li>
<li id="cite_note-rvnaf-222"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-rvnaf_222-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.buttondepress.com/secretstuff/ttu2006/rvnaf.htm" rel="nofollow">A
Brief Overview of the Vietnam National Army and the Republic of Vietnam
Armed Forces (1952-1975), PERSPECTIVES ON RVNAF FROM FRUS, Stephen
Sherman and Bill Laurie</a></span></li>
<li id="cite_note-223"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-223">^</a></b> <span class="reference-text">Spencer C.Tucker, <i>Encyclopedia of the Vietnam War</i>, ABC-CLIO, 2000, tr. 474.</span></li>
<li id="cite_note-224"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-224">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.royalark.net/Laos/laos2.htm" rel="nofollow">The Khun Lo Dynasty</a></span></li>
<li id="cite_note-225"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-225">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://uca.edu/politicalscience/dadm-project/asiapacific-region/french-indochinacambodia-1945-1954/" rel="nofollow">French Indochina/Cambodia (1945-1954), University of Central Arkansas</a></span></li>
<li id="cite_note-Henri_Locard-226"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Henri_Locard_226-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/vietnamese/world/2012/10/121015_sihanouk_profile.shtml" rel="nofollow">Sihanouk - vị nguyên thủ 'tình cờ', Henri Locard, BBC Vietnamese</a></span></li>
<li id="cite_note-227"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-227">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 689 - 690</span></li>
<li id="cite_note-H._R._McMaster_1998-228"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-H._R._McMaster_1998_228-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">H. R. McMaster (1998). <i>Dereliction of Duty: Johnson, McNamara, the Joint Chiefs of Staff, and the Lies That Led to Vietnam</i>. New York, New York: HarperCollins Publishers, Inc.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=H.+R.+McMaster&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1998&rft.pub=HarperCollins+Publishers%2C+Inc.&rft.btitle=Dereliction+of+Duty%3A+Johnson%2C+McNamara%2C+the+Joint+Chiefs+of+Staff%2C+and+the+Lies+That+Led+to+Vietnam&rft.genre=book&rft.place=New+York%2C+New+York&rft.au=H.+R.+McMaster&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Đông Dương"></span></span></li>
<li id="cite_note-229"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-229">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.hcmm.gov.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=1388:nh-ng-cu-c-tr-l-i-ph-ng-v-n-bao-chi-c-a-bac-h-ph-n-4&catid=99&Itemid=743&lang=vi" rel="nofollow">Những cuộc trả lời phỏng vấn báo chí của Bác Hồ (Phần 4)</a>, Trang tin điện tử Ban Quản lý Lăng Chủ tịch Hồ Chí Minh</span></li>
<li id="cite_note-230"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-230">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cpv.org.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=0&cn_id=29641" rel="nofollow">Trả lời điện phỏng vấn của Dân quốc nhật báo (1949)(1), Hồ Chí Minh toàn tập, Tập 5 (1947 - 1949)</a>, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1985, trang 211, 212</span></li>
<li id="cite_note-231"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-231">^</a></b> <span class="reference-text">Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Tổng tập Hồi kí; NXB Quân đội nhân dân 2006 (Hữu Mai thể hiện). Trang 806</span></li>
<li id="cite_note-Spencer.Encyc.189-232"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.189_232-0">^</a></b> <span class="reference-text">Spencer C.Tucker, <i>Encyclopedia of the Vietnam War</i>, ABC-CLIO, 2000, tr. 189.</span></li>
<li id="cite_note-233"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-233">^</a></b> <span class="reference-text">p 497 Việt Sử Toàn Thư</span></li>
<li id="cite_note-vietnamgear1953-234"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vietnamgear1953_234-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamgear.com/Indochina1953.aspx" rel="nofollow">Indochina War Timeline: 1953</a></span></li>
<li id="cite_note-Spencer.Encyc.190-235">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-Spencer.Encyc.190_235-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Spencer C.Tucker, <i>Encyclopedia of the Vietnam War</i>, ABC-CLIO, 2000, tr. 190.</span></li>
<li id="cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69-236">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69_236-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_69_236-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lê Mậu Hãn (chủ biên), Trần Bá Đệ, Nguyễn Văn Thư..., <i>Đại cương Lịch sử Việt Nam - Tập 3</i>. NXB Giáo dục. Hà Nội. 2007. Trang 69-70</span></li>
<li id="cite_note-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_80-237"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-.C4.90.E1.BA.A1i_c.C6.B0.C6.A1ng_80_237-0">^</a></b> <span class="reference-text">Lê Mậu Hãn (chủ biên), Trần Bá Đệ, Nguyễn Văn Thư..., <i>Đại cương Lịch sử Việt Nam - Tập 3</i>. NXB Giáo dục. Hà Nội. 2007. Trang 80</span></li>
<li id="cite_note-vientro-238">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vientro_238-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vientro_238-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vientro_238-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-vientro_238-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://archive.is/20130114053147/www.qdnd.vn/qdndsite/vi-vn/61/43/3/3/32/75212/Default.aspx" rel="nofollow">Viện
trợ của Trung Quốc đối với cuộc kháng chiến chống Pháp của Việt Nam,
Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, THS. NGUYỄN PHƯƠNG HOA, Viện Nghiên cứu
Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-239"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-239">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vietnamese.cri.cn/761/2010/05/05/1s140155_1.htm" rel="nofollow">Bộ
trưởng Quốc phòng Việt Nam Phùng Quang Thanh tiếp người thân của đồng
chí Trần Canh, Vi Quốc Thanh và lưỡng quốc Tướng quân Hồng Thủy</a></span></li>
<li id="cite_note-240"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-240">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.hcmup.edu.vn/index.php?option=com_content&view=article&id=2191%3Aquan-h-vit-nam-lien-xo-trong-giai-on-khang-chin-chng-m-1954-1975&catid=1513%3Avit-nam-hin-i&Itemid=2938&lang=vi&site=71" rel="nofollow">Quan hệ Việt Nam - Liên Xô trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ (1954 - 1975), Phạm Quang Minh</a></span></li>
<li id="cite_note-241"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-241">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://history.state.gov/milestones/1945-1952/AsiaandAfrica" rel="nofollow">Decolonization
of Asia and Africa, 1945-1960, Office of the Historian, Bureau of
Public Affairs, United States Department of State</a>, trích:"While the
United States generally supported the concept of national
self-determination, it also had strong ties to its European allies, who
had imperial claims on their former colonies. The Cold War only served
to complicate the U.S. position, as U.S. support for decolonization was
offset by American concern over communist expansion and Soviet strategic
ambitions in Europe. Several of the NATO allies asserted that their
colonial possessions provided them with economic and military strength
that would otherwise be lost to the alliance. Nearly all of the United
States' European allies believed that after their recovery from World
War II their colonies would finally provide the combination of raw
materials and protected markets for finished goods that would cement the
colonies to Europe."</span></li>
<li id="cite_note-242"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-242">^</a></b> <span class="reference-text">Schrecker, Ellen (2002). The Age of McCarthyism: A Brief History with Documents (2d ed.). Palgrave Macmillan. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0312294255">ISBN 0-312-29425-5</a>. p. 63–64</span></li>
<li id="cite_note-243"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-243">^</a></b> <span class="reference-text">Ellen Schrecker, THE AGE OF MCCARTHYISM: A BRIEF HISTORY WITH DOCUMENTS, <a class="external text" href="http://www.english.illinois.edu/maps/mccarthy/schrecker3.htm" rel="nofollow">The State Steps In: Setting the Anti-Communist Agenda</a>, trích "<i>These
actions--most important the inauguration of an anti-Communist
loyalty-security program for government employees in March 1947 and the
initiation of criminal prosecutions against individual Communists--not
only provided specific models for the rest of the nation but also
enabled the government to disseminate its version of the Communist
threat.</i>", Boston: St. Martin's Press, 1994</span></li>
<li id="cite_note-244"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-244">^</a></b> <span class="reference-text">Ellen Schrecker, THE AGE OF MCCARTHYISM: A BRIEF HISTORY WITH DOCUMENTS, <a class="external text" href="http://www.english.illinois.edu/maps/mccarthy/schrecker3.htm" rel="nofollow">The State Steps In: Setting the Anti-Communist Agenda</a>, trích "<i>Communist
defendants were arrested, handcuffed, fingerprinted, and often brought
to their trials under guard if they were being held in jail for contempt
or deportation.</i>", Boston: St. Martin's Press, 1994</span></li>
<li id="cite_note-245"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-245">^</a></b> <span class="reference-text">Schrecker, Ellen (1998). Many Are the Crimes: McCarthyism in America. Little, Brown. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0316774707">ISBN 0-316-77470-7</a>. p. 4</span></li>
<li id="cite_note-246"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-246">^</a></b> <span class="reference-text">Ellen Schrecker, THE AGE OF MCCARTHYISM: A BRIEF HISTORY WITH DOCUMENTS, <a class="external text" href="http://www.english.illinois.edu/maps/mccarthy/schrecker3.htm" rel="nofollow">The State Steps In: Setting the Anti-Communist Agenda</a>, trích "<i>The
major trials of the period got enormous publicity and gave credibility
to the notion that Communists threatened the nation's security.</i>", Boston: St. Martin's Press, 1994</span></li>
<li id="cite_note-247"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-247">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://history.state.gov/milestones/1945-1952/AsiaandAfrica" rel="nofollow">Decolonization
of Asia and Africa, 1945-1960, Office of the Historian, Bureau of
Public Affairs, United States Department of State</a></span></li>
<li id="cite_note-248"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-248">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 630</span></li>
<li id="cite_note-249"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-249">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 640 - 641</span></li>
<li id="cite_note-250"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-250">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/pentagon/pent5.htm" rel="nofollow">The Pentagon Papers, Chapter 2, "U.S. Involvement in the Franco-Viet Minh War, 1950-1954"</a>, Trích "<i>The
U.S.-French ties in Europe (NATO, Marshall Plan, Mutual Defense
Assistance Program) only marginally strengthened U.S. urgings that
France make concessions to Vietnamese nationalism.</i> Any leverage from
these sources was severely limited by the broader considerations of
U.S. policy for the containment of communism in Europe and Asia. NATO
and the Marshall Plan were of themselves judged to be essential to our
European interests. To threaten France with economic and military
sanctions in Europe in order to have it alter its policy in Indochina
was, therefore, not plausible. Similarly, to reduce the level of
military assistance to the French effort in Indochina would have been
counter-productive, since it would have led to a further deterioration
in the French military position there. <i>In other words, there was a
basic incompatibility in the two strands of U.S. policy: (1) Washington
wanted France to fight the anti-communist war and win, preferably with
U.S. guidance and advice; and (2) Washington expected the French, when
battlefield victory was assured, to magnanimously withdraw from
Indochina.</i>"</span></li>
<li id="cite_note-251"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-251">^</a></b> <span class="reference-text">Félix Green, The Enemy: What Every American Should Know About Imperialism. Vintage Books, New York, 1971.</span></li>
<li id="cite_note-252"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-252">^</a></b> <span class="reference-text">These
states of capitalist countries were a thread not so much because they
called themselves "socialist", but because they were competing
capitalist powers and their market were largely closed to American
business." - Sử gia Jonathan Neale.</span></li>
<li id="cite_note-253"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-253">^</a></b> <span class="reference-text">Phỏng vấn Daniel Ellsberg trên CNN: <a class="external text" href="http://www.youtube.com/watch?v=5LctoUV-tag" rel="nofollow">Chi tiết bài phỏng vấn trên Youtube</a></span></li>
<li id="cite_note-254"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-254">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.na.gov.vn/sach_qh/vkqhtoantap_1/nam1951/1951_8.html" rel="nofollow">LỜI HIỆU TRIỆU CỦA BAN THƯỜNG TRỰC QUỐC HỘI NGÀY 19-12-1951 NHÂN KỶ NIỆM NGÀY TOÀN QUỐC KHÁNG CHIẾN</a>, trích "<i>Không
đủ sức chống kháng chiến, đế quốc Mỹ và thực dân Pháp lợi dụng bọn bù
nhìn vong bản thi hành chính sách "lấy chiến tranh nuôi chiến tranh,
dùng người Việt đánh người Việt", dùng độc lập giả hiệu để mê muội, đốt
làng cướp của làm cho dân ta bần cùng trụy lạc để dễ áp bức lừa phỉnh,
bắt thanh niên đi lính ngụy để đánh lại đồng bào.</i>"</span></li>
<li id="cite_note-255"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-255">^</a></b> <span class="reference-text">Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Tổng tập hồi ký - Điện Biên Phủ điểm hẹn lịch sử trang 871, 872</span></li>
<li id="cite_note-256"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-256">^</a></b> <span class="reference-text">George C. Herring, Cuộc chiến dài ngày giữa nước Mỹ và Việt Nam 1950 - 1975, nhà xuất bản Công an Nhân dân, 2004</span></li>
<li id="cite_note-257"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-257">^</a></b> <span class="reference-text">George McT. Kahin, Quyền lực và Sự thực: Sự can thiệp của Mỹ vào Việt Nam. New York, năm 1986, Chương I.</span></li>
<li id="cite_note-258"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-258">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 636 - 637</span></li>
<li id="cite_note-259"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-259">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 637</span></li>
<li id="cite_note-260"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-260">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.us-foreign-policy-perspective.org/index.php?id=301" rel="nofollow">France (location: Indochina) 1950-54, US Foreign Policy in Perspective, 2009</a></span></li>
<li id="cite_note-261"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-261">^</a></b> <span class="reference-text">Why Vietnam, Archimedes L.A Patti, Nxb Đà Nẵng, 2008, trang 677 - 678</span></li>
<li id="cite_note-262"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-262">^</a></b> <span class="reference-text">Thời điểm của những sự thật (2004), NXB CAND, (nguyên gốc: "Le Temps des Vérites" xuất bản tại Paris năm 1979), tr. 51</span></li>
<li id="cite_note-263"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-263">^</a></b> <span class="reference-text">Paul Ély, Đông Dương trong cơn lốc, Paris, 1964, tr. 51</span></li>
<li id="cite_note-264"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-264">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Kháng chiến chống Mỹ cứu nước 1954-1975 - Tập 1, NXB Chính trị Quốc gia - Sự thật</span></li>
<li id="cite_note-265"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-265">^</a></b> <span class="reference-text">Điện Biên Phủ Điểm hẹn lịch sử - Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Chương 1: Cuộc họp ở Tín Keo</span></li>
<li id="cite_note-266"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-266">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tapchicongsan.org.vn/Home/truyenthong-hientai/2013/21290/That-bai-cua-My-trong-cuoc-chien-tranh-o-Viet-Nam-qua.aspx" rel="nofollow">Thất bại của Mỹ trong cuộc chiến tranh ở Việt Nam qua con mắt của người Mỹ</a></span></li>
<li id="cite_note-267"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-267">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.lichsuvietnam.vn/home.php?option=com_content&task=view&Itemid=33&id=386" rel="nofollow">Nguyễn
Quang Ngọc 2006, Chương XI – Việt Nam trong chín năm kháng chiến chống
thực dân Pháp và xây dựng chế độ dân chủ mới (1945-1954), Tiến trình
Lịch sử Việt Nam, Hà Nội, Giáo Dục, Tr.315-324.</a></span></li>
<li id="cite_note-268"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-268">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyễn Văn Lục. <i>Lịch sử còn đó</i>. Garden Grove, CA: Tân Văn, 2008. Trang 125.</span></li>
<li id="cite_note-269"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-269">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://laodong.com.vn/lao-dong-cuoi-tuan/thong-nhat-la-dinh-cao-thang-loi-cua-dan-toc-viet-nam-113665.bld" rel="nofollow">Thống nhất là đỉnh cao thắng lợi của dân tộc Việt Nam</a>, Dương Trung Quốc, Báo Lao Động, 05/05/2013</span></li>
<li id="cite_note-270"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-270">^</a></b> <span class="reference-text">Henry Navare. Đông dương hấp hối. NXB Công an nhân dân. Hà nội. 2004. trang 15. <i>(bản dịch của Phan Thanh Toàn)</i></span></li>
<li id="cite_note-271"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-271">^</a></b> <span class="reference-text">Pierre
Quatrpoint. Sự mù quáng của tướng De Gaulle đối với cuộc chiến ở Đông
Dương. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 63 (bản tiếng Việt do
Đặng Văn Việt dịch)</span></li>
<li id="cite_note-UNHCR-272"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-UNHCR_272-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%E1%BB%A7y_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c_v%E1%BB%81_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_t%E1%BB%8B_n%E1%BA%A1n" title="Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn">Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn</a>, <a class="external text" href="http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/publ/opendoc.pdf?id=3ebf9bad0&tbl=PUBL" rel="nofollow"><i>Flight from Indochina</i></a>, tr. 80-81</span></li>
<li id="cite_note-273"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-273">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vietnam.vassar.edu/overview/doc2.html" rel="nofollow">The Final Declarations of the Geneva Conference July 21, 1954</a></span></li>
<li id="cite_note-274"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-274">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://baogiaoduc.edu.vn/chi-tiet/91-1810-tim-hieu-dat-nuoc-lao.html" rel="nofollow">Tìm hiểu đất nước Lào, Trang tin tổng hợp thời sự Giáo Dục Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-275"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-275">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamembassy-cambodia.org/vi/nr070521165843/nr070521170351/news_object_view?newsPath=/vnemb.vn/tin_hddn/ns130205155832" rel="nofollow">Thủ
tướng Nguyễn Tấn Dũng dự Lễ hỏa táng Thái Thượng hoàng Norodom
Sihanouk, Nguyễn Hoàng - Nhật Bắc, The Embassy of Socialist Republic of
Vietnam in Cambodia</a></span></li>
<li id="cite_note-insurgency1-276"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#cite_ref-insurgency1_276-0">^</a></b> <span class="reference-text">The
Reunification of Vietnam, PRESIDENT NGO DINH DIEM'S BROADCAST
DECLARATION ON THE GENEVA AGREEMENTS AND FREE ELECTIONS (July 16, 1955),
page 24, Vietnam bulletin - a weekly publication of the Embassy of
Vietnam in United States, Special issue No.16, Available <a class="external text" href="http://www.vietnam.ttu.edu/star/images/1653/16530101012.pdf" rel="nofollow">online</a>
Trích: "Our policy is a policy for peace. But nothing will lead us
astray of our goal, the unity of our country, a unity in freedom and not
in slavery. Serving the cause of our nation, more than ever we will
struggle for the reunification of our homeland. We do not reject the
principle of free elections as peaceful and democratic means to achieve
that unity. However, if elections constitute one of the bases of true
democracy, they will be meaningful only on the condition that they be
absolutely free. Now, faced with a regime of oppression as practiced by
the Viet Minh, we remain skeptical concerning the possibility of
fulfilling the conditions of free elections in the North." dịch là "<i>Chính
sách của chúng tôi là chính sách hoà bình. Nhưng không có gì có thể
khiến chúng tôi đi chệch khỏi mục tiêu của chúng tôi là sự thống nhất
đất nước, thống nhất trong tự do chứ không phải trong nô lệ. Vì dân tộc,
chúng tôi sẽ đấu tranh hết sức mình cho sự thống nhất đất nước. Chúng
tôi không từ chối nguyên tắc tuyển cử tự do để thống nhất đất nước một
cách hoà bình và dân chủ. Tuy nhiên nếu những cuộc bầu cử tạo thành một
trong những nền tảng cơ bản của nền dân chủ thật sự thì chúng chỉ có ý
nghĩa với điều kiện chúng hoàn toàn tự do. Hiện nay, thực tế phải đối
mặt với chế độ áp bức của Việt Minh, chúng tôi nghi ngờ về việc có thể
bảo đảm những điều kiện của cuộc bầu cử tự do ở miền Bắc.</i>"</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">Nhà Nguyễn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-%C4%90%E1%BA%A1i_Nam" title="Chiến tranh Pháp-Đại Nam">Chiến tranh Pháp-Đại Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Thanh" title="Chiến tranh Pháp-Thanh">Chiến tranh Pháp-Thanh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_thu%E1%BB%99c" title="Pháp thuộc">Pháp thuộc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">Thực dân Pháp</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ph%C3%A1p" title="Quân đội Pháp">Quân đội Pháp</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_d%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281885-1945%29" title="Phong trào giải phóng dân tộc Việt Nam (1885-1945)">Phong trào giải phóng dân tộc Việt Nam (1885-1945)</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_tr%C3%A0o_kh%C3%A1ng_Nh%E1%BA%ADt_c%E1%BB%A9u_n%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Cao trào kháng Nhật cứu nước">Cao trào kháng Nhật</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng tháng tám</a></li>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tuyên ngôn độc lập Việt Nam">Tuyên ngôn độc lập Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">Chiến dịch Điện Biên Phủ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quốc gia Việt Nam">Quốc gia Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Da_v%C3%A0ng_h%C3%B3a_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Da vàng hóa chiến tranh">Vàng hóa chiến tranh</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="commons:Special:Search/Chiến tranh Đông Dương"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:First_Indochina_War?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Chiến tranh Đông Dương trên Wikimedia Commons">Chiến tranh Đông Dương</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.globusz.com/ebooks/LuisSilva/00000013.htm" rel="nofollow">Quân Anh trong Chiến tranh Đông Dương</a></li>
</ul>
<br />
<div class="NavFrame" style="border: none; clear: both; padding: 0; text-align: left; width: 100%;">
<div class="NavHead" style="background: #ccddcc; border: 1px solid #667766; text-align: center;" tabindex="0">
<b>Việt Nam trong thế kỷ 20</b><a class="NavToggle" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#" tabindex="0">[ẩn]</a></div>
<div class="NavContent mw-collapsible">
<table class="toccolours" style="border-top: none; width: 100%;">
<tbody>
<tr align="center">
<td style="background: #FADADD; padding: 0.5em; width: 4%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Việt Nam trong Chiến tranh thế giới thứ nhất">Chiến tranh thế giới thứ nhất</a></td>
<td style="background: #CCFFFF; width: 36%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%AFa_hai_cu%E1%BB%99c_th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Giữa hai cuộc thế chiến (trang chưa được viết)">Giữa hai cuộc thế chiến</a></td>
<td style="background: #F0F8FF; padding: 0.5em; width: 6%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Việt Nam trong Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a></td>
<td style="background: #CCFF99; width: 9%;"><strong class="selflink">Chiến tranh Đông Dương</strong></td>
<td style="background: #FFCC99; width: 21%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a></td>
<td style="background: #CCCCFF; width: 10%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_bao_c%E1%BA%A5p" title="Thời bao cấp">Thời bao cấp</a></td>
<td style="background: #FFFF99; width: 14%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%95i_m%E1%BB%9Bi" title="Đổi mới">Đổi mới</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks hlist collapsible autocollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #696969; color: white; font-size: 95%;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#" id="collapseButton3" style="color: white;">ẩn</a>]</span>
<div class="plainlinks hlist navbar mini">
<ul>
<li class="nv-view"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Bản mẫu:Chiến tranh Lạnh"><span style="background: #696969; background: none transparent; border: none; color: white; font-size: 95%;" title="Xem bản mẫu này">x</span></a></li>
<li class="nv-talk"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh&action=edit&redlink=1" title="Thảo luận Bản mẫu:Chiến tranh Lạnh (trang chưa được viết)"><span style="background: #696969; background: none transparent; border: none; color: white; font-size: 95%;" title="Thảo luận về bản mẫu này">t</span></a></li>
<li class="nv-edit"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh&action=edit"><span style="background: #696969; background: none transparent; border: none; color: white; font-size: 95%;" title="Sửa đổi bản mẫu này">s</span></a></li>
</ul>
</div>
<div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Chiến tranh Lạnh"><span style="color: white;">Chiến tranh Lạnh</span></a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">
<div>
<ul>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></b></li>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a></b></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ANZUS" title="ANZUS">ANZUS</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_kh%C3%B4ng_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt" title="Phong trào không liên kết">Phong trào không liên kết</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Tổ chức Hiệp ước Đông Nam Á">SEATO</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_Warszawa" title="Khối Warszawa">Khối Warszawa</a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1940</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Yalta" title="Hội nghị Yalta">Hội nghị Yalta</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Unthinkable&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Unthinkable (trang chưa được viết)">Chiến dịch Unthinkable</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Potsdam" title="Hội nghị Potsdam">Hội nghị Potsdam</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Igor_Gouzenko&action=edit&redlink=1" title="Igor Gouzenko (trang chưa được viết)">Vụ Gouzenko</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Iran_1946&action=edit&redlink=1" title="Khủng hoảng Iran 1946 (trang chưa được viết)">Khủng hoảng Iran 1946</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Nội chiến Hy Lạp">Nội chiến Hy Lạp</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%ACnh_b%C3%A0y_l%E1%BA%A1i_v%E1%BB%81_Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_v%E1%BB%81_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_%C4%90%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Trình bày lại về Chính sách về nước Đức (trang chưa được viết)">Trình bày lại về Chính sách về nước Đức</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <strong class="selflink">Chiến tranh Đông Dương lần 1</strong><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_thuy%E1%BA%BFt_Truman" title="Chủ thuyết Truman">Học thuyết Truman</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Quan_h%E1%BB%87_ch%C3%A2u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Quan hệ châu Á (trang chưa được viết)">Hội nghị Quan hệ châu Á</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Marshall" title="Kế hoạch Marshall">Kế hoạch Marshall</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc_n%C4%83m_1948&action=edit&redlink=1" title="Đảo chính Tiệp Khắc năm 1948 (trang chưa được viết)">Đảo chính Tiệp Khắc năm 1948</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_r%E1%BA%BD_Tito%E2%80%93Stalin" title="Chia rẽ Tito–Stalin">Chia rẽ Tito–Stalin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_phong_t%E1%BB%8Fa_Berlin" title="Cuộc phong tỏa Berlin">Phong tỏa Berlin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ph%E1%BA%A3n_b%E1%BB%99i_c%E1%BB%A7a_ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Sự phản bội của phương Tây (trang chưa được viết)">Sự phản bội của phương Tây</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_m%C3%A0n_s%E1%BA%AFt" title="Bức màn sắt">Bức màn sắt</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_ph%C3%ADa_%C4%90%C3%B4ng" title="Khối phía Đông">Khối phía Đông</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nội chiến Trung Quốc">Nội chiến Trung Quốc (lần 2)</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1950</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_m%C3%A0n_tre" title="Bức màn tre">Bức màn tre</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Chiến tranh Triều Tiên">Chiến tranh Triều Tiên</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Iran_n%C4%83m_1953&action=edit&redlink=1" title="Đảo chính Iran năm 1953 (trang chưa được viết)">Đảo chính Iran năm 1953</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_%C4%90%C3%B4ng_%C4%90%E1%BB%A9c_n%C4%83m_1953&action=edit&redlink=1" title="Khởi nghĩa Đông Đức năm 1953 (trang chưa được viết)">Khởi nghĩa Đông Đức năm 1953</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Guatemala_n%C4%83m_1954&action=edit&redlink=1" title="Đảo chính Guatemala năm 1954 (trang chưa được viết)">Đảo chính Guatemala năm 1954</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_c%E1%BA%AFt_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chia cắt Việt Nam">Chia cắt Việt Nam</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_eo_bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%A0i_Loan_l%E1%BA%A7n_1" title="Khủng hoảng eo biển Đài Loan lần 1">Khủng hoảng eo biển Đài Loan lần 1</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_th%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%E1%BB%89nh_Geneva_%281955%29&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị thượng đỉnh Geneva (1955) (trang chưa được viết)">Hội nghị thượng đỉnh Geneva (1955)</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83u_t%C3%ACnh_Pozna%C5%84_1956&action=edit&redlink=1" title="Biểu tình Poznań 1956 (trang chưa được viết)">Biểu tình Poznań 1956</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_n%C4%83m_1956_%E1%BB%9F_Hungary" title="Sự kiện năm 1956 ở Hungary">Sự kiện năm 1956 ở Hungary</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_K%C3%AAnh_%C4%91%C3%A0o_Suez" title="Khủng hoảng Kênh đào Suez">Khủng hoảng Kênh đào Suez</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Sputnik" title="Khủng hoảng Sputnik">Khủng hoảng Sputnik</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_eo_bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%A0i_Loan_l%E1%BA%A7n_2" title="Khủng hoảng eo biển Đài Loan lần 2">Khủng hoảng eo biển Đài Loan lần 2</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Cuba" title="Cách mạng Cuba">Cách mạng Cuba</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tranh_c%C3%A3i_nh%C3%A0_b%E1%BA%BFp&action=edit&redlink=1" title="Tranh cãi nhà bếp (trang chưa được viết)">Tranh cãi nhà bếp</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_%C3%81-Phi" title="Hội nghị Á-Phi">Hội nghị Á-Phi</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tu_ch%C3%ADnh_%C3%A1n_Bricker&action=edit&redlink=1" title="Tu chính án Bricker (trang chưa được viết)">Tu chính án Bricker</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_McCarthy&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa McCarthy (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa McCarthy</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Gladio&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Gladio (trang chưa được viết)">Chiến dịch Gladio</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Hallstein&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Hallstein (trang chưa được viết)">Học thuyết Hallstein</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1960</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Congo&action=edit&redlink=1" title="Khủng hoảng Congo (trang chưa được viết)">Khủng hoảng Congo</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_r%E1%BA%BD_Trung-X%C3%B4" title="Chia rẽ Trung-Xô">Chia rẽ Trung-Xô</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%A5_vi%E1%BB%87c_U-2_n%C4%83m_1960&action=edit&redlink=1" title="Vụ việc U-2 năm 1960 (trang chưa được viết)">Vụ việc U-2 năm 1960</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_V%E1%BB%8Bnh_Con_L%E1%BB%A3n" title="Sự kiện Vịnh Con Lợn">Sự kiện Vịnh Con Lợn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_t%C6%B0%E1%BB%9Dng_Berlin" title="Bức tường Berlin">Bức tường Berlin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_t%C3%AAn_l%E1%BB%ADa_Cuba" title="Khủng hoảng tên lửa Cuba">Khủng hoảng tên lửa Cuba</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Brazil_n%C4%83m_1964&action=edit&redlink=1" title="Đảo chính Brazil năm 1964 (trang chưa được viết)">Đảo chính Brazil năm 1964</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_K%E1%BB%B3_x%C3%A2m_chi%E1%BA%BFm_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Dominica&action=edit&redlink=1" title="Hoa Kỳ xâm chiếm Cộng hòa Dominica (trang chưa được viết)">Hoa Kỳ xâm chiếm Cộng hòa Dominica</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_Nam_Phi&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh biên giới Nam Phi (trang chưa được viết)">Chiến tranh biên giới Nam Phi</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chuy%E1%BB%83n_sang_Tr%E1%BA%ADt_t%E1%BB%B1_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Chuyển sang Trật tự mới (trang chưa được viết)">Chuyển sang Trật tự mới</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_domino" title="Thuyết domino">Thuyết domino</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_b%E1%BB%91_ASEAN" title="Tuyên bố ASEAN">Tuyên bố ASEAN</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o" title="Nội chiến Lào">Nội chiến Lào</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_Hy_L%E1%BA%A1p_1967%E2%80%931974&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Quân sự Hy Lạp 1967–1974 (trang chưa được viết)">Hội đồng Quân sự Hy Lạp 1967–1974</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_S%C3%A1u_ng%C3%A0y" title="Chiến tranh Sáu ngày">Chiến tranh Sáu ngày</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_v%C4%83n_h%C3%B3a" title="Cách mạng văn hóa">Cách mạng văn hóa</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Trung-%E1%BA%A4n" title="Chiến tranh Trung-Ấn">Chiến tranh Trung-Ấn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n_Praha" title="Mùa xuân Praha">Mùa xuân Praha</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Guly%C3%A1s" title="Chủ nghĩa cộng sản Gulyás">Chủ nghĩa cộng sản Gulyás</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xung_%C4%91%E1%BB%99t_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_Trung-X%C3%B4" title="Xung đột biên giới Trung-Xô">Xung đột biên giới Trung-Xô</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1970</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3m_c%C4%83ng_th%E1%BA%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Giảm căng thẳng (trang chưa được viết)">Giảm căng thẳng</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_kh%C3%B4ng_ph%E1%BB%95_bi%E1%BA%BFn_v%C5%A9_kh%C3%AD_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n" title="Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân">Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1ng_9_%C4%90en_%E1%BB%9F_Jordan&action=edit&redlink=1" title="Tháng 9 Đen ở Jordan (trang chưa được viết)">Tháng 9 Đen ở Jordan</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Campuchia" title="Nội chiến Campuchia">Nội chiến Campuchia</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_th%E1%BB%B1c_d%E1%BB%A5ng&action=edit&redlink=1" title="Chính sách thực dụng (trang chưa được viết)">Chính sách thực dụng</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_giao_B%C3%B3ng_b%C3%A0n" title="Ngoại giao Bóng bàn">Ngoại giao Bóng bàn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tho%E1%BA%A3_thu%E1%BA%ADn_b%E1%BB%91n_c%C6%B0%E1%BB%9Dng_qu%E1%BB%91c_v%E1%BB%81_Berlin&action=edit&redlink=1" title="Thoả thuận bốn cường quốc về Berlin (trang chưa được viết)">Thoả thuận bốn cường quốc về Berlin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BA%BFn_th%C4%83m_Trung_Qu%E1%BB%91c_c%E1%BB%A7a_Richard_Nixon" title="Chuyến thăm Trung Quốc của Richard Nixon">Chuyến thăm Trung Quốc của Richard Nixon</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Chile_1973&action=edit&redlink=1" title="Đảo chính Chile 1973 (trang chưa được viết)">Đảo chính Chile 1973</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Yom_Kippur" title="Chiến tranh Yom Kippur">Chiến tranh Yom Kippur</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A0m_ph%C3%A1n_Gi%E1%BB%9Bi_h%E1%BA%A1n_V%C5%A9_kh%C3%AD_Chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" title="Đàm phán Giới hạn Vũ khí Chiến lược (trang chưa được viết)">Đàm phán Giới hạn Vũ khí Chiến lược</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Angola&action=edit&redlink=1" title="Nội chiến Angola (trang chưa được viết)">Nội chiến Angola</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Mozambic&action=edit&redlink=1" title="Nội chiến Mozambic (trang chưa được viết)">Nội chiến Mozambic</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ogaden&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Ogaden (trang chưa được viết)">Chiến tranh Ogaden</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_r%E1%BA%BD_Trung_Qu%E1%BB%91c-Albania" title="Chia rẽ Trung Quốc-Albania">Chia rẽ Trung Quốc-Albania</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_T%C3%A2y-Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến dịch phản công biên giới Tây-Nam Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam - Campuchia</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t-Trung,_1979" title="Chiến tranh biên giới Việt-Trung, 1979">Chiến tranh Trung-Việt</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Cách mạng Hồi giáo">Cách mạng Iran</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_K%E1%BB%81n_k%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Kền kền (trang chưa được viết)">Chiến dịch Kền kền</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_Bangladesh" title="Chiến tranh giải phóng Bangladesh">Chiến tranh giải phóng Bangladesh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BA%BFn_bay_s%E1%BB%91_902_c%E1%BB%A7a_Korean_Air_Lines" title="Chuyến bay số 902 của Korean Air Lines">Chuyến bay số 902 của Korean Air Lines</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1980</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Afghanistan_%281978%E2%80%931992%29" title="Chiến tranh Afghanistan (1978–1992)">Chiến tranh Xô viết tại Afghanistan</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Iran-Iraq" title="Chiến tranh Iran-Iraq">Chiến tranh Iran-Iraq</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A9y_chay_Olympic_n%C4%83m_1980&action=edit&redlink=1" title="Tẩy chay Olympic năm 1980 (trang chưa được viết)">Tẩy chay Olympic năm 1980</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A9y_chay_Olympic_n%C4%83m_1984&action=edit&redlink=1" title="Tẩy chay Olympic năm 1984 (trang chưa được viết)">năm 1984</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C4%91o%C3%A0n_%C4%90o%C3%A0n_k%E1%BA%BFt" title="Công đoàn Đoàn kết">Công đoàn Đoàn kết</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Ba_Lan_1980-1981&action=edit&redlink=1" title="Khủng hoảng Ba Lan 1980-1981 (trang chưa được viết)">Khủng hoảng Ba Lan 1980-1981</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Contras&action=edit&redlink=1" title="Contras (trang chưa được viết)">Contras</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Trung_M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Khủng hoảng Trung Mỹ (trang chưa được viết)">Khủng hoảng Trung Mỹ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=RYAN&action=edit&redlink=1" title="RYAN (trang chưa được viết)">RYAN</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chuy%E1%BA%BFn_bay_s%E1%BB%91_007_c%E1%BB%A7a_Korean_Air_Lines" title="Chuyến bay số 007 của Korean Air Lines">Chuyến bay số 007 của Korean Air Lines</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Able_Archer_83&action=edit&redlink=1" title="Able Archer 83 (trang chưa được viết)">Able Archer 83</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1ng_ki%E1%BA%BFn_ph%C3%B2ng_th%E1%BB%A7_chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c&action=edit&redlink=1" title="Sáng kiến phòng thủ chiến lược (trang chưa được viết)">Sáng kiến phòng thủ chiến lược</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A2m_chi%E1%BA%BFm_Grenada" title="Xâm chiếm Grenada">Xâm chiếm Grenada</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_S%E1%BB%A9c_m%E1%BA%A1nh_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng Sức mạnh Nhân dân (trang chưa được viết)">Cách mạng Sức mạnh Nhân dân</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_Thi%C3%AAn_An_M%C3%B4n" title="Sự kiện Thiên An Môn">Sự kiện Thiên An Môn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_K%E1%BB%B3_x%C3%A2m_chi%E1%BA%BFm_Panama&action=edit&redlink=1" title="Hoa Kỳ xâm chiếm Panama (trang chưa được viết)">Hoa Kỳ xâm chiếm Panama</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%A9c_t%C6%B0%E1%BB%9Dng_Berlin#B.E1.BB.A9c_t.C6.B0.E1.BB.9Dng_s.E1.BB.A5p_.C4.91.E1.BB.95" title="Bức tường Berlin">Bức tường Berlin sụp đổ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BB%AFng_cu%E1%BB%99c_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_1989" title="Những cuộc cách mạng 1989">Những cuộc cách mạng 1989</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">Glasnost</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">Perestroika</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Thập niên 1990</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990" title="Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990">Cách mạng Dân chủ Mông Cổ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nam_T%C6%B0_tan_r%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Nam Tư tan rã (trang chưa được viết)">Nam Tư tan rã</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3" title="Liên Xô tan rã">Liên Xô tan rã</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BB%87p_Kh%E1%BA%AFc_tan_r%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Tiệp Khắc tan rã (trang chưa được viết)">Tiệp Khắc tan rã</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Xem thêm</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_Hoa_K%E1%BB%B3-Li%C3%AAn_X%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ Hoa Kỳ-Liên Xô (trang chưa được viết)">Quan hệ Hoa Kỳ-Liên Xô</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_NATO-Nga&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ NATO-Nga (trang chưa được viết)">Quan hệ NATO-Nga</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Tổ chức</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á">ASEAN</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_T%C3%ACnh_b%C3%A1o_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_%28Hoa_K%E1%BB%B3%29" title="Cơ quan Tình báo Trung ương (Hoa Kỳ)">CIA</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_T%C6%B0%C6%A1ng_tr%E1%BB%A3_Kinh_t%E1%BA%BF" title="Hội đồng Tương trợ Kinh tế">Comecon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Kinh_t%E1%BA%BF_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Cộng đồng Kinh tế châu Âu">EEC</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/KGB" title="KGB">KGB</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_kh%C3%B4ng_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt" title="Phong trào không liên kết">Phong trào không liên kết</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_Nam_%C3%81_v%C3%AC_s%E1%BB%B1_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_Khu_v%E1%BB%B1c" title="Hiệp hội Nam Á vì sự Hợp tác Khu vực">SAARC</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Safari_Club&action=edit&redlink=1" title="Safari Club (trang chưa được viết)">Safari Club</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%A5c_t%C3%ACnh_b%C3%A1o_m%E1%BA%ADt" title="Cục tình báo mật">MI6</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stasi" title="Stasi">Stasi</a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Chạy đua</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C5%A9_trang&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua vũ trang (trang chưa được viết)">Chạy đua vũ trang</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_h%E1%BA%A1t_nh%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Chạy đua hạt nhân (trang chưa được viết)">Chạy đua hạt nhân</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%A1y_%C4%91ua_v%C3%A0o_kh%C3%B4ng_gian" title="Chạy đua vào không gian">Chạy đua vào không gian</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Tư tưởng</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_t%C6%B0_b%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa tư bản">Chủ nghĩa tư bản</a> <small>(<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_ph%C3%A1i_kinh_t%E1%BA%BF_Chicago&action=edit&redlink=1" title="Học phái kinh tế Chicago (trang chưa được viết)">Học phái kinh tế Chicago</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_h%E1%BB%8Dc_Keynes" title="Kinh tế học Keynes">Kinh tế học Keynes</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Chủ nghĩa tiền tệ">Chủ nghĩa tiền tệ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_h%E1%BB%8Dc_t%C3%A2n_c%E1%BB%95_%C4%91i%E1%BB%83n" title="Kinh tế học tân cổ điển">Kinh tế học tân cổ điển</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_h%E1%BB%8Dc_tr%E1%BB%8Dng_cung" title="Kinh tế học trọng cung">Kinh tế học trọng cung</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Thatcher&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Thatcher (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa Thatcher</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thuy%E1%BA%BFt_kinh_t%E1%BA%BF_Reagan&action=edit&redlink=1" title="Thuyết kinh tế Reagan (trang chưa được viết)">Thuyết kinh tế Reagan</a>) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_m%E1%BB%9Bi" title="Chủ nghĩa thực dân mới">Chủ nghĩa thực dân mới</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_b%E1%BA%A3o_ho%C3%A0ng" title="Chủ nghĩa bảo hoàng">Chủ nghĩa bảo hoàng</a></small><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">Chủ nghĩa cộng sản</a> <small>(<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Stalin" title="Chủ nghĩa Stalin">Chủ nghĩa Stalin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Trotsky&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Trotsky (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa Trotsky</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Tư tưởng Mao Trạch Đông">Chủ nghĩa Mao</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_t%C6%B0%E1%BB%9Fng_Ch%E1%BB%A7_th%E1%BB%83" title="Tư tưởng Chủ thể">Tư tưởng Chủ thể</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Tito&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Tito (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa Tito</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_c%C3%A1nh_t%E1%BA%A3&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa cộng sản cánh tả (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa cộng sản cánh tả</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Guevara&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Guevara (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa Guevara</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa cộng sản châu Âu (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa cộng sản châu Âu</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_Castro&action=edit&redlink=1" title="Chủ nghĩa Castro (trang chưa được viết)">Chủ nghĩa Castro</a>)</small><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%B1_do" title="Dân chủ tự do">Dân chủ tự do</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Dân chủ xã hội">Dân chủ xã hội</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Chủ nghĩa xã hội">Chủ nghĩa xã hội</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Tuyên truyền</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pravda" title="Pravda">Pravda</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Izvestia" title="Izvestia">Izvestia</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Ch%C3%A2u_%C3%82u_T%E1%BB%B1_do/%C4%90%C3%A0i_T%E1%BB%B1_do" title="Đài Châu Âu Tự do/Đài Tự do">Đài Châu Âu Tự do/Đài Tự do</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_%C4%91%E1%BB%8F" title="Khủng hoảng đỏ">Khủng hoảng đỏ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_n%C3%B3i_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tiếng nói Hoa Kỳ">Tiếng nói Hoa Kỳ</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_n%C3%B3i_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Nga" title="Tiếng nói nước Nga">Tiếng nói nước Nga</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">Chính sách ngoại giao</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_thuy%E1%BA%BFt_Truman" title="Chủ thuyết Truman">Học thuyết Truman</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Marshall" title="Kế hoạch Marshall">Kế hoạch Marshall</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_ng%C4%83n_ch%E1%BA%B7n&action=edit&redlink=1" title="Chính sách ngăn chặn (trang chưa được viết)">Chính sách ngăn chặn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Eisenhower&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Eisenhower (trang chưa được viết)">Học thuyết Eisenhower</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_domino" title="Thuyết domino">Thuyết domino</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Kennedy&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Kennedy (trang chưa được viết)">Học thuyết Kennedy</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B9ng_t%E1%BB%93n_t%E1%BA%A1i_h%C3%B2a_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Cùng tồn tại hòa bình (trang chưa được viết)">Cùng tồn tại hòa bình</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ostpolitik&action=edit&redlink=1" title="Ostpolitik (trang chưa được viết)">Ostpolitik</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Johnson&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Johnson (trang chưa được viết)">Học thuyết Johnson</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Brezhnev&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Brezhnev (trang chưa được viết)">Học thuyết Brezhnev</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Nixon&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Nixon (trang chưa được viết)">Học thuyết Nixon</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Ulbricht&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Ulbricht (trang chưa được viết)">Học thuyết Ulbricht</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Carter&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Carter (trang chưa được viết)">Học thuyết Carter</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8Dc_thuy%E1%BA%BFt_Reagan&action=edit&redlink=1" title="Học thuyết Reagan (trang chưa được viết)">Học thuyết Reagan</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rollback&action=edit&redlink=1" title="Rollback (trang chưa được viết)">Rollback</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2" style="background: gainsboro; font-size: 90%;">
<div>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%91c_s%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Mốc sự kiện trong Chiến tranh Lạnh">Mốc sự kiện</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Chiến tranh Lạnh (trang chưa được viết)">Chủ đề</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_L%E1%BA%A1nh" title="Thể loại:Chiến tranh Lạnh">Thể loại</a></b></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable4" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<strong class="selflink">Chiến tranh Đông Dương</strong></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A0nh_ph%E1%BA%A7n_tham_chi%E1%BA%BFn_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Thành phần tham chiến Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Tham chiến</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p" title="Liên hiệp Pháp">Liên hiệp Pháp</a><br />
<small>{<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%89_huy_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Ph%C3%A1p_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Chỉ huy Quân đội Liên hiệp Pháp trong Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Chỉ huy</a>}</small></div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_t%E1%BB%A9_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ph%C3%A1p" title="Đệ tứ Cộng hòa Pháp">Pháp</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91o%C3%A0n_vi%E1%BB%85n_chinh_Ph%C3%A1p_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%85n_%C4%90%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Quân đoàn viễn chinh Pháp tại Viễn Đông (trang chưa được viết)">Quân đội viễn chinh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Binh_l%C3%ADnh_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_trong_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Binh lính người Việt trong Quân đội Pháp (trang chưa được viết)">Lính người Việt</a>) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Liên bang Đông Dương</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Quốc gia Việt Nam">Quân đội Quốc gia Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_Ho%C3%A0ng_gia_L%C3%A0o" title="Lực lượng Vũ trang Hoàng gia Lào">Quân đội Vương quốc Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ho%C3%A0ng_gia_Campuchia" title="Quân đội Hoàng gia Campuchia">Quân đội Hoàng gia Campuchia</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%99i_Cao_%C4%90%C3%A0i&action=edit&redlink=1" title="Bộ đội Cao Đài (trang chưa được viết)">Bộ đội Cao Đài</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%C4%A9a_qu%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_V%E1%BB%87_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_%C4%91%E1%BB%99i_Nguy%E1%BB%85n_Trung_Tr%E1%BB%B1c" title="Nghĩa quân Cách mạng Vệ quốc Liên đội Nguyễn Trung Trực">Bộ đội Dân Xã Hòa Hảo</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%99i_B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bộ đội Bình Xuyên">Bộ đội Bình Xuyên</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_M%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Xứ Mường">Xứ Mường</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%E1%BB%A9_N%C3%B9ng&action=edit&redlink=1" title="Xứ Nùng (trang chưa được viết)">Xứ Nùng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_Th%C3%A1i" title="Xứ Thái">Xứ Thái</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%E1%BB%A9_Th%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Xứ Thổ (trang chưa được viết)">Xứ Thổ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%A9_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Xứ Thượng">Xứ Thượng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_B%C3%B9i_Chu-Ph%C3%A1t_Di%E1%BB%87m&action=edit&redlink=1" title="Khu tự trị Bùi Chu-Phát Diệm (trang chưa được viết)">Bùi Chu-Phát Diệm</a><br />
Hỗ trợ: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Anh" title="Quân đội Anh">Quân đội Anh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_thu%E1%BB%99c_Anh" title="Ấn Độ thuộc Anh">Ấn Độ thuộc Anh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=MAAG&action=edit&redlink=1" title="MAAG (trang chưa được viết)">MAAG</a>)</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a><br />
<small>{<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%89_huy_qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Vi%E1%BB%87t_Nam_v%C3%A0_Li%C3%AAn_qu%C3%A2n_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Chỉ huy quân đội Việt Nam và Liên quân trong Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Chỉ huy</a>}</small></div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Bộ đội Việt Minh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_s%C4%A9_%22Vi%E1%BB%87t_Nam_m%E1%BB%9Bi%22" title="Chiến sĩ "Việt Nam mới"">Lính Lê dương Việt Minh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%99i_B%C3%ACnh_Xuy%C3%AAn" title="Bộ đội Bình Xuyên">Bộ đội Bình Xuyên</a> (một phần) <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pathet_L%C3%A0o" title="Pathet Lào">Pathet Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_Issarak_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t" title="Mặt trận Issarak Thống nhất">Mặt trận Issarak Thống nhất</a><br />
Hỗ trợ: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Trung Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Khối Đông Âu">Khối Đông Âu</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_cu.E1.BB.99c_chi.E1.BA.BFn_tranh" title="Chiến tranh Đông Dương">Diễn biến</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Nguyên<br />
nhân</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%E1%BA%A1i_Nam-Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Đại Nam-Pháp (trang chưa được viết)">Chiến tranh Đại Nam-Pháp</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_thu%E1%BB%99c" title="Pháp thuộc">Pháp thuộc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Phong trào Giải phóng Dân tộc Việt Nam">Phong trào Giải phóng Dân tộc Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_II" title="Việt Nam trong Thế chiến II">Việt Nam trong Thế chiến II</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng tháng Tám</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tuyên ngôn Độc lập Việt Nam">Việt Nam độc lập</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
1945-1947</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Masterdom&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Masterdom (trang chưa được viết)">Masterdom</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_B%E1%BB%99_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Nam Bộ kháng chiến">Nam Bộ kháng chiến</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_S%C3%A0i_G%C3%B2n_%281945%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Sài Gòn (1945) (trang chưa được viết)">Sài Gòn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_qu%C3%A2n_Nam_ti%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Đoàn quân Nam tiến (trang chưa được viết)">Nam tiến</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Gaur&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Gaur (trang chưa được viết)">Gaur</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_qu%C3%A2n_nh%E1%BA%ADp_Vi%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" title="Hoa quân nhập Việt (trang chưa được viết)">Hoa quân nhập Việt</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Lai_Ch%C3%A2u_%281945-1947%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Lai Châu (1945-1947) (trang chưa được viết)">Lai Châu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng_%281946%29" title="Trận Hải Phòng (1946)">Hải Phòng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_B%E1%BA%AFc_Ninh_%281945%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Bắc Ninh (1945) (trang chưa được viết)">Bắc Ninh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_%281945%29&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận Đông Bắc (1945) (trang chưa được viết)">Lạng Sơn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%C3%A0_N%E1%BA%B5ng_1946&action=edit&redlink=1" title="Trận Đà Nẵng 1946 (trang chưa được viết)">Đà Nẵng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Un_sc%C3%A9nario_de_coup_d%27Etat&action=edit&redlink=1" title="Un scénario de coup d'Etat (trang chưa được viết)">Un scénario de coup d'Etat</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn" title="Toàn quốc kháng chiến">Toàn quốc kháng chiến</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_N%E1%BB%99i_1946" title="Trận Hà Nội 1946">Hà Nội '46</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Hu%E1%BA%BF_1946&action=edit&redlink=1" title="Trận Huế 1946 (trang chưa được viết)">Huế</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Vinh_1946&action=edit&redlink=1" title="Trận Vinh 1946 (trang chưa được viết)">Nghệ An</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Nam_%C4%90%E1%BB%8Bnh_1946&action=edit&redlink=1" title="Trận Nam Định 1946 (trang chưa được viết)">Nam Định</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%C3%A0_N%E1%BA%B5ng_1946&action=edit&redlink=1" title="Trận Đà Nẵng 1946 (trang chưa được viết)">Đà Nẵng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Trận Hà Đông (trang chưa được viết)">Hà Đông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vi%E1%BB%87t_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Việt Bắc">Việt Bắc 1947</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
1948-1950</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_V%C3%A9ga&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Véga (trang chưa được viết)">Véga</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_La_Ng%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Trận La Ngà (trang chưa được viết)">La Ngà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ngh%C4%A9a_L%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Nghĩa Lộ (trang chưa được viết)">Nghĩa Lộ '48</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_T%E1%BA%A7m_Vu&action=edit&redlink=1" title="Trận Tầm Vu (trang chưa được viết)">Tầm Vu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_5&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận đường 5 (trang chưa được viết)">Đường 5</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Y%C3%AAn_B%C3%ACnh_x%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Yên Bình xã (trang chưa được viết)">Yên Bình xã</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BB%91_3&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch đường số 3 (trang chưa được viết)">Đường 3</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Ph%E1%BB%A7_Th%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Trận Phủ Thông (trang chưa được viết)">Phủ Thông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_I" title="Chiến dịch Đông Bắc I">Đông Bắc I</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BB%91_4&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch đường số 4 (trang chưa được viết)">Đường 4</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Xu%C3%A2n_%C4%90ai&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Xuân Đai (trang chưa được viết)">Xuân Đai</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_Khu_V_%281948-1949%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch đông-xuân Khu V (1948-1949) (trang chưa được viết)">Khu V</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%C3%B4ng_%C4%90%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Sông Đà (trang chưa được viết)">Sông Đà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Qu%E1%BA%A3ng_Nam-%C4%90%C3%A0_N%E1%BA%B5ng&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Quảng Nam-Đà Nẵng (trang chưa được viết)">Quảng Đà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Lao_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Lao Hà (trang chưa được viết)">Lao Hà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_V%E1%BA%ADt_L%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Trận Vật Lại (trang chưa được viết)">Vật Lại</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_II" title="Chiến dịch Đông Bắc II">Đông Bắc II</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Cao-B%E1%BA%AFc-L%E1%BA%A1ng" title="Chiến dịch Cao-Bắc-Lạng">Cao-Bắc-Lạng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%C3%B4ng_L%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Sông Lô (trang chưa được viết)">Sông Lô</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%C3%B4ng_Thao&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Sông Thao (trang chưa được viết)">Sông Thao</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Th%E1%BA%ADp_V%E1%BA%A1n_%C4%90%E1%BA%A1i_S%C6%A1n" title="Chiến dịch Thập Vạn Đại Sơn">Thập Vạn Đại Sơn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Qu%E1%BA%A3ng_Nam&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Quảng Nam (trang chưa được viết)">Quảng Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_M%E1%BB%B9_Tho&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Mỹ Tho (trang chưa được viết)">Mỹ Tho</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_L%C3%AA_Lai&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Lê Lai (trang chưa được viết)">Lê Lai</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_L%C3%AA_L%E1%BB%A3i&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Lê Lợi (trang chưa được viết)">Lê Lợi</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Nam_Kh%C3%A1nh_Ho%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Nam Khánh Hoà (trang chưa được viết)">Nam Khánh Hoà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%C3%B4ng_M%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Sông Mã (trang chưa được viết)">Sông Mã</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_C%E1%BA%A7u_K%C3%A8&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Cầu Kè (trang chưa được viết)">Cầu Kè</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_V%C3%B5_Nguy%C3%AAn_Gi%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Võ Nguyên Giáp (trang chưa được viết)">Võ Nguyên Giáp</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_C%E1%BA%A7u_Ngang&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Cầu Ngang (trang chưa được viết)">Cầu Ngang</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A1o_lo%E1%BA%A1n_S%C6%A1n_H%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Bạo loạn Sơn Hà (trang chưa được viết)">Sơn Hà</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Cao_L%C3%A3nh&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Cao Lãnh (trang chưa được viết)">Cao Lãnh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_L%C3%AA_H%E1%BB%93ng_Phong&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Lê Hồng Phong (trang chưa được viết)">Lê Hồng Phong</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%C3%A0_Vinh&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Trà Vinh (trang chưa được viết)">Trà Vinh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%C3%B3c_Tr%C4%83ng_I&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Sóc Trăng I (trang chưa được viết)">Sóc Trăng I</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Phan_%C4%90%C3%ACnh_Ph%C3%B9ng&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Phan Đình Phùng (trang chưa được viết)">Phan Đình Phùng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_B%E1%BA%BFn_Tre&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Bến Tre (trang chưa được viết)">Bến Tre</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ho%C3%A0ng_Di%E1%BB%87u_%281950%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Hoàng Diệu (1950) (trang chưa được viết)">Hoàng Diệu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%E1%BA%AFk_L%E1%BA%AFk&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Đắk Lắk (trang chưa được viết)">Đắk Lắk</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Chiến dịch Biên giới">Biên giới</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%A5_%C4%91%C3%A1nh_bom_t%C3%A0u_Amyot_D%27Inville&action=edit&redlink=1" title="Vụ đánh bom tàu Amyot D'Inville (trang chưa được viết)">Amyot D'Inville</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Long_Ch%C3%A2u_H%E1%BA%ADu&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Long Châu Hậu (trang chưa được viết)">Long Châu Hậu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_B%E1%BA%BFn_C%C3%A1t-D%E1%BA%A7u_Ti%E1%BA%BFng&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Bến Cát-Dầu Tiếng (trang chưa được viết)">Bến Cát</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
1950-1954</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Chiến dịch Trần Hưng Đạo">Trần Hưng Đạo-Trung du</a>' <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_V%C4%A9nh_Y%C3%AAn" title="Trận Vĩnh Yên">Vĩnh Yên</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_B%C3%ACnh_Li%C3%AAu_%281950%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Bình Liêu (1950) (trang chưa được viết)">Bình Liêu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Chiến dịch Hoàng Hoa Thám">Hoàng Hoa Thám-Đường 18</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_M%E1%BA%A1o_Kh%C3%AA&action=edit&redlink=1" title="Trận Mạo Khê (trang chưa được viết)">Mạo Khê</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%A0_Nam_Ninh" title="Chiến dịch Hà Nam Ninh">Quang Trung-Đồng bằng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Tr%C3%A0ng_B%E1%BB%8Fm&action=edit&redlink=1" title="Trận Tràng Bỏm (trang chưa được viết)">Tràng Bỏm</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_L%C3%BD_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ki%E1%BB%87t" title="Chiến dịch Lý Thường Kiệt">Lý Thường Kiệt</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Mandarine&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Mandarine (trang chưa được viết)">Mandarine</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Tulipe&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Tulipe (trang chưa được viết)">Tulipe</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%C3%B2a_B%C3%ACnh" title="Chiến dịch Hòa Bình">Hòa Bình</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Tu_V%C5%A9_%281952%29" title="Trận Tu Vũ (1952)">Tu Vũ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Amphibie-Mercure&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Amphibie-Mercure (trang chưa được viết)">Amphibie-Mercure</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Bretagne&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Bretagne (trang chưa được viết)">Bretagne</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Camargue&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Camargue (trang chưa được viết)">Camargue</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Adolphe&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Adolphe (trang chưa được viết)">Adolphe</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Concarneau&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Concarneau (trang chưa được viết)">Concarneau</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Tarentaise&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Tarentaise (trang chưa được viết)">Tarentaise</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Brochet&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Brochet (trang chưa được viết)">Brochet</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_T%C3%A2y_B%E1%BA%AFc" title="Chiến dịch Tây Bắc">Tây Bắc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Ngh%C4%A9a_L%E1%BB%99_%281952%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Nghĩa Lộ (1952) (trang chưa được viết)">Nghĩa Lộ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Lorraine" title="Cuộc hành quân Lorraine">Lorraine</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_S%C6%A1n_La_1952&action=edit&redlink=1" title="Trận Sơn La 1952 (trang chưa được viết)">Sơn La</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_N%C3%A0_S%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Trận Nà Sản (trang chưa được viết)">Nà Sản '52</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_An_Kh%C3%AA&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch An Khê (trang chưa được viết)">An Khê</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_L%C3%A0o" title="Chiến dịch Thượng Lào">Thượng Lào '52</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_M%C6%B0%E1%BB%9Dng_Khoa&action=edit&redlink=1" title="Trận Mường Khoa (trang chưa được viết)">Mường Khoa</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Hirondelle&action=edit&redlink=1" title="Cuộc hành quân Hirondelle (trang chưa được viết)">Hirondelle</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_N%C3%A0_S%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Trận Nà Sản (trang chưa được viết)">Nà Sản '53</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Mouette" title="Chiến dịch Mouette">Mouette</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_h%C3%A0nh_qu%C3%A2n_Castor" title="Cuộc hành quân Castor">Castor</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954#H.C6.B0.E1.BB.9Bng_T.C3.A2y_B.E1.BA.AFc_v.C3.A0_Th.C6.B0.E1.BB.A3ng_L.C3.A0o" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Lai Châu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954#H.C6.B0.E1.BB.9Bng_Trung_v.C3.A0_H.E1.BA.A1_L.C3.A0o" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Trung Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Đông Xuân</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%E1%BA%A1_L%C3%A0o-%C4%90%C3%B4ng_B%E1%BA%AFc_Campuchia&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Hạ Lào-Đông Bắc Campuchia (trang chưa được viết)">Hạ Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Atlante&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Atlante (trang chưa được viết)">Atlante</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954#H.C6.B0.E1.BB.9Bng_T.C3.A2y_Nguy.C3.AAn_v.C3.A0_Li.C3.AAn_khu_5" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Bắc Tây Nguyên</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954#H.C6.B0.E1.BB.9Bng_T.C3.A2y_B.E1.BA.AFc_v.C3.A0_Th.C6.B0.E1.BB.A3ng_L.C3.A0o" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Thượng Lào '54</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90i%E1%BB%87n_Bi%C3%AAn_Ph%E1%BB%A7" title="Chiến dịch Điện Biên Phủ">Điện Biên Phủ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_%C4%91%C3%B4ng-xu%C3%A2n_1953-1954#H.C6.B0.E1.BB.9Bng_H.C6.B0.E1.BB.9Bng_.C4.91.E1.BB.93ng_b.E1.BA.B1ng_s.C3.B4ng_H.E1.BB.93ng" title="Chiến cục đông-xuân 1953-1954">Đồng bằng Bắc Bộ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Ph%C3%BA_Th%E1%BB%8D_H%C3%B2a&action=edit&redlink=1" title="Trận Phú Thọ Hòa (trang chưa được viết)">Phú Thọ Hòa</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BA%AFk_P%C6%A1" title="Trận Đắk Pơ">Đắk Pơ</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Chính trị<br />
Ngoại giao</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Ngoại giao</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_di%E1%BB%87t_C%E1%BB%99ng_c%E1%BA%A7m_H%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch diệt Cộng cầm Hồ (trang chưa được viết)">Diệt Cộng cầm Hồ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Hoa-Ph%C3%A1p_1946&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Hoa-Pháp 1946 (trang chưa được viết)">Hoa-Pháp</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_s%C6%A1_b%E1%BB%99_Ph%C3%A1p-Vi%E1%BB%87t_1946" title="Hiệp định sơ bộ Pháp-Việt 1946">Hiệp định Sơ bộ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_tr%C3%B9_b%E1%BB%8B_%C4%90%C3%A0_L%E1%BA%A1t" title="Hội nghị trù bị Đà Lạt">Đà Lạt</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Fontainebleau" title="Hội nghị Fontainebleau">Fontainebleau</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng_%281946%29&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Liên bang Đông Dương (1946) (trang chưa được viết)">Hội nghị Liên bang</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1m_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Vi%E1%BB%87t_-_Ph%C3%A1p" title="Tạm ước Việt - Pháp">Tạm ước Việt - Pháp</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%91i_h%E1%BA%ADu_th%C6%B0_Morli%C3%A8re&action=edit&redlink=1" title="Tối hậu thư Morlière (trang chưa được viết)">Tối hậu thư Morlière</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4ng_%C4%91i%E1%BB%87p_t%E1%BB%AB_Paul_Mus&action=edit&redlink=1" title="Thông điệp từ Paul Mus (trang chưa được viết)">Paul Mus</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%8Fa_thu%E1%BA%ADn_v%E1%BB%8Bnh_H%E1%BA%A1_Long&action=edit&redlink=1" title="Thỏa thuận vịnh Hạ Long (trang chưa được viết)">Thỏa thuận vịnh Hạ Long</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_%C3%89lys%C3%A9e" title="Hiệp ước Élysée">Hiệp ước Élysée</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_ngo%E1%BA%A1i_giao_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281950%29&action=edit&redlink=1" title="Sự kiện ngoại giao Việt Nam (1950) (trang chưa được viết)">Ngoại giao 1950</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_Campuchia&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ kháng chiến Campuchia (trang chưa được viết)">Campuchia</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_L%C3%A0o&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ kháng chiến Lào (trang chưa được viết)">Lào</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_ph%C3%B2ng_th%E1%BB%A7_chung_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng_%281950%29&action=edit&redlink=1" title="Hiệp định phòng thủ chung Đông Dương (1950) (trang chưa được viết)">Phòng thủ chung</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_Kinh_t%E1%BA%BF_Vi%E1%BB%87t-M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Hợp tác Kinh tế Việt-Mỹ (trang chưa được viết)">Hợp tác Kinh tế Việt-Mỹ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Matignon_%281954%29" title="Hiệp ước Matignon (1954)">Hiệp ước Matignon</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Genève, 1954</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_Trung_Gi%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị Quân sự Trung Giã (trang chưa được viết)">Hội nghị Quân sự Trung Giã</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%87nh_ng%E1%BB%ABng_b%E1%BA%AFn_tr%C3%AAn_to%C3%A0n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Lệnh ngừng bắn trên toàn Đông Dương (trang chưa được viết)">Ngừng bắn</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Chính trị</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_c%C3%A1o_Vi%E1%BB%87t_Nam_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Tuyên cáo Việt Nam độc lập">Tuyên cáo Việt Nam độc lập</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuy%C3%AAn_b%E1%BB%91_ng%C3%A0y_24/3/1945&action=edit&redlink=1" title="Tuyên bố ngày 24/3/1945 (trang chưa được viết)">Tuyên bố ngày 24/3/1945</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_Tho%C3%A1i_v%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại">Tuyên ngôn Thoái vị của Bảo Đại</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_%28Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a%29" title="Tuyên ngôn độc lập (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa)">Tuyên ngôn độc lập (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa)</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281945-1946%29&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Việt Nam (1945-1946) (trang chưa được viết)">Chính trị Việt Nam (1945-1946)</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_L%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Lâm thời</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_Vi%E1%BB%87t_Nam_kh%C3%B3a_I" title="Quốc hội Việt Nam khóa I">Bầu cử Quốc hội</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Chính phủ Liên hiệp Quốc dân Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Chính phủ Liên hiệp Quốc dân</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C3%A1n_ph%E1%BB%91_%C3%94n_Nh%C6%B0_H%E1%BA%A7u" title="Vụ án phố Ôn Như Hầu">Vụ Ôn Như Hầu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_t%E1%BB%B1_tr%E1%BB%8B_Nam_K%E1%BB%B3" title="Cộng hòa tự trị Nam Kỳ">Nam Kỳ tự trị</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_ph%C3%A1_t%E1%BB%81_%C4%91%E1%BB%93ng_b%E1%BA%B1ng_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch phá tề đồng bằng Bắc Bộ (trang chưa được viết)">Chiến dịch phá tề</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Trung_%C6%B0%C6%A1ng_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chính phủ Trung ương lâm thời Việt Nam">Chính phủ Trung ương lâm thời</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phong_h%C3%A0m_s%C4%A9_quan_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281948%29&action=edit&redlink=1" title="Phong hàm sĩ quan Việt Nam (1948) (trang chưa được viết)">Phong hàm sĩ quan</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam_II" title="Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam II">Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam II</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Phong trào<br />
quần chúng</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83u_t%C3%ACnh_S%C3%A0i_G%C3%B2n-Ch%E1%BB%A3_L%E1%BB%9Bn_1950&action=edit&redlink=1" title="Biểu tình Sài Gòn-Chợ Lớn 1950 (trang chưa được viết)">Biểu tình Sài Gòn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_To%C3%A0n_qu%E1%BB%91c_ch%E1%BB%91ng_M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Ngày Toàn quốc chống Mỹ (trang chưa được viết)">Toàn quốc chống Mỹ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A3i_c%C3%B4ng_H%C3%A0_Tu_%281951%29&action=edit&redlink=1" title="Bãi công Hà Tu (1951) (trang chưa được viết)">Bãi công Hà Tu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83u_t%C3%ACnh_Kh%C3%A1nh_H%C3%B2a_%281953%29&action=edit&redlink=1" title="Biểu tình Khánh Hòa (1953) (trang chưa được viết)">Biểu tình Khánh Hòa</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BB%83u_t%C3%ACnh_H%E1%BA%A3i_Ph%C3%B2ng_%281954%29&action=edit&redlink=1" title="Biểu tình Hải Phòng (1954) (trang chưa được viết)">Biểu tình Hải Phòng</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_h%C3%B2a_b%C3%ACnh_tr%C3%AD_th%E1%BB%A9c_S%C3%A0i_G%C3%B2n-Ch%E1%BB%A3_L%E1%BB%9Bn&action=edit&redlink=1" title="Tuyên ngôn hòa bình trí thức Sài Gòn-Chợ Lớn (trang chưa được viết)">Tuyên ngôn hòa bình trí thức Sài Gòn-Chợ Lớn</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Khác</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Chiến lược<br />
quân sự</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_k%C3%ADch_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_chi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Du kích vận động chiến (trang chưa được viết)">Du kích vận động chiến</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_nh%C3%A2n_d%C3%A2n" title="Chiến tranh nhân dân">Chiến tranh nhân dân</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Roger&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Roger (trang chưa được viết)">Kế hoạch Roger</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0nh_lang_%C4%91%C3%B4ng-t%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Hành lang đông-tây (trang chưa được viết)">Hành lang đông-tây</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_De_Lattre_de_Tassigny&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch De Lattre de Tassigny (trang chưa được viết)">Kế hoạch De Lattre de Tassigny</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B2ng_tuy%E1%BA%BFn_Tassigny&action=edit&redlink=1" title="Phòng tuyến Tassigny (trang chưa được viết)">Phòng tuyến Tassigny</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Da_v%C3%A0ng_h%C3%B3a_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Da vàng hóa chiến tranh">Da vàng hóa chiến tranh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Navare&action=edit&redlink=1" title="Kế hoạch Navare (trang chưa được viết)">Kế hoạch Navare</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_thu%E1%BA%ADt_%22%C4%91%C3%A1nh_ch%E1%BA%AFc_th%E1%BA%AFng%22&action=edit&redlink=1" title="Chiến thuật "đánh chắc thắng" (trang chưa được viết)">Chiến thuật "đánh chắc thắng"</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Ném bom</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Vulture&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Vulture (trang chưa được viết)">Vulture</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Condor_%281954%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Condor (1954) (trang chưa được viết)">Condor</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95n_th%E1%BA%A5t_c%C3%A1c_b%C3%AAn_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Tổn thất các bên Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Tổn thất</a></div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%E1%BB%87t_h%E1%BA%A1i_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Thiệt hại của Pháp trong Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Thiệt hại của Pháp</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%E1%BB%87t_h%E1%BA%A1i_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Thiệt hại của Việt Nam trong Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Thiệt hại của Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1_tr%C3%ACnh_can_thi%E1%BB%87p_c%E1%BB%A7a_M%E1%BB%B9_v%C3%A0o_chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quá trình can thiệp của Mỹ vào chiến tranh Việt Nam">Viện trợ của Mỹ</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Tội ác</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3m_s%C3%A1t_H%C3%A0ng_B%C3%BAn&action=edit&redlink=1" title="Thảm sát Hàng Bún (trang chưa được viết)">Thảm sát Hàng Bún</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3m_s%C3%A1t_C%C3%A1t_Bay" title="Thảm sát Cát Bay">Thảm sát Cát Bay</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3m_s%C3%A1t_M%E1%BB%B9_Tr%E1%BA%A1ch" title="Thảm sát Mỹ Trạch">Thảm sát Mỹ Trạch</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="padding-left: 0em; padding-right: 0em;">
<div style="padding: 0em 0.75em;">
Hậu quả</div>
</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1_tr%C3%ACnh_can_thi%E1%BB%87p_c%E1%BB%A7a_M%E1%BB%B9_v%C3%A0o_chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quá trình can thiệp của Mỹ vào chiến tranh Việt Nam">Sự tham gia của Mỹ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chia_c%E1%BA%AFt_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chia cắt Việt Nam">Chia cắt Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khu_phi_qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1_v%C4%A9_tuy%E1%BA%BFn_17" title="Khu phi quân sự vĩ tuyến 17">Giới tuyến Bến Hải</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_di_c%C6%B0_Vi%E1%BB%87t_Nam_%281954%29" title="Cuộc di cư Việt Nam (1954)">Di cư năm 1954</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_h%E1%BB%8Dc_ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_trong_chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Văn học nghệ thuật trong chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Văn học nghệ thuật</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2">
<div>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Chiến tranh Đông Dương">Thể loại</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Chủ đề</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Wikipedia:Dự án/Chiến tranh Đông Dương (trang chưa được viết)">Dự án</a></b><br />
<img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" width="25" /> <a class="extiw" href="http://en.wiktionary.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="wiktionary:Special:Search/First Indochina War">Từ điển</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" width="25" /> <a class="extiw" href="http://en.wikibooks.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="wikibooks:Special:Search/First Indochina War">Thông tin</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" width="21" /> <a class="extiw" href="http://en.wikiquote.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="wikiquote:Special:Search/First Indochina War">Danh ngôn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span><br />
<img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" width="24" /> <a class="extiw" href="http://en.wikisource.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="wikisource:Special:Search/First Indochina War">Văn kiện và tác phẩm</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" width="18" /> <a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="commons:Special:Search/First Indochina War">Hình ảnh và tài liệu</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" width="25" /> <a class="extiw" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/First_Indochina_War" title="wikinews:Special:Search/First Indochina War">Tin tức</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</div>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Chiến tranh liên quan tới Việt Nam">Chiến tranh liên quan tới Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thể loại:Xung đột thế kỷ 20">Xung đột thế kỷ 20</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n" title="Thể loại:Chủ nghĩa thực dân">Chủ nghĩa thực dân</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thể loại:Việt Nam thế kỷ 20">Việt Nam thế kỷ 20</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1940" title="Thể loại:Xung đột thập niên 1940">Xung đột thập niên 1940</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1950" title="Thể loại:Xung đột thập niên 1950">Xung đột thập niên 1950</a></li>
</ul>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Park Geun-hye</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<dl><dd><span style="font-size: xx-small;"><i>Đây là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Tên người Triều Tiên">tên người Triều Tiên</a>; họ tên được viết theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D#Trung_Qu.E1.BB.91c.2C_Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n.2C_Tri.E1.BB.81u_Ti.C3.AAn.2C_Vi.E1.BB.87t_Nam" title="Họ">thứ tự Á Đông</a> (họ trước tên sau): họ là <b>Park</b>.</i></span></dd></dl>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #8eb4fb; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Park Geun-hye<br />
<small>박근혜</small><br />
<small>朴槿惠</small></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Park_Geun-hye_%288724400493%29_%28cropped%29.jpg"><img alt="Park Geun-hye (8724400493) (cropped).jpg" data-file-height="939" data-file-width="576" height="359" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/40/Park_Geun-hye_%288724400493%29_%28cropped%29.jpg/220px-Park_Geun-hye_%288724400493%29_%28cropped%29.jpg" width="220" /></a>
<div>
Park Geun-hye ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_5" title="9 tháng 5">9 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2013" title="2013">2013</a></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Chức vụ</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc">Tổng thống Hàn Quốc</a></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_2" title="25 tháng 2">25 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2013" title="2013">2013</a> –<br />
Đương nhiệm</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lee_Myung-bak" title="Lee Myung-bak">Lee Myung-bak</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khu vực</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">Đảng Saenuri</a><br />
Lần 1</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_3" title="23 tháng 3">23 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a> –<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_7" title="10 tháng 7">10 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Choe_Byeong-ryeol&action=edit&redlink=1" title="Choe Byeong-ryeol (trang chưa được viết)">Choe Byeong-ryeol</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kang_Jae-sup&action=edit&redlink=1" title="Kang Jae-sup (trang chưa được viết)">Kang Jae-sup</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khu vực</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">Đảng Saenuri</a><br />
Lần 2</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a> –<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_5" title="15 tháng 5">15 tháng 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">2012</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hong_Jun-pyo&action=edit&redlink=1" title="Hong Jun-pyo (trang chưa được viết)">Hong Jun-pyo</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hwang_Woo-yea&action=edit&redlink=1" title="Hwang Woo-yea (trang chưa được viết)">Hwang Woo-yea</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khu vực</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BA%A5t_phu_nh%C3%A2n_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Đệ nhất phu nhân Hàn Quốc (trang chưa được viết)">Đệ nhất phu nhân Hàn Quốc</a><br />
(De facto)</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_8" title="16 tháng 8">16 tháng 8</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1974" title="1974">1974</a> –<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_10" title="26 tháng 10">26 tháng 10</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1979" title="1979">1979</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yuk_Young-soo&action=edit&redlink=1" title="Yuk Young-soo (trang chưa được viết)">Yuk Young-soo</a> (Mẹ)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hong_Gi&action=edit&redlink=1" title="Hong Gi (trang chưa được viết)">Hong Gi</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khu vực</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%8B_s%C4%A9&action=edit&redlink=1" title="Nghị sĩ (trang chưa được viết)">Nghị sĩ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_4" title="3 tháng 4">3 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1998" title="1998">1998</a> –<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">2012</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kim_Suk-won&action=edit&redlink=1" title="Kim Suk-won (trang chưa được viết)">Kim Suk-won</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lee_Jong-jin&action=edit&redlink=1" title="Lee Jong-jin (trang chưa được viết)">Lee Jong-jin</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khu vực</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1t" title="Hạt">Hạt</a> Dalseong, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Thông tin chung</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đảng phái</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">Đảng Saenuri</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_2" title="2 tháng 2">2 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1952" title="1952">1952</a> <span class="noprint">(62 tuổi)</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Daegu" title="Daegu">Daegu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alma_mater" title="Alma mater">Alma mater</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Sogang" title="Đại học Sogang">Đại học Sogang</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân tộc</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tôn giáo</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Cha hoặc mẹ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Chung_Hee" title="Park Chung Hee">Park Chung Hee</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trang web</th>
<td><a class="external text" href="http://www.parkgeunhye.or.kr/english/" rel="nofollow">Official website</a><br />
<a class="external text" href="http://www.cyworld.nate.com/ghism" rel="nofollow">Cyworld</a><br />
<a class="external text" href="http://twitter.com/GH_PARK" rel="nofollow">Twitter</a><br />
<a class="external text" href="https://www.facebook.com/ghpark.korea?fref=ts" rel="nofollow">Facebook</a><br />
<a class="external text" href="http://weibo.com/ghleague#_loginLayer_1412506776949" rel="nofollow">Weibo</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chữ ký</th>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Park_Geun-hye_signature.png"><img alt="Park Geun-hye signature.png" data-file-height="48" data-file-width="128" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e4/Park_Geun-hye_signature.png" width="180" /></a></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ccf; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; padding: 5px; text-align: center;">Park Geun-hye</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a></th>
<td><span lang="ko">박근혜</span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanja" title="Hanja">Hanja</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_t%E1%BB%B1" title="Hán tự">Hán tự</a>)</th>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%9C%B4" title="wikt:朴">朴</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%A7%BF" title="wikt:槿">槿</a><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/%E6%83%A0" title="wikt:惠">惠</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi%C3%AAn_%C3%A2m_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Phiên âm Hán-Việt">Hán-Việt</a></th>
<td>Phác Cận Huệ</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Romaja_qu%E1%BB%91c_ng%E1%BB%AF" title="Romaja quốc ngữ">Romaja quốc ngữ</a></th>
<td>Bak Geunhye</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/McCune-Reischauer" title="McCune-Reischauer">McCune-Reischauer</a></th>
<td>Pak Kŭnhye</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Park Geun-hye</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hangul" title="Hangul">Hangul</a>: 박근혜, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">Chữ Hán</a>: 朴槿惠, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Từ Hán-Việt">Hán Việt</a>: <i>Phác Cận Huệ</i>, sinh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1952" title="1952">1952</a>) là một nữ chính trị gia Hàn Quốc. Kể từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_2" title="25 tháng 2">25 tháng 2</a> năm 2013, bà nhậm chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc">Tổng thống Hàn Quốc</a> và là nữ tổng thống đầu tiên trong lịch sử Hàn Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-3">[3]</a></sup> Bà từng là Nghị sĩ Quốc hội Hàn quốc, cựu chủ tịch đảng Saenuri.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thân thế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#Tham_gia_ch.C3.ADnh_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Tham gia chính trường</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#.C4.90.E1.BB.9Di_s.E1.BB.91ng_c.C3.A1_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Đời sống cá nhân</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A2n_th.E1.BA.BF">Thân thế</span></h2>
Sinh ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_2" title="2 tháng 2">2 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1952" title="1952">1952</a> tại Samdeok-dong Jung-gu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Daegu" title="Daegu">Daegu</a>, bà là con gái lớn của cố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc">tổng thống Hàn Quốc</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Chung_Hee" title="Park Chung Hee">Park Chung Hee</a>.
Mẹ là Yuk Young-soo. Bà có một em trai, Park Ji-man, và một em gái,
Park Seoyeong. Bà tốt nghiệp trường trung học Seongsim ở Seoul năm 1970,
tốt nghiệp cử nhân kỹ thuật điện từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Sogang" title="Đại học Sogang">Đại học Sogang</a> năm 1974. Bà sang Pháp nghiên cứu tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Grenoble&action=edit&redlink=1" title="Đại học Grenoble (trang chưa được viết)">Đại học Grenoble</a>, nhưng đã phải về nước khi mẹ bà chết. Park nhận bằng tiến sĩ danh dự từ Đại học Văn hóa Trung Hoa tại Đài Loan năm 1987, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_qu%E1%BB%91c_gia_Pukyong&action=edit&redlink=1" title="Đại học quốc gia Pukyong (trang chưa được viết)">Đại học quốc gia Pukyong</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n_khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_c%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87_ti%C3%AAn_ti%E1%BA%BFn_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Viện khoa học và công nghệ tiên tiến Hàn Quốc">KAIST</a> năm 2008, Đại học Sogang năm 2010.<br />
Park tự cho mình mô là một người không theo tôn giáo nào cả. Tuy nhiên bà ít nhiều gắn bó với thành phần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%ADt_t%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" title="Phật tử (trang chưa được viết)">Phật tử</a> do ảnh hưởng của mẹ, nhưng rồi cũng gần gũi với một số tín đồ Tin Lành tên tuổi.<br />
Mẹ bà bấy giờ là Đệ nhất phu nhân bị Mun Se-gwang, điệp viên Bắc
Triều Tiên sinh ra ở Nhật Bản, giết chết. Mun là thành viên của Tổng Hội
Cư dân Triều Tiên tại Nhật Bản, tuân lệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_B%E1%BA%AFc_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Bắc Triều Tiên (trang chưa được viết)">chính phủ Bắc Triều Tiên</a> hạ sát Yuk Young-soo tại Nhà hát Quốc gia Hàn Quốc, Seoul ngày 15 tháng 8 năm 1974. Kể từ đó, Park Geun-hye lãnh nhiệm vụ làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BA%A5t_phu_nh%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đệ nhất phu nhân (trang chưa được viết)">đệ nhất phu nhân</a> cho đến năm 1979 khi cha bà cũng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C3%A1m_s%C3%A1t_Park_Chung_Hee" title="Vụ ám sát Park Chung Hee">bị ám sát</a> bởi chính giám đốc tình báo Hàn Quốc là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gim_Jaegyu&action=edit&redlink=1" title="Gim Jaegyu (trang chưa được viết)">Gim Jaegyu</a>
ngày 26 Tháng 10 năm 1979. Tình hình chính trị Hàn Quốc lúc bấy giờ rất
căng thẳng. Các nhân vật đối lập đều bị quản thúc hoặc xách nhiễu. Năm
2007, Park Geun-hye đã lên tiếng tỏ việc hối tiếc về lập trường đàn áp
đối lập của Park Chung Hee.<br />
Về mặt kinh tế Park Geun-hye tỏ ra dè dặt trong việc kiểm soát quyền lực của các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chaebol" title="Chaebol">chaebol</a>
chi phối kinh tế Hàn Quốc. Đối với Bắc Triều Tiên, bà cam kết thực hiện
hai chính sách song song, vừa cải thiện quan hệ, vừa răn đe mạnh mẽ
hướng tới một cuộc họp mặt thượng đỉnh với lãnh tụ Bắc Triều Tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Jong-un" title="Kim Jong-un">Kim Jong-un</a>.<br />
Park Geun-hye lên tiếng sẵn sàng nối lại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_tr%E1%BB%A3_nh%C3%A2n_%C4%91%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" title="Viện trợ nhân đạo (trang chưa được viết)">viện trợ nhân đạo</a> cho Bắc Triều Tiên, vốn bị Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lee_Myung-bak" title="Lee Myung-bak">Lee Myung-bak</a>
đình chỉ từ khi lên nắm quyền. Tuy nhiên chính sách đó sẽ bị hạn chế
bởi thành phần chủ chiến trong đảng cũng như mối bang giao quốc tế vì
nhiều nước đòi trừng phạt Triều Tiên về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kwangmy%C5%8Fngs%C5%8Fng-3_Unit_2" title="Kwangmyŏngsŏng-3 Unit 2">vụ phóng tên lửa</a> tháng 12 năm 2012.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_gia_ch.C3.ADnh_tr.C6.B0.E1.BB.9Dng">Tham gia chính trường</span></h2>
Trước khi được bầu làm tổng thống, bà Park từng là nghị sĩ quốc hội 5
khóa liên tiếp và đã kinh qua chức vụ Chủ tịch Ủy ban ứng phó khẩn cấp
của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>. Park được bầu là nghị sĩ đại diện <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_T%C3%A2n_qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Đảng Tân quốc gia (trang chưa được viết)">đảng Tân quốc gia</a>
khu vực Dalseong, Daegu, vào năm 1998 bởi cuộc bầu cử phụ, và được bầu
thêm ba lần trong cùng một khu vực bầu cử giữa năm 1998 và 2008, là nghị
sĩ cho đến tháng tư năm 2012. Trong năm 2012, Park công không chạy đua
ghế đại diện cử tri trong cuộc bầu cử thứ 19 ở Dalseong hoặc bất cứ nơi
nào khác, nhưng lại chạy đua tranh cử một vị trí đại diện theo tỷ lệ cho
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>, nhằm lãnh đạo chiến dịch bầu cử của đảng<sup class="reference" id="cite_ref-New_Pres_Dec_19_2012_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-New_Pres_Dec_19_2012-4">[4]</a></sup>. Bà được bầu làm đại diện theo tỷ lệ trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_l%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c,_2012&action=edit&redlink=1" title="Bầu cử lập pháp Hàn Quốc, 2012 (trang chưa được viết)">bầu cử lập pháp tháng 4 năm 2012</a>.<br />
Do thất bại trong việc luận tội Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roh_Moo-hyun" title="Roh Moo-hyun">Roh Moo-hyun</a> và vụ bê bối hối lộ của ứng cử viên tổng thống năm 2002 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lee_Hoi-chang" title="Lee Hoi-chang">Lee Hoi-chang</a> tiết lộ vào năm 2004, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>
đã phải đối mặt với một thất bại nghiêm trọng trong cuộc tổng tuyển cử
năm 2004. Park được bổ nhiệm làm chủ tịch của đảng và chỉ đạo những nỗ
lực trong bầu cử. Trong cuộc bầu cử, đảng Tân dân tộc mất vị trí đa số
của mình, nhưng đã có thể đạt được 121 ghế, được nhiều người coi là được
coi là một thành tựu lớn trong hoàn cảnh không thuận lợi như vậy đối
với đảng này<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-6">[6]</a></sup>. Là chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>,
Park đã giúp đảng của bà giành thắng lợi đáng kể trong các cuộc bầu cử
địa phương và thực sự đã giành được một đa số vào năm 2006. Trong chiến
dịch ngày 20 tháng năm 2006, Ji Chung-ho, một tên tội phạm 50 tuổi với 8
tiền án trước đó đã rạch mặt bà bằng một con dao, gây ra một vết thương
dài 11 cm trên khuôn mặt của bà, phải khâu 60 mũi và nhiều giờ phẫu
thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-8">[8]</a></sup>.<br />
Một giai thoại nổi tiếng từ sự kiện này xảy ra khi Park đã phải nhập
viện sau vụ tấn công. Từ đầu tiên mà bà nói với thư ký của mình sau khi
hồi phục từ vết thương là "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Daejeon" title="Daejeon">Daejeon</a> thế nào rồi?" Sau đó, ứng cử viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>
giành thắng lợi trong cuộc bầu cử thị trưởng của thành phố Daejeon mặc
dù xếp sau hơn 20 điểm phần trăm trong các cuộc thăm dò ý kiến đến
thời điểm đó <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:CN&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:CN (trang chưa được viết)">Bản mẫu:CN</a>. Ngoài ra, trong nhiệm kỳ chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a> giữa năm 2004 và 2006, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_Saenuri" title="Đảng Saenuri">đảng Saenuri</a>
đã giành chiến thắng trong tất cả 40 cuộc bầu cử lại và các cuộc bầu cử
phụ, trong đó phần lớn đã được ghi nhận có vào ảnh hưởng và những nỗ
lực của Park <sup class="reference" id="cite_ref-2011_Yeonhap_News_article_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-2011_Yeonhap_News_article-9">[9]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-2012_Newsis_article_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-2012_Newsis_article-10">[10]</a></sup>.
Điều này đã khiến Park có biệt danh "Nữ hoàng của các cuộc bầu cử".
Ngày 12 tháng 2 năm 2007, Park đã có chuyến thăm được công bố rộng rãi
đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Harvard" title="Đại học Harvard">Đại học Harvard</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cambridge,_Massachusetts" title="Cambridge, Massachusetts">Cambridge, Massachusetts</a>, Hoa Kỳ. Chuyến thăm của bà tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_ch%C3%ADnh_quy%E1%BB%81n_Kennedy&action=edit&redlink=1" title="Trường chính quyền Kennedy (trang chưa được viết)">Trường chính quyền Kennedy</a>,
nơi bà phát biểu trước một đám đông chật cứng khán giả, bà đã nói rằng
muốn "cứu" Hàn Quốc và ủng hộ một mối quan hệ mạnh mẽ hơn giữa Hàn Quốc
và Hoa Kỳ<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-11">[11]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_note-12">[12]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.9Di_s.E1.BB.91ng_c.C3.A1_nh.C3.A2n">Đời sống cá nhân</span></h2>
Bà chưa từng kết hôn và cũng không có con.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Lee Eun-joo (16 tháng 5 năm 2012). <a class="external text" href="http://koreajoongangdaily.joinsmsn.com/news/article/article.aspx?aid=2952930&cloc=joongangdaily" rel="nofollow">“Saenuri elects new leaders: Hwang Woo-yea of Park faction becomes its chairman”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/JoongAng_Ilbo" title="JoongAng Ilbo">JoongAng Ilbo</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Lee+Eun-joo&rft.atitle=Saenuri+elects+new+leaders%3A+Hwang+Woo-yea+of+Park+faction+becomes+its+chairman&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Saenuri+elects+new+leaders%3A+Hwang+Woo-yea+of+Park+faction+becomes+its+chairman&rft_id=http%3A%2F%2Fkoreajoongangdaily.joinsmsn.com%2Fnews%2Farticle%2Farticle.aspx%3Faid%3D2952930%26cloc%3Djoongangdaily&rft.jtitle=JoongAng+Ilbo&rft.genre=book&rft.date=16+May+2012&rft.au=Lee+Eun-joo&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua văn bản “home” (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#text_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>);</span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua văn bản “newslist1 ” (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#text_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://vuontam.net/news.php?id=2083" rel="nofollow">http://vuontam.net/news.php?id=2083</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/gl/the-gioi/2012/12/han-quoc-co-nu-tong-thong-dau-tien/" rel="nofollow">Hàn Quốc có nữ tổng thống đầu tiên</a></span></li>
<li id="cite_note-New_Pres_Dec_19_2012-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-New_Pres_Dec_19_2012_4-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Guray, Geoffrey Lou (December 19, 2012 at 12:18 PM EDT). <a class="external text" href="http://www.pbs.org/newshour/rundown/2012/12/south-korea-1.html" rel="nofollow">“South Korea Elects First Female President -- Who Is She?”</a>. PBS NewsHour<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 12 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Guray&rft.aufirst=Geoffrey+Lou&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=South+Korea+Elects+First+Female+President+--+Who+Is+She%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.pbs.org%2Fnewshour%2Frundown%2F2012%2F12%2Fsouth-korea-1.html&rft.pub=PBS+NewsHour&rft.genre=book&rft.date=December+19%2C+2012+at+12%3A18+PM+EDT&rft.au=Guray%2C+Geoffrey+Lou&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã định rõ hơn một tham số trong <code>|author=</code> và <code>|last=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#redundant_parameters" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&mid=sec&sid1=100&oid=001&aid=0005579513" rel="nofollow">2012 Yeonhap News article</a></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://biz.chosun.com/site/data/html_dir/2012/04/08/2012040800451.html" rel="nofollow">2012 Chosun Biz article</a></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://english.chosun.com/site/data/html_dir/2006/05/22/2006052261007.html" rel="nofollow">“Joint Probe into Attack on GNP Chairwoman”</a>. <i>Arirang News</i>. 22 tháng 5 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Joint+Probe+into+Attack+on+GNP+Chairwoman&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Joint+Probe+into+Attack+on+GNP+Chairwoman&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.chosun.com%2Fsite%2Fdata%2Fhtml_dir%2F2006%2F05%2F22%2F2006052261007.html&rft.jtitle=Arirang+News&rft.genre=book&rft.date=22+May+2006&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Gim Yi-sak(김이삭); Chung Min-seung(정민승) (21 tháng 5 năm 2006). <a class="external text" href="http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&mid=sec&sid1=100&oid=038&aid=0000330425" rel="nofollow">“박근혜대표 유세장서 피습 중상” [GNP leader Park Geun-hye attacked during campaign]</a>. <i>Hankook Ilbo</i> (bằng tiếng Triều Tiên)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Gim+Yi-sak%28%EA%B9%80%EC%9D%B4%EC%82%AD%29&rft.atitle=%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%EB%8C%80%ED%91%9C+%EC%9C%A0%EC%84%B8%EC%9E%A5%EC%84%9C+%ED%94%BC%EC%8A%B5+%EC%A4%91%EC%83%81&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%EB%8C%80%ED%91%9C+%EC%9C%A0%EC%84%B8%EC%9E%A5%EC%84%9C+%ED%94%BC%EC%8A%B5+%EC%A4%91%EC%83%81&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.naver.com%2Fmain%2Fread.nhn%3Fmode%3DLSD%26mid%3Dsec%26sid1%3D100%26oid%3D038%26aid%3D0000330425&rft.jtitle=Hankook+Ilbo&rft.genre=book&rft.date=21+May+2006&rft.au=Gim+Yi-sak%28%EA%B9%80%EC%9D%B4%EC%82%AD%29&rft.au=Chung+Min-seung%28%EC%A0%95%EB%AF%BC%EC%8A%B9%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
<li id="cite_note-2011_Yeonhap_News_article-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-2011_Yeonhap_News_article_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Kim Nam-kwon(김남권) (4 tháng 10 năm 2011). <a class="external text" href="http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&mid=sec&sid1=100&oid=001&aid=0005298622" rel="nofollow">“박근혜, 野시절 `40대 0 신화'.이번엔?” [Park Geun-hye scored 40 to 0 as the opposition. How about this time?]</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yonhap_News&action=edit&redlink=1" title="Yonhap News (trang chưa được viết)">Yonhap News</a></i> (bằng tiếng Triều Tiên)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Kim+Nam-kwon%28%EA%B9%80%EB%82%A8%EA%B6%8C%29&rft.atitle=%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%2C+%E9%87%8E%EC%8B%9C%EC%A0%88+%6040%EB%8C%80+0+%EC%8B%A0%ED%99%94%27.%EC%9D%B4%EB%B2%88%EC%97%94%3F&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%2C+%E9%87%8E%EC%8B%9C%EC%A0%88+%6040%EB%8C%80+0+%EC%8B%A0%ED%99%94%27.%EC%9D%B4%EB%B2%88%EC%97%94%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.naver.com%2Fmain%2Fread.nhn%3Fmode%3DLSD%26mid%3Dsec%26sid1%3D100%26oid%3D001%26aid%3D0005298622&rft.jtitle=Yonhap+News&rft.genre=book&rft.date=4+October+2011&rft.au=Kim+Nam-kwon%28%EA%B9%80%EB%82%A8%EA%B6%8C%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
<li id="cite_note-2012_Newsis_article-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-2012_Newsis_article_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Kim Min-ja(김민자) (29 tháng 3 năm 2012). <a class="external text" href="http://news.naver.com/main/read.nhn?mode=LSD&mid=sec&sid1=100&oid=003&aid=0004415188" rel="nofollow">“'선거의 여왕' 박근혜, 총선에서 뒷심 발휘할까?” ['Queen of elections' Park Geun-hye, Could she wield her magic again in April?]</a>. <i>NewsIs</i> (bằng tiếng Triều Tiên)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Kim+Min-ja%28%EA%B9%80%EB%AF%BC%EC%9E%90%29&rft.atitle=%27%EC%84%A0%EA%B1%B0%EC%9D%98+%EC%97%AC%EC%99%95%27+%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%2C+%EC%B4%9D%EC%84%A0%EC%97%90%EC%84%9C+%EB%92%B7%EC%8B%AC+%EB%B0%9C%ED%9C%98%ED%95%A0%EA%B9%8C%3F&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=%27%EC%84%A0%EA%B1%B0%EC%9D%98+%EC%97%AC%EC%99%95%27+%EB%B0%95%EA%B7%BC%ED%98%9C%2C+%EC%B4%9D%EC%84%A0%EC%97%90%EC%84%9C+%EB%92%B7%EC%8B%AC+%EB%B0%9C%ED%9C%98%ED%95%A0%EA%B9%8C%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.naver.com%2Fmain%2Fread.nhn%3Fmode%3DLSD%26mid%3Dsec%26sid1%3D100%26oid%3D003%26aid%3D0004415188&rft.jtitle=NewsIs&rft.genre=book&rft.date=29+March+2012&rft.au=Kim+Min-ja%28%EA%B9%80%EB%AF%BC%EC%9E%90%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.thecrimson.com/article.aspx?ref=516993" rel="nofollow">“Politician Wants To ‘Save’ Korea: South Korean National Assembly member advocates alliance with United States”</a>. <i>The Harvard Crimson</i>. 13 tháng 2 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Politician+Wants+To+%E2%80%98Save%E2%80%99+Korea%3A+South+Korean+National+Assembly+member+advocates+alliance+with+United+States&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Politician+Wants+To+%E2%80%98Save%E2%80%99+Korea%3A+South+Korean+National+Assembly+member+advocates+alliance+with+United+States&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thecrimson.com%2Farticle.aspx%3Fref%3D516993&rft.jtitle=The+Harvard+Crimson&rft.genre=book&rft.date=13+February+2007&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.icasinc.org/2007/2007l/2007lghp.html" rel="nofollow">“The Republic of Korea and the United States:Our Future Together”</a>. <i>Institute for Corean-American Studies, Inc</i>. 21 tháng 2 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 5 năm 2012</span>. “An Address Delivered at the ARCO (John F. Kennedy Jr.) Forum, John F. Kennedy School of Government Harvard University”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=The+Republic+of+Korea+and+the+United+States%3AOur+Future+Together&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+Republic+of+Korea+and+the+United+States%3AOur+Future+Together&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.icasinc.org%2F2007%2F2007l%2F2007lghp.html&rft.jtitle=Institute+for+Corean-American+Studies%2C+Inc.&rft.genre=book&rft.date=21+February+2007&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Park Geun-hye"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Park_Geun-hye" title="commons:Special:Search/Park Geun-hye"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Park_Geun-hye?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Park Geun-hye trên Wikimedia Commons">Park Geun-hye</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.parkgeunhye.or.kr/english/" rel="nofollow">Trang cá nhân</a></li>
<li><a class="external text" href="http://fsi.stanford.edu/news/madam_park_geun_hye_addresses_us__korea_relations_in_a_changing_world_20090506" rel="nofollow">Park Geun-hye addresses "US–Korea Relations in a Changing World"</a> at Stanford University, 6 May 2009</li>
<li><a class="external text" href="http://www.iop.harvard.edu/Multimedia-Center/All-Videos/Korea-in-the-21st-Century-Challenges-and-Prospects2" rel="nofollow">Park Geun-hye's speech at the JFK Jr. Forum</a>, Harvard University, 12 February 2007</li>
<li><a class="external text" href="http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A35058-2005Mar14.html?nav=rss_topnews" rel="nofollow">"Star Rises for Daughter of South Korea"</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Washington_Post" title="The Washington Post">The Washington Post</a>, 15 March 2005.</li>
</ul>
<div class="boilerplate metadata plainlinks" id="stub">
<table class="metadata plainlinks stub" role="presentation" style="background: transparent;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nuvola_apps_personal_unisex.svg"><img alt="Hình tượng sơ khai" data-file-height="120" data-file-width="94" height="26" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Nuvola_apps_personal_unisex.svg/20px-Nuvola_apps_personal_unisex.svg.png" width="20" /></a></td>
<td><i>Bài viết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%83u_s%E1%BB%AD" title="Tiểu sử">tiểu sử</a> này vẫn còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_s%C6%A1_khai" title="Wikipedia:Bài sơ khai">sơ khai</a>. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Park_Geun-hye&veaction=edit">mở rộng nội dung</a> để bài được hoàn chỉnh hơn.</i>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<br clear="all" />
<center>
<table class="toccolours" style="float: center; width: 80%px;">
<tbody>
<tr>
<td align="right" rowspan="2" width="5%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Korea.svg"><img alt="Flag of South Korea.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="30" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/45px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="45" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="4" style="background: #000066;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc"><span style="color: white;">Tổng thống Hàn Quốc</span></a></b></td>
<td align="left" rowspan="1" width="5%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_South_Korea.svg"><img alt="Emblem of South Korea.svg" data-file-height="1777" data-file-width="1772" height="30" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Emblem_of_South_Korea.svg/30px-Emblem_of_South_Korea.svg.png" width="30" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="3" style="font-size: 90%;"><b>Chính phủ Lâm thời:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BB%ABa_V%C3%A3n" title="Lý Thừa Vãn">Lý Thừa Vãn</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Park_Eun_Sik&action=edit&redlink=1" title="Park Eun Sik (trang chưa được viết)">Park Eun Sik</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yi_Sang_Ryong&action=edit&redlink=1" title="Yi Sang Ryong (trang chưa được viết)">Yi Sang Ryong</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hong_Jin&action=edit&redlink=1" title="Hong Jin (trang chưa được viết)">Hong Jin</a> | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yi_Dong_Nyung&action=edit&redlink=1" title="Yi Dong Nyung (trang chưa được viết)">Yi Dong Nyung</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Gu" title="Kim Gu">Kim Gu</a><br />
<b>Cộng hòa:</b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Th%E1%BB%ABa_V%C3%A3n" title="Lý Thừa Vãn">Lý Thừa Vãn</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yun_Bo-seon" title="Yun Bo-seon">Yun Bo-seon</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Chung_Hee" title="Park Chung Hee">Park Chung Hee</a> | <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Choi_Kyu_Hah" title="Choi Kyu Hah">Choi Kyu Hah</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jeon_Du-hwan" title="Jeon Du-hwan">Jeon Du-hwan</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/No_Tae-u" title="No Tae-u">No Tae-u</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Yeong-sam" title="Kim Yeong-sam">Kim Yeong-sam</a> | <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Dae_Jung" title="Kim Dae Jung">Kim Dae Jung</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roh_Moo-hyun" title="Roh Moo-hyun">Roh Moo-hyun</a> | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lee_Myung-bak" title="Lee Myung-bak">Lee Myung-bak</a> | <strong class="selflink">Park Geun-hye</strong></td>
</tr>
</tbody></table>
</center>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%C6%A1_khai_ti%E1%BB%83u_s%E1%BB%AD" title="Thể loại:Sơ khai tiểu sử">Sơ khai tiểu sử</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1952" title="Thể loại:Sinh 1952">Sinh 1952</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_c%C3%B2n_s%E1%BB%91ng" title="Thể loại:Nhân vật còn sống">Nhân vật còn sống</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BA%A5t_phu_nh%C3%A2n_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Đệ nhất phu nhân Hàn Quốc">Đệ nhất phu nhân Hàn Quốc</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Park_Chung-hee&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Park Chung-hee (trang chưa được viết)">Park Chung-hee</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Tổng thống Hàn Quốc">Tổng thống Hàn Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:N%E1%BB%AF_nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Thể loại:Nữ nguyên thủ quốc gia">Nữ nguyên thủ quốc gia</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Bầu cử tổng thống Hàn Quốc, 2012</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<br />
<table class="infobox vevent" style="font-size: 88%; line-height: 1.5em; width: [[:Bản mẫu:Str number/trim]][[:Bản mẫu:Str rightc]];">
<caption class="summary" style="font-size: 125%; font-weight: bold;">Bầu cử Tổng thống Hàn Quốc, 2012</caption>
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="4"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc"><img alt="Hàn Quốc" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="33" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/50px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="50" /></a></span>
<hr />
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td align="left" class="noprint" style="width: 25%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c_n%C4%83m_2007" title="Bầu cử Tổng thống Hàn Quốc năm 2007">2007</a> ←</td>
<td align="center" style="width: 50%;"><b>19 tháng 12 năm 2012</b></td>
<td align="right" class="noprint" style="width: 25%;">→ 2017</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4">
<table style="background: transparent; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="4">
<hr />
</td>
</tr>
<tr>
<td> </td>
<td style="border-bottom: 6px solid #BF1920; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Geun_Hye_Park.jpg"><img alt="Geun Hye Park.jpg" data-file-height="1166" data-file-width="746" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Geun_Hye_Park.jpg/96px-Geun_Hye_Park.jpg" width="96" /></a></td>
<td style="border-bottom: 6px solid #FAC71A; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Moon_Jae-in_crop.jpg"><img alt="Moon Jae-in crop.jpg" data-file-height="373" data-file-width="378" height="148" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/Moon_Jae-in_crop.jpg/150px-Moon_Jae-in_crop.jpg" width="150" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th style="text-align: left;" width="75">Party</th>
<td style="text-align: center;" width="70"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saenuri_Party&action=edit&redlink=1" title="Saenuri Party (trang chưa được viết)">Saenuri</a></td>
<td style="text-align: center;" width="70"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Democratic_United_Party&action=edit&redlink=1" title="Democratic United Party (trang chưa được viết)">Dân chủ Thống nhất</a>
}}<br />
</td>
</tr>
<tr>
<th style="text-align: left;">Popular vote</th>
<td style="text-align: center;" width="70"><b>15.773.128</b></td>
<td style="text-align: center;" width="70">14.692.632</td>
</tr>
<tr>
<th style="text-align: left;">Percentage</th>
<td style="text-align: center;" width="70"><b>51,6%</b></td>
<td style="text-align: center;" width="70">48,0%</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4" style="text-align: center;">
<hr />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:South_Korean_presidential_election_2012.svg"><img alt="South Korean presidential election 2012.svg" data-file-height="1600" data-file-width="1700" height="235" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/South_Korean_presidential_election_2012.svg/250px-South_Korean_presidential_election_2012.svg.png" width="250" /></a><br />
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4" style="text-align: center;">các tỉnh và thành phố bầu cho<br />
<span style="color: #bf1920;">■</span> – Park Geun-hye <span style="color: #fac71a;">■</span> – Moon Jae-in<br />
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="4">
<hr />
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="text-align: left; text-size: 80%; width: 50%;"><b>Tổng thống before election</b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lee_Myung-bak" title="Lee Myung-bak">Lee Myung-bak</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saenuri_Party&action=edit&redlink=1" title="Saenuri Party (trang chưa được viết)">Saenuri</a><br />
</td>
<td style="text-align: right; text-size: 80%; width: 50%;"><b>Elected Tổng thống</b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye" title="Park Geun-hye">Park Geun-hye</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saenuri_Party&action=edit&redlink=1" title="Saenuri Party (trang chưa được viết)">Saenuri</a><br />
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Bầu cử tổng thống Hàn Quốc năm 2012</b> diễn ra vào 19 tháng 12
năm 2012 với sự tham gia của số lượng cử tri đông nhất từ trước đến nay.
Có 30,3 triệu cử tri trong tổng số 40,5 triệu cử tri Hàn Quốc đã đi bỏ
phiếu, đạt 75,8%. Đây là cuộc tranh đua vào chức vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng thống Hàn Quốc">Tổng thống Hàn Quốc</a> giữa hai ứng cử viên sáng giá nhất là bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye" title="Park Geun-hye">Park Geun-hye</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Đảng Thế giới (trang chưa được viết)">Đảng Thế giới</a> mới cầm quyền và ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moon_Jae-in" title="Moon Jae-in">Moon Jae-in</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Th%E1%BB%91ng_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Đảng Dân chủ Thống nhất (trang chưa được viết)">Đảng Dân chủ Thống nhất</a>. Theo kết quả sơ bộ, bà Park Geun-hye được 50,6% số phiếu bầu, trong khi ứng cử viên Moon Jae In được 48,0%<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_t%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c,_2012#cite_note-1">[1]</a></sup>. Park Geun-hye trở thành phụ nữ đầu tiên thắng cử Tổng thống Hàn Quốc. Cương lĩnh tranh cử của bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Park_Geun-hye" title="Park Geun-hye">Park Geun-hye</a>
tập trung vào những vấn đề cơ bản gồm thành lập một chính phủ năng động
và khôi phục lòng tin của người dân thông qua cải cách chính trị, xây
dựng một xã hội không có sự phân biệt đối xử, nâng cao hiệu quả hoạt
động của các doanh nghiệp vừa và nhỏ, thực hiện kinh tế công bằng, đảm
bảo động lực tăng trưởng thông qua mô hình kinh tế sáng tạo và tạo ra
nhiều việc làm, hướng tới một nền giáo dục hạnh phúc, hệ thống phúc lợi
đảm bảo các quyền của người dân, bảo đảm hòa bình trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1n_%C4%91%E1%BA%A3o_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Bán đảo Triều Tiên">bán đảo Triều Tiên</a> trên cơ sở tin cậy lẫn nhau.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_t%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c,_2012#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.koreatimes.co.kr/www/news/nation/2012/12/608_127229.html" rel="nofollow">“Presidential Turnout at 75.8%”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Korea_Times" title="The Korea Times">The Korea Times</a></i>. 19 thàng 12, 2012<span class="reference-accessdate">. Truy cập 19 thàng 12, 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Presidential+Turnout+at+75.8%25&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Presidential+Turnout+at+75.8%25&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.koreatimes.co.kr%2Fwww%2Fnews%2Fnation%2F2012%2F12%2F608_127229.html&rft.jtitle=The+Korea+Times&rft.genre=book&rft.date=19+th%C3%A0ng+12%2C+2012&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bầu cử tổng thống Hàn Quốc, 2012"></span></span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c_2012&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Hàn Quốc 2012 (trang chưa được viết)">Hàn Quốc 2012</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-46860535146704660622014-12-16T08:01:00.002-08:002014-12-16T08:01:35.638-08:00Chào ngày mới 18 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<br /><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" title="Hốt Tất Liệt"><img alt="Hốt Tất Liệt" data-file-height="1077" data-file-width="864" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg/80px-YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg" width="80" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 18 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Công hòa tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Niger" title="Niger">Niger</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1958" title="1958">1958</a>), ngày Quốc khánh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qatar" title="Qatar">Qatar</a> (1878); ngày Ngôn ngữ Ả Rập Liên Hiệp Quốc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/218_TCN" title="218 TCN">Năm 218 TCN</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Punic_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh Punic lần thứ hai">Chiến tranh Punic lần thứ hai</a>: Quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carthago" title="Carthago">Carthago</a> dưới quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hannibal" title="Hannibal">Hannibal</a> giành thắng lợi trước quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_La_M%C3%A3" title="Cộng hòa La Mã">La Mã</a> trong <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia" title="Trận chiến Trebia">trận chiến Trebia</a></b>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">Năm 1271</a> – Đại hãn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t" title="Hốt Tất Liệt">Hốt Tất Liệt</a> <i>(hình)</i> cải quốc hiệu từ "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đại Mông Cổ Quốc</a>" thành "Đại Nguyên", chính thức khởi đầu <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">triều Nguyên</a></b>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1886" title="1886">Năm 1886</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh" title="Khởi nghĩa Ba Đình">Khởi nghĩa Ba Đình</a></b>: Quân đội Pháp vây hãm và tiến đánh căn cứ Ba Đình của lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_K%E1%BB%B3" title="Trung Kỳ">Trung Kỳ</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">Năm 1972</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>: Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Richard_Nixon" title="Richard Nixon">Richard Nixon</a> tuyên bố Hoa Kỳ tiến hành <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Linebacker_II" title="Chiến dịch Linebacker II">Chiến dịch Linebacker II</a></b> để ném bom miền Bắc Việt Nam.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Hốt Tất Liệt</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Nguyên Thế Tổ Tiết Thiện Hãn<br />
(元世祖 薛禪汗)</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>, Hoàng đế Trung Hoa, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">Khả Hãn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Mông Cổ</a> <small><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Vua Trung Quốc">(chi tiết...)</a></small></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg"><img alt="YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg" data-file-height="1077" data-file-width="864" height="339" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg/272px-YuanEmperorAlbumKhubilaiPortrait.jpg" width="272" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>, Hoàng đế Trung Hoa</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tại vị</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_12" title="18 tháng 12">18/12</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-1">[1]</a></sup>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">1271</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_2" title="18 tháng 2">18/2</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1294" title="1294">1294</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><b>Sáng lập triều đại</b></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Nguyên Thành Tông</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">Khả Hãn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Mông Cổ</a></th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tại vị</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_5" title="5 tháng 5">5/5</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1260" title="1260">1260</a> - 18/2/1294</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a> hãn</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Hoàng Trạch Đốc</a> hãn</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thê thiếp</th>
<td>Sát Tất<br />
Tegulen<br />
Nam Tất</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên đầy đủ</th>
<td>Hốt Tất Liệt (Khubilai, Хубилай, 忽必烈)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Niên hiệu</th>
<td>Trung Thống (中統) <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1260" title="1260">1260</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1264" title="1264">1264</a><br />
Chí Nguyên (至元) <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1264" title="1264">1264</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1294" title="1294">1294</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thụy hiệu</th>
<td>Thánh đức Thần công Văn vũ Hoàng đế(聖德神公炆武皇帝)<br />
Tiết Thiện Hãn (Setsen Hãn, <span style="-webkit-writing-mode: vertical-lr; display: inline-block; font-family: 'Mongolian Baiti', 'Mongol Usug', 'MongolianScript', 'Code2000', 'Menksoft Qagan', 'STFangsong', 'SimSun-18030'; font-size: 23px; font-weight: normal; layout-flow: vertical-ideographic; line-height: 23px; vertical-align: top; writing-mode: tb-lr;">ᠰᠡᠴᠡᠨ ᠬᠠᠭᠠᠨ</span>, Сэцэн хаан)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Miếu hiệu</th>
<td>Thế Tổ (世祖)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hoàng tộc</th>
<td>Dòng họ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Borjigin&action=edit&redlink=1" title="Borjigin (trang chưa được viết)">Borjigin</a> (Боржигин), Bột Nhi Chỉ Cân (孛兒只斤)<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-2">[2]</a></sup>, Bác Nhĩ Tề Cát Đặc (博爾濟吉特)<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-3">[3]</a></sup> của thị tộc (yasun)<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-4">[4]</a></sup> Khiyad (Хиад) hay Kì Ác Ôn (奇渥溫)<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-5">[5]</a></sup> hoặc Khất Nhan (乞顏)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sorghaghtani_Beki&action=edit&redlink=1" title="Sorghaghtani Beki (trang chưa được viết)">Sorghaghtani Beki</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_9" title="23 tháng 9">23/9</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1215" title="1215">1215</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_2" title="18 tháng 2">18/2</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1294" title="1294">1294</a><br />
Đại Đô (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khanbalic&action=edit&redlink=1" title="Khanbalic (trang chưa được viết)">Khanbalic</a>)</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Hốt Tất Liệt</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_9" title="23 tháng 9">23/9</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1215" title="1215">1215</a><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-6">[6]</a></sup> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_2" title="18 tháng 2">18/2</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1294" title="1294">1294</a><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-7">[7]</a></sup>) (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ</a>: <span lang="mn"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Qubilai_qaghan.svg"><img alt="Qubilai qaghan.svg" data-file-height="460" data-file-width="130" height="71" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Qubilai_qaghan.svg/20px-Qubilai_qaghan.svg.png" width="20" /></a> Хубилай хаан</span>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Chữ Trung Quốc">chữ Hán</a>: 忽必烈; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ADnh_%C3%A2m_H%C3%A1n_ng%E1%BB%AF" title="Bính âm Hán ngữ">bính âm</a>: <i class="Unicode" style="font-family: 'Arial Unicode MS'; font-family: inherit;">Hūbìliè</i>) là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">đại hãn</a> thứ năm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> đồng thời là người sáng lập ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>. Ông là con trai thứ hai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a> với vợ cả là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sorghaghtani_Beki&action=edit&redlink=1" title="Sorghaghtani Beki (trang chưa được viết)">Sorghaghtani Beki</a> (Toa Lỗ Hòa Thiếp Ni), nhưng là con trai thứ tư<sup class="reference" id="cite_ref-NS_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-NS-8">[8]</a></sup> khi tính cả các con của các bà vợ bé, cháu nội của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1260" title="1260">1260</a>, Hốt Tất Liệt đã trở thành đại hãn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">đế quốc Mông Cổ</a> sau khi anh trai ông là đại hãn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a> chết năm trước đó, mặc dù em trai ông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/A_L%C3%BD_B%E1%BA%A5t_Ca" title="A Lý Bất Ca">A Lý Bất Ca</a> (Ariq Böke) cũng tự xưng là đại hãn tại kinh đô của đế quốc Mông Cổ vào thời điểm đó là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karakorum&action=edit&redlink=1" title="Karakorum (trang chưa được viết)">Karakorum</a>.
Cuối cùng ông đã giành thắng lợi trước A Lý Bất Ca vào năm 1264, và mặc
dù cuộc tranh giành quyền kế vị đã đánh dấu sự kết thúc của sự thống
nhất chính trị trong nội bộ đế quốc Mông Cổ, nhưng đế quốc này về tổng
thể vẫn là thống nhất và hùng mạnh<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-9">[9]</a></sup>. Ảnh hưởng của Hốt Tất Liệt vẫn còn mạnh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_Y_Nhi" title="Hãn quốc Y Nhi">hãn quốc Y Nhi</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Tr%C6%B0%E1%BB%9Bng_h%C3%A3n_qu%E1%BB%91c" title="Kim Trướng hãn quốc">Kim Trướng hãn quốc</a>, các phần phía tây của đế quốc Mông Cổ<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-10">[10]</a></sup>.<br />
Năm 1271, Hốt Tất Liệt thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>, vào thời gian đó kiểm soát các khu vực ngày nay thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_B%E1%BA%AFc" title="Hoa Bắc">Hoa Bắc</a>, phần lớn miền tây <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> và các khu vực cận kề, và ông có địa vị của một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Danh sách vua Trung Quốc">Hoàng đế Trung Hoa</a>. Năm 1279, quân đội nhà Nguyên cuối cùng đã đánh bại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống</a> và như thế Hốt Tất Liệt đã trở thành hoàng đế Trung Hoa một cách đầy đủ. Miếu hiệu của ông là <b>Nguyên Thế Tổ</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">元世祖</span>).<br />
Dưới sự lãnh đạo của ông, đế quốc Mông Cổ đã đạt đỉnh điểm của sự hưng thịnh. Ông đã dời đô từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoa_L%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Hoa Lâm (trang chưa được viết)">Hoa Lâm</a> về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Đại Đô (trang chưa được viết)">Đại Đô</a> tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> ngày nay. Vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">1271</a> ông đã lập triều đại của người Mông Cổ mang tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1279" title="1279">1279</a> quân đội của ông tiêu diệt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Nam Tống</a> (1127-1279), thống nhất Trung Quốc.<br />
Tất cả các vương quốc nằm cận kề với đế quốc Mông Cổ đều trở thành
các nước chư hầu lệ thuộc. Hốt Tất Liệt còn có ước mộng thôn tính cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bagan" title="Bagan">Bagan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Java" title="Java">Java</a> nhưng không thành. Mặc dù rằng Hốt Tất Liệt theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">đạo Phật</a> nhưng ông lại cũng để ý đến sự phát triển của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">đạo Kitô</a> trên thế giới và đã mời các sứ giả truyền đạo này vào <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>.
Ông cũng chú trọng đến việc phát triển các nghề thủ công, khoa học và
nghệ thuật. Một trong những người ngoại quốc đã đến thăm triều đình này
là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_.C4.91.E1.BA.A7u"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thời kỳ đầu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Ho.C3.A0ng_.C4.91.E1.BA.BF_nh.C3.A0_Nguy.C3.AAn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Hoàng đế nhà Nguyên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#.C4.90.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Đối ngoại</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#X.C3.A2m_l.C6.B0.E1.BB.A3c_Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">2.1.1</span> <span class="toctext">Xâm lược Nhật Bản</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#X.C3.A2m_l.C6.B0.E1.BB.A3c_.C4.90.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t"><span class="tocnumber">2.1.2</span> <span class="toctext">Xâm lược Đại Việt</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Cu.E1.BB.91i_.C4.91.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Cuối đời</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Ti.E1.BB.83u_thuy.E1.BA.BFt_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tiểu thuyết hoá</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#Ghi_ch.C3.BA"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Ghi chú</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_.C4.91.E1.BA.A7u">Thời kỳ đầu</span></h2>
Yếu tố có ảnh hưởng đáng kể và rõ nét nhất tới cuộc sống của Hốt Tất
Liệt trong thời kỳ trẻ tuổi của ông là sự nghiên cứu và ưa thích nền văn
hóa Trung Hoa đương thời. Năm 1251, anh trai ông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a>, một người theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>,
trở thành Đại hãn của đế quốc Mông Cổ và Hốt Tất Liệt được giao quản lý
các lãnh thổ phía nam của đế quốc. Trong những năm cai quản này, ông
quản lý tốt vùng lãnh thổ đó, làm tăng sản lượng lương thực tại tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Hà Nam (Trung Quốc)">Hà Nam</a> và gia tăng các chi phí cho phúc lợi xã hội sau khi nhận thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_An" title="Tây An">Tây An</a>.
Những hành động này nhận được sự ủng hộ lớn từ các lãnh chúa Trung Hoa
và nó chính là nền tảng cơ bản cho việc xây dựng nhà Nguyên sau này.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
Năm 1253, Hốt Tất Liệt được lệnh tấn công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A2n_Nam" title="Vân Nam">Vân Nam</a> và ông đã tiêu diệt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BA%A1i_L%C3%BD" title="Vương quốc Đại Lý">Vương quốc Đại Lý</a>. Năm 1258, Mông Kha giao cho Hốt Tất Liệt làm chỉ huy cánh quân miền đông và yêu cầu ông hỗ trợ các cuộc tấn công vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a>
và một lần nữa vào Vân Nam. Trước khi Hốt Tất Liệt có thể tới đây vào
năm 1259 thì ông nhận được tin là Mông Kha đã chết. Ông tiếp tục tấn
công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%C3%A1n" title="Vũ Hán">Vũ Hán</a>, nhưng ngay sau khi nhận được tin rằng em trai ông là A Lý Bất Ca đã tổ chức một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kurultai&action=edit&redlink=1" title="Kurultai (trang chưa được viết)">kurultai</a> tại kinh đô của đế quốc ở Karakorum và lên làm đại hãn. Phần lớn các hậu duệ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> đều chọn A Lý Bất Ca làm đại hãn; tuy nhiên, hai người anh ruột của ông này là Hốt Tất Liệt và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%BAc_Li%E1%BB%87t_Ng%E1%BB%99t" title="Húc Liệt Ngột">Húc Liệt Ngột</a> (Hulegu) lại phản đối.<br />
Hốt Tất Liệt nhanh chóng đạt được thỏa thuận đình chiến với quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Nam Tống</a> và quay trở về vùng bình nguyên Mông Cổ ở phương bắc nhằm chống lại tuyên bố của A Lý Bất Ca về chức vụ đại hãn.<br />
Sau khi trở về vùng lãnh thổ của mình, Hốt Tất Liệt triệu tập
kurultai của chính mình. Chỉ một lượng nhỏ các thành viên hoàng tộc ủng
hộ tuyên bố của Hốt Tất Liệt về quyền thừa kế chức vụ và họ vẫn công bố
ông là đại hãn, cho dù đã có tuyên bố dường như là hợp pháp của em trai
ông (A Lý Bất Ca).<br />
Điều này sau đó dẫn tới nội chiến giữa hai anh em, dẫn tới sự phá hủy hoàn toàn kinh đô của đế quốc tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karakorum&action=edit&redlink=1" title="Karakorum (trang chưa được viết)">Karakorum</a>.
Hốt Tất Liệt chỉ giành được thắng lợi sau 4 năm, vào năm 1264. Tuy
nhiên, sự kiện này cuối cùng đã đánh dấu sự kết thúc của đế quốc Mông Cổ
thống nhất. Các hãn quốc miền tây trở thành độc lập trên thực tế (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/De_facto" title="De facto">de facto</a></i>) và hãn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A3i_%C4%90%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Hải Đô (trang chưa được viết)">Hải Đô</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_S%C3%A1t_H%E1%BB%A3p_%C4%90%C3%A0i" title="Hãn quốc Sát Hợp Đài">hãn quốc Sát Hợp Đài</a> (Chagatai), người cai trị phần lớn khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_C%C6%B0%C6%A1ng" title="Tân Cương">Tân Cương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a> ngày nay, còn tiếp tục chống đối ông cho tới tận khi ông này mất vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1301" title="1301">1301</a>.<br />
Trong thời kỳ nội chiến với A Lý Bất Ca, người quản lý Ích Châu là Li
Tan đã nổi dậy chống lại sự cai trị của người Mông Cổ vào tháng 2 năm
1262. Hốt Tất Liệt đã ra lệnh cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shi_Tianze&action=edit&redlink=1" title="Shi Tianze (trang chưa được viết)">Shi Tianze</a>
và Shi Shu dẹp loạn Li Tan. Hai đội quân này đánh bại cuộc nổi dậy của
Li Tan sau vài tháng và Li Tan bị tử hình. Tử hình cũng là kết cục của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wang_Wentong&action=edit&redlink=1" title="Wang Wentong (trang chưa được viết)">Wang Wentong</a>, cha vợ của Li Tan, người từng được chỉ định làm bình chương chính sự (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">平章政事</span>) của trung thư tỉnh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Tiếng Trung Quốc">tiếng Trung</a>:
中書省) trong giai đoạn đầu thời kỳ trị vì của Hốt Tất Liệt và là một
trong số các quan lại người Hán được tin cậy nhất của ông. Sự kiện này
đã làm ông mất niềm tin vào người Hán. Sau khi trở thành hoàng đế, ông
cấm chỉ việc giao các chức vụ quan trọng cho các lãnh chúa gốc Hán.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.C3.A0ng_.C4.91.E1.BA.BF_nh.C3.A0_Nguy.C3.AAn">Hoàng đế nhà Nguyên</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="599" data-file-width="621" height="212" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bd/Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG/220px-Liu-Kuan-Tao-Jagd.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tranh vẽ Hốt Tất Liệt khi đi săn, của họa sĩ cung đình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Qu%C3%A1n_%C4%90%E1%BA%A1o&action=edit&redlink=1" title="Lưu Quán Đạo (trang chưa được viết)">Lưu Quán Đạo</a> (刘贯道), khoảng năm 1280.</div>
</div>
</div>
Hốt Tất Liệt chấp nhận các mô hình chính trị và văn hóa Trung Hoa, cố
gắng giảm thiểu ảnh hưởng của các lãnh chúa địa phương, những người đã
nổi lên nắm quyền lực trong thời kỳ cuối của nhà Tống. Tuy nhiên, do mất
niềm tin vào người Hán nên ông đã chỉ định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Người Mông Cổ">người Mông Cổ</a>, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>,
người Hồi giáo và một ít người châu Âu vào các vị trí cao hơn người
Hán. Hốt Tất Liệt bắt đầu nghi ngờ người Hán khi con rể của một vị bình
chương chính sự người Hán lại nổi dậy chống lại ông trong khi ông đang
phải quyết đấu với A Lý Bất Ca tại Mông Cổ<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-12">[12]</a></sup> cho dù ông vẫn tiếp tục mời và sử dụng một số cố vấn người Hán như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_B%E1%BB%89nh_Trung&action=edit&redlink=1" title="Lưu Bỉnh Trung (trang chưa được viết)">Lưu Bỉnh Trung</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%A9a_H%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Hứa Hành (trang chưa được viết)">Hứa Hành</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Di%C3%AAu_Xu&action=edit&redlink=1" title="Diêu Xu (trang chưa được viết)">Diêu Xu</a>.<br />
Năm Chí Nguyên thứ 8 (1271), Hốt Tất Liệt chính thức tuyên bố lập ra nhà Nguyên và đặt kinh đô tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khanbaliq&action=edit&redlink=1" title="Khanbaliq (trang chưa được viết)">Đại Đô</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">大都</span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wade-Giles" title="Wade-Giles">Wade-Giles</a>: Ta-tu, nghĩa là "kinh đô lớn", ngày nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>) hay còn gọi là Hãn Bát Lý (Khanbaliq) vào năm sau đó. Kinh đô mùa hè của ông đặt tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%90%C3%B4" title="Thượng Đô">Thượng Đô</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">上都</span>, nghĩa là "kinh đô trên", hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%90%C3%B4" title="Thượng Đô">Xanadu</a>, gần với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90a_Lu%C3%A2n" title="Đa Luân">Đa Luân</a> (多伦) ngày nay). Để thống nhất Trung Quốc<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-13">[13]</a></sup>,
Hốt Tất Liệt bắt đầu một chiến dịch rộng lớn chống lại những lực lượng
còn sót lại của Nam Tống vào năm Chí Nguyên thứ 11 (1274) và cuối cùng
tiêu diệt Nam Tống vào năm Chí Nguyên thứ 16 (1279), thống nhất toàn bộ
Trung Hoa.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%99i_Trung_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Nội Trung Hoa (trang chưa được viết)">Nội Trung Hoa</a> và Mông Cổ<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-14">[14]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-15">[15]</a></sup>
được chia thành 10 hành trung thư tỉnh (行中書省) hay hành tỉnh (行省) trong
thời kỳ trị vì của ông với 1 hành thượng thư tỉnh và 1 hành thị lang
tỉnh đứng đầu. Bên cạnh 10 hành tỉnh là khu vực trung tâm (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">腹裏</span> = Phúc Lý), bao gồm phần lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_B%E1%BA%AFc" title="Hoa Bắc">Hoa Bắc</a> ngày nay, được coi là khu vực quan trọng nhất của nhà Nguyên và do trung thư tỉnh tại Đại Đô trực tiếp quản lý. Ngoài ra, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a> cũng do một cơ quan cấp cao khác là Tuyên chính viện (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">宣政院</span>) quản lý trực tiếp.<br />
Ông quản lý điều hành công việc triều chính khá tốt, khuyến khích phát triển kinh tế với việc cho xây dựng lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_V%E1%BA%ADn_H%C3%A0" title="Đại Vận Hà">Đại Vận Hà</a>,
sửa chữa các tòa nhà công và mở rộng đường đi lối lại. Tuy nhiên, chính
sách đối nội của Hốt Tất Liệt cũng bao gồm một số khía cạnh của các
truyền thống Mông Cổ cũ, và trong khi Hốt Tất Liệt tiếp tục công việc
trị vì của mình thì những truyền thống này va chạm ngày càng thường
xuyên hơn với kinh tế và văn hóa xã hội Trung Hoa truyền thống.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:NoccoloAndMaffeoPoloWithGregoryX.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="851" data-file-width="1415" height="132" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/NoccoloAndMaffeoPoloWithGregoryX.JPG/220px-NoccoloAndMaffeoPoloWithGregoryX.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Niccolo và Maffeo Polo chuyển bức thư của Hốt Tất Liệt cho <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_ho%C3%A0ng_Gregory_X" title="Giáo hoàng Gregory X">giáo hoàng Gregory X</a> năm 1271.</div>
</div>
</div>
Năm 1273, ông cho phát hành một loạt mới các giấy bạc được nhà nước
bảo đảm, được sử dụng trong khắp đất nước, mặc dù cuối cùng do thiếu các
kỹ năng, kỷ luật tài chính và lạm phát đã làm cho bước đi này trở thành
thảm họa kinh tế đối với triều đại này trong những năm sau đó. Việc
thanh toán được thực hiện bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_gi%E1%BA%A5y" title="Tiền giấy">tiền giấy</a> gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1o_%28ti%E1%BB%81n%29&action=edit&redlink=1" title="Sáo (tiền) (trang chưa được viết)">sáo</a>.
Để đảm bảo việc sử dụng nó, chính quyền Hốt Tất Liệt đã sung công vàng,
bạc từ các cá nhân cũng như từ thương nhân ngoại quốc. Thay vì thế, các
thương nhân được nhận giấy bạc do nhà nước ban hành theo tỷ lệ quy đổi.
Điều này giải thích tại sao Hốt Tất Liệt được coi là người đầu tiên tạo
ra <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BB%81n_ph%C3%A1p_%C4%91%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Tiền pháp định (trang chưa được viết)">tiền pháp định</a>.
Giấy bạc làm cho việc thu thuế và quản lý một đế quốc rộng lớn trở nên
dễ dàng hơn trong khi làm giảm chi phí vận chuyển tiền kim loại<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-16">[16]</a></sup>. Sau này <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gaykhatu&action=edit&redlink=1" title="Gaykhatu (trang chưa được viết)">Gaykhatu</a> (Hải Hợp Đô) của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_Y_Nhi" title="Hãn quốc Y Nhi">hãn quốc Y Nhi</a> cũng có ý định áp dụng hệ thống này tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>, nhưng đã hoàn toàn thất bại và ông này bị ám sát ngay sau đó.<br />
Ông cũng cho phát triển các bộ môn nghệ thuật châu Á và chấp nhận những khác biệt về tôn giáo, ngoại trừ khi đề cập tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a>. Một số người châu Âu đã từng đặt chân tới đây, đáng chú ý trong số này có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a> trong thập niên 1270, người có thể đã từng nhìn thấy kinh đô mùa hè tại Thượng Đô.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.91i_ngo.E1.BA.A1i">Đối ngoại</span></h3>
Hốt Tất Liệt buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ly" title="Cao Ly">Cao Ly</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a>) phải trở thành chư hầu vào năm 1260. Nhà Nguyên giúp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_T%C3%B4ng_c%E1%BB%A7a_Cao_Ly&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Tông của Cao Ly (trang chưa được viết)">Nguyên Tông</a>
(원종) của Cao Ly bình ổn sự kiểm soát của ông này tại Triều Tiên vào năm
1271. Hốt Tất Liệt cũng có ý định thiết lập mối quan hệ triều cống với
các quốc gia khác, nhưng bị cự tuyệt. Dưới áp lực từ các cố vấn người
Mông Cổ, Hốt Tất Liệt quyết định xâm lăng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanmar" title="Myanmar">Myanma</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Java" title="Java">Java</a>. Những cố gắng thất bại và tốn kém này, cùng với sự lưu thông tiền giấy đã gây ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a>. Tuy nhiên, ông cũng đã buộc các lãnh chúa từ tây bắc và đông bắc phải đầu hàng, đảm bảo sự ổn định tại các khu vực này.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="X.C3.A2m_l.C6.B0.E1.BB.A3c_Nh.E1.BA.ADt_B.E1.BA.A3n">Xâm lược Nhật Bản</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_x%C3%A2m_l%C6%B0%E1%BB%A3c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Mông Cổ xâm lược Nhật Bản (trang chưa được viết)">Mông Cổ xâm lược Nhật Bản</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 342px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:M%C5%8Dko_Sh%C5%ABrai_Ekotoba.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1462" data-file-width="4334" height="115" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/M%C5%8Dko_Sh%C5%ABrai_Ekotoba.jpg/340px-M%C5%8Dko_Sh%C5%ABrai_Ekotoba.jpg" width="340" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Samurai" title="Samurai">Samurai</a> Suenaga đối mặt với cung tên của người Mông Cổ. Moko Shurai Ekotoba (蒙古襲来絵詞), khoảng năm 1293.</div>
</div>
</div>
Hốt Tất Liệt hai lần có ý định xâm chiếm Nhật Bản; tuy nhiên, cả 2
lần, người ta tin rằng thời tiết xấu hoặc các lỗi kỹ thuật trong chế tạo
tàu thuyền đã phá hủy hạm đội thủy quân của ông. Ý định xâm chiếm thứ
nhất diễn ra vào năm 1274, với hạm đội gồm 900 tàu thuyền. Lần xâm chiếm
thứ hai diễn ra vào năm 1281, với hạm đội có trên 1.170 thuyền chiến
lớn, mỗi chiếc dài tới 73 m (240 ft). Chiến dịch này được tổ chức không
tốt và hạm đội của người Triều Tiên đã tới Nhật Bản trước hạm đội của
nhà Nguyên khá lâu.<br />
Tiến sĩ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kenzo_Hayashida&action=edit&redlink=1" title="Kenzo Hayashida (trang chưa được viết)">Kenzo Hayashida</a>,
một nhà khảo cổ học biển, người đứng đầu nhóm điều tra đã phát hiện ra
các mảnh vỡ của hạm đội xâm chiếm lần thứ hai ngoài khơi miền tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Liancourt" title="Đảo Liancourt">Dokdo</a>.
Các vật tìm thấy của nhóm này chỉ ra rằng Hốt Tất Liệt rất vội xâm
chiếm Nhật Bản cà cố gắng xây dựng hạm đội hùng mạnh chỉ trong vòng 1
năm (một công việc mà đúng ra phải mất ít nhất 5 năm). Điều này buộc nhà
Nguyên phải sử dụng mọi loại thuyền có thể, từ những thuyền nhỏ chuyên
chạy trên sông, nhằm đạt được sự sẵn sàng sớm hơn. Quan trọng nhất,
người Trung Quốc, khi đó dưới sự thống trị của Hốt Tất Liệt, buộc phải
dựng ra nhiều tàu thuyền nhanh hơn nhằm đảm bảo góp đủ cơ số tàu thuyền
cho cả hai lần xâm chiếm. Hayashida giả đinh rằng, nếu Hốt Tất Liệt sử
dụng các tàu thuyền đi biển tiêu chuẩn, được chế tạo tốt, với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%91ng_thuy%E1%BB%81n" title="Sống thuyền">sống thuyền</a>
cong để ngăn cản sự lật úp thì thủy quân của ông có thể đã vượt qua
được cuộc hành trình dài này tới Nhật Bản và có thể đã có khả năng chiếm
được đất nước này.<br />
David Nicolle viết trong <i>The Mongol Warlords</i> rằng "Những mất
mát lớn cũng phải gánh chịu khi nói về số thương vong và chi phí vô ích,
trong khi huyền thoại về sự bất khả chiến bại của người Mông Cổ đã bị
tiêu tan trong khu vực Đông Á". Ông cũng viết rằng Hốt Tất Liệt đã có ý
định xâm chiếm lần thứ ba vào Nhật Bản, cho dù phải trả một giá đắt
khủng khiếp cho nền kinh tế cũng như cho tiếng tăm của ông và của đội
quân Mông Cổ thiện chiến trong 2 lần xâm lược đầu tiên và chỉ có cái
chết của ông cùng sự nhất trí của các cố vấn về việc không xâm chiếm nữa
mới ngăn được ý định lần thứ ba này.<br />
Năm 1293, thủy quân nhà Nguyên bắt được 100 người Nhật từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Okinawa" title="Okinawa">Okinawa</a>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="X.C3.A2m_l.C6.B0.E1.BB.A3c_.C4.90.E1.BA.A1i_Vi.E1.BB.87t">Xâm lược Đại Việt</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A1ng_chi%E1%BA%BFn_ch%E1%BB%91ng_Nguy%C3%AAn_M%C3%B4ng" title="Kháng chiến chống Nguyên Mông">Kháng chiến chống Nguyên Mông</a></i></div>
</dd></dl>
Quân đội nhà Nguyên cũng hai lần xâm chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>. Lần xâm chiếm đầu tiên (lần thứ hai của đế quốc Mông Cổ) bắt đầu vào tháng 12 âm lịch năm 1284<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup> khi quân đội Mông Cổ dưới sự chỉ huy của Trấn Nam vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tho%C3%A1t_Hoan" title="Thoát Hoan">Thoát Hoan</a> (con trai thứ chín của Hốt Tất Liệt) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ariq_Qaya" title="Ariq Qaya">A Lý Hải Nha</a>, vượt qua biên giới và nhanh chóng chiếm được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C4%83ng_Long" title="Thăng Long">Thăng Long</a> (nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>) vào đầu tháng 1 âm lịch năm 1285 sau thắng lợi của đội quân do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_M%C3%A3_Nhi" title="Ô Mã Nhi">Ô Mã Nhi</a> chỉ huy tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1n_Ki%E1%BA%BFp" title="Vạn Kiếp">Vạn Kiếp</a> và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A3_L%E1%BA%A1i" title="Phả Lại">Phả Lại</a> (đông bắc Thăng Long)<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>. Cùng thời gian đó, đội quân do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toa_%C4%90%C3%B4" title="Toa Đô">Toa Đô</a> chỉ huy sau khi tấn công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> bằng đường qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lão Qua</a> cũng di chuyển về phía bắc và nhanh chóng tiến tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a> (phía bắc miền Trung Việt Nam ngày nay) vào cuối tháng 1 âm lịch<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>, tại đây đội quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">nhà Trần</a> dưới sự chỉ huy của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Ki%E1%BB%87n" title="Trần Kiện">Trần Kiện</a> nhanh chóng đầu hàng. Tháng 2 âm lịch, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%C3%ACnh_Tr%E1%BB%8Dng" title="Trần Bình Trọng">Trần Bình Trọng</a> đánh quân Nguyên tại bãi Đà Mạc, bị thua và bị giết. Tháng 3 âm lịch, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_L%E1%BB%99ng&action=edit&redlink=1" title="Trần Lộng (trang chưa được viết)">Trần Lộng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_%C3%8Dch_T%E1%BA%AFc" title="Trần Ích Tắc">Trần Ích Tắc</a> và gia thuộc cũng đầu hàng quân Nguyên. Tuy nhiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n" title="Nhà Trần">hai vua Trần</a> và Quốc công tiết chế Hưng Đạo vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Trần Hưng Đạo">Trần Quốc Tuấn</a> đã thay đổi chiến thuật từ phòng ngự sang phản công và một lần nữa đánh bại quân Mông Cổ. Tháng 4 âm lịch, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Nh%E1%BA%ADt_Du%E1%BA%ADt" title="Trần Nhật Duật">Trần Nhật Duật</a> giành thắng lợi trong trận Hàm Tử (nay thuộc tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C6%B0ng_Y%C3%AAn" title="Hưng Yên">Hưng Yên</a>). Tháng 5 âm lịch, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Quang_Kh%E1%BA%A3i" title="Trần Quang Khải">Trần Quang Khải</a> đánh bại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toa_%C4%90%C3%B4" title="Toa Đô">Toa Đô</a> tại Chương Dương (nay thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a>)
và sau đó các vua Trần đã giành thắng lợi trong trận chiến lớn tại Tây
Kết nơi Toa Đô bị giết chết. Ô Mã Nhi trốn qua cửa sông Thanh Hoá, hai
vua Trần đuổi theo nhưng không kịp, bắt được hơn 5 vạn dư đảng đem về, Ô
Mã Nhi chỉ còn một chiếc thuyền vượt biển trốn thoát<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>. Trong khi đó, đội quân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tho%C3%A1t_Hoan" title="Thoát Hoan">Thoát Hoan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_H%E1%BA%B1ng" title="Lý Hằng">Lý Hằng</a> bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_H%C6%B0ng_%C4%90%E1%BA%A1o" title="Trần Hưng Đạo">Trần Hưng Đạo</a> đánh bại tại Vạn Kiếp, phải bỏ chạy về Tư Minh. Lý Hằng bị bắn chết còn Thoát Hoan phải chui vào ống đồng mới thoát được<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>. Hốt Tất Liệt đã thất bại trong cố gắng đầu tiên của mình nhằm xâm chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>.<br />
Lần xâm chiếm thứ hai vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> của quân đội nhà Nguyên diễn ra vào cuối năm 1287<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>
và được tổ chức tốt hơn so với lần trước, với việc đưa vào lực lượng
thủy quân lớn hơn và nhiều lương thực thực phẩm hơn. Quân đội Mông Cổ,
dưới sự chỉ huy của Thoát Hoan, tiến tới Vạn Kiếp và hội quân tại đây
với quân đội của Ô Mã Nhi và quân Nguyên cũng nhanh chóng giành được
thắng lợi ban đầu rồi xuôi dòng về phía đông. Thủy quân của nhà Nguyên
nhanh chóng giành được thắng lợi tại Vân Đồn (thuộc tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh" title="Quảng Ninh">Quảng Ninh</a> ngày nay) nhưng thuyền chở lương thực, thực phẩm nặng nề đi sau lại bị tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Kh%C3%A1nh_D%C6%B0" title="Trần Khánh Dư">Trần Khánh Dư</a> đánh tan<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>.
Kết quả là quân Mông Cổ tại Thăng Long bị thiếu lương thực, thực phẩm
trầm trọng. Không có lương thực, thực phẩm tiếp tế, Thoát Hoan buộc phải
rút quân khỏi Thăng Long về Vạn Kiếp. Các nhóm bộ binh của nhà Trần
được lệnh tấn công quân đội Mông Cổ tại Vạn Kiếp.<br />
Đầu tháng 3 âm lịch năm 1288 thủy quân của Ô Mã Nhi tiến tới <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A1ch_%C4%90%E1%BA%B1ng_1288" title="Trận Bạch Đằng 1288">sông Bạch Đằng</a> để đón thuyền lương do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_H%E1%BB%95" title="Trương Văn Hổ">Trương Văn Hổ</a> chỉ huy<sup class="reference" id="cite_ref-DVSKTT_17-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_note-DVSKTT-17">[17]</a></sup>.
Một đội thủy quân nhỏ của Đại Việt ra khiêu chiến và nhanh chóng rút
lui để nhử thủy quân nhà Nguyên vào bãi cọc nhọn. Quân Nguyên trúng kế
và rơi vào trận địa mai phục sẵn của Đại Việt. Hàng nghìn thuyền nhẹ của
Đại Việt từ hai bên bờ nhanh chóng xuất hiện, tấn công dữ dội và đánh
tan sức kháng cự từ quân Nguyên. Quân đội Mông Cổ cố gắng rút lui ra
biển trong sự hoảng loạn. Bị va phải cọc, thuyền của họ bị vỡ hay mắc
kẹt, nhiều thuyền bị chìm. Quân Nguyên phải nhảy xuống sông để bơi vào
bờ, bị chết đuối rất nhiều. Các tướng như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81o_L%E1%BB%97_X%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Áo Lỗ Xích (trang chưa được viết)">Áo Lỗ Xích</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94_M%C3%A3_Nhi" title="Ô Mã Nhi">Ô Mã Nhi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADch_L%E1%BB%87_C%C6%A1_Ng%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Tích Lệ Cơ Ngọc (trang chưa được viết)">Tích Lệ Cơ Ngọc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BA%A7m_%C4%90o%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Sầm Đoàn (trang chưa được viết)">Sầm Đoàn</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A0n_Ti%E1%BA%BFp&action=edit&redlink=1" title="Phàn Tiếp (trang chưa được viết)">Phàn Tiếp</a>
v.v bị bắt sống. Cùng thời gian đó, quân đội Đại Việt liên tục tấn công
và đánh tan đội quân của Thoát Hoan trên đường rút chạy qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1ng_S%C6%A1n" title="Lạng Sơn">Lạng Sơn</a>. Cố gắng lần hai của Hốt Tất Liệt trong việc xâm chiếm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a> cũng tan thành mây khói.<br />
Mặc dù các thất bại này đã kết thúc giấc mơ của Hốt Tất Liệt trong
việc mở rộng lãnh thổ về phía nam, đặc biệt nhằm để kiểm soát <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_gia_v%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Con đường gia vị (trang chưa được viết)">con đường gia vị</a>. Tuy nhiên trong giai đoạn 1288-1293, các quốc gia như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sukhothai" title="Sukhothai">Sukhothai</a> đều lần lượt công nhận uy quyền tối cao của Hốt Tất Liệt để tránh xảy ra chiến tranh thêm nữa.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.91i_.C4.91.E1.BB.9Di">Cuối đời</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yuan_Dynasty_1294.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="537" data-file-width="556" height="212" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Yuan_Dynasty_1294.png/220px-Yuan_Dynasty_1294.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lãnh thổ nhà Nguyên khi Hốt Tất Liệt chết, năm 1294</div>
</div>
</div>
Hốt Tất Liệt ban đầu có ý định đưa con trai thứ hai là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%A2n_Kim&action=edit&redlink=1" title="Chân Kim (trang chưa được viết)">Chân Kim</a> (真金) làm người kế vị ông. Chân Kim đã trở thành người đứng đầu của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_th%C6%B0_t%E1%BB%89nh&action=edit&redlink=1" title="Trung thư tỉnh (trang chưa được viết)">trung thư tỉnh</a> và tích cực điều hành công việc triều chính theo kiểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a>. Thật không may, Chân Kim chết năm 1285, 9 năm trước khi Hốt Tất Liệt qua đời. Mặt khác, Hốt Tất Liệt cũng bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%87nh_g%C3%BAt" title="Bệnh gút">bệnh gút</a>
nặng trong những năm cuối đời. Ông tăng cân nhanh vì ưa thích ăn các
món đặc sản nguồn gốc động vật. Điều này làm gia tăng nhanh lượng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Purin&action=edit&redlink=1" title="Purin (trang chưa được viết)">purin</a>
trong máu của ông, dẫn tới việc làm trầm trọng thêm các vấn đề với bệnh
gút và cuối cùng dẫn tới cái chết năm 1294. Việc ăn quá nhiều của ông
có thể có liên quan tới cái chết của bà vợ yêu quý nhất của ông cũng như
của người ông đã chọn làm người kế vị là Chân Kim. Trước khi chết năm
1294, Hốt Tất Liệt đã chọn con trai của Chân Kim là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Thiết Mộc Nhĩ</a> làm thái tử và ông này đã trở thành vị hoàng đế thứ hai của nhà Nguyên, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Nguyên Thành Tông</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ti.E1.BB.83u_thuy.E1.BA.BFt_ho.C3.A1">Tiểu thuyết hoá</span></h2>
Hốt Tất Liệt được tiểu thuyết hoá trở thành một nhân vật trong truyện <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91i%C3%AAu_hi%E1%BB%87p_l%E1%BB%AF" title="Thần điêu hiệp lữ">Thần Điêu Hiệp Lữ</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_Dung" title="Kim Dung">Kim Dung</a>. Trong truyện này ông là người đứng ra chiêu nạp đám cao thủ võ lâm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_trong_Th%E1%BA%A7n_%C4%91i%C3%AAu_hi%E1%BB%87p_l%E1%BB%AF#Kim_Lu.C3.A2n_Ph.C3.A1p_V.C6.B0.C6.A1ng" title="Nhân vật trong Thần điêu hiệp lữ">Kim Luân Pháp Vương</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%C3%AAu_T%C6%B0%C6%A1ng_T%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" title="Tiêu Tương Tử (trang chưa được viết)">Tiêu Tương Tử</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C3%A3n_Kh%E1%BA%AFc_T%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Doãn Khắc Tây (trang chưa được viết)">Doãn Khắc Tây</a>; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B3ng_Gi%C3%B3_Nguy%C3%AAn_Tri%E1%BB%81u&action=edit&redlink=1" title="Sóng Gió Nguyên Triều (trang chưa được viết)">Sóng Gió Nguyên Triều</a> v.v. âm mưu tiêu diệt các cao thủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Đại Tống</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Morgan David. <i>The Mongols</i> (Blackwell Publishers; Tái bản, tháng 4 năm 1990), <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0631175636">ISBN 0-631-17563-6</a>.</li>
<li>Rossabi Morris. <i>Khubilai Khan: His Life and Times</i> (Nhà in Đại học California (1-5-1990)) <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0520067401">ISBN 0-520-06740-1</a>.</li>
<li>Saunders J. J. <i>The History of the Mongol Conquests</i> (Nhà in Đại học Pennsylvania (1-3-2001)) <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0812217667">ISBN 0-8122-1766-7</a>.</li>
<li>Man John. "Kublai Khan"</li>
<li>Man John. "Genghis Khan"</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.galmarley.com/framesets/fs_monetary_history_faqs.htm" rel="nofollow">Lạm phát dưới thời Hốt Tất Liệt</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.archaeology.org/0301/etc/kamikaze.html" rel="nofollow">Relics of the Kamikaze</a> (Viện Khảo cổ Mỹ)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ghi_ch.C3.BA">Ghi chú</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>
vào ngày này. Tuy nhiên, chưa thể kiểm soát miền nam Trung Quốc cho tới
tận tháng 2 năm 1276, khi hoàng đế Nam Tống bị bắt. Những cuộc kháng cự
cuối cùng ở đây còn kéo dài tới năm 1279.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Kiểu phiên âm này phổ biến ngày nay</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Kiểu phiên âm này phổ biến thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">nhà Thanh</a>.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Trường
phái Cambridge cho rằng Khiyad là thị tộc nằm trong họ Borjigin, nhưng
các học giả khác cho rằng Borjigin là dòng dõi con trong thị tộc Khiyad
lớn hơn, trong khi một số tác giả khác lại cho rằng Khiyad và Borjigin
có thể dùng như nhau.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Phiên bản phiên âm này của tiếng Trung xuất hiện trong lịch sử Trung Quốc thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a>.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Rossabi, Morris (1988). <i>Khubilai Khan: His Life and Times</i>. Nhà in Đại học California. tr. 13. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-520-06740-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-520-06740-1">0-520-06740-1</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=13&rft.genre=book&rft.aufirst=Morris&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1988&rft.aulast=Rossabi&rft.pub=Nh%C3%A0+in+%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+California&rft.btitle=Khubilai+Khan%3A+His+Life+and+Times&rft.isbn=0-520-06740-1&rft.au=Rossabi%2C+Morris&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Hốt Tất Liệt"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Rossabi, Morris (1988). <i>Khubilai Khan: His Life and Times</i>. University of California Press. tr. 227–228. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-520-06740-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-520-06740-1">0-520-06740-1</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=227%E2%80%93228&rft.genre=book&rft.aufirst=Morris&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1988&rft.aulast=Rossabi&rft.pub=University+of+California+Press&rft.btitle=Khubilai+Khan%3A+His+Life+and+Times&rft.isbn=0-520-06740-1&rft.au=Rossabi%2C+Morris&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Hốt Tất Liệt"></span></span></li>
<li id="cite_note-NS-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-NS_8-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://zh.wikisource.org/wiki/%E5%85%83%E5%8F%B2/%E5%8D%B7004">Nguyên sử: Bản kỷ, quyển 4, Thế Tổ nhất</a></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">The Encyclopedia Britannica: A Dictionary of Arts, Sciences, Literature and General Information, trang 893</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Mark Borthwick: <i>Pacific Century</i>, Nhà in Westview, 2007, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0813343550">ISBN 0-8133-4355-0</a></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#CITEREFYuleCordier1923">Yule & Cordier 1923</a>, ch. 5</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">John Man: Kublai khan, trang 131</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Rossabi M. <i>Khubilai Khan: His Life and Times</i>, Nhà in Đại học California, trang 76</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Rossabi M. "<i>Khubilai Khan: His Life and Times</i>", Nhà in Đại học California, trang 247</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.chinaknowledge.de/History/Yuan/yuan-map.html" rel="nofollow">The Branch Secretariats of the Yuan Empire</a></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Jack Weatherford: <i>The history of Money</i>, trang 127</span></li>
<li id="cite_note-DVSKTT-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t#cite_ref-DVSKTT_17-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.informatik.uni-leipzig.de/%7Educ/sach/dvsktt/dvsktt10b.html" rel="nofollow">Kỷ Nhà Trần: Nhân Tông hoàng đế</a></span></li>
</ol>
</div>
<table class="wikitable succession-box" style="clear: both; font-size: 95%; margin: 0.5em auto;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="3" style="border-top: 5px solid #FFD700; text-align: center;">
<div>
<b>Hốt Tất Liệt</b></div>
<div>
<b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Borjigin&action=edit&redlink=1" title="Borjigin (trang chưa được viết)">Nhà Borjigin</a> (1206–1402)</b></div>
<span style="font-size: 90%; margin: 2em; white-space: nowrap;"><b>Sinh:</b> 1215</span> <span style="font-size: 90%; margin: 2em; white-space: nowrap;"><b>Mất:</b> 1294</span></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="3" style="background: #ACE777;">Hiệu</th>
</tr>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" width="30%">Tiền vị:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">Khả Hãn</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a></b><br />
1260–1294</td>
<td align="center" rowspan="1" width="30%">Kế vị<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Hoàn Trạch Đốc Hãn</a><br />
<small>(danh nghĩa)</small></b></td>
</tr>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" width="30%">Tiền vị:<br />
<b>Không<br />
<small>(sáng lập triều đại)</small></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Hoàng đế nhà Nguyên</a></b><br />
1271-1294</td>
<td align="center" rowspan="2" width="30%">Kế vị<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Nguyên Thành Tông</a></b></td>
</tr>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" width="30%">Tiền vị:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%91ng_%C4%91%E1%BA%BF_B%C3%ADnh" title="Tống đế Bính">Tống Đế Bính</a></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Danh sách vua Trung Quốc">Hoàng đế Trung Hoa</a></b><br />
1279-1294</td>
</tr>
</tbody></table>
<center>
<table style="background-color: #f7f8ff; border: 1px solid #8888aa; clear: both; margin: 0 2em 0 2em; padding: 5px;">
<tbody>
<tr>
<td style="background: #ccccff; white-space: nowrap;" width="1%"><small><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/wiki.phtml?title=Ti%C3%AAu_b%E1%BA%A3n:Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit">Sửa</a></small></td>
<th align="center" style="background: #ccccff;"><i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_H%C3%A3n" title="Khả Hãn">Khả Hãn</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a></th>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="3" style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> (1206-1227) | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a> (nhiếp chính) (1227-1229) | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oa_Kho%C3%A1t_%C4%90%C3%A0i" title="Oa Khoát Đài">Oa Khoát Đài</a> (1229-1241) | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%A3i_M%C3%A3_Ch%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Nãi Mã Chân (trang chưa được viết)">Nãi Mã Chân</a> (nhiếp chính) (1241-1245) | <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%BD_Do" title="Quý Do">Quý Do</a> (1246-1248) | <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BA%A3i_M%C3%AA_Th%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Hải Mê Thất (trang chưa được viết)">Hải Mê Thất</a> (nhiếp chính) (1248-1251)| <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a> (1251-1259) | <strong class="selflink">Hốt Tất Liệt</strong> (1260-1294)
<map id="timeline_4d0db1103dcd0c131f1ae2447aa47289" name="timeline_4d0db1103dcd0c131f1ae2447aa47289">
<area coords="537,69,650,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t" shape="rect" title="Hốt Tất Liệt"></area>
<area coords="391,69,465,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" shape="rect" title="Mông Kha"></area>
<area coords="346,69,402,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oghul_Ghaymish" shape="rect" title="Oghul Ghaymish"></area>
<area coords="323,59,388,77" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%BD_Do" shape="rect" title="Quý Do"></area>
<area coords="282,69,414,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_L%E1%BA%A1t_C%C3%A1p_Ch%C3%A2n" shape="rect" title="Bột Lạt Cáp Chân"></area>
<area coords="228,69,329,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oa_Kho%C3%A1t_%C4%90%C3%A0i" shape="rect" title="Oa Khoát Đài"></area>
<area coords="184,69,258,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" shape="rect" title="Đà Lôi"></area>
<area coords="95,69,218,87" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" shape="rect" title="Thành Cát Tư Hãn"></area></map><img height="74" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/timeline/4d0db1103dcd0c131f1ae2447aa47289.png" usemap="#timeline_4d0db1103dcd0c131f1ae2447aa47289" width="400" /><br />
</td>
</tr>
</tbody></table>
</center>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible uncollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #CCCC66;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Danh sách vua nhà Nguyên"><span style="color: black;">Các vua</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên"><span style="color: black;">nhà Nguyên</span></a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">nhà Nguyên</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="font-size: 110%;"><strong class="selflink">Thế Tổ</strong> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Thành Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C5%A9_T%C3%B4ng" title="Nguyên Vũ Tông">Vũ Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Nhân Tông">Nhân Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Anh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Anh Tông">Anh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_T%E1%BA%A5n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Tấn Tông">Tấn Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Thi%C3%AAn_Thu%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BA%BF" title="Nguyên Thiên Thuận Đế">Thiên Thuận Đế</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Văn Tông">Văn Tông</a> <small>(lần 1)</small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Minh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Minh Tông">Minh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Văn Tông">Văn Tông</a> <small>(lần 2)</small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Ninh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Ninh Tông">Ninh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Nguyên Huệ Tông">Huệ Tông</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="font-size: 110%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Nguyên Huệ Tông">Huệ Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Chi%C3%AAu_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Chiêu Tông (trang chưa được viết)">Chiêu Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_%C3%8Dch_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Ích Tông (trang chưa được viết)">Ích Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Cung_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Cung Tông (trang chưa được viết)">Cung Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Khang_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Khang Tông (trang chưa được viết)">Khang Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_M%E1%BA%ABn_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Mẫn Tông (trang chưa được viết)">Mẫn Tông</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-list navbox-odd" colspan="2" style="padding: 0px; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<div>
<hr />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Danh sách vua Trung Quốc">Vua Trung Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tam_Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%BF" title="Bản mẫu:Tam Hoàng Ngũ Đế">Tam Hoàng Ngũ Đế</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%E1%BA%A1" title="Bản mẫu:Vua nhà Hạ">Hạ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" title="Bản mẫu:Vua nhà Thương">Thương</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Chu" title="Bản mẫu:Vua nhà Chu">Chu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Bản mẫu:Vua nhà Tần">Tần</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Bản mẫu:Vua nhà Hán">Hán</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Tam_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua thời Tam Quốc">Tam Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Bản mẫu:Vua nhà Tấn">Tấn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_Ng%C5%A9_H%E1%BB%93_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua Ngũ Hồ thập lục quốc">Ngũ Hồ loạn Hoa</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Nam_B%E1%BA%AFc_tri%E1%BB%81u_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Bản mẫu:Vua thời Nam Bắc triều (Trung Quốc)">Nam Bắc triều</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Bản mẫu:Vua nhà Tùy">Tùy</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Bản mẫu:Vua nhà Đường">Đường</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Ng%C5%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua thời Ngũ đại Thập quốc">Ngũ đại Thập quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Bản mẫu:Vua nhà Tống">Tống</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Bản mẫu:Vua nhà Liêu">Liêu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Bản mẫu:Vua Tây Hạ">Tây Hạ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Kim" title="Bản mẫu:Vua nhà Kim">Kim</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Bản mẫu:Vua nhà Nguyên">Nguyên</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Minh" title="Bản mẫu:Vua nhà Minh">Minh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Thanh" title="Bản mẫu:Vua nhà Thanh">Thanh</a></div>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BA%A1i_h%C3%A3n_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Đại hãn Đế quốc Mông Cổ">Đại hãn Đế quốc Mông Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Thể loại:Hoàng đế nhà Nguyên">Hoàng đế nhà Nguyên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1215" title="Thể loại:Sinh 1215">Sinh 1215</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1294" title="Thể loại:Mất 1294">Mất 1294</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Nhà Nguyên</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellpadding="6" class="infobox" style="border-collapse: collapse; clear: right; font-size: 85%; line-height: 1.2em; width: 250px;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 50px;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Zhongwen.svg"><img alt="Zhongwen.svg" data-file-height="30" data-file-width="60" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9e/Zhongwen.svg/40px-Zhongwen.svg.png" width="40" /></a></div>
</div>
</td>
<td style="vertical-align: middle;"><b>Bài viết này có chứa các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Chữ Trung Quốc">ký tự Trung Hoa</a>.</b> Nếu không được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:Multilingual_support_%28East_Asian%29" title="Trợ giúp:Multilingual support (East Asian)">hỗ trợ hiển thị</a> đúng, bạn có thể sẽ nhìn thấy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mojibake&action=edit&redlink=1" title="Mojibake (trang chưa được viết)">các ký hiệu chấm hỏi, ô vuông, hoặc ký hiệu lạ khác</a> thay vì các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Chữ Trung Quốc">chữ Trung Quốc</a>.</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="infobox" style="background: none; border: none; font-size: 100%; line-height: 1.4em; margin-right: 0; text-align: center; width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table class="infobox geography" style="width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" class="mergedtoprow" colspan="2" style="font-size: 135%; line-height: 1.2em;"><b><i><big><span lang="zh">大元帝國</span><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG"><img alt="Dai Ön Yeke Mongghul Ulus.PNG" data-file-height="95" data-file-width="167" height="46" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG/80px-Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG" width="80" /></a></big></i><br />
Đại Nguyên đế quốc</b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: middle;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="border-top: solid 1px #aaa; padding: 0.2em 0em 0.2em 0em; text-align: center; vertical-align: middle;">
<table style="background: transparent; margin: 0 auto; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%E1%BA%A3i_l%C3%AAn&wpDestFile=White_Sulde_of_the_Mongol_Empire.jpg" title="Tập tin:White Sulde of the Mongol Empire.jpg">30px</a><br />
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a></td>
<td style="border: 0; font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: middle;"><b>1271–1368</b></td>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; text-align: right; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên"><span style="font-size: 300%;">→</span></a><br />
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2" data-file-width="3" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Blank.png" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh"><span style="font-size: 300%;">→</span></a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 95%; padding: 0.6em 0em 0.6em 0em; text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yuan_Dynasty_1294.png" title="Vị trí của Nhà Nguyên"><img alt="Vị trí của Nhà Nguyên" data-file-height="537" data-file-width="556" height="241" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Yuan_Dynasty_1294.png/250px-Yuan_Dynasty_1294.png" width="250" /></a></div>
</div>
Lãnh thổ nhà Nguyên năm 1294</td>
</tr>
<tr>
<td width="50%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a></b></td>
<td width="50%"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khanbaliq&action=edit&redlink=1" title="Khanbaliq (trang chưa được viết)">Khanbaliq</a> hay Đại Đô (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td><b>Ngôn ngữ</b></td>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">Trung</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">Mông Cổ</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">Tôn giáo</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Phật giáo Trung Quốc">Trung Hoa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Tây Tạng</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%95ng_gi%C3%A1o" title="Khổng giáo">Khổng giáo</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng_d%C3%A2n_gian_Trung_Hoa&action=edit&redlink=1" title="Tín ngưỡng dân gian Trung Hoa (trang chưa được viết)">Tín ngưỡng dân gian Trung Hoa</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B1ng_C%C3%A1ch_L%C3%BD_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Đằng Cách Lý giáo (trang chưa được viết)">Đằng Cách Lý giáo</a> (Tengrii)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%83" title="Chính thể">Chính thể</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_ki%E1%BA%BFn_t%E1%BA%ADp_quy%E1%BB%81n" title="Phong kiến tập quyền">Quân chủ tập quyền</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Danh sách vua nhà Nguyên">Hoàng đế</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - 1260–1294</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t" title="Hốt Tất Liệt">Nguyên Thế Tổ</a></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - 1333–1370 (tiếp tục)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Nguyên Huệ Tông">Nguyên Huệ Tông</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b>Thời đại lịch sử</b></td>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_c%E1%BB%95" title="Trung cổ">Trung cổ</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a> sáng lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">đế quốc Mông Cổ</a></td>
<td>mùa xuân năm 1206</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Chính thức thành lập</td>
<td>18-12-1271</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_T%C6%B0%C6%A1ng_D%C6%B0%C6%A1ng_%281267-1273%29" title="Trận Tương Dương (1267-1273)">Trận Tương Dương</a></td>
<td>1268-1273</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Chinh phục Nam Tống</td>
<td>04-02-1276</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Nhai_M%C3%B4n" title="Trận Nhai Môn">Trận Nhai Môn</a></td>
<td>19-03-1279</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%90%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Đại Đô (trang chưa được viết)">Đại Đô</a> thất thủ</td>
<td>14-09-1368</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - Hình thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a></td>
<td>1368-1388</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo dân số">Dân số</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - 1290 ước tính</td>
<td>77,000,000 </td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - 1293 ước tính</td>
<td>79,816,000 </td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - 1330 ước tính</td>
<td>83,873,000 </td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - 1350 ước tính</td>
<td>87,147,000 </td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Tiền tệ</a></b></td>
<td>Chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_gi%E1%BA%A5y" title="Tiền giấy">tiền giấy</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A1o_%28ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87%29&action=edit&redlink=1" title="Sáo (tiền tệ) (trang chưa được viết)">Sáo</a>), với lượng nhỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BB%81n_l%E1%BB%97_vu%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Tiền lỗ vuông (trang chưa được viết)">tiền đồng</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_b%E1%BA%A3o&action=edit&redlink=1" title="Nguyên bảo (trang chưa được viết)">nguyên bảo</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b>Hiện nay là một phần của</b></td>
<td><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="1200" data-file-width="1800" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Flag_of_Myanmar.svg/22px-Flag_of_Myanmar.svg.png" width="22" /> </span><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Myanma</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg/22px-Flag_of_the_People%27s_Republic_of_China.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Trung Quốc</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="900" data-file-width="1350" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_India.svg/22px-Flag_of_India.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1600" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Flag_of_North_Korea.svg/22px-Flag_of_North_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên">Bắc Triều Tiên</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/09/Flag_of_South_Korea.svg/22px-Flag_of_South_Korea.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Flag_of_Laos.svg/22px-Flag_of_Laos.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="2400" data-file-width="4800" height="11" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Flag_of_Mongolia.svg/22px-Flag_of_Mongolia.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/22px-Flag_of_Russia.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_Hong_Kong.svg/22px-Flag_of_Hong_Kong.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a><br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="440" data-file-width="660" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/Flag_of_Macau.svg/22px-Flag_of_Macau.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao" title="Ma Cao">Ma Cao</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table style="background: #FFFF; border-collapse: collapse; border: 1px solid #777; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 160%; margin: 0.3em 0 0.6em 0.6em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="8" style="background: #FEC; border-bottom: 1px solid #777; color: black; font-size: 110%; padding: 3px 3px 0px 3px;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:History_of_China.gif" title="Lịch sử Trung Quốc"><img alt="Lịch sử Trung Quốc" data-file-height="105" data-file-width="200" height="105" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9c/History_of_China.gif" width="200" /></a></div>
</div>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Lịch sử Trung Quốc</a></b></th>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="8" style="background: #e7e8ff; color: #777777; font-size: 100%; line-height: 150%; padding: 0 5px 0 5px; text-align: center;"><b><small>CỔ ĐẠI</small></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; border-bottom: 1px solid #c3c4db; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%BF" title="Tam Hoàng Ngũ Đế">Tam Hoàng Ngũ Đế</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; border-bottom: 1px solid #c3c4db; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%E1%BA%A1" title="Nhà Hạ">Hạ <span style="color: #888888;">~tk 21– ~tk 16TCN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; border-bottom: 1px solid #c3c4db; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhà Thương">Thương <span style="color: #888888;">~tk 17– ~tk 11 TCN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Chu" title="Nhà Chu">Chu <span style="color: #888888;">~tk 11–256 TCN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Chu" title="Tây Chu">Tây Chu <span style="color: #888888;">~tk 11–771 TCN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Chu" title="Đông Chu">Đông Chu <span style="color: #888888;">770–256 TCN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; font-size: 90%; line-height: 140%; padding: 0 5px 0 5px;"> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_Thu" title="Xuân Thu">Xuân Thu <span style="color: #888888;">770–476 TCN</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #e7e8ff; border-bottom: 1px solid #888; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_Qu%E1%BB%91c" title="Chiến Quốc">Chiến Quốc <span style="color: #888888;">476–221 TCN</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="8" style="background: #fffde9; color: #777777; font-size: 100%; line-height: 150%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><small>ĐẾ QUỐC</small></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Nhà Tần">Tần <span style="color: #888888;">221 TCN–206 TCN</span></a></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1ng_V%C5%A9" title="Hạng Vũ"><span style="color: #888888;">(Tây Sở 206 TCN–202 TCN)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">Hán <span style="color: #888888;">202 TCN–220 CN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_H%C3%A1n" title="Tây Hán">Tây Hán <span style="color: #888888;">202 TCN–9 CN</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%A2n" title="Nhà Tân">Tân <span style="color: #888888;">9–23</span></a></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_Huy%E1%BB%81n" title="Lưu Huyền"><span style="color: #888888;">(Huyền Hán 23–25)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_H%C3%A1n" title="Đông Hán">Đông Hán <span style="color: #888888;">25–220</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Qu%E1%BB%91c" title="Tam Quốc">Tam Quốc <span style="color: #888888;">220–280</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 0 5px 2px 5px;"> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0o_Ng%E1%BB%A5y" title="Tào Ngụy">Tào Ngụy</a></b><span style="color: #888888;">,</span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5c_H%C3%A1n" title="Thục Hán">Thục Hán</a></b> <span style="color: #888888;">,</span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ng%C3%B4" title="Đông Ngô">Đông Ngô</a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Nhà Tấn">Tấn <span style="color: #888888;">266–420</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A5n" title="Tây Tấn">Tây Tấn <span style="color: #888888;">266–316</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_T%E1%BA%A5n" title="Đông Tấn">Đông Tấn <span style="color: #888888;">317–420</span></a></b></td>
<td colspan="3" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; border-top: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;">
<center>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_H%E1%BB%93_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c" title="Ngũ Hồ thập lục quốc">Thập Lục Quốc<br />
<span style="color: #888888;">304–439</span></a></b></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 2px 5px 2px 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam-B%E1%BA%AFc_tri%E1%BB%81u_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Nam-Bắc triều (Trung Quốc)">Nam-Bắc triều <span style="color: #888888;">420–589</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 80%; line-height: 150%; padding: 0 5px 2px 5px;"> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_T%E1%BB%91ng" title="Lưu Tống">Lưu Tống</a></b><span style="color: #888888;">,</span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_T%E1%BB%81" title="Nam Tề">Nam Tề</a></b><span style="color: #888888;">,</span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Nhà Lương">Lương</a></b><span style="color: #888888;">,</span> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%A7n_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Nhà Trần (Trung Quốc)">Trần</a></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Ng%E1%BB%A5y" title="Bắc Ngụy">Bắc Ngụy</a><b><span style="color: #888888;">,</span></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Ng%E1%BB%A5y" title="Đông Ngụy">Đông Ngụy</a><b><span style="color: #888888;">,</span></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ng%E1%BB%A5y" title="Tây Ngụy">Tây Ngụy</a><b><span style="color: #888888;">,</span></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%81" title="Bắc Tề">Bắc Tề</a><b><span style="color: #888888;">,</span></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Chu" title="Bắc Chu">Bắc Chu</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">Tùy <span style="color: #888888;">581–619</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường <span style="color: #888888;">618–907</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 0 5px 2px 5px;"> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B5_T%E1%BA%AFc_Thi%C3%AAn" title="Võ Tắc Thiên"><span style="color: #888888;">(Võ Chu 690–705)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 2px 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_Qu%E1%BB%91c" title="Ngũ Đại Thập Quốc">Ngũ Đại Thập Quốc<br />
<span style="color: #888888;">907–979</span></a></b></td>
<td colspan="3" style="background: #fffde9; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Liêu <span style="color: #888888;">907–1125</span></a></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Li%C3%AAu" title="Tây Liêu"><span style="color: #888888;">(Tây Liêu 1124–1218)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; font-size: 90%; line-height: 150%; padding: 2px 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">Tống <span style="color: #888888;">960–1279</span></a></b></td>
<td colspan="3" style="background: #fffde9; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_T%E1%BB%91ng" title="Bắc Tống">Bắc Tống <span style="color: #888888;">960–1127</span></a></b></td>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; border-left: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><br /></td>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; border-top: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;">
<center>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ<br />
<span style="color: #888888;">1038–1227</span></a></b></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"> <b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_T%E1%BB%91ng" title="Nam Tống">Nam Tống <span style="color: #888888;">1127–1279</span></a></b></td>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;">
<center>
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">Kim<br />
<span style="color: #888888;">1115–1234</span></a></b></center>
</td>
<td colspan="1" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; border-left: 1px solid #dbd9c5; border-right: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ"><span style="color: #888888;">(Đại Mông Cổ Quốc 1206–1271)</span></a><br />
<b><strong class="selflink">Nguyên <span style="color: #888888;">1271–1368</span></strong></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên"><span style="color: #888888;">(Bắc Nguyên 1368–1388)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Minh <span style="color: #888888;">1368–1644</span></a></b><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nam_Minh" title="Nhà Nam Minh"><span style="color: #888888;">(Nam Minh 1644–1662)</span></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fffde9; border-bottom: 1px solid #888; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_Kim" title="Hậu Kim"><span style="color: #888888;">(Hậu Kim 1616–1636)</span></a><br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Thanh <span style="color: #888888;">1636–1912</span></a></b></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="8" style="background: #fff0f6; color: #777777; font-size: 100%; line-height: 150%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><small>HIỆN ĐẠI</small></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #fff0f6; font-size: 90%; padding: 0 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Hoa Dân Quốc">Lịch sử Trung Hoa Dân Quốc</a></b><span style="color: #888888;">1912–1949</span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="1" style="background: #fff0f6; border-top: 1px solid #dbd9c5; font-size: 90%; line-height: 140%; padding: 2px 5px 0 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Lịch sử Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân<br />
Trung Hoa<br />
<span style="color: #888888;">1949–nay</span></a></b></td>
<td colspan="3" style="background: #fff0f6; border-left: 1px solid #dbcebe; border-right: 1px solid #dbcebe; font-size: 90%; line-height: 140%; padding: 2px 5px 2px 5px;"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Hoa Dân Quốc">Trung Hoa Dân Quốc</a></b>
<center>
<b>tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Loan" title="Đài Loan">Đài Loan</a><br />
<span style="color: #888888;">1949–nay</span></b></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="8" style="background: #EEE; border-top: 1px solid #888; color: black; font-size: 100%; line-height: 150%; padding: 0px 3px 2px 3px;">
<div class="NavHead" style="background: #EEE; border-style: none; font-size: 90%; padding: 0 0 0 0; text-align: center;">
<b>Bài viết liên quan</b> </div>
<div class="NavContent" style="background-color: transparent; border-style: none; font-size: 100%; padding: 0px; text-align: center;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Triều đại Trung Quốc">Triều đại Trung Quốc</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Nghệ thuật Trung Quốc">Nghệ thuật Trung Quốc</a><br />
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="8" style="background: #FEC; border-top: 1px solid #777; font-size: 80%; line-height: 125%; padding: 2px 2px 2px 3px;">
<div class="noprint plainlinks hlist navbar">
<span style="word-spacing: 0;">Hộp này:</span>
<ul>
<li class="nv-view"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Lịch sử Trung Quốc"><span title="Xem bản mẫu này">xem</span></a></li>
<li class="nv-talk"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3o_lu%E1%BA%ADn_B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thảo luận Bản mẫu:Lịch sử Trung Quốc"><span title="Thảo luận về bản mẫu này">thảo luận</span></a></li>
<li class="nv-edit"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit"><span title="Sửa đổi bản mẫu này">sửa</span></a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Nhà Nguyên</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Trung" title="Tiếng Trung">tiếng Trung</a>: <span lang="zh">元朝</span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi%C3%AAn_%C3%A2m_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Phiên âm Hán-Việt">Hán-Việt</a>: <i>Nguyên triều</i>, tiếng Mông Cổ cổ: <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG"><img alt="Dai Ön Yeke Mongghul Ulus.PNG" data-file-height="95" data-file-width="167" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG/70px-Dai_%C3%96n_Yeke_Mongghul_Ulus.PNG" width="70" /></a> <i>Dai Ön Yeke Mongghul Ulus</i>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ hiện đại</a>: <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:%D0%98%D1%85_%D0%AE%D0%B0%D0%BD%D1%8C_%D1%83%D0%BB%D1%81.PNG"><img alt="Их Юань улс.PNG" data-file-height="66" data-file-width="129" height="36" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/%D0%98%D1%85_%D0%AE%D0%B0%D0%BD%D1%8C_%D1%83%D0%BB%D1%81.PNG/70px-%D0%98%D1%85_%D0%AE%D0%B0%D0%BD%D1%8C_%D1%83%D0%BB%D1%81.PNG" width="70" /></a> <span lang="mn"><i>Их Юань улс</i></span><sup class="reference" id="cite_ref-mname_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#cite_note-mname-1">[1]</a></sup>)), quốc hiệu là <b>Đại Nguyên</b>, là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Người Mông Cổ">người Mông Cổ</a> sáng lập tồn tại chính thức từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">1271</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1368" title="1368">1368</a>, cũng thỉnh thoảng được gọi là <b>nhà Nguyên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông</a></b>. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a>, nó nối tiếp sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Nhà Tống">nhà Tống</a> (960-1279) và trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>. Trong khi trên danh nghĩa, họ nắm quyền kiểm soát toàn bộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế chế Mông Cổ</a> (trải dài từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a>, các vua cai trị Mông Cổ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">châu Á</a> chỉ quan tâm tới Trung Quốc, và họ không bao giờ chú ý tới những phần khác của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a>. Những vị vua kế tục sau này thậm chí còn không lấy danh hiệu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khakhan&action=edit&redlink=1" title="Khakhan (trang chưa được viết)">Khakhan</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n" title="Khả hãn">Khả Hãn</a>) mà tự coi mình là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Danh sách vua Trung Quốc">hoàng đế Trung Hoa</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thành lập</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Bu.E1.BB.95i_.C4.91.E1.BA.A7u_cai_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Buổi đầu cai trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#.E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Ảnh hưởng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#S.E1.BB.A5p_.C4.91.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_nh.C3.A0_Nguy.C3.AAn"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Sụp đổ của nhà Nguyên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#B.E1.BA.A5t_.E1.BB.95n_x.C3.A3_h.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Bất ổn xã hội</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#B.E1.BA.AFc_Nguy.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Bắc Nguyên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Qu.C3.A2n_ch.E1.BB.A7"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Quân chủ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_l.E1.BA.ADp">Thành lập</span></h2>
Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a>
mất (1227), đế quốc Mông Cổ bị chia thành 4 phần, bao gồm hãn quốc Y
Nhi (Il), hãn quốc Sát Hợp Đài (Chagatai), hãn quốc Kim Trướng - vùng do
một hãn cai trị, và phần còn lại bao gồm phía Mông Cổ, phía Bắc Trung
Quốc và các vùng của Kim, Tây Hạ ngày trước do Đại hãn đích thân cai
trị. Ảnh hưởng của Đại Hãn vẫn tiếp tục đối với cả 3 phần kia. Các Đại
hãn tiếp theo Thành Cát Tư Hãn lần lượt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0_L%C3%B4i" title="Đà Lôi">Đà Lôi</a> (Tolui) (nhiếp chính) (1227-1229), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oa_Kho%C3%A1t_%C4%90%C3%A0i" title="Oa Khoát Đài">Oa Khoát Đài</a> (Ogodai) (1229-1241), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99t_L%E1%BA%A1t_C%C3%A1p_Ch%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Bột Lạt Cáp Chân (trang chưa được viết)">Bột Lạt Cáp Chân</a> (nhiếp chính) (1241-1245), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%BD_Do" title="Quý Do">Quý Do</a> (1246-1248), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oghul_Qaimish&action=edit&redlink=1" title="Oghul Qaimish (trang chưa được viết)">Oghul Qaimish</a> (nhiếp chính) (1248-1251), và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_Kha" title="Mông Kha">Mông Kha</a>. Sau khi Mông Kha (Monke) chết, Aris Buke (A Lý Bất Kha) và Kublai (Hốt Tất Liệt) đánh lẫn nhau để giành ngôi Đại hãn.<br />
Năm 1260, Kublai giành chiến thắng, lên ngôi Đại Hãn. Ông bắt đầu thời cai trị với một tham vọng và sự tự tin to lớn — năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1264" title="1264">1264</a> ông dời thủ đô của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế chế Mông Cổ</a> đang mở rộng tới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khanbaliq&action=edit&redlink=1" title="Khanbaliq (trang chưa được viết)">Khanbaliq</a> (Đại đô 大都, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> hiện nay). Ông bắt đầu chống lại nhà Nam Tống, từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">1271</a>
— tám năm trước cuộc chinh phục phía nam — đã thành lập triều đình phi
Hán đầu tiên cai trị toàn bộ Trung Quốc: Nhà Nguyên. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1279" title="1279">1279</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a>
rơi vào tay người Mông Cổ, đánh dấu sự chấm dứt của triều Nam Tống và
sự bắt đầu của một nước Trung Quốc Mông Cổ. Trong thời cai trị của mình,
Hốt Tất Liệt chịu sức ép của nhiều cố vấn muốn ông mở rộng Đế chế Mông
Cổ thêm nữa ra toàn bộ các nước chư hầu trước kia của Trung Quốc. Tuy
nhiên, tất cả các cuộc tấn công vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanma" title="Myanma">Miến Điện</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%C3%AAm_Th%C3%A0nh" title="Chiêm Thành">Chiêm Thành</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Nam Dương</a>
(khu vực Malaysia và Indonesia ngày nay) đều không thành công, trong đó
lớn nhất là 3 lần thất bại ở Đại Việt. Những cuộc chiến tranh liên tiếp
thất bại đã để lại nhiều hậu quả nặng nề cho đế quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
Vì thực tế rằng người Mông Cổ ban đầu gặp phải thái độ chống đối của
người Trung Quốc, nên giai đoạn cai trị đầu tiên của Hốt Tất Liệt mang
tính chất ngoại bang. Luôn lo ngại về nguy cơ mất quyền kiểm soát Trung
Quốc, người Mông Cổ cố sức mang về nước mình càng nhiều càng tốt của cải
và các nguồn tài nguyên. Cuộc chinh phục của người Mông Cổ không gây
ảnh hưởng tới thương mại từ Trung Quốc tới các nước khác. Trên thực tế,
Nhà Nguyên rất chú trọng tới mạng lưới thương mại thông qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_t%C6%A1_l%E1%BB%A5a" title="Con đường tơ lụa">Con đường tơ lụa</a>,
cho phép chuyển giao công nghệ Trung Quốc về hướng tây. Thông qua nhiều
cải cách thời Hốt Tất Liệt, và dù tình cảm của dân chúng đối với ông có
nhiều thay đổi theo chiều hướng tốt, nhà Nguyên vẫn là một triều đại
ngắn ngủi.<br />
Hốt Tất Liệt bắt đầu trở thành một Hoàng đế thực sự, cải cách toàn bộ
Trung Quốc và các thể chế cũ của nó, một quá trình đòi hỏi thời gian
hàng thập kỷ để hoàn thành. Ví dụ, ông đã cách ly sự cai trị Mông Cổ
bằng cách tập trung chính phủ — biến mình (không giống như những vị tiền
nhiệm) thành một nhà vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">quân chủ chuyên chế</a>.
Ông cải cách nhiều thể chế triều đình và kinh tế khác, đặc biệt là các
vấn đề liên quan đến thuế. Dù người Mông Cổ tìm cách cai trị Trung Quốc
thông qua các thể chế cũ, sử dụng các quan lại người <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n" title="Hán">Hán</a>,
nhưng họ không có quyền quyết định. Người Hán bị phân biệt về mặt chính
trị. Mọi vị trí quan lại cao cấp đều duy nhất nằm trong tay người Mông
Cổ, hoặc người Mông Cổ sử dụng các tộc người khác (không Hán) để giữ vị
trí đó nếu không thể tìm được một người Mông Cổ thích hợp. Người Hán
thường chỉ được giữ chức ở những vùng không Hán trong đế chế. Về bản
chất, xã hội được chia thành bốn hạng theo các ưu tiên khác nhau: người
Mông Cổ, "Sắc mục" (Trung Á đa số là người Uyghurs và Tây Tạng), Hán
(Hán Trung Quốc ở phía Bắc, Mãn Châu và Nữ Chân), và Người phương Nam
(Hán Trung Quốc thuộc nhà Tống và các nhóm dân tộc khác). Trong thời cầm
quyền của mình, Hốt Tất Liệt đã xây dựng một thủ đô mới cho Mông Cổ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khanbaliq&action=edit&redlink=1" title="Khanbaliq (trang chưa được viết)">Khanbaliq</a>, xây dựng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%AD_C%E1%BA%A5m_th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Tử Cấm thành (trang chưa được viết)">Tử Cấm thành</a>. Ông cũng cải tiến nông nghiệp Trung Quốc, mở rộng Đại vận hà, các đường giao thông và kho thóc. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a>
đã miêu tả sự cai trị của Hốt Tất Liệt là nhân từ: giảm thuế cho dân ở
thời khó khăn; xây dựng các nhà thương và nhà nuôi trẻ mồ côi; phân phát
lương thực cho những kẻ nghèo đói. Ông cũng phát triển khoa học và tôn
giáo.<br />
Giống như những Hoàng đế khác ở các triều đình phi Hán, Hốt Tất Liệt
coi mình là một Hoàng đế Trung Hoa đích thực. Trong khi trên danh nghĩa
vẫn cai trị cả những vùng khác của Đế chế Mông Cổ, mọi quan tâm của ông
chỉ dành riêng cho Trung Quốc. Sau khi Hốt Tất Liệt chết năm 1294, Đế
chế Mông Cổ trên thực tế đã bị phân chia thành nhiều vương quốc độc lập.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Bu.E1.BB.95i_.C4.91.E1.BA.A7u_cai_tr.E1.BB.8B">Buổi đầu cai trị</span></h2>
Kế vị luôn là một vấn đề đối với Nhà Nguyên, gây ra các vụ xung đột
và tranh giành nội bộ. Nó xuất hiện ngay từ khi kết thúc triều đại của
Hốt Tất Liệt. Ban đầu ông lựa chọn con trai là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhenjin&action=edit&redlink=1" title="Zhenjin (trang chưa được viết)">Zhenjin</a> (Chân Kinh) — nhưng vị hoàng tử này chết trước Hốt Tất Liệt vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1285" title="1285">1285</a>. Vì thế, con trai của Chân Kinh được đưa nên ngôi trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Nguyên Thành Tông</a> và cai trị trong giai đoạn gần mười năm sau khi Hốt Tất Liệt qua đời (từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1294" title="1294">1294</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1307" title="1307">1307</a>).
Thành Tông quyết định duy trì và tiếp tục thực hiện nhiều dự án mà ông
nội đã tiến hành. Tuy nhiên, nạn tham nhũng của Nhà Nguyên đã bắt đầu
phát sinh từ thời <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Thành Tông">Thành Tông</a>.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C5%A9_T%C3%B4ng" title="Nguyên Vũ Tông">Nguyên Vũ Tông</a> lên ngôi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Hoàng đế Trung Quốc (trang chưa được viết)">Hoàng đế Trung Quốc</a>
sau khi Thành Tông qua đời. Không giống như người tiền nhiệm, ông từ bỏ
các kế hoạch của Hốt Tất Liệt. Trong giai đoạn cầm quyền ngắn ngủi của
ông (từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1307" title="1307">1307</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1311" title="1311">1311</a>),
Trung Quốc rơi vào tình trạng khủng hoảng tài chính, một phần vì những
quyết định yếu kém của Vũ Tông. Tới khi ông mất, Trung Quốc ở tình trạng
nợ nần rất nhiều và dân chúng trở nên bất mãn với Nhà Nguyên.<br />
Vị hoàng đế thứ tư Nhà Nguyên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Nhân Tông">Nguyên Nhân Tông</a> được coi là một vị vua có tài. Ông là một trong những vị vua cai trị Trung Quốc người Mông Cổ chấp nhận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_h%C3%B3a_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Văn hóa Trung Quốc">văn hóa Trung Quốc</a>, khiến cho tầng lớp quý tộc Mông Cổ không hài lòng với ông. Ông được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li_Meng&action=edit&redlink=1" title="Li Meng (trang chưa được viết)">Li Meng</a>, một người theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Khổng giáo</a>,
cố vấn. Ông đã đưa ra nhiều cải cách, gồm cả việc giải tán Bộ Nội Vụ
(dẫn tới việc hành hình 5 vị quan lại cao cấp). Bắt đầu từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1313" title="1313">1313</a>
những người muốn tham gia vào tầng lớp quan lại phải tham dự các kỳ thi
để chứng tỏ trình độ. Ông cũng đã chuẩn hóa đa số luật lệ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".E1.BA.A2nh_h.C6.B0.E1.BB.9Fng">Ảnh hưởng</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Asia_in_1345.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="837" data-file-width="1100" height="304" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Asia_in_1345.svg/400px-Asia_in_1345.svg.png" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Châu Á năm 1345</div>
</div>
</div>
Ở thời Nhà Nguyên, một nền văn hóa đa dạng đã phát triển. Những thành
tựu văn hóa chính là sự phát triển của kịch và tiểu thuyết cùng sự gia
tăng sử dụng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_%C4%91%E1%BB%8Ba_ph%C6%B0%C6%A1ng_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Tiếng địa phương Trung Quốc (trang chưa được viết)">tiếng địa phương</a>.
Vì sự cai trị trên toàn vùng Trung Á đã được thống nhất, thương mại
giữa Đông và Tây gia tăng mạnh mẽ. Các mối liên hệ rộng lớn của Mông Cổ
với Tây Á và Châu Âu khiến việc trao đổi văn hóa diễn ra ở mức độ rất
cao. Các nhạc cụ phương Tây xuất hiện và làm phong phú thêm cho các môn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_bi%E1%BB%83u_di%E1%BB%85n_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Nghệ thuật biểu diễn Trung Quốc (trang chưa được viết)">nghệ thuật biểu diễn Trung Quốc</a>. Từ giai đoạn này số người theo Hồi giáo ở tây bắc và tây nam Trung Quốc ngày càng gia tăng. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A3nh_gi%C3%A1o" title="Cảnh giáo">Cảnh giáo</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_La_M%C3%A3" title="Công giáo La Mã">Công giáo La Mã</a>, hai nhánh của Kitô giáo, cũng trải qua một giai đoạn thanh bình. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Phật giáo Tây Tạng</a> phát triển, dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_gi%C3%A1o" title="Đạo giáo">Đạo giáo</a> trong nước bị người Mông Cổ ngược đãi. Các hoạt động triều đình và các kỳ thi dựa trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_t%C3%A1c_ph%E1%BA%A9m_kinh_%C4%91i%E1%BB%83n_Trung_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Các tác phẩm kinh điển Trung Quốc (trang chưa được viết)">các tác phẩm kinh điển</a>
Khổng giáo, vốn đã bị bãi bỏ ở miền bắc Trung Quốc trong giai đoạn chia
rẽ, được người Mông Cổ tái lập với hy vọng giữ được trật tự xã hội như ở
thời Hán. Lĩnh vực du ký, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%93" title="Bản đồ">bản đồ</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Địa lý">địa lý</a>,
cũng như giáo dục khoa học có bước phát triển so với trước đó. Một số
phát minh quan trọng của Trung Quốc như thuốc súng, kỹ thuật in, sản
xuất đồ sứ, bài lá và sách thuốc lan truyền sang Châu Âu, trong khi kỹ
thuật chế tạo đồ thủy tinh mỏng và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cloisonn%C3%A9&action=edit&redlink=1" title="Cloisonné (trang chưa được viết)">cloisonné</a>
cũng trở nên phổ biến ở Trung Quốc. Những bản du ký đầu tiên của người
phương Tây cũng bắt đầu xuất hiện ở thời kỳ này. Nhà du lịch nổi tiếng
nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo" title="Marco Polo">Marco Polo</a> người thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Venezia" title="Venezia">Venezia</a> (Ý), ông đã tới "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cambaluc&action=edit&redlink=1" title="Cambaluc (trang chưa được viết)">Cambaluc</a>," thủ đô của Khan vĩ đại (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a> hiện nay), và cuộc sống ở đó theo miêu tả của ông khiến Châu Âu kinh ngạc. Cuốn sách về các cuộc du lịch của ông, <i>Il milione</i> (hay Những cuộc phiêu lưu của Marco Polo), xuất hiện vào khoảng năm 1299. Những tác phẩm của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_of_Plano_Carpini&action=edit&redlink=1" title="John of Plano Carpini (trang chưa được viết)">John of Plano Carpini</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_of_Rubruck&action=edit&redlink=1" title="William of Rubruck (trang chưa được viết)">William of Rubruck</a> cũng cung cấp một số chi tiết đầu tiên về người Mông Cổ sang phương Tây.<br />
Người Mông Cổ tiến hành nhiều dự án công cộng lớn. Đường xá và giao
thông thủy được tổ chức lại và cải tiến thêm. Để ngăn nguy cơ phát sinh
nạn đói, các kho lương thực được xây dựng trên khắp đế chế. Thành phố
Bắc Kinh được xây dựng lại với các cung điện mới gồm cả các hồ, đồi núi
và công viên nhân tạo. Ở thời Nhà Nguyên, Bắc Kinh trở thành điểm kết
thúc của Đại Vận Hà, khi ấy đã được cải tạo toàn bộ. Những cải tiến cho
mục đích thương mại đó thúc đẩy thương mại trong lục địa cũng như thương
mại trên biển ra toàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a>
tạo điều kiện thuận lợi cho những tiếp xúc trực tiếp đầu tiên giữa
Trung Quốc và Châu Âu. Những nhà du lịch Trung Quốc tới phương Tây có
thể giúp đỡ các kỹ thuật mới như cơ khí thủy lợi. Những tiếp xúc với
phương Tây cũng khiến các loại lương thực chính khác du nhập vào Trung
Quốc, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%AA" title="Kê">kê</a> cùng các sản phẩm lương thực từ bên ngoài khác và cách chế biến chúng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.A5p_.C4.91.E1.BB.95_c.E1.BB.A7a_nh.C3.A0_Nguy.C3.AAn">Sụp đổ của nhà Nguyên</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A5t_.E1.BB.95n_x.C3.A3_h.E1.BB.99i">Bất ổn xã hội</span></h3>
Sự kết thúc của Nhà Nguyên được đánh dấu bởi những cuộc tranh giành
ngôi báu, nạn đói, và sự cay đắng của nhân dân. Đây là một trong những
triều đại ngắn ngủi nhất trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">Lịch sử Trung Quốc</a>, chỉ kéo dài một thế kỷ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1271" title="1271">1271</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1368" title="1368">1368</a>. Khi ấy, các con cháu của Hốt Tất Liệt đã trở nên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_h%C3%B3a" title="Hán hóa">Hán hoá</a>,
và thoát khỏi mọi ảnh hưởng từ các vùng đất Mông Cổ khác ở Châu Á tới
mức người Mông Cổ cũng coi họ là người Trung Quốc. Dần dần, họ mất cả
ảnh hưởng bên trong Trung Quốc. Các triều đại sau này của các hoàng đế
nhà Nguyên rất ngắn ngủi, xảy ra liên tiếp các vụ âm mưu và tranh giành.
Không còn quan tâm tới cai trị, họ bị cách ly khỏi cả quân đội và dân
chúng. Trung Quốc bị chia rẽ bởi những phe phái bất đồng và tình trạng
bất ổn; các băng đảng nổi lên khắp nước mà quân đội Nhà Nguyên không thể
làm gì để dẹp yên.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Anh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Anh Tông">Nguyên Anh Tông</a> cai trị chỉ trong hai năm (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1321" title="1321">1321</a> tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1323" title="1323">1323</a>); thời đại của ông kết thúc cùng với một vụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh" title="Đảo chính">đảo chính</a> do năm hoàng tử tiến hành. Họ đưa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A5n_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Tấn Tông (trang chưa được viết)">Tấn Tông</a>
lên ngôi, và sau một nỗ lực không thành nhằm dẹp yên các hoàng tử ông
cũng bị giết. Hoàng đế cuối cùng trong số chín người kế vị Hốt Tất Liệt
là Nguyên Thuận Đế (1333-1370) bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Minh Thái Tổ">Chu Nguyên Chương</a>, người sáng lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a> (1368-1644), đánh đuổi đến Dadu năm 1368. Từ đây vai trò thống trị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Người Mông Cổ">người Mông Cổ</a> tại "Trung nguyên" kết thúc.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.AFc_Nguy.C3.AAn">Bắc Nguyên</span></h3>
Người Mông Cổ đã phải rút lui về đất nước mình và nhà Nguyên tiếp tục tồn tại ở đó, được các nhà sử học hiện đại gọi là nhà <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a></b>.
Theo quan điểm chính trị chính thống của Trung Quốc, chỉ có thể có một
đế chế chính thống duy nhất trên lãnh thổ, do đó nhà Minh và nhà Nguyên
ngăn cản sự hiện diện hợp pháp lẫn nhau. Tuy nhiên, các nhà sử học
thường có khuynh hướng coi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a> là triều đại đại diện hợp pháp vì triều đại này do người Hán lập ra.<br />
Sau khi chiếm được Bắc Kinh, nhà Minh điều quân xâm chiếm Mông Cổ năm
1380, và vào năm 1388 đã giành được một thắng lợi quan trọng. Khoảng 7
vạn người Mông Cổ bị cầm tù và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karakorum_%28cung_%C4%91i%E1%BB%87n%29&action=edit&redlink=1" title="Karakorum (cung điện) (trang chưa được viết)">Karakorum</a> (thủ đô Mông Cổ) bị tàn phá. Tám năm sau cuộc xâm lược này, ngôi vua Mông Cổ được chuyển sang cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%B0_Kh%E1%BA%AFc_Tr%C3%A1c_L%C3%BD_%C4%90%E1%BB%93&action=edit&redlink=1" title="Tư Khắc Trác Lý Đồ (trang chưa được viết)">Tư Khắc Trác Lý Đồ</a> (Yesüder), một hậu duệ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/A_L%C3%BD_B%E1%BA%A5t_Ca" title="A Lý Bất Ca">A Lý Bất Ca</a> (Ariq Boke). Sau khi giúp Mông Cổ vượt qua giai đoạn hỗn loạn, ông trao lại ngai vàng cho con cháu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t" title="Hốt Tất Liệt">Hốt Tất Liệt</a>. Trong khi các cuộc xung đột diễn ra ở Trung Quốc, người Mông Cổ về cơ bản nằm trong hệ thống chư hầu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a>.<br />
Thế kỷ 17 người Mông Cổ bị người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A3n_Ch%C3%A2u" title="Mãn Châu">Mãn Châu</a> (Nữ Chân) tấn công mạnh mẽ. Năm 1634, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ligdan_Khan&action=edit&redlink=1" title="Ligdan Khan (trang chưa được viết)">Ligdan Khan</a>, vị Khan Vĩ đại cuối cùng của người Mông Cổ chết trên đường tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a>. Con trai ông là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%E1%BA%A1ch_Tri%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Ngạch Triết (trang chưa được viết)">Ngạch Triết</a> (Ejei) đã đầu hàng người Mãn Châu và trao ấn báu của Hoàng đế Nguyên cho vị vua Mãn Thanh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Th%C3%A1i_C%E1%BB%B1c" title="Hoàng Thái Cực">Hoàng Thái Cực</a>. Từ đó, Hoàng Thái Cực lập ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Nhà Thanh</a> với tư cách là triều tiếp nối Nhà Nguyên năm 1636. (Tuy nhiên, một số nguồn tham khảo như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Encyclop%C3%A6dia_Britannica" title="Encyclopædia Britannica">Từ điển bách khoa Anh</a> cho rằng đó là năm 1637)<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_ch.E1.BB.A7">Quân chủ</span></h2>
<div class="NavFrame collapsed" style="border: solid 1px #0000ff;">
<div class="NavHead" style="background: transparent; text-align: left;" tabindex="0">
<center>
Thế phả</center>
<a class="NavToggle" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#" tabindex="0">[hiện]</a></div>
</div>
<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-mname-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#cite_ref-mname_1-0">^</a></b> <span class="reference-text">Cũng phiên là <i>Yekhe Yuan Ulus</i>. Theo một số nguồn như Volker Rybatzki & Igor de Rachewiltz's <i>The Early Mongols: Language, Culture and History</i> (p. 116), tên tiếng Mông Cổ đầy đủ là <i>Dai Ön Yeke Mongghul Ulus</i>.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Theo
Lịch sử Việt Nam bằng tranh của NXB Giáo dục, trong các cuộc chiến với
Đại Việt, các tỉnh giáp giới của nhà Nguyên đã chịu sưu thuế lao dịch
rất nặng nề, khiến quan lại địa phương cũng nói: "nỗi khổ cứ như treo
ngược, mỗi ngày một tăng".</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
J. J. Saunders, The History of the Mongol Conquests (1971); M. Rossabi, Khubilai Khan (1988).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_H%C3%A3n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Danh sách Hãn Mông Cổ">Danh sách Hãn Mông Cổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Danh sách vua Trung Quốc">Vua Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">Nhà Kim</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Tây Hạ">Tây Hạ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Timur_Lenk" title="Timur Lenk">Timur</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Danh sách vua nhà Nguyên">Danh sách hoàng đế nhà Nguyên</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A3_h%E1%BB%87_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Phả hệ nhà Nguyên (trang chưa được viết)">Phả hệ nhà Nguyên</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible uncollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #CCCC66;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Danh sách vua nhà Nguyên"><span style="color: black;">Các vua</span></a> <strong class="selflink"><span style="color: black;">nhà Nguyên</span></strong></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><strong class="selflink">nhà Nguyên</strong></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="font-size: 110%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91t_T%E1%BA%A5t_Li%E1%BB%87t" title="Hốt Tất Liệt">Thế Tổ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Th%C3%A0nh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Thành Tông">Thành Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C5%A9_T%C3%B4ng" title="Nguyên Vũ Tông">Vũ Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Nh%C3%A2n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Nhân Tông">Nhân Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Anh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Anh Tông">Anh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_T%E1%BA%A5n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Tấn Tông">Tấn Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Thi%C3%AAn_Thu%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BA%BF" title="Nguyên Thiên Thuận Đế">Thiên Thuận Đế</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Văn Tông">Văn Tông</a> <small>(lần 1)</small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Minh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Minh Tông">Minh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Nguyên Văn Tông">Văn Tông</a> <small>(lần 2)</small> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Ninh_T%C3%B4ng" title="Nguyên Ninh Tông">Ninh Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Nguyên Huệ Tông">Huệ Tông</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="font-size: 110%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_Hu%E1%BB%87_T%C3%B4ng" title="Nguyên Huệ Tông">Huệ Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Chi%C3%AAu_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Chiêu Tông (trang chưa được viết)">Chiêu Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_%C3%8Dch_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Ích Tông (trang chưa được viết)">Ích Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Cung_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Cung Tông (trang chưa được viết)">Cung Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_Khang_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Khang Tông (trang chưa được viết)">Khang Tông</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nguy%C3%AAn_M%E1%BA%ABn_T%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nguyên Mẫn Tông (trang chưa được viết)">Mẫn Tông</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-list navbox-odd" colspan="2" style="padding: 0px; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<div>
<hr />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Danh_s%C3%A1ch_vua_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Danh sách vua Trung Quốc">Vua Trung Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Tam_Ho%C3%A0ng_Ng%C5%A9_%C4%90%E1%BA%BF" title="Bản mẫu:Tam Hoàng Ngũ Đế">Tam Hoàng Ngũ Đế</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%E1%BA%A1" title="Bản mẫu:Vua nhà Hạ">Hạ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Th%C6%B0%C6%A1ng" title="Bản mẫu:Vua nhà Thương">Thương</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Chu" title="Bản mẫu:Vua nhà Chu">Chu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BA%A7n" title="Bản mẫu:Vua nhà Tần">Tần</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Bản mẫu:Vua nhà Hán">Hán</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Tam_Qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua thời Tam Quốc">Tam Quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Bản mẫu:Vua nhà Tấn">Tấn</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_Ng%C5%A9_H%E1%BB%93_th%E1%BA%ADp_l%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua Ngũ Hồ thập lục quốc">Ngũ Hồ loạn Hoa</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Nam_B%E1%BA%AFc_tri%E1%BB%81u_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Bản mẫu:Vua thời Nam Bắc triều (Trung Quốc)">Nam Bắc triều</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Bản mẫu:Vua nhà Tùy">Tùy</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Bản mẫu:Vua nhà Đường">Đường</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_th%E1%BB%9Di_Ng%C5%A9_%C4%91%E1%BA%A1i_Th%E1%BA%ADp_qu%E1%BB%91c" title="Bản mẫu:Vua thời Ngũ đại Thập quốc">Ngũ đại Thập quốc</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_T%E1%BB%91ng" title="Bản mẫu:Vua nhà Tống">Tống</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Bản mẫu:Vua nhà Liêu">Liêu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_T%C3%A2y_H%E1%BA%A1" title="Bản mẫu:Vua Tây Hạ">Tây Hạ</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Kim" title="Bản mẫu:Vua nhà Kim">Kim</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Bản mẫu:Vua nhà Nguyên">Nguyên</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Minh" title="Bản mẫu:Vua nhà Minh">Minh</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Vua_nh%C3%A0_Thanh" title="Bản mẫu:Vua nhà Thanh">Thanh</a></div>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="commons:Special:Search/Nhà Nguyên"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Yuan_Dynasty?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Nhà Nguyên trên Wikimedia Commons">Nhà Nguyên</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-no-ga"></span><br />
<span id="interwiki-ja-fa"></span> <span id="interwiki-zh-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Thể loại:Cựu quốc gia châu Á">Cựu quốc gia châu Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_%C4%91%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Cựu đế quốc">Cựu đế quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_%C4%91%E1%BA%A7u_n%C4%83m_1271" title="Thể loại:Khởi đầu năm 1271">Khởi đầu năm 1271</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1368" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1368">Chấm dứt năm 1368</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Thể loại:Nhà Nguyên">Nhà Nguyên</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Lịch sử Mông Cổ">Lịch sử Mông Cổ</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_1271&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Thành lập 1271 (trang chưa được viết)">Thành lập 1271</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:K%E1%BA%BFt_th%C3%BAc_1368&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Kết thúc 1368 (trang chưa được viết)">Kết thúc 1368</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_trong_l%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Cựu quốc gia trong lịch sử Trung Quốc">Cựu quốc gia trong lịch sử Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Triều đại Trung Quốc">Triều đại Trung Quốc</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Trận chiến Trebia</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
</div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><span style="font-size: 88%;"></span></span><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="dablink">
Để biết về the Napoleonic battle of Trebia, xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Battle_of_Trebia_%281799%29&action=edit&redlink=1" title="Battle of Trebia (1799) (trang chưa được viết)">Battle of Trebia (1799)</a>.</div>
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Trận Trebia</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #C0C0C0; border-top: 2px solid #f9f9f9; color: black; font-size: 90%; padding: 1px;"><i>Một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Punic_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh Punic lần thứ hai">Chiến tranh Punic lần thứ hai</a></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Battleofthetrebiamap.jpg"><img alt="Battleofthetrebiamap.jpg" data-file-height="467" data-file-width="800" height="175" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Battleofthetrebiamap.jpg/300px-Battleofthetrebiamap.jpg" width="300" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
This map of the
battlefield supports J. Wells' 1926 view that the Romans camped on the
left bank and crossed to the right. This article adopts <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Theodor_Mommsen" title="Theodor Mommsen">Mommsen's</a> classic view that the Romans camped on the right bank and crossed to the left.</center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Winter solstice, December, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=218_BC&action=edit&redlink=1" title="218 BC (trang chưa được viết)">218 BC</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trebbia_River&action=edit&redlink=1" title="Trebbia River (trang chưa được viết)">Trebbia River</a>, present-day <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9D" title="Ý">Italy</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">chiến thắng của người Carthage</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carthage" title="Carthage">Carthage</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_La_M%C3%A3" title="Cộng hòa La Mã">cộng hòa La Mã</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hannibal" title="Hannibal">Hannibal</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tiberius_Sempronius_Longus_%28consul_218_BC%29&action=edit&redlink=1" title="Tiberius Sempronius Longus (consul 218 BC) (trang chưa được viết)">Tiberius Sempronius Longus</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">20,000 heavy infantry<br />
9,000 light infantry<br />
11,000 cavalry,<br />
unknown but effective number of elephants</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">16,000-18,000 infantry<br />
4,000 cavalry,<br />
20,000 Italic auxiliaries,<br />
Unknown number of Gallic <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cenomani&action=edit&redlink=1" title="Cenomani (trang chưa được viết)">Cenomani</a> tribesmen.</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">Unknown except for "great slaughter" of African and Celtic troops in center.</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">Approximately 26,000-28,000, up to 75%, mainly new recruits of Tiberius.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Trận Trebia</b> hoặc <b>Trận chiến trên sông Trebia</b> là trận đánh lớn đầu tiên trong cuộc chiến tranh Punic lần thứ hai giữa nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_La_M%C3%A3" title="Cộng hòa La Mã">Cộng hòa La Mã</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carthage" title="Carthage">Carthage</a> vào năm 218 TCN.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#Tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Trận đánh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#Chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Chuẩn bị trận đánh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Diễn biến trận đánh</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#Tr.E1.BA.ADn_Trebia_tr.C3.AAn_c.C3.A1c_ph.C6.B0.C6.A1ng_ti.E1.BB.87n_truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Trận Trebia trên các phương tiện truyền thông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
Mùa thu năm 218 TCN, đội quân Carthage của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hannibal" title="Hannibal">Hannibal Barca</a>
đã vượt qua dãy Alps và tiến vào bán đảo Italia. Cùng lúc, Publius
Cornelius Scipio Aemilianus đã lập phòng tuyến ở Placentia với 2 quân
đoàn. Ông ta thừa lúc đội quân của Hannibal vừa mới đặt chân vào Italia,
còn đang mệt mỏi, tổ chức một cuộc tấn công nhưng bị Hannibal đánh bại
tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Ticinus" title="Trận Ticinus">Trận Ticinus</a>,
bản thân Aemilianus bị thương và suýt bị mất mạng nếu con trai ông -
P.C.S Africanus không kịp đem quân tới cứu. Tổn thất của hai bên không
lớn nhưng đã giúp cho nhiều bộ tộc Gaul từ bỏ liên minh với La Mã và ủng
hộ Hannibal, khiến binh lực của quân Carthage được bổ sung đầy đủ hơn.
Còn quân La Mã buộc phải rút lui về bờ sông Po. Cùng lúc đó, lại có thêm
2000 binh sĩ người Gaul trong hàng ngũ La Mã nổi loạn, giết chết nhiều
binh lính La Mã và chạy sang phía Hannibal. Quân La Mã lại phải rút lui
về sông Trebia chờ viện binh.<br />
Viện Nguyên lão La Mã hay tin, liền ra lệnh cho Tiberius Sempronius
Longus đình chỉ kế hoạch tấn công Phi Châu, đem 2 quân đoàn về hợp sức
chống lại Hannibal. Trong khi đó, Hannibal vì phải bổ sung thêm lương
thảo và binh lực nên đã tiến chiếm Clastidium, cũng là từ bỏ một vị trí
quan trọng giữa Placienta và Ariminium, chắn ngang đường tiếp viện của
Longus với Aemilianus. Biết được điều này, Longus tức tốc hội quân với
Aemilianus và tháng 11 ông đã tới được sông Trebia.<br />
Lúc này Hannibal buộc phải lâm vào tình thế đối đầu với một đạo quân
La Mã đông hơn do 2 chấp chính quan chỉ huy. Tuy nhiên, Hannibal biết
Longus là một vị chỉ huy nóng nảy và hấp tấp, còn Aemilianus chín chắn
và khôn ngoan vẫn đang nằm dưỡng thương, nên, ông quyết định đánh tan
quân La Mã trước khi Aemilianus kịp bình phục.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh">Trận đánh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh">Chuẩn bị trận đánh</span></h3>
Mùa đông 218 ở miền Bắc Italian cực kì lạnh giá. Con sông Trebia đã đóng băng.<br />
Không lâu sau khi hội quân, quân La Mã chạm trán với Carthage và
giành một thắng lợi nhỏ. Phấn khích với thắng lợi này, Longus quyết định
xua quân truy kích hòng đánh một trận lớn tiêu diệt quân đội Hannibal
dù Aemilianus đã cố sức ngăn cản. Trái lại, Hannibal vẫn giữ bình tĩnh,
không vội vàng ứng chiến khi chưa chuẩn bị kỹ lưỡng. Đội quân gián điệp
người Gaul đã cho Hannibal biết được quân lực của La Mã và ý đồ của
Sempronius Longus. Ông liền có một sự chuẩn bị chu đáo. Ông dàn quân
trên bờ sông Trebia, nơi mà nhà sử học <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Polybius&action=edit&redlink=1" title="Polybius (trang chưa được viết)">Polybius</a>
miêu tả: "giữa hai đội quân là một vùng đất phẳng, không có cây cối
nhưng thuận lợi cho mai phục vì có một dòng sông chắn ngang với bờ dốc
đứng, cỏ và những bụi cây mâm xôi mọc um tùm." Hannibal cũng giao cho
người em trai là Mago Barca 1000 bộ binh nhẹ và 1000 kỵ binh người
Numidia bố trí mai phục tại cánh sau của quân La Mã, tại lòng sông
Trebia nơi bụi cây mọc um tùm. Sau đó ông hạ lệnh cho tất cả binh sĩ ăn
sáng cho no để chuẩn bị tác chiến.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh">Diễn biến trận đánh</span></h3>
Khi trời tờ mờ sáng Hannibal cho một toán kỵ binh nhỏ sang trại La Mã
khiêu chiến. Quả nhiên Sempronius đã bị trúng kế, ông liền xua quân La
Mã tràn sang bên kia bờ sông, mà lúc bấy giờ quân La Mã chưa ăn sáng (hệ
quả là họ sẽ nhanh chóng mất sức trong trận chiến). Hannibal trông thấy
quân La Mã vượt qua sông, liền bố trí hai vạn bộ binh ở trung ương để
đối phó, đồng thời cho 1 vạn kỵ binh và 15 voi trận mai phục ở hai bên
cánh. Trong khi đó quân La Mã có 36000 bộ binh nặng bố trí ở trung ương
và 4000 kỵ binh ở hai bên cùng với 3 nghìn binh sĩ trợ chiến người Gaul.
Longus bố trí quân theo cách truyền thống của La Mã: lập thành 3 hàng
bộ binh nặng, còn lực lượng phóng lao Velites ở phía trước. Lực lượng
người Gaul để bên trái bộ binh La Mã.<br />
Lực lượng Velites xung trận đầu tiên, nhưng nhanh chóng rút đi để bộ
binh nặng hai bên giao chiến. Trong lúc đó, Hannibal lập tức hạ lệnh cho
kỵ binh tấn công các nhóm quân La Mã ở hai cánh. Do quân số áp đảo và
những chú voi khủng khiếp khiến quân La Mã run sợ, lực lượng kỵ binh và
quân Gaul nhanh chóng bị tiêu diệt, khiến bộ binh chủ lực hoàn toàn bị
phơi bày ra trước kỵ binh Carthage và bị thương vong trầm trọng. Tuy
nhiên, ở mặt trận trung ương hai phe vẫn giằng co quyết liệt, bất phân
thắng bại. Ngay lúc đó, Mago Barca dẫn hai nghìn quân mai phục xông ra
đánh tập hậu, khiến cho quân La Mã nhanh chóng rối loạn đội hình. Sự mệt
mỏi, cái lạnh và cái đói khiến quân La Mã suy sụp nhanh chóng, tan vỡ
đội hình và bị quân Carthage tiêu diệt. Có điều tại tuyến trung ương
Sempronius Longus đã mở được một đột phá khẩu và nhanh chóng đào thoát
về Placentia, tránh được thảm họa bị tiêu diệt toàn quân. Dù sao, trận
chiến này kết thúc là một chiến thắng rõ ràng của Hannibal.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h2>
Quân Carthage chịu thương vong rất nhỏ, còn đối thủ của họ mất đến
2/3 quân số. Đây là một đòn nặng nề giáng vào La Mã. Họ nhận ra rằng
Hannibal là một đối thủ đáng sợ và buộc phải chuẩn bị lực lượng đối phó
một tai họa mới ở phía bắc. Họ nhanh chóng bầu ra hai vị chấp chính quan
mới là Gnaeus Servilius Geminius và Gaius Flaminius nắm quân đội thay
cho Longus, nhưng như thế vẫn chưa đủ để tránh những đòn đánh trầm trọng
khác mà Hannibal sắp giáng xuống La Mã, cụ thể là trận hồ Trasimene sắp
tới.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_Trebia_tr.C3.AAn_c.C3.A1c_ph.C6.B0.C6.A1ng_ti.E1.BB.87n_truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng">Trận Trebia trên các phương tiện truyền thông</span></h2>
<ul>
<li>Trong game <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rome:Total_War&action=edit&redlink=1" title="Rome:Total War (trang chưa được viết)">Rome:Total War</a>, phần Historical Battle có trận đánh trên sông Trebia, người chơi sẽ điều khiển phe Carthage của Hannibal chống lại La Mã.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Tài liệu tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Cố Vân Thâm (chủ biên), <b>Thập đại tùng thư: 10 Đại tướng soái thế giới</b>, NXB Văn hóa Thông tin, 2003 (người dịch: Phong Đảo)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia" title="s:Special:Search/Trận chiến Trebia"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" width="38" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource tiếng Việt</a> có toàn văn tác phẩm về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/From_the_Founding_of_the_City" title="s:From the Founding of the City">From the Founding of the City</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_Trebia" title="commons:Special:Search/Trận chiến Trebia"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Battle_of_Trebia?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Trận chiến Trebia trên Wikimedia Commons">Trận chiến Trebia</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.unrv.com/empire/invasion-of-italy.php" rel="nofollow">“Invasion of Italy”</a> (html). UNRV History. 2003-2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=UNRV+History&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2003-2008&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unrv.com%2Fempire%2Finvasion-of-italy.php&rft.btitle=Invasion+of+Italy&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Trận chiến Trebia"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Livy" title="Livy">Livius, Titus</a>; Rev. Canon Roberts (Translator) (13 tháng 12 năm 1996). <a class="external text" href="http://www.historyofideas.org/toc/modeng/public/Liv3His.html" rel="nofollow">“The History of Rome, Vol III”</a> (html). <i>The History of Rome</i>.
London, New York, Charlottesville: J.M. Dent & Sons, E.P. Dutton
& Co., Electronic Text Center, University of Virginia Library<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=London%2C+New+York%2C+Charlottesville&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.historyofideas.org%2Ftoc%2Fmodeng%2Fpublic%2FLiv3His.html&rft.atitle=The+History+of+Rome%2C+Vol+III&rft.genre=book&rft.aufirst=Titus&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1912%2C+1996&rft.aulast=Livius&rft.jtitle=The+History+of+Rome&rft.pub=J.M.+Dent+%26+Sons%2C+E.P.+Dutton+%26+Co.%2C+Electronic+Text+Center%2C+University+of+Virginia+Library&rft.btitle=The+History+of+Rome%2C+Vol+III&rft.au=Livius%2C+Titus&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Trận chiến Trebia"></span></li>
<li><span class="citation web">Macgregor, Mary (2000-2008). <a class="external text" href="http://www.mainlesson.com/display.php?author=macgregor&book=rome&story=trebia" rel="nofollow">“The Story of Rome: The Battle of Trebia”</a> (html). Yesterday's Classics, LLV<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Macgregor&rft.aufirst=Mary&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Story+of+Rome%3A+The+Battle+of+Trebia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mainlesson.com%2Fdisplay.php%3Fauthor%3Dmacgregor%26book%3Drome%26story%3Dtrebia&rft.pub=Yesterday%27s+Classics%2C+LLV&rft.genre=book&rft.date=2000-2008&rft.au=Macgregor%2C+Mary&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Trận chiến Trebia"></span></li>
<li><span class="citation web">Rickard, John (2000-2008). <a class="external text" href="http://www.rickard.karoo.net/articles/battles_trebia.html" rel="nofollow">“Trebia, battle of, late December 218 BC”</a> (html). Military History Encyclopedia on the Web<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Rickard&rft.aufirst=John&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Trebia%2C+battle+of%2C+late+December+218+BC&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.rickard.karoo.net%2Farticles%2Fbattles_trebia.html&rft.pub=Military+History+Encyclopedia+on+the+Web&rft.genre=book&rft.date=2000-2008&rft.au=Rickard%2C+John&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Trận chiến Trebia"></span></li>
<li><span class="citation web">Webb, Jonathan (2009). <a class="external text" href="http://www.theartofbattle.com/battle-of-the-trebia-218-bc.htm" rel="nofollow">“Battle of the Trebia, 218 BC”</a> (html). The Art of Battle: Animated Battle Maps<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Webb&rft.aufirst=Jonathan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Battle+of+the+Trebia%2C+218+BC&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.theartofbattle.com%2Fbattle-of-the-trebia-218-bc.htm&rft.pub=The+Art+of+Battle%3A+Animated+Battle+Maps&rft.genre=book&rft.date=2009&rft.au=Webb%2C+Jonathan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Trận chiến Trebia"></span></li>
</ul>
<br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Punic_l%E1%BA%A7n_hai&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Chiến tranh Punic lần hai (trang chưa được viết)">Chiến tranh Punic lần hai</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:218_TCN" title="Thể loại:218 TCN">218 TCN</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Punic" title="Thể loại:Chiến tranh Punic">Chiến tranh Punic</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Khởi nghĩa Ba Đình</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Khởi nghĩa Ba Đình</b> là một trong các cuộc khởi nghĩa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">phong trào Cần Vương</a> cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a> của nhân dân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> chống lại ách đô hộ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">thực dân Pháp</a>, diễn ra vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1886" title="1886">1886</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1887" title="1887">1887</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_%C4%90%C3%ACnh,_Nga_S%C6%A1n" title="Ba Đình, Nga Sơn">Ba Đình</a>, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga_S%C6%A1n" title="Nga Sơn">Nga Sơn</a>, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ngh%C4%A9a_qu%C3%A2n_Ba_%C4%90%C3%ACnh_b%E1%BB%8B_b%E1%BA%AFt.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="521" data-file-width="800" height="195" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/c/ce/Ngh%C4%A9a_qu%C3%A2n_Ba_%C4%90%C3%ACnh_b%E1%BB%8B_b%E1%BA%AFt.jpg/300px-Ngh%C4%A9a_qu%C3%A2n_Ba_%C4%90%C3%ACnh_b%E1%BB%8B_b%E1%BA%AFt.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nghĩa quân cuộc Khởi nghĩa Ba Đình bị bắt</div>
</div>
</div>
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Gi.E1.BB.9Bi_thi.E1.BB.87u_s.C6.A1_l.C6.B0.E1.BB.A3c"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Giới thiệu sơ lược</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Th.E1.BB.A7_l.C4.A9nh"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thủ lĩnh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#C.C4.83n_c.E1.BB.A9_Ba_.C4.90.C3.ACnh"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Căn cứ Ba Đình</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_bi.C3.AAn_ch.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Tổ chức biên chế</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Gi.C3.A1_tr.E1.BB.8B_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Giá trị lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.E1.BB.9Bi_thi.E1.BB.87u_s.C6.A1_l.C6.B0.E1.BB.A3c">Giới thiệu sơ lược</span></h2>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a>, sau khi kinh thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a> thất thủ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Thuy%E1%BA%BFt" title="Tôn Thất Thuyết">Tôn Thất Thuyết</a> đưa vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi" title="Hàm Nghi">Hàm Nghi</a> lên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_T%C3%A2n_S%E1%BB%9F" title="Thành Tân Sở">chiến khu Tân Sở</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a>) ra dụ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a>
kêu gọi toàn dân kháng chiến. Hưởng ứng, Đinh Công Tráng đã cùng các
đồng chí của mình đã chọn Ba Đình làm căn cứ kháng chiến lâu dài.<br />
Khởi nghĩa Ba Đình nổ ra dưới sự chỉ huy chính của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90inh_C%C3%B4ng_Tr%C3%A1ng" title="Đinh Công Tráng">Đinh Công Tráng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_B%C3%A0nh" title="Phạm Bành">Phạm Bành</a> và một số tướng lĩnh khác.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.A7_l.C4.A9nh">Thủ lĩnh</span></h3>
<ul>
<li><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90inh_C%C3%B4ng_Tr%C3%A1ng" title="Đinh Công Tráng">Đinh Công Tráng</a></b> (1842-1887):</li>
</ul>
Đinh Công Tráng sinh năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2m_D%E1%BA%A7n" title="Nhâm Dần">Nhâm Dần</a> (1842), quê ở làng Trinh Xá, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Li%C3%AAm" title="Thanh Liêm">Thanh Liêm</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam" title="Hà Nam">Hà Nam</a>).<br />
Là một người yêu nước, nên khi quân Pháp đến xâm chiếm, đang làm chánh tổng, Đinh Công Tráng đã rời quê gia nhập đội quân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_K%E1%BA%BF_Vi%C3%AAm" title="Hoàng Kế Viêm">Hoàng Kế Viêm</a>. Khi Hoàng Kế Viêm phối hợp với quân cờ đen của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_V%C4%A9nh_Ph%C3%BAc" title="Lưu Vĩnh Phúc">Lưu Vĩnh Phúc</a> cầm cự với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henri_Rivi%C3%A8re" title="Henri Rivière">Henri Rivière</a>, Đinh Công Tráng đã tham gia trận đánh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7u_Gi%E1%BA%A5y" title="Cầu Giấy">Cầu Giấy</a>. Nhờ có kinh nghiệm chiến đấu, ý chí dũng cảm và tư chất thông minh nên ông đã trở thành lãnh tụ của cuộc khởi nghĩa Ba Đình.<br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_B%C3%A0nh" title="Phạm Bành">Phạm Bành</a> (?-1887)</li>
</ul>
Phạm Bành là một viên quan chủ chiến, quê ở làng Tương Xá (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_L%E1%BB%99c" title="Hậu Lộc">Hậu Lộc</a>, Thanh Hóa). Hưởng ứng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">phong trào Cần Vương</a>,
ông đã treo ấn từ quan về quê vận động sĩ phu và nhân dân khởi nghĩa.
Trong cuộc khởi nghĩa này, ông là người đứng thứ hai sau Đinh Công
Tráng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C4.83n_c.E1.BB.A9_Ba_.C4.90.C3.ACnh">Căn cứ Ba Đình</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_khu_Ba_%C4%90%C3%ACnh" title="Chiến khu Ba Đình">Căn cứ Ba Đình</a> cách huyện lỵ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga_S%C6%A1n" title="Nga Sơn">Nga Sơn</a> 4 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t" title="Kilômét">km</a>, tây bắc giáp huyện <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Trung" title="Hà Trung">Hà Trung</a>, được xây dựng trên địa bàn ba làng Thượng Thọ, Mậu Thịnh và Mỹ Khê.<br />
Vào mùa mưa, căn cứ này trông như một hòn đảo nổi giữa cánh đồng nước
mênh mông, tách biệt với các làng khác. Căn cứ này gọi là Ba Đình vì
mỗi làng có một cái đình, từ làng này có thể nhìn thấy đình của hai làng
kia.<br />
Để chuẩn bị chiến đấu lâu dài, Đinh Công Tráng đã cho bao bọc xung
quanh căn cứ là lũy tre dày đặc và một hệ thống hào rộng, cắm đầy chông
tre. Ở trong là một lớp thành đất cao 3 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M" title="M">m</a>,
chân rộng 8 đến 10m. Trên mặt thành, nghĩa quân đặt các rọ tre chứa đất
nhào rơm xếp vững chắc có những khe hở làm lỗ châu mai sẵn sàng chiến
đấu. Thành rộng 400 m, dài 1.200 m. Phía trong thành có hệ thống giao
thông hào dùng để vận chuyển lương thực và vận động khi chiến đấu. Ở
những nơi xung yếu đều có công sự vững chắc. Các hầm chiến đấu được xây
dựng theo hình chữ "chi", nhằm hạn chế thương vong.<br />
Ở mỗi làng, tại vị trí ngôi đình được xây dựng một đồn đóng quân. Ở
Thượng Thọ có đồn Thượng, ở Mậu Thịnh có đồn Trung và ở Mỹ Khê có đồn
Hạ. Ba đồn này có thể hỗ trợ tác chiến cho nhau khi bị tấn công, đồng
thời cũng có thể chiến đấu độc lập. Có thể nói rằng căn cứ Ba Đình có vị
trí tiêu biểu nhất, là một chiến tuyến phòng ngự quy mô nhất thời kỳ
Cần Vương cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a>. Ngoài Ba Đình, còn có các căn cứ hỗ trợ: căn cứ Phi Lai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%91ng_Duy_T%C3%A2n" title="Tống Duy Tân">Tống Duy Tân</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Cao Điển">Cao Điển</a>, căn cứ Quảng Hóa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Xu%C3%A2n_So%E1%BA%A1n" title="Trần Xuân Soạn">Trần Xuân Soạn</a>, căn cứ Mã Cao của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_V%C4%83n_Mao" title="Hà Văn Mao">Hà Văn Mao</a>.<br />
Từ Ba Đình, nghĩa quân có thể tỏa đi các nơi, kiểm soát các tuyến
giao thông quan trọng trong vùng, tổ chức phục kích các đoàn xe vận tải
của đối phương đi lại trên con đường Bắc-Nam...Chính vì vậy, mà quân
Pháp rất quyết tâm đánh dẹp.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_bi.C3.AAn_ch.E1.BA.BF">Tổ chức biên chế</span></h3>
Lực lượng nghĩa quân Ba Đình có lúc đông tới hai vạn người, tuyển từ
ba làng và các vùng Thanh Hóa, bao gồm cả người Kinh, Thái, Mường. Nghĩa
quân có 10 toán, mỗi toán có một hiệp quản chỉ huy. Về vũ khí, nghĩa
quân tự trang bị bằng súng hỏa mai, giáo mác, cung nỏ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h3>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1886" title="1886">1886</a>,
nghĩa quân liên tiếp tiến công các phủ, thành, huyện lỵ, chặn đánh các
đoàn xe, các toán quân lẻ, gây cho quân Pháp nhiều thiệt hại. Ngày 12 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_ba" title="Tháng ba">tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1886" title="1886">1886</a> lợi dụng phiên chợ đã tấn công Tòa Công sứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a>. Và tiếp đó, nghĩa quân đã tấn công nhiều phủ thành, chặn đánh các đoàn xe, gây cho quân Pháp nhiều thiệt hại.<br />
Từ 18 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%C6%B0%E1%BB%9Di_hai" title="Tháng mười hai">tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1886" title="1886">1886</a> đến 20 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%E1%BB%99t" title="Tháng một">tháng 1</a> năm 1887 Đại tá Brissand thống lĩnh 76 sĩ quan và 3.500 quân vây hãm và tiến đánh căn cứ Ba Đình<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#cite_note-1">[1]</a></sup>. Quân Pháp đã nã tới 16.000 quả đại bác trong vòng một ngày trời, biến căn cứ Ba Đình thành biển lửa.<br />
Nghĩa quân Ba Đình đã chiến đấu trong suốt 32 ngày đêm chống lại đối
phương đông gấp 12 lần, được trang bị vũ khí tối tân hiện đại. Trong
trận chiến đấu vô cùng ác liệt này, nghĩa quân đã tỏ ra mưu trí dũng
cảm, nhưng vì hỏa lực mạnh của đối phương nên nghĩa quân Ba Đình bị
thương vong nhiều.<br />
Để tránh khỏi bị tiêu diệt hoàn toàn, nghĩa quân Ba Đình đã mở một
con đường máu vượt qua vòng vây dày đặc của quân Pháp, rút lên căn cứ Mã
Cao.<br />
Đến sáng ngày 21 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%E1%BB%99t" title="Tháng một">tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1887" title="1887">1887</a>,
quân Pháp mới chiếm được Ba Đình. Sau đó, quân Pháp đã triệt hạ hoàn
toàn cả ba làng của căn cứ Ba Đình, tiếp tục cho quân truy kích nghĩa
quân ở Mã Cao, rồi triệt hạ luôn đồn này vào 2 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_hai" title="Tháng hai">tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1887" title="1887">1887</a>.<br />
Sau đó, một số đông nghĩa rút lên Thung Voi, Thung Khoai, rồi lên miền Tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%C3%B3a" title="Thanh Hóa">Thanh Hóa</a> sáp nhập với đội nghĩa quân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7m_B%C3%A1_Th%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Cầm Bá Thước">Cầm Bá Thước</a>.<br />
Kết cục, các thủ lĩnh Nguyễn Khế, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_B%E1%BA%ADt_%C4%90%E1%BA%A1t" title="Hoàng Bật Đạt">Hoàng Bật Đạt</a> tử trận. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_B%C3%A0nh" title="Phạm Bành">Phạm Bành</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_V%C4%83n_Mao" title="Hà Văn Mao">Hà Văn Mao</a>, Lê Toại tự sát...còn Đinh Công Tráng thì chạy về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_An" title="Nghệ An">Nghệ An</a>. Quân Pháp treo giải cái đầu ông với giá trị tiền thưởng rất cao. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Tháng mười">Tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1887" title="1887">1887</a>, vì tham tiền thưởng, viên lý trưởng làng Chính An <sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#cite_note-2">[2]</a></sup> đã mật báo cho quân Pháp đến bắt và sát hại Đinh Công Tráng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1_tr.E1.BB.8B_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Giá trị lịch sử</span></h2>
Cuộc khởi nghĩa Ba Đình và lãnh tụ Đinh Công Tráng được lịch sử đánh giá rất cao. Chính người Pháp đã phải thừa nhận <i>"1886-1887,
cuộc công hãm Ba Đình là quan trọng nhất, cuộc chiến đấu này thu hút
nhiều quân lực nhất và làm cho các cấp chỉ huy lo ngại nhiều nhất</i>.<br />
Chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a> sau này đã chọn tên Ba Đình để đặt cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Ba_%C4%90%C3%ACnh" title="Quảng trường Ba Đình">Quảng trường Ba Đình</a>, nơi đọc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Tuyên ngôn độc lập">Tuyên ngôn độc lập</a> khai sinh ra nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Việt Nam Dân chủ Cộng hòa">Việt Nam Dân chủ Cộng hòa</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga_S%C6%A1n" title="Nga Sơn">Nga Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Theo
Karl Hack, Tobias Rettig, người Pháp có khoảng 3000 lính bộ binh, pháo
binh, công binh trong các đơn vị lính tập, chỉ huy bởi sỹ quan Pháp, và
rất nhiều cu li. Karl Hack, Tobias Rettig, trang 142.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Sử gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_V%C4%83n_S%C6%A1n" title="Phạm Văn Sơn">Phạm Văn Sơn</a> ghi làng lý trưởng làng Tăng Yên (<i>Việt sử tân biên</i>, Quyển 5, Tập trung, 1963, tr. 136).</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Tài liệu tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Đinh Xuân Lâm - Trịnh Nhu - <i>Từ Ba Đình đến Hùng Lĩnh</i>- Nhà XB Thanh Hóa - 1985.</li>
<li><span class="citation book">Karl Hack and Tobias Rettig. (2006). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=IFNrC0lVLvAC" rel="nofollow"><i>Colonial armies in Southeast Asia</i></a>. New York: Routledge. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-415-33413-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-415-33413-6">0-415-33413-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Karl+Hack+and+Tobias+Rettig.&rft.pub=New+York%3A+Routledge.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Colonial+armies+in+Southeast+Asia&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DIFNrC0lVLvAC&rft.isbn=0-415-33413-6&rft.genre=book&rft.date=2006&rft.au=Karl+Hack+and+Tobias+Rettig.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Khởi nghĩa Ba Đình"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ol>
<li><a class="external text" href="http://www.baobinhduong.org.vn/detail.aspx?Item=11362&Kind=14" rel="nofollow">Đinh Công Tráng: Lãnh tụ kiên cường của nghĩa quân Ba Đình</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.qdnd.vn/qdnd/sukiennhanchung.hoiuckyniem.6774.qdnd" rel="nofollow">120 năm cuộc khởi nghĩa Ba Đình: Nghĩa quân quả cảm</a></li>
</ol>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col" style="background: #FFC569;"><div style="font-size: 110%;">
Phong trào độc lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Sự kiện</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%C3%A0_N%E1%BA%B5ng_%281858-1859%29" title="Trận Đà Nẵng (1858-1859)">Đánh Đà Nẵng</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_th%C3%A0nh_Gia_%C4%90%E1%BB%8Bnh,_1859" title="Trận thành Gia Định, 1859">Chiếm Gia Định</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_ho%C3%A1_Nam_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Thực dân hoá Nam Kỳ (trang chưa được viết)">Thực dân hoá Nam Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Tr%C3%A0_Ki%E1%BB%87u&action=edit&redlink=1" title="Trận Trà Kiệu (trang chưa được viết)">Trận Trà Kiệu</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><strong class="selflink">Khởi nghĩa Ba Đình</strong> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%ACnh_%C4%91%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Bình định Bắc Kỳ (trang chưa được viết)">Bình định Bắc Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_T%C3%A0_L%C3%B9ng" title="Trận Tà Lùng">Trận Tà Lùng</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Th%C3%A0nh_%C4%91%E1%BA%A7u_%C4%91%E1%BB%99c" title="Hà Thành đầu độc">Hà Thành đầu độc</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Việt Nam trong Chiến tranh thế giới thứ nhất">Thế chiến I</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_h%E1%BB%99i_k%C3%ADn_Nam_K%E1%BB%B3" title="Phong trào hội kín Nam Kỳ">Phong trào hội kín Nam Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Th%C3%A1i_Nguy%C3%AAn" title="Khởi nghĩa Thái Nguyên">Khởi nghĩa Thái Nguyên</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%A5_%C3%A1m_s%C3%A1t_Bazin" title="Vụ ám sát Bazin">Ám sát Bazin</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%B4_Vi%E1%BA%BFt_Ngh%E1%BB%87_T%C4%A9nh" title="Xô Viết Nghệ Tĩnh">Xô Viết Nghệ Tĩnh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Y%C3%AAn_B%C3%A1i" title="Khởi nghĩa Yên Bái">Khởi nghĩa Yên Bái</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Việt Nam trong Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến II</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_T%C3%A1m" title="Cách mạng tháng Tám">Cách mạng tháng Tám</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_%28Vi%E1%BB%87t_Nam_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a%29" title="Tuyên ngôn độc lập (Việt Nam Dân chủ Cộng hòa)">Tuyên ngôn độc lập</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Chiến tranh Đông Dương">Chiến tranh Đông Dương lần thứ nhất</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Gen%C3%A8ve,_1954" title="Hiệp định Genève, 1954">Hiệp định Geneva</a></span></div>
</td>
<td class="navbox-image" rowspan="15" style="padding: 0px 0px 0px 2px; width: 0%;">
<div>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:PhanBoiChau.jpg" title="Phan Bội Châu"><img alt="Phan Bội Châu" data-file-height="203" data-file-width="150" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/PhanBoiChau.jpg/50px-PhanBoiChau.jpg" width="50" /></a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nguyenthaihoc.gif" title="Nguyễn Thái Học"><img alt="Nguyễn Thái Học" data-file-height="362" data-file-width="250" height="72" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/f/fc/Nguyenthaihoc.gif/50px-Nguyenthaihoc.gif" width="50" /></a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ho_Chi_Minh_1946.jpg" title="Hồ Chí Minh"><img alt="Hồ Chí Minh" data-file-height="383" data-file-width="282" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Ho_Chi_Minh_1946.jpg/50px-Ho_Chi_Minh_1946.jpg" width="50" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Tổ chức</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">Triều đình Huế</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_V%C4%83n_Th%C3%A2n" title="Phong trào Văn Thân">Văn Thân</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_Minh_T%C3%A2n" title="Phong trào Minh Tân">Minh Tân</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_%C4%90%C3%B4ng_Du" title="Phong trào Đông Du">Đông Du</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Duy_T%C3%A2n_h%E1%BB%99i" title="Duy Tân hội">Duy Tân hội</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đế quốc Việt Nam">Đế quốc Việt Nam</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Kinh_Ngh%C4%A9a_Th%E1%BB%A5c" title="Đông Kinh Nghĩa Thục">Đông Kinh Nghĩa Thục</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_D%E1%BB%A5c_Thanh" title="Trường Dục Thanh">Trường Dục Thanh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Quang_ph%E1%BB%A5c_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Quang phục Hội">Việt Nam Quang phục Hội</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Qu%E1%BB%91c_d%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Việt Nam Quốc dân Đảng">Việt Nam Quốc dân Đảng</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Minh" title="Việt Minh">Việt Minh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_Ph%E1%BB%A5c_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%93ng_minh_H%E1%BB%99i" title="Việt Nam Phục quốc Đồng minh Hội">Việt Nam Phục quốc Đồng minh Hội</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Các lãnh đạo khởi nghĩa</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Trương Định">Trương Định</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Trung_Tr%E1%BB%B1c" title="Nguyễn Trung Trực">Nguyễn Trung Trực</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Thuy%E1%BA%BFt" title="Tôn Thất Thuyết">Tôn Thất Thuyết</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90inh_C%C3%B4ng_Tr%C3%A1ng" title="Đinh Công Tráng">Đinh Công Tráng</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A1m_B%C3%A0nh" title="Phạm Bành">Phạm Bành</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quang_B%C3%ADch" title="Nguyễn Quang Bích">Nguyễn Quang Bích</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Thi%E1%BB%87n_Thu%E1%BA%ADt" title="Nguyễn Thiện Thuật">Nguyễn Thiện Thuật</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_%C4%90%C3%ACnh_Ph%C3%B9ng" title="Phan Đình Phùng">Phan Đình Phùng</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Hoa_Th%C3%A1m" title="Hoàng Hoa Thám">Hoàng Hoa Thám</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Xu%C3%A2n_%C3%94n" title="Nguyễn Xuân Ôn">Nguyễn Xuân Ôn</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_X%C3%ADch_Long" title="Phan Xích Long">Phan Xích Long</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Cao_V%C3%A2n" title="Trần Cao Vân">Trần Cao Vân</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C3%A1i_H%E1%BB%8Dc" title="Nguyễn Thái Học">Nguyễn Thái Học</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Các nhà văn yêu nước</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_%C4%90%C3%ACnh_Chi%E1%BB%83u" title="Nguyễn Đình Chiểu">Nguyễn Đình Chiểu</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_Tr%E1%BB%8B" title="Phan Văn Trị">Phan Văn Trị</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4_%C4%90%E1%BB%A9c_K%E1%BA%BF" title="Ngô Đức Kế">Ngô Đức Kế</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Các nhà cách mạng Việt Nam</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%E1%BA%A7n_Hi%E1%BA%BFn" title="Nguyễn Thần Hiến">Nguyễn Thần Hiến</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Nguy%C3%AAn_C%E1%BA%A9n" title="Đặng Nguyên Cẩn">Đặng Nguyên Cẩn</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_B%E1%BB%99i_Ch%C3%A2u" title="Phan Bội Châu">Phan Bội Châu</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_Hi%E1%BB%81n" title="Nguyễn Thượng Hiền">Nguyễn Thượng Hiền</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Ch%C3%A2u_Trinh" title="Phan Châu Trinh">Phan Châu Trinh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Quy%E1%BB%81n" title="Nguyễn Quyền">Nguyễn Quyền</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_Can" title="Lương Văn Can">Lương Văn Can</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BB%83" title="Cường Để">Cường Để</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Kh%E1%BA%AFc_C%E1%BA%A7n" title="Nguyễn Khắc Cần">Nguyễn Khắc Cần</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C3%A1i_H%E1%BB%8Dc" title="Nguyễn Thái Học">Nguyễn Thái Học</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_X%C3%ADch_Long" title="Phan Xích Long">Phan Xích Long</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1_Thu_Th%C3%A2u" title="Tạ Thu Thâu">Tạ Thu Thâu</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_An_Ninh" title="Nguyễn An Ninh">Nguyễn An Ninh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C5%A9_H%E1%BB%93ng_Khanh" title="Vũ Hồng Khanh">Vũ Hồng Khanh</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tự Đức">Tự Đức</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi" title="Hàm Nghi">Hàm Nghi</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_Th%C3%A1i" title="Thành Thái">Thành Thái</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Duy_T%C3%A2n" title="Duy Tân">Duy Tân</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_%C4%90%E1%BA%A1i" title="Bảo Đại">Bảo Đại</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Bộ máy cai trị Pháp</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A0n_quy%E1%BB%81n_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Toàn quyền Đông Dương">Toàn quyền Đông Dương</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A2m_s%E1%BB%A9_Trung_K%E1%BB%B3" title="Khâm sứ Trung Kỳ">Khâm sứ Trung Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%91ng_s%E1%BB%A9_B%E1%BA%AFc_K%E1%BB%B3" title="Thống sứ Bắc Kỳ">Thống sứ Bắc Kỳ</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%91ng_%C4%91%E1%BB%91c_Nam_K%E1%BB%B3" title="Thống đốc Nam Kỳ">Thống đốc Nam Kỳ</a></span></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row" style="background: #FFC569; line-height: 1.1em; padding: 0.35em 1.0em;">Người cộng tác</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Cao_Kh%E1%BA%A3i" title="Hoàng Cao Khải">Hoàng Cao Khải</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_B%C3%A1_L%E1%BB%99c" title="Trần Bá Lộc">Trần Bá Lộc</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BB%B3nh_C%C3%B4ng_T%E1%BA%A5n" title="Huỳnh Công Tấn">Huỳnh Công Tấn</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Th%C3%A2n" title="Nguyễn Thân">Nguyễn Thân</a> •</span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Hoan" title="Lê Hoan">Lê Hoan</a></span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Vietnam_%281802-78%29.gif"><img alt="Flag of Vietnam (1802-78).gif" data-file-height="265" data-file-width="336" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Flag_of_Vietnam_%281802-78%29.gif/25px-Flag_of_Vietnam_%281802-78%29.gif" width="25" /></a> Việt Nam chống Pháp xâm lược <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_France.svg"><img alt="Flag of France.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="17" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/25px-Flag_of_France.svg.png" width="25" /></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Ba_%C4%90%C3%ACnh" title="Thể loại:Khởi nghĩa Ba Đình">Khởi nghĩa Ba Đình</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-24951669042917301402014-12-16T07:23:00.000-08:002014-12-16T07:23:43.007-08:00Chào ngày mới 17 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Bhutan.svg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Flag of Bhutan.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="67" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Flag_of_Bhutan.svg/100px-Flag_of_Bhutan.svg.png" width="100" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 17 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_kh%C3%A1nh" title="Ngày Quốc khánh">Ngày Quốc khánh</a> tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan" title="Bhutan">Bhutan</a></b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1907" title="1907">1907</a>) <i>(hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Bhutan" title="Quốc kỳ Bhutan">quốc kỳ</a>)</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1637" title="1637">Năm 1637</a> – Một số nông dân là tín hữu <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki-t%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Ki-tô giáo">Ki-tô giáo</a> ở Nhật Bản bắt đầu tiến hành cuộc <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Shimabara" title="Khởi nghĩa Shimabara">khởi nghĩa Shimabara</a></b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nagasaki" title="Nagasaki">Nagasaki</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1819" title="1819">Năm 1819</a> – Nhà cách mạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar" title="Simón Bolívar">Simón Bolívar</a> tuyên bố nền độc lập của <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia" title="Đại Colombia">Đại Colombia</a></b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ciudad_Bol%C3%ADvar" title="Ciudad Bolívar">Angostura</a> thuộc Venezuela ngày nay. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">Năm 1947</a> – Máy bay ném bom chiến lược <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boeing_B-47_Stratojet" title="Boeing B-47 Stratojet">Boeing B-47 Stratojet</a></b> của Hoa Kỳ tiến hành chuyến bay đầu tiên. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2010" title="2010">Năm 2010</a> – Người bán hàng dạo <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi" title="Mohamed Bouazizi">Mohamed Bouazizi</a></b> tự thiêu, hành động này khởi nguồn cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Tunisia" title="Cách mạng Tunisia">Cách mạng Tunisia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Mùa xuân Ả Rập">Mùa xuân Ả Rập</a><br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Bhutan</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Vương quốc Bhutan</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">འབྲུག་ཡུལ <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Dzongkha)</b><br />
Druk Yul <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Dzongkha)</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Bhutan.svg"><img alt="Flag of Bhutan.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="83" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Flag_of_Bhutan.svg/125px-Flag_of_Bhutan.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_Bhutan.svg"><img alt="Emblem of Bhutan.svg" data-file-height="660" data-file-width="660" height="85" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/eb/Emblem_of_Bhutan.svg/85px-Emblem_of_Bhutan.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Bhutan" title="Quốc kỳ Bhutan">Quốc kỳ</a></td>
<td>Huy hiệu</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_in_its_region.svg" title="Vị trí của Bhutan"><img alt="Vị trí của Bhutan" data-file-height="209" data-file-width="372" height="140" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Bhutan_in_its_region.svg/250px-Bhutan_in_its_region.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">Natural Happyness for People<br />
(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">Tiếng Anh</a>: "Hạnh phúc tự nhiên cho Dân tộc")</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Druk_tsendhen&action=edit&redlink=1" title="Druk tsendhen (trang chưa được viết)">Druk Tsendhen</a></i><br />
<i>The Thunder Dragon Kingdom</i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">Quân chủ lập hiến</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vua_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Vua Bhutan (trang chưa được viết)">Vua</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jigme_Khesar_Namgyel_Wangchuck" title="Jigme Khesar Namgyel Wangchuck">Jigme Khesar Namgyel Wangchuck</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Bhutan (trang chưa được viết)">Thủ tướng</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinzang_Dorji&action=edit&redlink=1" title="Kinzang Dorji (trang chưa được viết)">Kinzang Dorji</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Dzongkha" title="Tiếng Dzongkha">Tiếng Dzongkha</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thimphu" title="Thimphu">Thimphu</a><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Bhutan&params=28_28_N_89_35_E_type:country%2847.500%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">28°28′B, 89°35′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thimphu" title="Thimphu">Thimphu</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>47.500 km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 130</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>không có %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BB%9D_chu%E1%BA%A9n_Nepal&action=edit&redlink=1" title="Giờ chuẩn Nepal (trang chưa được viết)">BTT</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+6:00)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b>Độc lập</b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày thành lập</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_8" title="8 tháng 8">8 tháng 8</a>, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (2006)</th>
<td>2.279.723<sup class="reference" id="cite_ref-D.C3.A2n_s.E1.BB.91_.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C6.B0.E1.BB.A3ng_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-D.C3.A2n_s.E1.BB.91_.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C6.B0.E1.BB.A3ng-1">[1]</a></sup> người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 139</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số (2003)</th>
<td>734.340 người</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>45 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 123</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2005)</th>
<td>Tổng số: 2.913 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">Mỹ kim</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2003)</th>
<td>0,536 trung bình (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">hạng 134</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngultrum&action=edit&redlink=1" title="Ngultrum (trang chưa được viết)">Ngultrum</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">BTN</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.bt" title=".bt">.bt</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Vương quốc Bhutan</b> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IPA" title="IPA">IPA</a>: <span class="IPA" title="Phát âm theo IPA">[buː'tɑːn]</span> <span class="metadata"><span class="unicode audiolink"><a class="internal" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/69/Bhutan.ogg" title="Bhutan.ogg">Listen</a></span> <sup><small>(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">trợ giúp</a>·<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan.ogg" title="Tập tin:Bhutan.ogg">chi tiết</a>)</small></sup></span>, phiên âm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">Tiếng Việt</a>: Bu-tan<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-2">[2]</a></sup>) là một quốc gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BA%B1m_k%C3%ADn_trong_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba&action=edit&redlink=1" title="Nằm kín trong lục địa (trang chưa được viết)">nằm kín trong lục địa</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a> nằm giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>.
Toàn bộ nước này đều là đồi núi ngoại trừ một dải đồng bằng cận nhiệt
đới nhỏ ở vũng viễn nam bị phân cắt bởi các thung lũng được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Duars&action=edit&redlink=1" title="Duars (trang chưa được viết)">Duars</a>. Độ cao tăng dần từ các đồng bằng cận nhiệt đới lên các đỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Himalaya" title="Himalaya">Himalaya</a> băng tuyết vượt quá 7.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9t" title="Mét">m</a> (23.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">feet</a>). Nền kinh tế truyền thống của Bhutan dựa trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2m_nghi%E1%BB%87p" title="Lâm nghiệp">lâm nghiệp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0nh_ch%C4%83n_nu%C3%B4i" title="Ngành chăn nuôi">chăn nuôi</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, nhưng chúng chưa chiếm tới 50% <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">Tổng sản phẩm quốc nội</a> hiện nay bởi Bhutan đã trở thành nước xuất khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7y_%C4%91i%E1%BB%87n" title="Thủy điện">thủy điện</a><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-3">[3]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A2y_tr%E1%BB%93ng" title="Cây trồng">Cây trồng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch" title="Du lịch">du lịch</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%97_tr%E1%BB%A3_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n&action=edit&redlink=1" title="Hỗ trợ phát triển (trang chưa được viết)">hỗ trợ phát triển</a> (chủ yếu từ Ấn Độ)<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-4">[4]</a></sup>
hiện cũng giữ vai trò quan trọng. Một cuộc điều tra dân số toàn quốc
tiến hành tháng 4 năm 2006 cho thấy nước này có 672.425 người. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thimphu" title="Thimphu">Thimphu</a> là thủ đô đồng thời là thành phố lớn nhất nước.<br />
Bhutan là quốc gia duy nhất trên thế giới nơi nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_c%C6%B0%C6%A1ng_th%E1%BB%ABa" title="Kim cương thừa">Phật giáo Kim cương thừa</a> vẫn được bảo tồn gần như nguyên vẹn. Quốc giáo của đất nước này là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_th%E1%BB%ABa_Drukpa&action=edit&redlink=1" title="Truyền thừa Drukpa (trang chưa được viết)">Truyền thừa Phật giáo Đại thừa - Kim cương thừa Drukpa</a>. Ngôn ngữ chính thức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Dzongkha" title="Tiếng Dzongkha">Dzongkha</a>.<br />
Bhutan theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Chế độ quân chủ">chế độ quân chủ</a> từ năm 1907. Các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzongkhag&action=edit&redlink=1" title="Dzongkhag (trang chưa được viết)">dzongkhag</a> khác nhau đã được thống nhất dưới sự lãnh đạo của Trongsa Penlop. Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jigme_Singye_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Jigme Singye Wangchuck (trang chưa được viết)">Jigme Singye Wangchuck</a>,
người từng có một số động thái hướng tới một chính phủ lập hiến, đã
thông báo vào tháng 12 năm 2005 rằng ông sẽ thoái vị năm 2008 và nhường
ngôi vua cho con trai cả. Ngày 14 tháng 10 năm 2006, ông thông báo sẽ
thoái vị ngay lập tức, và con trai ông, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jigme_Khesar_Namgyal_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Jigme Khesar Namgyal Wangchuck (trang chưa được viết)">Jigme Khesar Namgyal Wangchuck</a>,
lên kế ngôi. Tới ngày 22 tháng 4 năm 2007, theo quyết định của hoàng
gia cuộc bầu cử nghị viện lần đầu tiên trong lịch sử đất nước được dự
định tổ chức vào năm 2008<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-5">[5]</a></sup>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tên gọi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chính phủ và chính trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Qu.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Quận</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_v.C3.A0_th.E1.BB.8B_tr.E1.BA.A5n"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Thành phố và thị trấn</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_v.C3.A0_Ngo.E1.BA.A1i_giao"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Quân đội và Ngoại giao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#V.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Văn hoá</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Ghi_ch.C3.BA"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Ghi chú</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.AAn_g.E1.BB.8Di">Tên gọi</span></h2>
Người dân Bhutan gọi đất nước mình là Druk Yul – nghĩa là miền đất của Rồng sấm.<br />
<i>Bhutan</i> có thể xuất phát từ từ 'Bhu-Utthan' trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%E1%BA%A1n" title="Tiếng Phạn">tiếng Phạn</a> có nghĩa "cao nguyên". Một giả thuyết khác cho rằng nó là sự <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%A1n_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Phạn hoá (trang chưa được viết)">Phạn hoá</a>, từ <i>Bhots-ant</i> có nghĩa "nơi chấm dứt của Tây Tạng" hay "phía nam Tây Tạng". Tuy nhiên, một số người Bhutan gọi đất nước họ là <i>Druk Yul</i> còn người dân là <i>Drukpa</i>. Cái tên Dzongkha (và Tây Tạng) cho đất nước này là <i>Druk Yul</i>
(Vùng đất của Rồng Sấm). Vì sự thanh bình và thanh khiết của đất nước,
cũng như những phong cảnh tại đó, Bhutan ngày nay thỉnh thoảng được gọi
là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Shangri-La" title="Shangri-La">Shangri-La</a> cuối cùng.<br />
Trong lịch sử, Bhutan được gọi bằng nhiều cái tên, như: <b>Lho Mon</b> (Vùng đất phía nam sự Bí mật), <b>Lho Tsendenjong</b> (Vùng đất phía nam Rừng đàn hương), <b>Lhomen Khazhi</b> (Vùng đất phía nam Bốn lối vào) và <b>Lho Men Jong</b> (Vùng đất phía nam cỏ thuốc).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử Bhutan (trang chưa được viết)">Lịch sử Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
Các dụng cụ đá, vũ khí và tàn tích của các công trình đá lớn cung cấp bằng chứng cho thấy Bhutan đã có người ở ngay từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20_TCN&action=edit&redlink=1" title="Thế kỷ 20 TCN (trang chưa được viết)">năm 2000 trước Công Nguyên</a>. Các nhà sử học đã đưa ra giả thuyết rằng nhà nước <i>Lhomon</i> (dịch nghĩa, "những vùng bóng tối phía nam"), hay <i>Monyul</i> ("Đất đen", một cái tên chỉ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Monpa&action=edit&redlink=1" title="Monpa (trang chưa được viết)">Monpa</a>, những dân tộc thổ dân của Bhutan) có thể đã tồn tại trong giai đoạn năm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BB%AFng_n%C4%83m_500_TCN&action=edit&redlink=1" title="Những năm 500 TCN (trang chưa được viết)">500 TCN</a> và năm 600 TCN. Những cái tên <i>Lhomon Tsendenjong</i> (Đất nước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BB%97_%C4%91%C3%A0n_h%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Gỗ đàn hương (trang chưa được viết)">Gỗ đàn hương</a>), và <i>Lhomon Khashi</i>, hay Mon phía nam (đất nước của bốn lối vào) đã được tìm thấy trong biên niên sử Bhutan và Tây tạng cổ.<br />
Sự kiện sớm nhất được miêu tả trong văn tự tại Bhutan là cuộc viếng
thăm của Đại sư Gủru Padmasambhava (Liên Hoa Sinh - cũng được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hoa_Sinh" title="Liên Hoa Sinh">Guru Rinpoche</a>) ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_8" title="Thế kỷ 8">thế kỷ thứ 8</a> S<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">CN</a>. Lịch sử giai đoạn sớm của Bhutan không rõ ràng, bởi đa số các bản ghi chép đã bị phá hủy sau vụ hỏa hoạn tàn phá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punakha&action=edit&redlink=1" title="Punakha (trang chưa được viết)">Punakha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">thủ đô</a> cũ năm 1827. Tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_10" title="Thế kỷ 10">thế kỷ 10</a>, phát triển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B" title="Chính trị">chính trị</a> tại Bhutan bị ảnh hưởng nhiều bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_t%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Lịch sử tôn giáo">lịch sử tôn giáo</a> của họ. Nhiều phụ nhánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> xuất hiện và được bảo trợ bởi các lãnh chúa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> cũng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a>. Sau sự suy tàn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_14" title="Thế kỷ 14">thế kỷ 14</a>,
những phụ nhánh đó đã ganh đua với nhau để giành ưu thế tối cao trong
chính trị cũng như tôn giáo, cuối cùng dẫn tới thắng lợi của phụ nhánh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Drukpa&action=edit&redlink=1" title="Drukpa (trang chưa được viết)">Drukpa</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_16" title="Thế kỷ 16">thế kỷ 16</a>.<br />
Cho tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_17" title="Thế kỷ 17">thế kỷ 17</a>, Bhutan tồn tại như một nhà nước chắp vá gồm các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1i_%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Thái ấp (trang chưa được viết)">thái ấp</a> nhỏ khi vùng này được Đức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shabdrung_Ngawang_Namgyal&action=edit&redlink=1" title="Shabdrung Ngawang Namgyal (trang chưa được viết)">Shabdrung Ngawang Namgyal</a>, một hóa thân của Đức Pháp Vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gyalwang_Drukpa" title="Gyalwang Drukpa">Gyalwang Drukpa</a>
đời thứ 4 Kunkhyen Pema Karpo, thống nhất. Để bảo vệ đất nước chống lại
các thế lực ngoại xâm, Shabdrung Ngawang Namgyal đã xây dựng một mạng
lưới <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzong&action=edit&redlink=1" title="Dzong (trang chưa được viết)">dzong</a></i> (pháo đài) bất khả xâm phạm và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_b%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Truyền bá (trang chưa được viết)">truyền bá</a> một bộ luật giúp đưa các lãnh chúa địa phương về dưới quyền quản lý trung ương. Nhiều <i>dzong</i>
trong số đó vẫn còn tồn tại. Sau khi Đức Shabdrung Ngawang Namgyal qua
đời năm 1651, Bhutan rơi vào tình trạng hỗn loạn. Lợi dụng tình hình
này, người Tây Tạng tấn công Bhutan năm 1710, và một lần nữa năm 1730
với sự giúp đỡ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>. Cả hai cuộc tấn công đều bị đẩy lùi, và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_%C4%91%C3%ACnh_chi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước đình chiến (trang chưa được viết)">hiệp ước đình chiến</a> được ký kết năm 1759.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_CIA_WFB_2010_map.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="354" data-file-width="330" height="268" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bhutan_CIA_WFB_2010_map.png/250px-Bhutan_CIA_WFB_2010_map.png" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Bhutan</div>
</div>
</div>
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a>, người Bhutan tấn công và chiếm đóng vương quốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cooch_Behar&action=edit&redlink=1" title="Cooch Behar (trang chưa được viết)">Cooch Behar</a> ở phía nam. Năm 1772, Cooch Behar kêu gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ty_%C4%90%C3%B4ng_%E1%BA%A4n_Anh" title="Công ty Đông Ấn Anh">Công ty Đông Ấn Anh</a>
giúp họ đẩy lùi người Bhutan, và sau này tấn công chính Bhutan năm
1774. Một hiệp ước hòa bình được ký kết, theo đó Bhutan đồng ý triệt
thoái về các biên giới trước năm 1730. Tuy nhiên, hòa bình khá mong
manh, và những vụ xô xát biên giới với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Anh" title="Người Anh">người Anh</a> vẫn tiếp tục trong một trăm năm sau đó. Cuối cùng những vụ xô xát dẫn tới cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Duar&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Duar (trang chưa được viết)">Chiến tranh Duar</a> (1864–1865), một cuộc xung đột để giải quyết vấn đề ai sẽ trở thành người quản lý <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bengal" title="Bengal">Bengal</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Duars&action=edit&redlink=1" title="Duars (trang chưa được viết)">Duars</a>. Sau khi Bhutan thất bại, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Sinchula&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Sinchula (trang chưa được viết)">Hiệp ước Sinchula</a> được ký kết giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_thu%E1%BB%99c_Anh" title="Ấn Độ thuộc Anh">Ấn Độ thuộc Anh</a> và Bhutan. Như một phần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%93i_th%C6%B0%E1%BB%9Dng_chi%E1%BA%BFn_ph%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Bồi thường chiến phí (trang chưa được viết)">bồi thường chiến phí</a>, Duars được nhường cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> để đổi lấy khoản thuê Rs. 50.000. Hiệp ước đã chấm dứt tình trạng thù địch giữa Ấn Độ thuộc Anh và Bhutan.<br />
Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1870" title="Thập niên 1870">thập niên 1870</a>, những cuộc tranh giành quyền lực giữa các phe nhóm đối thủ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paro" title="Paro">Paro</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trongsa&action=edit&redlink=1" title="Trongsa (trang chưa được viết)">Trongsa</a> đã dẫn tới tình trạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn" title="Nội chiến">nội chiến</a> tại Bhutan, cuối cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ugyen_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Ugyen Wangchuck (trang chưa được viết)">Ugyen Wangchuck</a> nổi lên trở thành <i>ponlop</i> (thống đốc) <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tongsa&action=edit&redlink=1" title="Tongsa (trang chưa được viết)">Tongsa</a>.
Từ căn cứ quyền lực của mình tại miền trung Bhutan, Ugyen Wangchuck
đánh bại các đối thủ chính trị và thống nhất đất nước sau nhiều cuộc nội
chiến và nổi dậy trong giai đoạn 1882–1885.<br />
Năm 1907, một năm mang tính kỷ nguyên với đất nước, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ugyen_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Ugyen Wangchuck (trang chưa được viết)">Ugyen Wangchuck</a>
được một hội đồng các sư sãi Phật giáo, quan chức triều đình, và lãnh
đạo các gia tộc lớn đồng lòng lựa chọn làm vị vua kế vị đất nước. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Anh&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Anh (trang chưa được viết)">Chính phủ Anh</a> nhanh chóng công nhận nhà nước quân chủ mới, và vào năm 1910 Bhutan ký một hiệp ước dẫn tới việc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> "hướng dẫn" quan hệ nước ngoài của Bhutan.<br />
Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> giành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%81n_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Nền độc lập Ấn Độ (trang chưa được viết)">độc lập</a> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_8" title="15 tháng 8">15 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1947" title="1947">1947</a>, Bhutan trở thành một trong những quốc gia đầu tiên công nhận nền độc lập của Ấn Độ.<br />
Sau khi người Anh rời khỏi vùng này, một hiệp ước tương tự như hiệp ước năm 1910 được ký kết ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_8" title="8 tháng 8">8 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1949" title="1949">1949</a> với nước Ấn Độ mới thành lập.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:TrongsaDzong.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1024" data-file-width="1536" height="167" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/TrongsaDzong.jpg/250px-TrongsaDzong.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Dzong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trongsa&action=edit&redlink=1" title="Trongsa (trang chưa được viết)">Trongsa</a></div>
</div>
</div>
Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc">Quân đội Giải phóng Nhân dân</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> tiến vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a> năm 1951, Bhutan đã đóng cửa biên giới phía bắc và phát triển quan hệ song phương với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>. Để giảm thiểu nguy cơ tiếp cận từ phía <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, Bhutan tiến hành một chương trình hiện đại hóa được viện trợ nhiều từ phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>. Năm, Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jigme_Dorji_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Jigme Dorji Wangchuck (trang chưa được viết)">Jigme Dorji Wangchuck</a> thành lập hệ thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Nghị viện">nghị viện</a> quốc gia – một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a> 130 ghế – để tăng cương hơn nữa quá trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a>. Năm 1965, ông thành lập một Hội đồng Tư vấn Hoàng gia, và vào năm 1968 thành lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_c%C3%A1c" title="Nội các">Nội các</a>. Năm 1971, Bhutan được chấp nhận vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>, nước này đã có quy chế quan sát viên từ ba năm trước. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_b%E1%BA%A3y" title="Tháng bảy">Tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">1972</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jigme_Singye_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Jigme Singye Wangchuck (trang chưa được viết)">Jigme Singye Wangchuck</a> lên nối ngôi khi 16 tuổi sau cái chết của cha.<br />
Năm 1998, Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jigme_Singye_Wangchuck&action=edit&redlink=1" title="Jigme Singye Wangchuck (trang chưa được viết)">Jigme Singye Wangchuck</a> đưa ra những cải cách chính trị đáng chú ý, chuyển hầu hết quyền lực của mình cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a> và cho phép buộc tội nhà Vua khi có đa số hai phần ba từ phía Quốc hội. Cuối năm 2003, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ho%C3%A0ng_gia_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Hoàng gia Bhutan (trang chưa được viết)">Quân đội Bhutan</a>
đã tiến hành thành công một chiến dịch quy mô lớn quét sạch những kẻ
nội dậy chống Ấn Độ đang hoạt động trong những trại huấn luyện phía nam
Bhutan.<br />
Năm 1999, nhà vua cũng dỡ bỏ một lệnh cấm với vô tuyến truyền hình và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet" title="Internet">Internet</a>,
khiến Bhutan là một trong những nước cuối cùng sử dụng vô tuyến. Trong
bài phát biểu của mình, nhà vua nói rằng vô tuyến truyền hình là một
bước quan trọng của chương trình hiện đại hoá Bhutan cũng như là một yếu
tố quan trọng đóng góp vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_H%E1%BA%A1nh_ph%C3%BAc_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Tổng Hạnh phúc Quốc gia (trang chưa được viết)">Tổng Hạnh phúc Quốc gia</a>
(Bhutan là nước duy nhất đo đếm hạnh phúc) nhưng đã cảnh báo chống lại
việc sử dụng vô tuyến truyền hình vào những mục đích sai trái có thể làm
phương hại tới các giá trị truyền thống của Bhutan.<br />
Một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p" title="Hiến pháp">hiến pháp</a> mới đã được giới thiệu vào đầu năm 2005<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-6">[6]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_m%C6%B0%E1%BB%9Di_hai" title="Tháng mười hai">Tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, Jigme Singye Wangchuck đã thông báo rằng ông sẽ thoái vị nhường ngai vàng cho con trai cả vào năm 2008. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_12" title="14 tháng 12">14 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>, ông đã làm mọi người dân trong nước choáng váng khi thông báo mình sẽ thoái vị ngay lập tức.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Địa lý Bhutan (trang chưa được viết)">Địa lý Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_topo_en.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="909" data-file-width="1200" height="189" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/Bhutan_topo_en.jpg/250px-Bhutan_topo_en.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ địa hình Bhutan</div>
</div>
</div>
Vùng phía bắc gồm một vòng cung những đỉnh núi băng với khí hậu rất
lạnh trên độ cao lớn. Đa số các đỉnh ở phía bắc cao hơn 7.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9t" title="Mét">m</a> (23.000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">foot</a>) trên mực nước biển; đỉnh cao nhất được cho là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kula_Kangri&action=edit&redlink=1" title="Kula Kangri (trang chưa được viết)">Kula Kangri</a>, 7.553 m (24.780 foot), nhưng những nghiên cứu chi tiết về địa hình cho thấy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gangkhar_Puensum&action=edit&redlink=1" title="Gangkhar Puensum (trang chưa được viết)">Gangkhar Puensum</a>, hiện là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%BAi_cao_nh%E1%BA%A5t_ch%C6%B0a_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c_chinh_ph%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Núi cao nhất chưa được chinh phục (trang chưa được viết)">núi cao nhất chưa được chinh phục</a>
trên thế giới, cao hơn ở mức 7.570 m (24.835 foot). Được những con sông
tuyết cung cấp nước, các thung lũng trên núi tại vùng này mang lại các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_c%E1%BB%8F" title="Đồng cỏ">đồng cỏ</a> chăn nuôi cho những người nông dân chăn thả du mục thưa thớt tại đây. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%BAi_%C4%91en_%28Bhutan%29&action=edit&redlink=1" title="Núi đen (Bhutan) (trang chưa được viết)">Núi Đen</a> tại miền trung Bhutan hình thành một đường phân thuỷ giữa hai hệ thống sông chính: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mo_Chhu&action=edit&redlink=1" title="Mo Chhu (trang chưa được viết)">Mo Chhu</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Drangme_Chhu&action=edit&redlink=1" title="Drangme Chhu (trang chưa được viết)">Drangme Chhu</a>.
Các đỉnh Núi Đen ở độ cao trong khoảng 1500 m tới 2.700 m (4.900 foot
và 8.900 foot) trên mực nước biển, và những con sông chảy nhanh đã đào
thành những máng sâu tại những vùng núi thấp hơn. Những khu rừng vùng
trung tâm cung cấp hầu hết các sản phẩm lâm nghiệp của Bhutan. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Torsa&action=edit&redlink=1" title="Torsa (trang chưa được viết)">Torsa</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Raidak&action=edit&redlink=1" title="Raidak (trang chưa được viết)">Raidak</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sankosh&action=edit&redlink=1" title="Sankosh (trang chưa được viết)">Sankosh</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manas" title="Manas">Manas</a> là những con sông chính tại Bhutan, chảy xuyên qua vùng này. Đa số dân cư sống tại những cao nguyên trung tâm.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_landscape.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="768" data-file-width="1024" height="188" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Bhutan_landscape.jpg/250px-Bhutan_landscape.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Canh tác tại thung lũng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punakha&action=edit&redlink=1" title="Punakha (trang chưa được viết)">Punakha</a></div>
</div>
</div>
Ở phía nam, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%93i_Shiwalik&action=edit&redlink=1" title="Đồi Shiwalik (trang chưa được viết)">Đồi Shiwalik</a> được bao phủ bởi những rừng cây <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%9Bm_r%E1%BB%A5ng&action=edit&redlink=1" title="Sớm rụng (trang chưa được viết)">sớm rụng</a> (deciduous) dày đặc, các thung lũng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A5t_b%E1%BB%93i&action=edit&redlink=1" title="Đất bồi (trang chưa được viết)">đất bồi</a>
và núi non với độ cao lên tới 1.500 m (4.900 foot) trên mực nước biển.
Những đồi thấp chân núi chạy xuống tới đồng bằng cận nhiệt đới Duars. Đa
số đồng bằng Duars nằm trong lãnh thổ Ấn Độ, dù có một dải rộng 10–15
km (6–9 mile) kéo dài vào Bhutan. Đồng bằng Duars Bhutan được chia thành
hai phần: bắc và nam Duars. Bắc Duars, tiếp giáp với những đồi thấp
dưới chân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Himalaya" title="Himalaya">Himalaya</a>, là vùng đất gồ ghề, dốc và khô, đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%E1%BB%91p" title="Xốp">xốp</a> với nhiều loại động thực vật. Nam Duars có đất đai khá màu mỡ, những đồng cỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Savanna&action=edit&redlink=1" title="Savanna (trang chưa được viết)">savanna</a>,
rừng cây và những con suối. Những con sông từ trên núi, được cấp nước
từ tuyết tan hay những cơn mưa gió mùa, dẫn nước vào sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brahmaputra" title="Brahmaputra">Brahmaputra</a> tại Ấn Độ. Dữ liệu do Bộ nông nghiệp đưa ra cho thấy tại thời điểm tháng 10 năm 2005 nước này có 64% diện tích rừng che phủ.<br />
Khí hậu Bhutan khác biệt theo vĩ độ, từ cận nhiệt đới ở phía nam tới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_%C3%B4n_ho%C3%A0&action=edit&redlink=1" title="Khí hậu ôn hoà (trang chưa được viết)">ôn hoà</a> trên các cao nguyên và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_c%E1%BB%B1c&action=edit&redlink=1" title="Khí hậu cực (trang chưa được viết)">khí hậu cực</a> trên những đỉnh núi cao quanh năm tuyết phủ ở phía bắc. Bhutan có năm mùa riêng biệt: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%E1%BA%A1" title="Mùa hạ">mùa hè</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%B3_m%C3%B9a" title="Gió mùa">gió mùa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_thu" title="Mùa thu">mùa thu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">mùa đông</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n" title="Mùa xuân">mùa xuân</a>.
Tây Bhutan có những cơn mưa gió mùa lớn nhất; nam Bhutan có mùa hè ẩm
và mùa đông lạnh; vùng trung và đông Bhutan ôn hòa và khô hơn phía tây
với mùa hè ấm và mùa đông lạnh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_Power_Corporation_office_Thimphu.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3264" data-file-width="4928" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/Bhutan_Power_Corporation_office_Thimphu.jpg/220px-Bhutan_Power_Corporation_office_Thimphu.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trụ sở công ty điện quốc gia Bhutan</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế Bhutan (trang chưa được viết)">Kinh tế Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
Dù kinh tế Bhutan là một trong những nền kinh tế nhỏ nhất thế giới,
nó có tốc độ tăng trưởng rất nhanh chóng ở mức khoảng 8% năm 2005 và 14%
năm 2006. Tới tháng 3 năm 2006, thu nhập trên đầu người của Bhutan đạt
1.321 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">dollar Mỹ</a>, cao nhất tại Nam Á. Tiêu chuẩn sống tại Bhutan đang tăng dần và hiện cũng ở mức cao tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a>.<br />
Nền kinh tế nhỏ của Bhutan phụ thuộc vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Nông nghiệp">nông nghiệp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2m_nghi%E1%BB%87p" title="Lâm nghiệp">lâm nghiệp</a>, và việc bán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7y_%C4%91i%E1%BB%87n" title="Thủy điện">thủy điện</a> cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>. Nông nghiệp là phương tiện sinh sống của hơn 80% dân số. Hoạt động nông nghiệp chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canh_t%C3%A1c" title="Canh tác">canh tác</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C4%83n_nu%C3%B4i_gia_s%C3%BAc&action=edit&redlink=1" title="Chăn nuôi gia súc (trang chưa được viết)">chăn nuôi gia súc</a>.
Các sản phẩm thủ công, đặc biệt là sản phẩm dệt và các sản phẩm thủ
công tôn giáo phục vụ việc thờ cúng trong gia đình là một ngành công
nghiệp nhỏ và một nguồn thu nhập cho một số dân cư. Với sự đa dạng địa
hình từ đồi núi cho tới những dãy núi gồ ghề khiến việc xây dựng đường
xá, và các <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_s%E1%BB%9F_h%E1%BA%A1_t%E1%BA%A7ng" title="Cơ sở hạ tầng">cơ sở hạ tầng</a>
khác, trở nên khó khăn và đắt đỏ. Điều này, và sự thiếu hụt đường tiếp
cận ra biển, khiến Bhutan chưa bao giờ có thể thu lợi đúng mức từ việc
buôn bán các sản phẩm do nó làm ra. Hiện tại Bhutan không có một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%C3%B4ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt" title="Giao thông đường sắt">hệ thống đường sắt</a>, dù <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Indian_Railways&action=edit&redlink=1" title="Indian Railways (trang chưa được viết)">Indian Railways</a> đang có kế hoạch nối miền nam Bhutan với mạng lưới đường sắt rộng lớn của nó theo một thỏa thuận được ký tháng 1 năm 2005<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-7">[7]</a></sup>. Những con đường thương mại lịch sử qua dãy núi cao Himalayas, nối Ấn Độ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Tây Tạng">Tây Tạng</a>,
đã bị đóng cửa từ năm 1959 khi Trung Quốc dùng vũ lực chiếm Tây Tạng
(dù hoạt động buôn lậu vẫn đưa hàng hóa từ Trung Quốc vào Bhutan).<br />
Lĩnh vực công nghiệp còn nhỏ bé, sản phẩm làm ra theo kiểu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_gia_%C4%91%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Công nghiệp gia đình (trang chưa được viết)">công nghiệp gia đình</a>.
Đa số các dự án phát triển, như xây dựng đường xá, phụ thuộc vào nguồn
nhân công thuê từ Ấn Độ. Sản phẩm nông nghiệp gồm gạo, ớt, các sản phẩm
sữa, kiều mạch, lúa mạch, cây lấy rễ, táo và cam quýt cùng ngô ở những
nơi có độ cao thấp. Các ngành công nghiệp gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xi_m%C4%83ng" title="Xi măng">xi măng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BB%97" title="Gỗ">gỗ</a>, chế biến hoa quả, đồ uống có còn và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Canxi_cacbua" title="Canxi cacbua">calcium carbide</a>.<br />
Đồng tiền tệ Bhutan, đồng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngultrum&action=edit&redlink=1" title="Ngultrum (trang chưa được viết)">ngultrum</a>, được ấn định tỷ giá theo đông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rupee_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Rupee Ấn Độ">Rupee Ấn Độ</a>. Đồng rupee cũng được coi là đồng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_ch%C3%ADnh_th%E1%BB%A9c&action=edit&redlink=1" title="Tiền tệ chính thức (trang chưa được viết)">tiền tệ chính thức</a> trong nước. Thu nhập từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngultrum&action=edit&redlink=1" title="Ngultrum (trang chưa được viết)">Nu</a> 100.000 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BB%97i_n%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Mỗi năm (trang chưa được viết)">mỗi năm</a>
sẽ bị đánh thuế, nhưng rất ít người đạt mức thu nhập này. Tỷ lệ lạm
phát tại Bhutan được ước tính khoảng 3% năm 2003. Bhutan có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">Tổng sản phẩm quốc nội</a> khoảng 2.913 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">USD</a> (đã được quy đổi theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">Sức mua tương đương</a>),
biến nó trở thành nền kinh tế đứng thứ 162 trên thế giới. Thu nhập trên
đầu người khoảng 1.400 dollar (€1.170), xếp hạng 124. Tổng nguồn thu
chính phủ đạt $146 triệu (€122 triệu), dù số chi lên tới $152 triệu
(€127 triệu). Tuy nhiên, 60% chi tiêu ngân sách được Bộ ngoại giao Ấn Độ
cung cấp<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-8">[8]</a></sup>. Xuất khẩu của Bhutan, chủ yếu là điện, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_%C4%91%E1%BA%ADu_kh%E1%BA%A5u" title="Bạch đậu khấu">bạch đậu khấu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A1ch_cao" title="Thạch cao">thạch cao</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BB%97" title="Gỗ">gỗ</a>, đồ thủ công, xi măng, hoa quả, đá quý và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_v%E1%BB%8B" title="Gia vị">gia vị</a>,
tổng cộng $154 triệu (€128 triệu) (ước tính 2000). Tuy nhiên, nhập khẩu
lên tới $196 triệu (€164 triệu), dẫn tới tình trạng thâm hụt thương
mại. Các sản phẩm nhập khẩu chính gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhi%C3%AAn_li%E1%BB%87u" title="Nhiên liệu">nhiên liệu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_nh%E1%BB%9Dn" title="Dầu nhờn">dầu nhờn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_c%E1%BB%91c" title="Ngũ cốc">ngũ cốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A1y_m%C3%B3c" title="Máy móc">máy</a>, xe cộ, sợi và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">gạo</a>. Các đối tác thương mại chính của Bhutan là Ấn Độ, chiếm 87.9% hàng xuất khẩu. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a> (4.6%) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a>
(2%) cũng là hai đối tác xuất khẩu khác. Bởi biên giới với Tây Tạng đã
bị đóng cửa, thương mại giữa Bhutan và Trung Quốc hiện không tồn tại.
Các đối tác nhập khẩu của Bhutan gồm Ấn Độ (71.3%), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> (7.8%) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a> (3%).<br />
Đáp trả lời buộc tội năm 1987 của một nhà báo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> trên tờ <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Financial_Times" title="Financial Times">Financial Times</a></i> rằng tốc độ phát triển tại Bhutan còn thấp, nhà Vua đã nói rằng "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_H%E1%BA%A1nh_ph%C3%BAc_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Tổng Hạnh phúc Quốc gia (trang chưa được viết)">Tổng Hạnh phúc Quốc gia</a> còn quan trọng hơn Tổng Sản phẩm Quốc nội"<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-9">[9]</a></sup>.
Lời tuyên bố này dường như đã đi trước những khám phá gần đây của các
nhà tâm lý học kinh tế phương Tây, gồm cả người đoạt giải thưởng Nobel
năm 2002 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Daniel_Kahneman" title="Daniel Kahneman">Daniel Kahneman</a>,
rằng vấn đề về sự liên quan giữa mức độ thu nhập và hạnh phúc. Nó cho
thấy sự cam kết của nhà Vua trong việc xây dựng một nền kinh tế thích
hợp cho nền văn hóa độc nhất của Bhutan, dựa trên các giá trị tinh thần
Phật giáo, và là định hướng thống nhất cho nền kinh tế. Ngoài ra, chính
sách dường như đã gặt hái được những kết quả mong muốn bởi trong một
cuộc khảo sát gần đây do Đại học Leicester <a class="external autonumber" href="http://www.le.ac.uk/external/" rel="nofollow">[2]</a> tại Anh Quốc tổ chức, Bhutan được xếp hạng là địa điểm hạnh phúc thứ 8 trên thế giới <a class="external autonumber" href="http://www2.le.ac.uk/ebulletin/news/press-releases/2000-2009/2006/07/nparticle.2006-07-28.2448323827" rel="nofollow">[3]</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính phủ và chính trị</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Bhutan (trang chưa được viết)">Chính trị Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Takstan-monastery.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="375" data-file-width="363" height="258" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a2/Takstan-monastery.jpg/250px-Takstan-monastery.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tu viện Takstang. Phật giáo là quốc giáo và đóng vai trò quan trọng trong chính trị quốc gia.</div>
</div>
</div>
Chính trị Bhutan theo cơ cấu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">quân chủ chuyên chế</a> đang phát triển trở thành một nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">quân chủ lập hiến</a>. Năm 1999, đức vua thứ 4 của Bhutan đã lập lên một cơ cấu mười thành viên gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lhengye_Zhungtshog&action=edit&redlink=1" title="Lhengye Zhungtshog (trang chưa được viết)">Lhengye Zhungtshog</a> (Hội đồng Bộ trưởng). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vua_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Vua Bhutan (trang chưa được viết)">Vua Bhutan</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%C3%AAn_th%E1%BB%A7_qu%E1%BB%91c_gia" title="Nguyên thủ quốc gia">nguyên thủ quốc gia</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy%E1%BB%81n_h%C3%A0nh_ph%C3%A1p" title="Quyền hành pháp">Quyền hành pháp</a> thuộc hội đồng bộ trưởng. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quy%E1%BB%81n_l%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Quyền lập pháp (trang chưa được viết)">Quyền lập pháp</a> thuộc cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Chính phủ">chính phủ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tshogdu&action=edit&redlink=1" title="Tshogdu (trang chưa được viết)">Quốc hội</a>. Hiện đất nước đang chuẩn bị cho một sửa đổi mang tích lịch sử khi nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Hệ thống Nghị viện (trang chưa được viết)">dân chủ nghị viện</a>
đang được đặt kế hoạch trở thành hiện thực vào năm 2008, những công
việc đang được tiến hành và các đảng chính trị được phép hoạt động. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quy%E1%BB%81n_t%C6%B0_ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Quyền tư pháp (trang chưa được viết)">Quyền tư pháp</a> thuộc tất cả các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B2a_%C3%A1n" title="Tòa án">tòa án</a> Bhutan. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%A1nh_%C3%A1n&action=edit&redlink=1" title="Chánh án (trang chưa được viết)">Chánh án</a> là lãnh đạo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0nh_ch%C3%ADnh&action=edit&redlink=1" title="Hành chính (trang chưa được viết)">hành chính</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_ph%C3%A1p" title="Tư pháp">tư pháp</a>.<br />
Đồng tiền giấy Ngultrums hiện nay của Bhutan hiện đang được sửa đổi
và loại tiền mới sẽ được phát triển thay thế loại cũ. Hiện tại, đồng một
và năm Mgultrum đã được đưa ra. Những đồng tiền xu cũng được sử dụng
nhiều tại Bhutan.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.E1.BA.ADn">Quận</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quận Bhutan (trang chưa được viết)">Quận Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
Vì các mục đích hành chính, Bhutan được chia thành bốn <i>dzongdey</i> (vùng hành chính). Mỗi <i>dzongdey</i> được chia tiếp thành <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dzongkhag&action=edit&redlink=1" title="Dzongkhag (trang chưa được viết)">dzongkhag</a></i> (quận). Có 20 <i>dzongkhag</i> tại Bhutan. Các dzongkhag lớn được chia tiếp thành các đơn vị dưới quận được gọi là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dungkhag&action=edit&redlink=1" title="Dungkhag (trang chưa được viết)">dungkhag</a></i>. Ở mức độ căn bản, các nhóm làng hình thành lên một đơn vị cử tri được gọi là <i>gewog</i> và được quản lý bởi một <i>gup</i>, do dân bầu ra.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 272px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan-divisions-numbered.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="449" data-file-width="800" height="152" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Bhutan-divisions-numbered.png/270px-Bhutan-divisions-numbered.png" width="270" /></a>
<div class="thumbcaption">
Dzongkhag của Bhutan</div>
</div>
</div>
<ol>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Bumthang&action=edit&redlink=1" title="Quận Bumthang (trang chưa được viết)">Bumthang</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Chukha&action=edit&redlink=1" title="Quận Chukha (trang chưa được viết)">Chukha</a> (cách đánh vần cũ: <i>Chhukha</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Dagana&action=edit&redlink=1" title="Quận Dagana (trang chưa được viết)">Dagana</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Gasa&action=edit&redlink=1" title="Quận Gasa (trang chưa được viết)">Gasa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Haa&action=edit&redlink=1" title="Quận Haa (trang chưa được viết)">Haa</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Lhuntse&action=edit&redlink=1" title="Quận Lhuntse (trang chưa được viết)">Luentse</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Mongar&action=edit&redlink=1" title="Quận Mongar (trang chưa được viết)">Mongar</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Paro&action=edit&redlink=1" title="Quận Paro (trang chưa được viết)">Paro</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Pemagatshel&action=edit&redlink=1" title="Quận Pemagatshel (trang chưa được viết)">Pemagatshel</a> (<i>Pemagatsel</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Punakha&action=edit&redlink=1" title="Quận Punakha (trang chưa được viết)">Punaka</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Samdrup_Jongkhar&action=edit&redlink=1" title="Quận Samdrup Jongkhar (trang chưa được viết)">Samdrup Jongkhar</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Samtse&action=edit&redlink=1" title="Quận Samtse (trang chưa được viết)">Samtse</a> (<i>Samchi</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Sarpang&action=edit&redlink=1" title="Quận Sarpang (trang chưa được viết)">Sarpang</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Thimphu&action=edit&redlink=1" title="Quận Thimphu (trang chưa được viết)">Thimphu</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Trashigang&action=edit&redlink=1" title="Quận Trashigang (trang chưa được viết)">Trashigang</a> (<i>Tashigang</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Trashiyangste&action=edit&redlink=1" title="Quận Trashiyangste (trang chưa được viết)">Trashiyangse</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Trongsa&action=edit&redlink=1" title="Quận Trongsa (trang chưa được viết)">Trongsa</a> (<i>Tongsa</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Tsirang&action=edit&redlink=1" title="Quận Tsirang (trang chưa được viết)">Tsirang</a> (<i>Chirang</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Wangdue_Phodrang&action=edit&redlink=1" title="Quận Wangdue Phodrang (trang chưa được viết)">Wangdue Phodrang</a> (<i>Wangdi Phodrang</i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Zhemgang&action=edit&redlink=1" title="Quận Zhemgang (trang chưa được viết)">Zhemang</a> (<i>Shemgang</i>)</li>
</ol>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_v.C3.A0_th.E1.BB.8B_tr.E1.BA.A5n">Thành phố và thị trấn</span></h2>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jakar&action=edit&redlink=1" title="Jakar (trang chưa được viết)">Jakar</a> - các trụ sở hành chính của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_Bumthang&action=edit&redlink=1" title="Quận Bumthang (trang chưa được viết)">Quận Bumthang</a> và là nơi Phật giáo thâm nhập vào Bhutan.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mongar&action=edit&redlink=1" title="Mongar (trang chưa được viết)">Mongar</a></li>
<li>Paro - Nơi có một sân bay quốc tế</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punakha&action=edit&redlink=1" title="Punakha (trang chưa được viết)">Punakha</a> - Thủ đô cũ</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phuentsholing&action=edit&redlink=1" title="Phuentsholing (trang chưa được viết)">Phuentsholing</a> - Trung tâm thương mại Bhutan.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samdrup_Jongkhar&action=edit&redlink=1" title="Samdrup Jongkhar (trang chưa được viết)">Samdrup Jongkhar</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thimphu" title="Thimphu">Thimphu</a> - thành phố lớn nhất và thủ đô Bhutan</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trashigang&action=edit&redlink=1" title="Trashigang (trang chưa được viết)">Trashigang</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trongsa&action=edit&redlink=1" title="Trongsa (trang chưa được viết)">Trongsa</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_v.C3.A0_Ngo.E1.BA.A1i_giao">Quân đội và Ngoại giao</span></h2>
<dl><dd><i>Các bài chính: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Bhutan (trang chưa được viết)">Quân đội Bhutan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ngo%C3%A0i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ nước ngoài Bhutan (trang chưa được viết)">Quan hệ nước ngoài Bhutan</a></i></dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Ho%C3%A0ng_gia_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Hoàng gia Bhutan (trang chưa được viết)">Quân đội Hoàng gia Bhutan</a> là lực lượng quân đội Bhutan. Nó gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%ADn_v%E1%BB%87_Ho%C3%A0ng_gia&action=edit&redlink=1" title="Cận vệ Hoàng gia (trang chưa được viết)">Cận vệ Hoàng gia</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3nh_s%C3%A1t_Ho%C3%A0ng_gia_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Cảnh sát Hoàng gia Bhutan (trang chưa được viết)">Cảnh sát Hoàng gia Bhutan</a>. Việc tham gia do tự nguyện, và tuổi tối thiểu để được tuyển mộ là 18. Số lượng quân thường trực khoảng 6.000 người và được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Lực lượng Vũ trang Ấn Độ">Quân đội Ấn Độ</a> huấn luyện.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-10">[10]</a></sup> Lực lượng này có ngân sách hàng năm khoảng 13.7 triệu dollar — 1.8% GDP.<br />
Dù Hiệp ước năm 1949 với Ấn Độ vẫn thỉnh thoảng bị diễn giải sai mang
nghĩa rằng Ấn Độ kiểm soát quan hệ ngoại giao của Bhutan, Bhutan ngày
nay giữ quyền với mọi quan hệ ngoại giao của mình gồm cả vấn đề phân
chia ranh giới nhạy cảm (với Ấn Độ) với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>. Bhutan có quan hệ ngoại giao với 22 nước, gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Liên minh châu Âu">Liên minh châu Âu</a>, với phái bộ tại Ấn Độ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kuwait" title="Kuwait">Kuwait</a>. Nước này có hai phái bộ tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>, một tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a> và một tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gen%C3%A8ve" title="Genève">Geneva</a>. Chỉ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a> có Đại sứ quán tại Bhutan, còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a> có một văn phòng lãnh sự tại Bhutan.<br />
Theo một hiệp ước đã có từ lâu, người Ấn Độ và Bhutan có thể đi lại sang nước kia không cần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99_chi%E1%BA%BFu" title="Hộ chiếu">hộ chiếu</a> hay <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Visa_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Visa (định hướng)">visa</a>
mà chỉ cần chứng minh thư quốc gia của họ. Công dân Bhutan có thể làm
việc tại Ấn Độ mà không gặp hạn chế pháp luật. Bhutan không có quan hệ
ngoại giao chính thức với nước láng giềng phương bắc là Trung Quốc, dù
những cuộc thăm viếng lẫn nhau ở nhiều mức độ đã gia tăng đáng kể trong
thời gian gần đây. Thỏa thuận song phương đầu tiên giữa Trung Quốc và
Bhutan đã được ký kết năm 1998, và Bhutan cũng đã thiết lập các lãnh sự
quán tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma_Cao" title="Ma Cao">Ma Cao</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93ng_K%C3%B4ng" title="Hồng Kông">Hồng Kông</a>.
Biên giới của Bhutan với Trung Quốc phần lớn vẫn chưa được phân định và
vì thế đang ở tình trạng tranh chấp tại một số địa điểm<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-11">[11]</a></sup>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_11" title="13 tháng 11">13 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, binh sĩ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> đã tràn qua biên giới vào Bhutan trong hoàn cảnh tình hình thời tiết buộc họ phải triệt thoái về phía nam từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Himalaya" title="Himalaya">Himalaya</a>. Chính phủ Bhutan đã cho phép sự việc này (sau khi sự việc đã diễn ra) vì lý do nhân đạo<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Ngay sau đó, Trung Quốc đã bắt đầu xây dựng đường xá và cầu cống trong lãnh thổ Bhutan<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Bộ trưởng Ngoại giao Bhutan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyonpo_Khandu_Wangchuk&action=edit&redlink=1" title="Lyonpo Khandu Wangchuk (trang chưa được viết)">Khandu Wangchuk</a>
đã đề cập vấn đề này với chính quyền Trung Quốc sau khi sự việc gây ra
tranh cãi trong nghị viện Bhutan. Để đáp lại, người phát ngôn Bộ Ngoại
giao Qin Gang nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Trung_Hoa" title="Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa">Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa</a>
đã nói rằng biên giới đang ở tình trạng tranh cãi (hoàn toàn bỏ qua
hoàn cảnh chính thức của vụ việc) và rằng hai bên tiếp tục làm việc một
cách hòa bình để tìm ra một giải pháp hòa bình và thân thiện cho cuộc
tranh chấp<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-12">[12]</a></sup>.
Cả chính phủ Bhutan lẫn Ấn Độ (Ấn Độ vẫn kiểm soát một số quan hệ ngoại
giao của Bhutan) chưa từng thông báo bất kỳ một tiến bộ nào về việc này
(hòa bình, thân thiện vân vân), và Trung Quốc tới giờ vẫn tiếp tục xây
dựng cơ sở hạ tầng và gia tăng đồn trú trong lãnh thổ Bhutan. Một sĩ
quan tình báo Ấn Độ đã nói rằng một phái đoàn Trung Quốc tại Bhutan nói
với người dân Bhutan rằng họ đang "phản ứng quá mức." Tờ <i>Kuensel</i> của Bhutan đã nói rằng Trung Quốc có thể sử dụng đường xá để tăng thêm nữa tuyên bố lãnh thổ của họ dọc biên giới<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-13">[13]</a></sup>.<br />
Bhutan đã thiết lập quan hệ ngoại giao với các nước khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%81" title="Đông Á">Đông Á</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> 1986; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a> 1987); <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a> 1991, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Singapore" title="Singapore">Singapore</a> 2002, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> 2012); với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a> 2002; và một số nước khác trên thế giới. Bhutan không có quan hệ ngoại giao với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>. Bhutan đang ngày càng mở rộng thiết lập quan hệ hợp tác với nhiều nước, đặc biệt các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a> và các đối tác lớn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90an_M%E1%BA%A1ch" title="Đan Mạch">Đan Mạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_%C4%90i%E1%BB%83n" title="Thụy Điển">Thuỵ Điển</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Liên minh châu Âu">EU</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>...<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> vẫn là một hướng quan trọng trong chính sách đối ngoại của Bhutan. Quốc vương Bhutan thăm Ấn Độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_b%E1%BA%A3y" title="Tháng bảy">tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>,
hai bên đã ký hiệp ước thân thiện sửa đổi, theo đó, Bhutan độc lập hơn
về đối ngoại. Ấn Độ cam kết nâng trợ giúp cho kế hoạch năm năm lần thứ
09 của Bhutan (2002-2007). Ấn Độ cũng đồng ý hỗ trợ về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0i_ch%C3%ADnh" title="Tài chính">tài chính</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_ngh%E1%BB%87" title="Công nghệ">kỹ thuật</a> cho chính phủ Bhutan xây dựng 3 nhà máy thủy điện Chukha (336MW), Kurichhu (60MW), và Tala (1020MW).<br />
Bhutan là thành viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_kh%C3%B4ng_li%C3%AAn_k%E1%BA%BFt" title="Phong trào không liên kết">Phong trào không liên kết</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%A6y_ban_Olympic_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Ủy ban Olympic Quốc tế">IOC</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=SAARC&action=edit&redlink=1" title="SAARC (trang chưa được viết)">SAARC</a> và nhiều tổ chức quốc tế và khu vực khác.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu Bhutan (trang chưa được viết)">Nhân khẩu Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_man.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1082" data-file-width="720" height="301" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/Bhutan_man.jpg/200px-Bhutan_man.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhóm sắc tộc đa số là người có tổ tiên Tây Tạng/Tạng-Miến; người Nepal di cư chiếm đa số ở vùng phía nam đất nước</div>
</div>
</div>
Dân số Bhutan, từng được ước tính ở mức nhiều triệu người, hiện theo
chính phủ Bhutan đã giảm bớt còn 750.000, sau một cuộc điều tra dân số
đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1990" title="Thập niên 1990">thập niên 1990</a>. Một cuộc điều tra dân số toàn quốc thực hiện tháng 6 năm 2005 cho thấy dân số còn giảm tiếp chỉ còn 672.425 người <a class="external autonumber" href="http://www.bhutan.gov.bt/government/newsDetail.php?id=189%20&%20cat=12" rel="nofollow">[4]</a>. Tuy vậy Chính phủ chưa đưa ra con số chi tiết thành phần của số dân này. Đa số tin rằng số dân đã được cố ý thổi phồng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_1970" title="Thập niên 1970">thập niên 1970</a> vì nhận thức khi ấy cho rằng những quốc gia với dân số dưới một triệu người sẽ không được chấp nhận vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>. Vì thế con số do Liên hiệp quốc đưa ra cao hơn con số chính thức của chính phủ nước này. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">CIA World Factbook</a> đưa ra con số 2.279.723 người (tháng 7 năm 2006) tuy cũng ghi chú rằng một số ước tín đưa ra con số chỉ ở mức 810.000.<br />
Mật độ dân số, 45 người trên kilômét vuông (117/sq. mi), khiến Bhutan
trở thành một trong những nước có mật đô dân số thưa thớt nhất Châu Á.
Khoảng 20% dân số sống tại các vùng đô thị gồm các thị trấn nhỏ chủ yếu
dọc theo thung lũng trung tâm và biên giới phía nam. Phần trăm số dân
này đang gia tăng nhanh chóng bởi làn sóng di cư từ nông thôn ra thành
thị đang tăng lên. Thành phố lớn nhất là thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thimphu" title="Thimphu">Thimphu</a>, với dân số 50.000 người. Các vùng đô thị khác với số dân khá lớn gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paro" title="Paro">Paro</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phuentsholing&action=edit&redlink=1" title="Phuentsholing (trang chưa được viết)">Phuentsholing</a>.<br />
Trong số dân Bhutan, nhiều nhóm sắc tộc chính có thể được phân biệt với nhau. Nhóm chủ chốt là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ngalop&action=edit&redlink=1" title="Người Ngalop (trang chưa được viết)">người Ngalop</a>, một nhóm Phật giáo sinh sống ở phần phía tây đất nước. Văn hóa của họ rất tương đồng với văn hóa Tây Tạng. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sharchop&action=edit&redlink=1" title="Người Sharchop (trang chưa được viết)">Người Sharchop</a> ("người phía đông"), gắn liền với phần phía đông Bhutan (nhưng theo truyền thống theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ninh-m%C3%A3_ph%C3%A1i" title="Ninh-mã phái">Nyingmapa</a> chứ không phải hình thức chính thức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Drukpa_Kagyu&action=edit&redlink=1" title="Drukpa Kagyu (trang chưa được viết)">Drukpa Kagyu</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Phật giáo Tây Tạng">Phật giáo Tây Tạng</a> cũng có nhiều điểm tương đồng). Hai nhóm đó được gọi gộp chung là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Người Bhutan (trang chưa được viết)">người Bhutan</a>. 15% dân số còn lại là sắc tộc Nepal, đa số họ là tín đồ Hindu.<br />
Ngôn ngữ quốc gia là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Dzongkha" title="Tiếng Dzongkha">tiếng Dzongkha</a>, một trong 53 ngôn ngữ trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_H%C3%A1n-T%E1%BA%A1ng" title="Hệ ngôn ngữ Hán-Tạng">hệ ngôn ngữ Hán-Tạng</a>. Ký tự, ở đây được gọi là <i>Chhokey</i> ("Ngôn ngữ Đạt ma"), tương tự ký tự Tây Tạng. Chính phủ xếp hạng 19 ngôn ngữ liên quan tới các ngôn ngữ Tây Tạng là các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%95_ng%E1%BB%AF&action=edit&redlink=1" title="Thổ ngữ (trang chưa được viết)">thổ ngữ</a> Dzongkha. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Lepcha&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Lepcha (trang chưa được viết)">Tiếng Lepcha</a> được sử dụng ở nhiều vùng phía tây Bhutan; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Tshangla&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Tshangla (trang chưa được viết)">tiếng Tshangla</a>, một ngôn ngữ gần với Dzongkha, được sử dụng nhiều ở các vùng phía đông. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Khengkha&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Khengkha (trang chưa được viết)">Tiếng Khengkha</a> được dùng ở trung Bhutan. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_Nepal&action=edit&redlink=1" title="Ngôn ngữ Nepal (trang chưa được viết)">Ngôn ngữ Nepal</a> được dùng nhiều ở phía nam. Tại các trường học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> là ngôn ngữ trong giảng dạy và Dzongkha được dạy như một ngôn ngữ quốc gia. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_t%E1%BB%99c_h%E1%BB%8Dc" title="Dân tộc học">Dân tộc học</a> liệt kê 24 ngôn ngữ hiện đang được sử dụng tại Bhutan, tất cả chúng đều thuộc ngữ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_T%E1%BA%A1ng-Mi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Nhóm ngôn ngữ Tạng-Miến (trang chưa được viết)">nhóm ngôn ngữ Tạng-Miến</a>, ngoại trừ tiếng Nepal, thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%B3m_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_%E1%BA%A4n-Aryan&action=edit&redlink=1" title="Nhóm ngôn ngữ Ấn-Aryan (trang chưa được viết)">nhóm Ấn-Aryan</a>.
Các ngôn ngữ tại Bhutan hiện vẫn chưa được mô tả kỹ lưỡng, bởi nhiều
ngôn ngữ trong số đó vẫn chưa được nghiên cứu sâu về ngữ pháp hàn lâm.
Tiếng Anh hiện cũng được coi là một ngôn ngữ chính thức.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%8Dc_vi%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Biết đọc viết (trang chưa được viết)">tỷ lệ biết chữ</a>
chỉ là 42.2% (56.2% nam giới và 28.1% nữ). Người từ 14 tuổi trở xuống
chiếm 39.1% dân số, trong khi người từ 15 tới 59 tuổi chiếm 56.9%, và
người trên 60 tuổi chỉ chiếm 4%. Nước này có độ tuổi trung bình 20.4.
Tuổi thọ bình quân tại Bhutan là 62.2 năm (61 cho nam giới và 64.5 cho
nữ) theo dữ liệu gần đây nhất của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Ngân hàng Thế giới">Ngân hàng Thế giới</a>. Có 1.070 nam trên 1.000 nữ trong nước.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_ho.C3.A1">Văn hoá</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ho%C3%A1_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Văn hoá Bhutan (trang chưa được viết)">Văn hoá Bhutan</a></i></div>
</dd></dl>
Tuy người Bhutan được tự do đi du lịch nước ngoài, Bhutan bị coi là
không thể xâm nhập với người nước ngoài. Nhận thức sai lầm của nhiều
người cho rằng Bhutan đã đặt ra những hạn chế trong việc cấp visa du
lịch, thuế du lịch cao và yêu cầu khách phải đi theo tour được tổ chức
dường như đã dẫn tới cảm giác này.<br />
Trang phục truyền thống cho đàn ông Ngalong và Sharchop là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gho&action=edit&redlink=1" title="Gho (trang chưa được viết)">gho</a></i>, một áo choàng dài tới đầu gối được buộc ngang eo bằng một dải thắt lưng được gọi là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kera&action=edit&redlink=1" title="Kera (trang chưa được viết)">kera</a></i>. Phụ nữ mặc trang phục dài tới mắt cá chân, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kira_%28y_ph%E1%BB%A5c%29&action=edit&redlink=1" title="Kira (y phục) (trang chưa được viết)">kira</a></i>,
bị cắt cụt ở một bên vai và thắt ngang lưng. Một vật bổ sung cho kira
là một áo choàng dài tay, được mặt bên trong lớp trang phục ngoài. Vị
thế xã hội và cấp bậc sẽ quyết định kiểu dệt, màu sắc và trang trí của
những đồ trang phục. Khăn quàng và khăn choàng cũng là những yếu tố cho
thấy vị thế xã hội, bởi theo truyền thống Bhutan là một xã hội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_ki%E1%BA%BFn" title="Phong kiến">phong kiến</a>.
Phụ nữ có đeo khuyên tai. Một điều gây nhiều tranh cãi, luật pháp
Bhutan hiện yêu cầu tất cả công dân nước mình đều phải mặc những y phục
đó.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">Gạo</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4" title="Ngô">ngô</a>
với vị trí ngày càng gia tăng, là những loại thực phẩm chính trong
nước. Chế độ ăn ở vùng đồi giàu protein bởi người dân ở đây ăn nhiều
thịt, chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_c%E1%BA%A7m" title="Gia cầm">gia cầm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2_T%C3%A2y_T%E1%BA%A1ng" title="Bò Tây Tạng">bò Tây Tạng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2" title="Bò">bò</a>.
Các món súp thịt, gạo và rau khô với gia vị là ớt và phó mát là món
được ưa thích trong những mùa lạnh. Các thực phẩm chế biến từ sữa, đặc
biệt là bơ và phó phát từ bò Tây Tạng và bò, cũng phổ biến, và vì thế
hầu hết sữa đều được dành chế biến bơ và pho mát. Các đồ uống dân dã gồm
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C3%A0_b%C6%A1&action=edit&redlink=1" title="Trà bơ (trang chưa được viết)">trà bơ</a>, chè, rượu gạo địa phương và <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bia" title="Bia">bia</a>. Bhutan là quốc gia duy nhất trên thế giới có lệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A5m_h%C3%BAt_thu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Cấm hút thuốc (trang chưa được viết)">cấm hút thuốc</a> và bán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BB%91c_l%C3%A1" title="Thuốc lá">thuốc lá</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan_archery.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="720" data-file-width="1072" height="168" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4f/Bhutan_archery.jpg/250px-Bhutan_archery.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bắn cung là môn thể thao quốc gia của Bhutan và những cuộc thi được tổ chức thường xuyên</div>
</div>
</div>
Môn thể thao quốc gia tại Bhutan là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFn_cung" title="Bắn cung">bắn cung</a>, và những cuộc thi được tổ chức thường xuyên tại hầu hết các làng. Nó khác với các tiêu chuẩn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i" title="Thế vận hội">Olympic</a>
không chỉ ở các chi tiết kỹ thuật như vị trí đặt bia và không khí. Có
hai bia được đặt cách 100 mét và các đội bắt từ một phía sang phía kia.
Mỗi thành viên trong đội bắn hai mũi mỗi vòng. Bắn cung truyền thống
Bhutan là một sự kiện xã hội và những cuộc thi được tổ chức giữa các
làng, thị trấn và các đội không chuyên. Thường có rất nhiều đồ ăn, uống
cùng với hát hò nhảy múa từ phía những người vợ và cổ động viên dành cho
các đấu thủ. Họ thường cố gắng làm giảm tập trung của đội bạn bằng cách
đứng xung quanh bia và trêu chọc khả năng bắn của vận động viên. Phi
tiêu (<i>khuru</i>) là một môn thể thao theo đội ngoài trời được nhiều
người ưa thích, trong đó những mũi lao bằng gỗ nặng, đầu được đóng một
cây đinh 10 phân được phóng vào bia giấy cách xa khoảng mười tới hai
mươi mét.<br />
Một môn thể thao truyền thống khác là <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Digor_%28th%E1%BB%83_thao%29&action=edit&redlink=1" title="Digor (thể thao) (trang chưa được viết)">digor</a></i>, có thể được miêu tả chính xác nhất như một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shot_put&action=edit&redlink=1" title="Shot put (trang chưa được viết)">shot put</a> gộp với ném móng ngựa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_%C4%91%C3%A1" title="Bóng đá">Bóng đá</a> là môn thể thao ngày càng được ưa chuộng. Năm 2002, đội bóng đá quốc gia Bhutan đã thi đấu với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Montserrat" title="Montserrat">Montserrat</a>
- được quảng cáo là 'Trận chung kết khác', một trận đấu cùng ngày với
trận chung kết giữa Brazil và Đức, nhưng Bhutan và Montserrat là hai đội
bóng xếp hạng thấp nhất thế giới. Trận đấu được tổ chức tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_Qu%E1%BB%91c_gia_Changlimithang&action=edit&redlink=1" title="Sân vận động Quốc gia Changlimithang (trang chưa được viết)">Sân vận động Quốc gia Changlimithang</a> tại Thimphu và Bhutan đã thắng với tỷ số 4-0. Một bộ phim tài liệu về trận đấu đã được nhà làm phim Hà Lan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Johan_Kramer&action=edit&redlink=1" title="Johan Kramer (trang chưa được viết)">Johan Kramer</a> tiến hành. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rigsar&action=edit&redlink=1" title="Rigsar (trang chưa được viết)">Rigsar</a></i>
là kiểu âm nhạc đại chúng mới xuất hiện, được chơi bằng cả các nhạc cụ
truyền thống và điện tử, và đã xuất hiện từ đầu thập niên 1990; nó có
ảnh hưởng từ âm nhạc đại chúng Ấn Độ, một hình thức lai của các ảnh
hưởng truyền thống và phương Tây. Các thể loại truyền thống gồm <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhungdra&action=edit&redlink=1" title="Zhungdra (trang chưa được viết)">zhungdra</a></i> và <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Boedra&action=edit&redlink=1" title="Boedra (trang chưa được viết)">boedra</a></i>.<br />
Đặc thù của vùng là một kiểu pháo đài được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc_dzong&action=edit&redlink=1" title="Kiến trúc dzong (trang chưa được viết)">kiến trúc dzong</a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bhutan-masked-dance.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="987" data-file-width="720" height="274" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Bhutan-masked-dance.jpg/200px-Bhutan-masked-dance.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<i>Chaam</i> hay nhảy múa với mặt nạ là một hình thức nhảy múa thần bí được trình diễn trong những lễ hội Phật giáo</div>
</div>
</div>
Bhutan có nhiều ngày nghỉ lễ, đa số chúng tập trung quanh những lễ hội truyền thống theo mùa, thế tục và tôn giáo. Chúng gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dongzhi&action=edit&redlink=1" title="Dongzhi (trang chưa được viết)">đông chí</a> (khoảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">1 tháng 1</a>,
phụ thuộc theo lịch âm), Năm mới Âm lịch (tháng 2 hay tháng 3), sinh
nhật Nhà vua và kỷ niệm ngày đăng quang, ngày bắt đầu chính thức của mùa
gió mùa (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_9" title="22 tháng 9">22 tháng 9</a>), Quốc khánh (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a>),
và nhiều lễ hội Phật giáo và Hindu giáo. Thậm chí những ngày nghỉ lễ
phi tôn giáo cũng có phụ thêm ý nghĩa tôn giáo, gồm những cuộc nhảy múa
tôn giáo và cầu nguyện.<br />
Nhảy múa với mặt nạ và những buổi diễn kịch là hình thức truyền thống
tại những ngày lễ hội, thường đi cùng với âm nhạc truyền thống. Những
vũ công khỏe mạnh, đeo những chiếc mặt nạ gỗ hay vật liệu khác nhiều màu
sắc với kiểu trang phục riêng, thể hiện các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anh_h%C3%B9ng&action=edit&redlink=1" title="Anh hùng (trang chưa được viết)">anh hùng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma" title="Ma">ma quỷ</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Y%C3%AAu_ma&action=edit&redlink=1" title="Yêu ma (trang chưa được viết)">yêu ma</a>, đầu người chết, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%BA_v%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Thú vật (trang chưa được viết)">thú vật</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A7n_th%C3%A1nh&action=edit&redlink=1" title="Thần thánh (trang chưa được viết)">thần thánh</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bi%E1%BA%BFm_ho%E1%BA%A1&action=edit&redlink=1" title="Biếm hoạ (trang chưa được viết)">biếm hoạ</a> những nhân vật đời thường. Những vũ công được sự bảo trợ của hoàng gia và gìn giữ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_d%C3%A2n_gian&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc dân gian (trang chưa được viết)">âm nhạc dân gian</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_th%E1%BB%91ng&action=edit&redlink=1" title="Truyền thống (trang chưa được viết)">truyền thống</a> cùng các trang phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a> và lưu giữ toàn bộ những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%83u_bi%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Hiểu biết (trang chưa được viết)">hiểu biết</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt" title="Nghệ thuật">nghệ thuật</a> chế tạo mặt nạ.<br />
Bhutan chỉ có một tờ báo của chính phủ (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kuensel&action=edit&redlink=1" title="Kuensel (trang chưa được viết)">Kuensel</a>) và hai tờ báo khác mới xuất hiện gần đây, một đài truyền hình thuộc sở hữu nhà nước và nhiều đài phát thanh FM.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h2>
Người ta ước tính rằng khoảng hai phần ba dân số Bhutan theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_c%C6%B0%C6%A1ng_th%E1%BB%ABa" title="Kim cương thừa">Kim cương thừa</a>, và đây cũng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gi%C3%A1o" title="Quốc giáo">quốc giáo</a>. Khoảng một phần tư đến một phần ba là tín đồ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_gi%C3%A1o" title="Ấn Độ giáo">Ấn Độ giáo</a>. Các tôn giáo khác chiếm ít hơn 1% dân số<sup class="reference" id="cite_ref-state.gov_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-state.gov-14">[14]</a></sup>.
Khung pháp lý hiện hành của Bhutan, trên nguyên tắc đảm bảo quyền tự do
tôn giáo, nhưng việc truyền đạo bị cấm theo quyết định của chính phủ
hoàng gia<sup class="reference" id="cite_ref-state.gov_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-state.gov-14">[14]</a></sup> và Hiến pháp Bhutan quy định Phật giáo là quốc giáo<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_note-15">[15]</a></sup>, một tôn giáo được truyền đến Bhutan trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ thứ 7</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Phật giáo tại Bhutan (trang chưa được viết)">Phật giáo tại Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%85n_th%C3%B4ng_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Viễn thông Bhutan (trang chưa được viết)">Viễn thông Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ngo%C3%A0i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ nước ngoài Bhutan (trang chưa được viết)">Quan hệ nước ngoài Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các chủ đề liên quan tới Bhutan (trang chưa được viết)">Danh sách các chủ đề liên quan tới Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Bhutan (trang chưa được viết)">Quân đội Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Bhutan (trang chưa được viết)">Âm nhạc Bhutan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADn_t%E1%BA%A3i_Bhutan&action=edit&redlink=1" title="Vận tải Bhutan (trang chưa được viết)">Vận tải Bhutan</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ghi_ch.C3.BA">Ghi chú</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-D.C3.A2n_s.E1.BB.91_.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C6.B0.E1.BB.A3ng-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-D.C3.A2n_s.E1.BB.91_.C6.B0.E1.BB.9Bc_l.C6.B0.E1.BB.A3ng_1-0">^</a></b> <span class="reference-text">nhưng có lẽ chỉ 810.000 thôi.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.mofahcm.gov.vn/vi/mofa/cn_vakv/" rel="nofollow">http://www.mofahcm.gov.vn/vi/mofa/cn_vakv/</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Stan Armington (1998) <i>Lonely Planet Bhutan</i> (1st ed), p. 52, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0864424833">ISBN 0-86442-483-3</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation encyclopaedia"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/bt.html" rel="nofollow">“Bhutan”</a>. <i>The CIA World Factbook</i>. 12 tháng 12 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 12 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Bhutan&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Fgeos%2Fbt.html&rft.jtitle=The+CIA+World+Factbook&rft.genre=bookitem&rft.date=12-12-2006&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Sengupta, Somini. "Line Up and Pick a Dragon: Bhutan Learns to Vote." <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">New York Times</a>. 24 tháng 4 năm 2007. (Truy cập 24 tháng 4 năm 2007)<a class="external autonumber" href="http://www.nytimes.com/2007/04/24/world/asia/24bhutan.html" rel="nofollow">[1]</a></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.constitution.bt/html/constitution/constitution.htm" rel="nofollow">“Constitution”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 10 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.constitution.bt%2Fhtml%2Fconstitution%2Fconstitution.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Constitution&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tribuneindia.com/2005/20050126/main5.htm" rel="nofollow"><i>The Tribune</i></a></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">India's
Ministry of External Affairs provides financial aid to neighbouring
countries under "technical and economic cooperation with other countries
and advances to foreign governments." <a class="external text" href="http://www.tribuneindia.com/2002/20020301/budget.htm" rel="nofollow"><i>The Tribune</i>, Chandigarh</a></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.yogajournal.com/views/1332_1.cfm" rel="nofollow">Yoga Journal</a></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/EL19Df04.html" rel="nofollow"><i>Asian Times</i></a></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bhutannewsonline.com/bhutan_china.html" rel="nofollow"><i>Bhutan News Online</i></a></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.china.com/zh_cn/domestic/945/20051201/12906175.html" rel="nofollow"><i>China.com</i></a></span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.hindustantimes.com/news/7598_1583871,000500020006.htm" rel="nofollow"><i>HindustanTimes.com</i></a></span></li>
<li id="cite_note-state.gov-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-state.gov_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-state.gov_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2007/90227.htm" rel="nofollow">http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2007/90227.htm</a></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bhutan#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Bhutan News Service online. Bhutan News Service. 2010-12-12. Retrieved 2011-01-25.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://memory.loc.gov/frd/cs/bttoc.html" rel="nofollow">“A Country Study: Bhutan”</a>. <i>Federal Research Division, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_M%E1%BB%B9" title="Thư viện Quốc hội Mỹ">Library of Congress</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=A+Country+Study%3A+Bhutan&rft_id=http%3A%2F%2Fmemory.loc.gov%2Ffrd%2Fcs%2Fbttoc.html&rft.atitle=A+Country+Study%3A+Bhutan&rft.genre=book&rft.jtitle=Federal+Research+Division%2C+Library+of+Congress&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/bt.html" rel="nofollow">“Bhutan”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">CIA World Factbook</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan&rft_id=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Fcia%2Fpublications%2Ffactbook%2Fgeos%2Fbt.html&rft.atitle=Bhutan&rft.genre=book&rft.jtitle=CIA+World+Factbook&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bhutan.gov.bt/" rel="nofollow">“Bhutan Portal”</a>. <i>Government of Bhutan</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan+Portal&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bhutan.gov.bt%2F&rft.atitle=Bhutan+Portal&rft.genre=book&rft.jtitle=Government+of+Bhutan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://encarta.msn.com/encyclopedia_761568123/Bhutan.html" rel="nofollow">“Bhutan”</a>. <i>MSN Encarta</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan&rft_id=http%3A%2F%2Fencarta.msn.com%2Fencyclopedia_761568123%2FBhutan.html&rft.atitle=Bhutan&rft.genre=book&rft.jtitle=MSN+Encarta&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.atimes.com/atimes/South_Asia/EL19Df04.html" rel="nofollow">“Bhutan army sees action at last”</a>. <i>Asia Times Online</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan+army+sees+action+at+last&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.atimes.com%2Fatimes%2FSouth_Asia%2FEL19Df04.html&rft.atitle=Bhutan+army+sees+action+at+last&rft.genre=book&rft.jtitle=Asia+Times+Online&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bhutannewsonline.com/bhutan_china.html" rel="nofollow">“Bhutan-China Relations”</a>. <i>Bhutan News Online</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan-China+Relations&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bhutannewsonline.com%2Fbhutan_china.html&rft.atitle=Bhutan-China+Relations&rft.genre=book&rft.jtitle=Bhutan+News+Online&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bhutannewsonline.com/bhutan_china.html" rel="nofollow">“MoUs with Bhutan on rail links, power projects”</a>. <i>The Tribune, Chandigarh</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=MoUs+with+Bhutan+on+rail+links%2C+power+projects&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bhutannewsonline.com%2Fbhutan_china.html&rft.atitle=MoUs+with+Bhutan+on+rail+links%2C+power+projects&rft.genre=book&rft.jtitle=The+Tribune%2C+Chandigarh&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tribuneindia.com/2002/20020301/budget.htm" rel="nofollow">“Border tension pushes MEA allocation”</a>. <i>The Tribune, Chandigarh</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Border+tension+pushes+MEA+allocation&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tribuneindia.com%2F2002%2F20020301%2Fbudget.htm&rft.atitle=Border+tension+pushes+MEA+allocation&rft.genre=book&rft.jtitle=The+Tribune%2C+Chandigarh&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.yogajournal.com/views/1332_1.cfm" rel="nofollow">“Happy Land”</a>. <i>Yoga Journal</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Happy+Land&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.yogajournal.com%2Fviews%2F1332_1.cfm&rft.atitle=Happy+Land&rft.genre=book&rft.jtitle=Yoga+Journal&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/weekend/story/0,3605,975769,00.html" rel="nofollow">“Fast forward into trouble”</a>. <i>The Guardian Unlimited</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 9 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Fast+forward+into+trouble&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.guardian.co.uk%2Fweekend%2Fstory%2F0%2C3605%2C975769%2C00.html&rft.atitle=Fast+forward+into+trouble&rft.genre=book&rft.jtitle=The+Guardian+Unlimited&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.nytimes.com/2005/10/04/science/04happ.html?ex=1129089600&en=de859301f49c121d&ei=5070&emc=eta1" rel="nofollow">“A New Measure of Well-Being From a Happy Little Kingdom”</a>. <i>The New York Times</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 10 năm 2005</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=A+New+Measure+of+Well-Being+From+a+Happy+Little+Kingdom&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2005%2F10%2F04%2Fscience%2F04happ.html%3Fex%3D1129089600%26en%3Dde859301f49c121d%26ei%3D5070%26emc%3Deta1&rft.atitle=A+New+Measure+of+Well-Being+From+a+Happy+Little+Kingdom&rft.genre=book&rft.jtitle=The+New+York+Times&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation book">A.P. Agarwala (2003). <i>Sikkim and Bhutan</i>. Nest and Wings. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/8187592079">ISBN 81-87592-07-9</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=A.P.+Agarwala&rft.pub=Nest+and+Wings&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2003&rft.btitle=Sikkim+and+Bhutan&rft.genre=book&rft.au=A.P.+Agarwala&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation book">Sunanda K. Datta-Ray (1984). <i>Smash and Grab: The Annexation of Sikkim</i>. Vikas. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0706925092">ISBN 0-7069-2509-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Sunanda+K.+Datta-Ray&rft.pub=Vikas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1984&rft.btitle=Smash+and+Grab%3A+The+Annexation+of+Sikkim&rft.genre=book&rft.au=Sunanda+K.+Datta-Ray&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bhutantimes.com/" rel="nofollow">“Bhutan: A Kingdom Besieged”</a>. <i>Jigmi Y. Thinley</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 9 năm 1993</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bhutan%3A+A+Kingdom+Besieged&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bhutantimes.com&rft.atitle=Bhutan%3A+A+Kingdom+Besieged&rft.genre=book&rft.jtitle=Jigmi+Y.+Thinley&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation book">Foning, A.R. (1987). <i>Lepcha, My Vanishing Tribe</i>. Sterling Publishers. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/8120706854">ISBN 81-207-0685-4</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Foning%2C+A.R.&rft.pub=Sterling+Publishers&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1987&rft.btitle=Lepcha%2C+My+Vanishing+Tribe&rft.genre=book&rft.au=Foning%2C+A.R.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.toplumpostasi.net/index.php/cat/9/col/85/art/1026/PageName/English" rel="nofollow">“A hidden and mysterious kingdom”</a>. <i>Toplum Postasi</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 6 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=A+hidden+and+mysterious+kingdom&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.toplumpostasi.net%2Findex.php%2Fcat%2F9%2Fcol%2F85%2Fart%2F1026%2FPageName%2FEnglish&rft.atitle=A+hidden+and+mysterious+kingdom&rft.genre=book&rft.jtitle=Toplum+Postasi&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
<li><span class="citation book">Rose, Leo (1993). <i>The Nepali Ethnic Community in the Northeast of the Subcontinent</i>. University of California, Berkeley.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Rose%2C+Leo&rft.pub=University+of+California%2C+Berkeley&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1993&rft.btitle=The+Nepali+Ethnic+Community+in+the+Northeast+of+the+Subcontinent&rft.genre=book&rft.au=Rose%2C+Leo&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Bhutan"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Bhutan" title="commons:Special:Search/Bhutan"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Bhutan?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Bhutan trên Wikimedia Commons">Bhutan</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Special:Search/Bhutan" title="voy:Special:Search/Bhutan"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/40px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikivoyage" title="Wikivoyage">Wikivoyage</a> có chỉ dẫn du lịch về <b><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Bhutan" title="voy:Bhutan">Bhutan</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.bhutan.gov.bt/" rel="nofollow">Cổng chính phủ Bhutan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://insight.blogzine.jp/" rel="nofollow">Earth-Bound Insight</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.bhutantimes.com/" rel="nofollow">Bhutan Times</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.bhutanmountaintravels.com/" rel="nofollow">Bhutan Mountain Travels</a></li>
</ul>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:SAARC&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:SAARC (trang chưa được viết)">Bản mẫu:SAARC</a><br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Các nước ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Danh sách các quốc gia và vùng lãnh thổ châu Á">Quốc gia và lãnh thổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-fi-ga"></span><br />
<span id="interwiki-eo-fa"></span> <span id="interwiki-mk-fa"></span> <span id="interwiki-no-fa"></span> <span id="interwiki-no-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Bhutan" title="Thể loại:Bhutan">Bhutan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Thể loại:Quân chủ lập hiến">Quân chủ lập hiến</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_th%C3%A0nh_vi%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_khu_v%E1%BB%B1c_Nam_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia thành viên Hiệp hội Hợp tác khu vực Nam Á">Quốc gia thành viên Hiệp hội Hợp tác khu vực Nam Á</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Đại Colombia</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="infobox" style="background: none; border: none; font-size: 100%; line-height: 1.4em; margin-right: 0; text-align: center; width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table class="infobox geography" style="width: 290px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" class="mergedtoprow" colspan="2" style="font-size: 135%; line-height: 1.2em;"><b><i>República de Colombia</i><br />
Cộng hòa Colombia</b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="3" style="border-top: solid 1px #aaa; padding: 0.2em 0em 0.2em 0em; text-align: center; vertical-align: middle;">
<table style="background: transparent; margin: 0 auto; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Granada" title="Phó vương quốc Tân Granada"><span style="font-size: 300%;">←</span></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Granada" title="Phó vương quốc Tân Granada"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="750" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Flag_of_Spain_%281785-1873_and_1875-1931%29.svg/30px-Flag_of_Spain_%281785-1873_and_1875-1931%29.svg.png" width="30" /></a></td>
<td style="border: 0; font-size: 115%; text-align: center; vertical-align: middle;"><b>1819–1831</b></td>
<td style="border: 0; font-size: 30%; line-height: 105%; text-align: right; vertical-align: middle;" width="50px"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_T%C3%A2n_Granada" title="Cộng hòa Tân Granada"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5b/Flag_of_New_Granada.svg/30px-Flag_of_New_Granada.svg.png" width="30" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_T%C3%A2n_Granada&action=edit&redlink=1" title="Cộng hòa Tân Granada (trang chưa được viết)"><span style="font-size: 300%;">→</span></a><br />
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Venezuela" title="Venezuela"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="20" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0d/Flag_of_Venezuela_%281836-1859%29.svg/30px-Flag_of_Venezuela_%281836-1859%29.svg.png" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Venezuela" title="Venezuela"><span style="font-size: 300%;">→</span></a><br />
<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ecuador" title="Ecuador"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="217" data-file-width="266" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Flag_of_Ecuador_%281830-1845%29.gif/30px-Flag_of_Ecuador_%281830-1845%29.gif" width="30" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ecuador" title="Ecuador"><span style="font-size: 300%;">→</span></a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td class="maptable" colspan="2">
<table style="background: none; margin: 0 auto; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" style="border: 0; vertical-align: middle;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Gran_Colombia_%281822_proposal%29.png" title="Quốc kỳ"><img alt="Quốc kỳ" class="thumbborder" data-file-height="801" data-file-width="1200" height="83" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/41/Flag_of_the_Gran_Colombia_%281822_proposal%29.png/125px-Flag_of_the_Gran_Colombia_%281822_proposal%29.png" width="125" /></a></td>
<td align="center" style="border: 0; vertical-align: middle;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Coat_of_arms_of_Gran_Colombia_%281819%29.svg" title="Quốc huy"><img alt="Quốc huy" data-file-height="560" data-file-width="482" height="99" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Coat_of_arms_of_Gran_Colombia_%281819%29.svg/85px-Coat_of_arms_of_Gran_Colombia_%281819%29.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: 95%;">
<td style="border: 0; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:T%E1%BA%A3i_l%C3%AAn&wpDestFile=Flag_of_Gran_Colombia" title="Tập tin:Flag of Gran Colombia">Quốc kỳ cuối cùng của Colombia</a></td>
<td style="border: 0; text-align: center;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Coat_of_arms_of_Colombia&action=edit&redlink=1" title="Coat of arms of Colombia (trang chưa được viết)">Quốc huy đầu tiên</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 95%; padding: 0.6em 0em 0.6em 0em; text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Great_Colombia_%28orthographic_projection%29.svg" title="Vị trí của Gran Colombia"><img alt="Vị trí của Gran Colombia" data-file-height="550" data-file-width="550" height="250" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Great_Colombia_%28orthographic_projection%29.svg/250px-Great_Colombia_%28orthographic_projection%29.svg.png" width="250" /></a></div>
</div>
Gran Colombia</td>
</tr>
<tr>
<td width="50%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a></b></td>
<td width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bogot%C3%A1" title="Bogotá">Santa Fe de Bogotá</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b>Ngôn ngữ</b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">Tiếng Tây Ban Nha</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">Tôn giáo</a></b></td>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Công giáo Rôma">Công giáo Rôma</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%83" title="Chính thể">Chính thể</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Cộng hòa">Cộng hòa</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">Tổng thống</a></b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1819–1830)</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar" title="Simón Bolívar">Simón Bolívar</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1830)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Domingo_Caycedo&action=edit&redlink=1" title="Domingo Caycedo (trang chưa được viết)">Domingo Caycedo</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1830–1831)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Joaqu%C3%ADn_Mosquera&action=edit&redlink=1" title="Joaquín Mosquera (trang chưa được viết)">Joaquín Mosquera</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1831)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Domingo_Caycedo&action=edit&redlink=1" title="Domingo Caycedo (trang chưa được viết)">Domingo Caycedo</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2"><b>Phó Tổng thống</b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1819–1820)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_Antonio_Zea&action=edit&redlink=1" title="Francisco Antonio Zea (trang chưa được viết)">Francisco Antonio Zea</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1820–1821)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Juan_Germ%C3%A1n_Roscio&action=edit&redlink=1" title="Juan Germán Roscio (trang chưa được viết)">Juan Germán Roscio</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1821)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Antonio_Nari%C3%B1o_y_%C3%81lvarez&action=edit&redlink=1" title="Antonio Nariño y Álvarez (trang chưa được viết)">Antonio Nariño y Álvarez</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1821)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jos%C3%A9_Mar%C3%ADa_del_Castillo_y_Rada&action=edit&redlink=1" title="José María del Castillo y Rada (trang chưa được viết)">José María del Castillo</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - (1821–1827)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_de_Paula_Santander&action=edit&redlink=1" title="Francisco de Paula Santander (trang chưa được viết)">Francisco de Paula Santander</a></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - (1830–1831)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Domingo_Caycedo&action=edit&redlink=1" title="Domingo Caycedo (trang chưa được viết)">Domingo Caycedo</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p" title="Lập pháp">Lập pháp</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Thượng viện</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n" title="Thượng viện">Thượng viện</a></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - Hạ viện</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_vi%E1%BB%87n" title="Hạ viện">Hạ viện</a></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b>Lịch sử</b></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - Khởi đầu năm</td>
<td>17 tháng 12<sup class="reference" id="cite_ref-Bethell1985_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-Bethell1985-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Cúcuta (trang chưa được viết)">Hiến pháp Cúcuta</a></td>
<td>30 tháng 8, 1821</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia_%E2%80%93_Peru_War&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Đại Colombia – Peru War (trang chưa được viết)">Chiến tranh Colombia – Peru</a></td>
<td>1828–1829</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<td> - Giải thể</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_11" title="19 tháng 11">19 tháng 11</a>, 1831</td>
</tr>
<tr>
<td><b>Hiện nay là một phần của</b></td>
<td><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Colombia.svg/22px-Flag_of_Colombia.svg.png" width="22" /> </span>Colombia<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Flag_of_Panama.svg/22px-Flag_of_Panama.svg.png" width="22" /> </span>Panama<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="504" data-file-width="720" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Flag_of_Brazil.svg/22px-Flag_of_Brazil.svg.png" width="22" /> </span>Brazil<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Flag_of_Costa_Rica.svg/22px-Flag_of_Costa_Rica.svg.png" width="22" /> </span>Costa Rica<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="960" data-file-width="1440" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Flag_of_Ecuador.svg/22px-Flag_of_Ecuador.svg.png" width="22" /> </span>Ecuador<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="500" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/99/Flag_of_Guyana.svg/22px-Flag_of_Guyana.svg.png" width="22" /> </span>Guyana<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/19/Flag_of_Nicaragua.svg/22px-Flag_of_Nicaragua.svg.png" width="22" /> </span>Nicaragua<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cf/Flag_of_Peru.svg/22px-Flag_of_Peru.svg.png" width="22" /> </span>Peru<br />
<span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/06/Flag_of_Venezuela.svg/22px-Flag_of_Venezuela.svg.png" width="22" /> </span>Venezuela</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Đại Colombia</b> (Gran Colombia, <small>phát âm tiếng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>: </small><span class="IPA" title="Pronunciation in IPA">[ˈɡɾaŋ koˈlombja]</span>) là tên gọi hiện nay để chỉ một nhà nước bao gồm phần lớn miền bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a> và một phần miền nam của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_M%E1%BB%B9" title="Trung Mỹ">Trung Mỹ</a> từ năm 1819 đến năm 1831. Cộng hòa tồn tại ngắn ngủi này bao gồm các lãnh thổ nay là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Colombia" title="Colombia">Colombia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Venezuela" title="Venezuela">Venezuela</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ecuador" title="Ecuador">Ecuador</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Panama" title="Panama">Panama</a>, bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peru" title="Peru">Peru</a> và tây bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a>. Ba quốc gia đầu tiên là những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C6%B0%E1%BB%9Bc_k%E1%BA%BF_th%E1%BB%ABa&action=edit&redlink=1" title="Nước kế thừa (trang chưa được viết)">nước kế thừa</a> của Đại Colombia vào lúc giải thể. Panama ly khai khỏi Colombia vào năm 1903. Do lãnh thổ của Đại Colombia gần tương ứng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Granada" title="Phó vương quốc Tân Granada">Phó vương quốc Tân Granada</a> trước đó, nó cũng tuyên bố chủ quyền với vùng bờ biển <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caribe" title="Caribe">Caribe</a> của Costa Rica và Nicaragua, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%9D_bi%E1%BB%83n_Mosquito&action=edit&redlink=1" title="Bờ biển Mosquito (trang chưa được viết)">Bờ biển Mosquito</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Guayana_Esequiba&action=edit&redlink=1" title="Guayana Esequiba (trang chưa được viết)">Guayana Esequiba</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Guyana" title="Guyana">Guyana</a>.<br />
Sự tồn tại của nước cộng hòa được mở đầu bằng một cuộc đấu tranh giữa những người ủng hộ một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_t%E1%BA%ADp_trung&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ tập trung (trang chưa được viết)">chính phủ tập trung</a> với một tổng thống đầy quyền lực và những người ủng hộ một chính phủ phi tập trung, tức chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang" title="Liên bang">liên bang</a>. Cũng vào lúc đó, các lực lượng chính trị nổi lên giữa những người ủng hộ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Cúcuta (trang chưa được viết)">Hiến pháp Cúcuta</a>
và hai nhóm người tìm cách để thủ tiêu Hiến pháp, hoặc ủng hộ giải tán
quốc gia thành các nước cộng hòa nhỏ hơn hoặc duy trì một liên minh
nhưng có một tổng thống quyền lực hơn nữa. Phe ủng hộ Hiến pháp liên kết
lại xung quanh Phó Tổng thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_de_Paula_Santander&action=edit&redlink=1" title="Francisco de Paula Santander (trang chưa được viết)">Francisco de Paula Santander</a>, trong khi những người ủng hộ có một Tổng thống mạnh mẽ hơn nằm dưới sự lãnh đạo của Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sim%C3%B3n_Bol%C3%ADvar" title="Simón Bolívar">Simón Bolívar</a>.
Hai người tứng là đồng minh trong cuộc chiến chống lại ách cai trị của
Tây Ban Nha, nhưng đến năm 1825, sự khác biệt giữa họ đã trở nên công
khai và là một thành phần quan trọng trong các bất ổn chính trị từ đó
trở đi.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c_t.C3.AAn_g.E1.BB.8Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nguồn gốc tên gọi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chính phủ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Li.C3.AAn_bang_v.C3.A0_ly_khai"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Liên bang và ly khai</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Th.C6.B0c_m.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Thưc mục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c_t.C3.AAn_g.E1.BB.8Di">Nguồn gốc tên gọi</span></h2>
Tên chính thức của đất nước vào thời điểm đó là Cộng hòa Colombia.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-2">[2]</a></sup> Các sử gia đã chấp thuận thuật ngữ <i>Gran Colombia</i>
để phân biệt nó với Cộng hòa Colombia hiện nay, đất nước đã sử dụng tên
gọi này từ năm 1863, mặc dù vậy, nhiều người vẫn sử dụng <i>Colombia</i> trong các ngữ cảnh không phát sinh nhầm lẫn.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
Tên gọi <i>Colombia</i> xuất phát từ phiên bản tiếng Tây Ban Nha của một từ tiếng Tân Latinh thế kỷ 18 là <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Columbia_%28t%C3%AAn%29" title="Columbia (tên)">Columbia</a></i>, chính nó lại dựa trên tên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cristoforo_Colombo" title="Cristoforo Colombo">Cristoforo Colombo</a> (<i>Christopher Columbus</i> trong tiếng Anh, <i>Cristóbal Colón</i> trong tiếng Tây Ban Nha, và <i>Cristoforo Colombo</i> trong tiếng Ý). Đây là thuật ngữ ưa thích của nhà cách mạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Francisco_de_Miranda" title="Francisco de Miranda">Francisco de Miranda</a> để chỉ Tân Thế giới, đặc biệt là toàn bộ lãnh thổ và thuộc địa tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a> nằm dưới quyền quản lý của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Đế quốc Tây Ban Nha">Đế quốc Tây Ban Nha</a>. Ông đã sử dụng một phiên bản ứng biến, tính từ gần như tiếng Hy Lạp của tên, <i>Colombeia</i>, nghĩa là "giấy tờ và những thứ liên quan đến Colombia", là tiêu đề kho lưu trữ các hoạt động cách mạng của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-4">[4]</a></sup> Bolívar và các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_gi%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp_ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9_thu%E1%BB%99c_T%C3%A2y_Ban_Nha&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh giành độc lập châu Mỹ thuộc Tây Ban Nha (trang chưa được viết)">nhà cách mạng châu Mỹ thuộc Tây Ban Nha</a> cũng sử dụng từ <i>Colombia</i> với ý nghĩa để chỉ lục địa. Việc thành một quốc gia với tên gọi <i>Colombia</i> bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_Angostura&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Angostura (trang chưa được viết)">Đại hội Angostura</a> 1819 đã trao cho thuật ngữ một chứng nhận địa lý và chính trị cụ thể.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
Cộng hòa Đại Colombia gần tương đương với lãnh thổ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%B3_v%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2n_Granada" title="Phó vương quốc Tân Granada">Phó vương quốc Tân Granada</a> trước đó, những vùng này được cộng hòa tuyên bố chủ quyền theo nguyên tắc pháp lý của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Uti_possidetis_juris&action=edit&redlink=1" title="Uti possidetis juris (trang chưa được viết)">uti possidetis</a></i>. Nó là một lãnh thổ thống nhất gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%87_nh%E1%BB%8B_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Venezuela&action=edit&redlink=1" title="Đệ nhị Cộng hòa Venezuela (trang chưa được viết)">Đệ nhị Cộng hòa Venezuela</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_c%C3%A1c_T%E1%BB%89nh_c%E1%BB%A7a_T%C3%A2n_Granada&action=edit&redlink=1" title="Liên hiệp các Tỉnh của Tân Granada (trang chưa được viết)">Liên hiệp các Tỉnh của Tân Granada</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Real_Audiencia_de_Quito&action=edit&redlink=1" title="Real Audiencia de Quito (trang chưa được viết)">Real Audiencia de Quito</a> (vẫn nằm dưới quyền kiểm soát của Tây Ban Nha).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7">Chính phủ</span></h2>
Trước khi một hiến pháp mới có thể được lập ra trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Cúcuta (trang chưa được viết)">Đại hội Cúcuta</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_Angostura&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Angostura (trang chưa được viết)">Đại hội Angostura</a> đã bổ nhiệm Bolívar và Santander tương ứng làm Tổng thống và Phó Tổng thống. Trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Cúcuta (trang chưa được viết)">Đại hội Cúcuta</a>, quốc gia được phân chia thành 12 xứ (departamento) do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Quản đốc (trang chưa được viết)">quản đốc</a>
quản lý. Các xứ được chia tiếp thành 36 tỉnh (provincia) đứng đầu là
thống đốc, quyền lực giữa thống đốc và quản đốc có sự chồng chéo. Công
việc quân sự tại cấp xứ được giám sát bởi một tướng chỉ huy, người này
có thể là quản đốc. Cả ba chức vụ đều do chính quyền trung ương bổ
nhiệm. Chính quyền trung ương tạm thời đặt tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bogot%C3%A1" title="Bogotá">Bogotá</a>, gồm một tổng thống, một quốc hội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0%E1%BB%A1ng_vi%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Lưỡng viện (trang chưa được viết)">lưỡng viện</a> và một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%91i_cao_ph%C3%A1p_vi%E1%BB%87n&action=edit&redlink=1" title="Tối cao pháp viện (trang chưa được viết)">tối cao pháp viện</a> (the <i>Alta Corte</i>).
Tổng thống đứng đầu nhánh hành pháp của cả chính quyền trung ương và
địa phương. Tổn thống có thể được cấp quyền hạn đặc biệt trong tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_%28qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1%29&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận (quân sự) (trang chưa được viết)">chiến trường</a>,
như tại khu vực nay là Ecuador. Phó tổng thống đảm đương chức vị tổng
thống trong các trường hợp người này vắng mặt, chết, bãi chức hoặc đau
ốm. Do Tổng thống Bolívar đã vắng mặt tại Đại Colombia trong những năm
đầu tồn tại nên quyền lực do phó tổng thống Santander nắm giữ. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quy%E1%BB%81n_tuy%E1%BB%83n_c%E1%BB%AD&action=edit&redlink=1" title="Quyền tuyển cử (trang chưa được viết)">Quyền tuyển cử</a> được trao cho những người sở hữu 100 peso bằng bất động sản hoặc có thu nhập tương đương từ một nghề nào đó. Việc bầu cử là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_gi%C3%A1n_ti%E1%BA%BFp" title="Bầu cử gián tiếp">gián tiếp</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Santiago_Martinez_Delgado_in_the_colombian_congress.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="275" data-file-width="330" height="208" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Santiago_Martinez_Delgado_in_the_colombian_congress.jpg/250px-Santiago_Martinez_Delgado_in_the_colombian_congress.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bức tranh tường của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Santiago_Martinez_Delgado&action=edit&redlink=1" title="Santiago Martinez Delgado (trang chưa được viết)">Santiago Martinez Delgado</a> thể hiện <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Cúcuta (trang chưa được viết)">Đại hội Cúcuta</a></div>
</div>
</div>
Quốc gia mới nhanh chóng được tuyên bố thành lập sau chiến thắng bất
ngờ của Bolívar tại Tân Granada, chính quyền quốc gia này tạm thời thiết
lập nên một cộng hòa liên bang, gồm ba xứ và đứng đầu là một phó tổng
thống với thủ phủ là các thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bogot%C3%A1" title="Bogotá">Bogotá</a> (Cundinamarca), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caracas" title="Caracas">Caracas</a> (Venezuela), và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quito" title="Quito">Quito</a> (Quito).<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-7">[7]</a></sup> Trong năm đó, không một tỉnh nào của Quito và chỉ một số phần ở Venezuela và Tân Granada được tự do.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Hiến pháp Cúcuta (trang chưa được viết)">Hiến pháp Cúcuta</a> được soạn thảo vào năm 1821 tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_C%C3%BAcuta&action=edit&redlink=1" title="Đại hội Cúcuta (trang chưa được viết)">Đại hội Cúcuta</a>,
thành lập thủ đô của cộng hòa tại Bogotá. Bolívar và Santander được bầu
làm tổng thống và phó tổng thống. Tại đại hội ở Cúcuta, một mức độ tập
trung quyền lực lớn đã được lập ra, một vài đại biểu người Tân Granada
và Venezuela trong đại hội trước đây vốn là những người chủ trương lập
chế độ liên bang một cách mạnh mẽ thì nay đã tin tưởng rằng việc tập
trung hóa là cần thiết để giành được thành công trong cuộc chiến chống
lại phe Bảo hoàng. Để phá vỡ khuynh hướng địa phương chủ nghĩa và thiết
lập quyền kiểm soát trung ương hiệu quả với các địa phương, một sự phân
chia lãnh thổ mới được thực hiện vào năm 1824. Các xứ Venezuela,
Cundinamarca và Quito được tách thành các xứ nhỏ hơn, mỗi xứ do một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Quản đốc (trang chưa được viết)">quản đốc</a> quản lý và được chính quyền trung ương bổ nhiệm, với quyền lực tương đương với các quản đốc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_c%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_Bourbon&action=edit&redlink=1" title="Các cải cách Bourbon (trang chưa được viết)">Bourbon</a> có.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-8">[8]</a></sup>
Nhận thấy rằng không phải tất cả các tỉnh đều có đại diện tại Cúcuta vì
nhiều nơi vẫn nằm trong tay lực lượng bảo hoàng, Quốc hội kêu gọi một
hội nghị hiến pháp để tụ họp trong vòng mười năm.<br />
Trong những năm đầu tiên, Đại Colombia đã giúp đỡ các vùng khác vẫn
đang có chiến tranh với Tây Ban Nha để giành được độc lập: toàn bộ
Venezuela trừ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Puerto_Cabello" title="Puerto Cabello">Puerto Cabello</a> được giải phóng trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Carabobo&action=edit&redlink=1" title="Trận Carabobo (trang chưa được viết)">trận Carabobo</a>, Panama gia nhập liên bang vào tháng 11 năm 1821, và các tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pasto" title="Pasto">Pasto</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Guayaquil" title="Guayaquil">Guayaquil</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quito" title="Quito">Quito</a>
vào năm 1822. Quân Đại Colombian sau đó đã giúp củng cố nền độc lập của
Peru vào năm 1824. Bolívar và Santander được tái cử vào năm 1826.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_bang_v.C3.A0_ly_khai">Liên bang và ly khai</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gran_Colombia_1820,_guerras_de_independencia_1821-23.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2325" data-file-width="2856" height="244" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Gran_Colombia_1820%2C_guerras_de_independencia_1821-23.jpg/300px-Gran_Colombia_1820%2C_guerras_de_independencia_1821-23.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các xứ của Đại Colombia vào năm 1820</div>
</div>
</div>
Khi cuộc chiến chống lại Tây Ban Nha kết thúc vào giữa thập niên
1820, các tình cảm liên bang và địa phương từng bị ngăn chặn để giành
thắng lợi trong chiến tranh một lần nữa lại xuất hiện. Có những lời kêu
gọi sửa đổi sự phân chia chính trị, và tranh chấp liên quan đến kinh tế
và thương mại giữa các khu vực đã xuất hiện trở lại. Ecuador có những
than phiền về kinh tế và chính trị. Từ cuối thế kỷ 18, ngành công nghiệp
dệt may của địa phương này đã phải chịu thiệt hại từ hàng dệt may nhập
khẩu giá rẻ. Sau khi độc lập, Đại Colombia đã thông qua một chính sách
thuế quan thấp, có lợi cho các khu vực nông nghiệp như Venezuela. Hơn
nữa, từ 1820 đến 1825, khu vực nằm dưới quyền kiểm soát trực tiếp của
Bolívar bởi ông được cấp quyền lực đặc biệt. Ưu tiên hàng đầu của ông là
cuộc chiến chống lại phe bảo hoàng tại Peru và không tìm giải pháp cho
các vấn đề kinh tế của Ecuador. Ngay cả khi được hợp nhất sau đó vào Đại
Colombia, Ecuador cũng thiếu đại diện trong tất cả các nhánh của chính
quyền trung ương, và người Ecuador có ít cơ hội thăng tiến trong quân
đội Đại Colombia. Ngay cả các quan chức địa phương cũng thường là các
nhân viên người Venezuela và Tân Granada. Không có phong trào ly khai
hoàn toàn xuất hiện tại Ecuador, nhưng các vấn đề này chưa bao giờ được
giải quyết trong 10 năm tồn tại của quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
Những lời kêu gọi mạnh mẽ nhất để cải tổ liên bang đến từ Venezuela,
nơi có tình cảm liên bang mạnh mẽ giữa sự tự do của khu vực, nhiều người
trong số họ đã không chiến đấu trong cuộc chiến tranh giành độc lập
nhưng đã hỗ trợ chủ nghĩa tự do Tây Ban Nha trong thập kỷ trước đó và
những người này nay liên minh bản thân với Chỉ huy trưởng của xứ
Venezuela, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jos%C3%A9_Antonio_P%C3%A1ez&action=edit&redlink=1" title="José Antonio Páez (trang chưa được viết)">José Antonio Páez</a>, để chống lại chính quyền trung ương.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-10">[10]</a></sup>
Năm 1826, Venezuela tiến gần đến chỗ ly khai khỏi Đại Colombia. Năm đó,
Quốc hội bắt đầu thủ tục luận tội đối với Páez, người đã từ chức vào
ngày 28 tháng 4 nhưng lại đảm nhiệm lại hai ngày sau đó nhằm thách thức
chính quyền trung ương. Hỗ trợ cho Páez và lực lượng nổi dậy của ông
diễn ra tại khắp Venezuela, các hành động này trên thực tế chỉ nhằm thác
thức trung ương. Tuy nhiên, sự hỗ trợ Páez nhận được từ khắp Venezuelan
đã đe dọa nghiêm trọng đất sự thống nhất của đất nước. Vào tháng 7 và
tháng 8, chính quyền địa phương Guayaquil và một ủy ban hành chính tại
Quito đã tuyên bố ủng hộ các hành động của Páez. Bolívar, về phần mình,
dùng các tiến triển này để thúc đẩy hiến pháp bảo thủ ông viết cho
Bolivia, được các viên chức quân sự bảo thủ người Ecuador và Venezuela
ủng hộ, nhưng nói chung nhận được sự thờ ơ hoặc hoàn toàn thù địch và
của ngay cả phó Tổng thống Santander. Hai phái đoàn gặp nhau tại
Venezuela vào tháng 11 để thảo luận về tương lai của khu vực, nhưng việc
tuyến bố độc lập chính thức đã không xảy ra. Cùng tháng, giao tranh đã
bùng nổ giữa những người ủng hộ Páez và Bolívar ở phía đông và nam của
Venezuela. Đến cuối năm, Bolívar ở tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maracaibo" title="Maracaibo">Maracaibo</a>
để chuẩn bị hành quân vào Venezuela nếu cần thiết. Cuối cùng, các thỏa
hiệp chính tị đã ngăn cản điều này. Vào tháng một, Bolívar ra lệnh ân xá
cho những người nổi loạn Venezuela và hứa hẹ sẽ triệu tập một hội đồng
hiến pháp mới trước thời kỳ mười năm được lập từ Đại hội Cúcuta, và Páez
ủng hộ và công nhận quyền lực của Bolívar. Tuy nhiên các cải cách này
đã không bao giờ có thể đáp ứng đầy đủ mong muốn của các phe phái chính
trị khác nhau tại Đại Colombia. Sự bất ổn của cấu trúc nhà nước nay trở
nên rõ ràng với tất cả mọi người.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
Năm 1828, hội đồng hiến pháp mới, Hội nghị Ocaña bắt đầu kỳ họp. Tại
khai mạc, Bolívar một lần nữa đề nghị một hiến pháp mới dựa trên hiến
pháp Bolivia, nhưng đề nghị này tiếp tục không được lòng mọi người. Hội
nghị tan vỡ khi các đại biểu ủng hộ Bolívar bỏ đi thay vì ký một hiến
pháp liên bang. Sau thất bại này, Bolívar tự bổ nhiệm mình một cách độc
tài, nhưng đã không còn nắm giữa được quyền quản lý thống nhất đất nước.
Khi sự sụp đổ trở nên rõ ràng vào năm 1830, Bolívar từ chức tổng thống.
Xung đột chính trị nội bộ giữa các khu vực với nhau tăng lên ngay cả
khi Tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rafael_Urdaneta&action=edit&redlink=1" title="Rafael Urdaneta (trang chưa được viết)">Rafael Urdaneta</a>
tạm thời lên nắm quyền ở Bogotá, cố gắng sử dụng quyền lực của mình để
lập lại trật tự, nhưng ông thực sự hy vọng thuyết phục Bolívar trở lại
làm tổng thống và quốc gia chấp nhận ông. Liên bang cuối cùng bị giải
thể trong những tháng cuối cùng của năm 1830 và chính thức bị bãi bỏ vào
năm 1831. Venezuela, Ecuador và Tân Granada tồn tại như các quốc gia
độc lập.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h3>
Việc giải thể của Đại Colombia đại diện cho sự thất bại trong tầm
nhìn của Bolívar. Xứ Cundinamarca cũ trở thành một quốc gia mới với tên
gọi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_T%C3%A2n_Granada&action=edit&redlink=1" title="Cộng hòa Tân Granada (trang chưa được viết)">Cộng hòa Tân Granada</a>. Năm 1863, Tân Granada đổi tên thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%A3p_ch%C3%BAng_qu%E1%BB%91c_Colombia&action=edit&redlink=1" title="Hợp chúng quốc Colombia (trang chưa được viết)">Hợp chúng quốc Colombia</a>,
và đến năm 1886 thì đổi sang tên gọi hiện nay: Cộng hòa Colombia.
Panama tự nguyện trở thành một phần của Đại Colombia vào năm 1821, là
một tỉnh của Cộng hòa Colombia cho đến năm 1903 và chủ yếu do hậu quả
của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ngh%C3%ACn_ng%C3%A0y&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Nghìn ngày (trang chưa được viết)">Chiến tranh Nghìn ngày</a> vào năm 1899–1902,<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_note-12">[12]</a></sup> nên đã tuyên bố độc lập với sự ủng hộ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>.
Với ngoại lệ Panama, các quốc gia đã từng tạo nên Đại Colombia đều có
quốc kỳ tương tự nhau, gần giống với quốc kỳ của Đại Colombia:<br />
<table align="center">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Colombia.svg" title="Colombia"><img alt="Colombia" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="60" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Colombia.svg/90px-Flag_of_Colombia.svg.png" width="90" /></a></td>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Ecuador.svg" title="Ecuador"><img alt="Ecuador" class="thumbborder" data-file-height="960" data-file-width="1440" height="60" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Flag_of_Ecuador.svg/90px-Flag_of_Ecuador.svg.png" width="90" /></a></td>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Venezuela_%28state%29.svg" title="Venezuela"><img alt="Venezuela" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="60" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Flag_of_Venezuela_%28state%29.svg/90px-Flag_of_Venezuela_%28state%29.svg.png" width="90" /></a></td>
<td><br /></td>
</tr>
<tr style="text-align: center;">
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Flag_of_Colombia&action=edit&redlink=1" title="Flag of Colombia (trang chưa được viết)">Colombia</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Flag_of_Ecuador&action=edit&redlink=1" title="Flag of Ecuador (trang chưa được viết)">Ecuador</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Flag_of_Venezuela&action=edit&redlink=1" title="Flag of Venezuela (trang chưa được viết)">Venezuela</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-Bethell1985-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-Bethell1985_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Bethell, Leslie (1985). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=0QghsDsSCB4C&pg=PA141" rel="nofollow"><i>The Cambridge History of Latin America</i></a>. Cambridge University Press. tr. 141. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-521-23224-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-521-23224-1">978-0-521-23224-1</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 12 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=141&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3D0QghsDsSCB4C%26pg%3DPA141&rft.genre=book&rft.aufirst=Leslie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Cambridge+History+of+Latin+America&rft.aulast=Bethell&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft.isbn=978-0-521-23224-1&rft.date=1985&rft.au=Bethell%2C+Leslie&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation encyclopaedia"><a class="external text" href="http://www.britannica.com/eb/article-9037644" rel="nofollow">“Gran Colombia”</a>. <i>Encyclopædia Britannica Online</i>. 6 tháng 6 năm 2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Gran+Colombia&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.britannica.com%2Feb%2Farticle-9037644&rft.jtitle=Encyclop%C3%A6dia+Britannica+Online.&rft.genre=bookitem&rft.date=2007-6-6&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã định rõ hơn một tham số trong <code>|encyclopedia=</code> và <code>|work=</code> (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#redundant_parameters" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, 12. Bushnell uses both "Colombia" and "Gran Colombia."</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Miranda, Francisco de; Josefina Rodríguez de Alonso and José Luis Salcedo-Bastardo (1978). <i>Colombeia: Primera parte: Miranda, súbdito español, 1750–1780</i> <b>1</b>. Caracas: Ediciones de la Presidencia de la República. tr. 8–9. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-84-499-5163-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-84-499-5163-3">978-84-499-5163-3</a></span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Caracas&rft.pages=8%E2%80%939&rft.genre=book&rft.aulast=Miranda&rft.aufirst=Francisco+de&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1978&rft.isbn=978-84-499-5163-3&rft.pub=Ediciones+de+la+Presidencia+de+la+Rep%C3%BAblica&rft.btitle=Colombeia%3A+Primera+parte%3A+Miranda%2C+s%C3%BAbdito+espa%C3%B1ol%2C+1750%E2%80%931780&rft.volume=1&rft.au=Miranda%2C+Francisco+de&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, ii, 18–21.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Gibson, <i>The Constitutions of Colombia</i>, 37–40.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, 10–13.</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, 14–21.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, 310–317</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime</i>, 287–305.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Bushnell, <i>The Santander Regime,</i> 325–335, 343–345.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Arauz, Celestino A; Carlos Manuel Gasteazoro and Armando Muñoz Pinzón (1980). <i>La Historia de Panamá en sus textos</i>. Textos universitarios: Historia (Panamá) <b>1</b>. Panama: Editorial Universitaria.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Panama&rft.volume=1&rft.series=Textos+universitarios%3A+Historia+%28Panam%C3%A1%29&rft.genre=book&rft.aufirst=Celestino+A&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=La+Historia+de+Panam%C3%A1+en+sus+textos&rft.aulast=Arauz&rft.pub=Editorial+Universitaria&rft.date=1980&rft.au=Arauz%2C+Celestino+A&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0c_m.E1.BB.A5c">Thưc mục</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation book">Bushnell, David (1970). <i>The Santander Regime in Gran Colombia</i>. Westport, CT: Greenwood Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-8371-2981-8" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-8371-2981-8">0-8371-2981-8</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/258393" rel="nofollow">258393</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Westport%2C+CT&rft.genre=book&rft.aufirst=David&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1970&rft.aulast=Bushnell&rft.pub=Greenwood+Press&rft.btitle=The+Santander+Regime+in+Gran+Colombia&rft.isbn=0-8371-2981-8&rft.au=Bushnell%2C+David&rft_id=info%3Aoclcnum%2F258393&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></li>
<li><span class="citation book">Gibson, William Marion (1948). <i>The Constitutions of Colombia</i>. Durham, NC: Duke University Press. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/3118881" rel="nofollow">3118881</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Gibson&rft.aufirst=William+Marion&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1948&rft.pub=Duke+University+Press&rft.btitle=The+Constitutions+of+Colombia&rft.genre=book&rft.place=Durham%2C+NC&rft.au=Gibson%2C+William+Marion&rft_id=info%3Aoclcnum%2F3118881&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></li>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Lynch_%28historian%29&action=edit&redlink=1" title="John Lynch (historian) (trang chưa được viết)">Lynch, John</a> (2006). <i>Simón Bolívar: A Life</i>. New Haven and London: Yale University Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-300-11062-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-300-11062-6">0-300-11062-6</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+Haven+and+London&rft.genre=book&rft.aufirst=John&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006&rft.aulast=Lynch&rft.pub=Yale+University+Press&rft.btitle=Sim%C3%B3n+Bol%C3%ADvar%3A+A+Life&rft.isbn=0-300-11062-6&rft.au=Lynch%2C+John&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại Colombia"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.crwflags.com/fotw/flags/co-gran.html" rel="nofollow">"Gran Colombia,"</a> Flags of The World</li>
</ul>
<span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia&params=4_39_N_74_03_W_type:country_source:kolossus-ptwiki" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">4°39′B</span> <span class="longitude">74°03′T</span></span></span></a></span></span></span></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_qu%E1%BB%91c_gia_Nam_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Cựu quốc gia Nam Mỹ">Cựu quốc gia Nam Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%B1u_c%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Thể loại:Cựu cộng hòa">Cựu cộng hòa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_%C4%91%E1%BA%A7u_n%C4%83m_1819" title="Thể loại:Khởi đầu năm 1819">Khởi đầu năm 1819</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%E1%BA%A5m_d%E1%BB%A9t_n%C4%83m_1831" title="Thể loại:Chấm dứt năm 1831">Chấm dứt năm 1831</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BA%A1i_Colombia&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Đại Colombia (trang chưa được viết)">Đại Colombia</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_n%C4%83m_1819&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Quốc gia và lãnh thổ thành lập năm 1819 (trang chưa được viết)">Quốc gia và lãnh thổ thành lập năm 1819</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%C3%A3i_b%E1%BB%8F_n%C4%83m_1831&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Bãi bỏ năm 1831 (trang chưa được viết)">Bãi bỏ năm 1831</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Nam_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Lịch sử Nam Mỹ">Lịch sử Nam Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Colombia" title="Thể loại:Lịch sử Colombia">Lịch sử Colombia</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Ecuador&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Lịch sử Ecuador (trang chưa được viết)">Lịch sử Ecuador</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Panama&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Lịch sử Panama (trang chưa được viết)">Lịch sử Panama</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Venezuela" title="Thể loại:Lịch sử Venezuela">Lịch sử Venezuela</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Mohamed Bouazizi</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox biography vcard" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #0ACCC1; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;"><span class="fn">Mohamed Bouazizi<br />
<small>محمد البوعزيزي</small></span></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mohamed_Bouazizi.jpg"><img alt="200px" data-file-height="308" data-file-width="465" height="180" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/b/b0/Mohamed_Bouazizi.jpg/272px-Mohamed_Bouazizi.jpg" width="272" /></a>
<div>
Mohamed Bouazizi</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><span class="nickname">Mohamed Bouazizi</span><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/29_th%C3%A1ng_3" title="29 tháng 3">29 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1984" title="1984">1984</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sidi_Bouzid" title="Sidi Bouzid">Sidi Bouzid</a>, Tunisia</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/04_th%C3%A1ng_1" title="04 tháng 1">04 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a> (26 tuổi)<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ben_Arous&action=edit&redlink=1" title="Ben Arous (trang chưa được viết)">Ben Arous</a>, Tunisia</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nơi an táng</th>
<td class="label">Nghĩa trang Garaat Bennour</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Quốc tịch</th>
<td class="thể loại"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên khác</th>
<td class="nickname">Basboosa</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Công việc</th>
<td class="role">Người bán hàng đường phố</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nổi tiếng vì</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_thi%C3%AAu" title="Tự thiêu">Tự thiêu</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ảnh hưởng tới</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Tunisia" title="Cách mạng Tunisia">Cách mạng Tunisia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ai_C%E1%BA%ADp_2011" title="Cách mạng Ai Cập 2011">cách mạng Ai Cập 2011</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Libya" title="Nội chiến Libya">nội chiến Libya 2011</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Mùa xuân Ả Rập">mùa xuân Ả Rập</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Mohamed Bouazizi</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/29_th%C3%A1ng_3" title="29 tháng 3">29 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1984" title="1984">1984</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_1" title="4 tháng 1">4 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a>: محمد البوعزيزي) là một người thanh niên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tunisia" title="Tunisia">Tunisia</a>
bán rau, tự thiêu ngày 17 tháng 10 năm 2010 để phản kháng vì cảnh sát
cấm anh bán hàng trên đường phố. Hành động tự thiêu của anh đã trở thành
xúc tác cho cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Tunisia" title="Cách mạng Tunisia">Cách mạng Tunisia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Mùa xuân Ả Rập">mùa xuân Ả Rập</a>,
kích động bạo loạn và biểu tình phản đối trong các vấn đề xã hội và
chính trị từ Tunisia, lan rộng ra nhiều quốc gia Ả Rập khác.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_tr.E1.BA.BB_v.C3.A0_n.E1.BB.97_l.E1.BB.B1c_t.C3.ACm_ki.E1.BA.BFm_vi.E1.BB.87c_l.C3.A0m">Thời trẻ và nỗ lực tìm kiếm việc làm</span></h2>
Mohamed Bouazizi, người được biết đến tại địa phương với tên gọi <i>Basboosa</i>,<sup class="reference" id="cite_ref-gulfnews.com_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-gulfnews.com-1">[1]</a></sup> sinh ra ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sidi_Bouzid" title="Sidi Bouzid">Sidi Bouzid</a>,
Tunisia, ngày 29 tháng 3 năm 1984. Cha của anh, một công nhân xây dựng ở
Libya, chết vì một cơn đau tim khi Bouazizi lên ba tuổi, và mẹ ông kết
hôn với chú Bouazizi của một thời gian sau<sup class="reference" id="cite_ref-nytimes1_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-nytimes1-2">[2]</a></sup>.
Cùng với sáu anh chị em ruột của mình, Bouazizi đã được giáo dục trong
một trường học một phòng thôn quê ở Sidi Salah, một ngôi làng nhỏ 12 dặm
(19 km) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sidi_Bouzid" title="Sidi Bouzid">Sidi Bouzid</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-guardian1_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-guardian1-3">[3]</a></sup>. Mặc dù các phương tiện truyền thông một số cửa hàng báo cáo rằng Bouazizi có trình độ đại học<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-5">[5]</a></sup>, em gái anh, Samia Bouazizi, nói rằng ông chưa bao giờ tốt nghiệp từ trường trung học<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-6">[6]</a></sup>,
nhưng nó là cái gì anh mong muốn cho bản thân và chị em của anh với chú
của mình có sức khỏe kém và không thể làm việc thường xuyên<sup class="reference" id="cite_ref-aljazeera1_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-aljazeera1-7">[7]</a></sup>,
Bouazizi đã làm việc công việc khác nhau kể từ khi cậu lên 10 tuổi, và
trong thời kỳ thiếu niên của mình, cậu bỏ học để làm việc toàn thời
gian.<br />
Bouazizi sống trong một ngôi nhà bằng vữa khiêm tốn, đi bộ 20 phút từ trung tâm của Sidi Bouzid<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-reuters1_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-reuters1-9">[9]</a></sup>, một thị trấn nông thôn ở Tunisia gánh nặng do tham nhũng <sup class="reference" id="cite_ref-thenational1_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-thenational1-10">[10]</a></sup>
và phải chịu một tỷ lệ thất nghiệp ước tính khoảng 30%. Theo mẹ của
Bouazizi, cậu đã xin gia nhập quân đội, nhưng bị từ chối, và một số đơn
xin việc sau này cũng dẫn bị từ chối. Cậu kiếm tiền nuôi mẹ, chú, và anh
chị em ruột trẻ, bao gồm cả trả tiền cho một trong những chị em mình
theo học đại học, thu nhập khoảng US $ 140 cho mỗi bán tháng sản xuất
trên đường phố ở Sidi Bouzid. Anh cũng làm việc hướng tới mục tiêu mua
hoặc thuê xe tải cho công việc của mình. [14] Một người bạn gần của
Bouazizi nói ông "là một người rất nổi tiếng và phổ biến vì đã cung cấp
miễn phí trái cây và rau quả cho các gia đình rất nghèo".<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0nh_.C4.91.E1.BB.99ng_t.E1.BB.B1_thi.C3.AAu">Hành động tự thiêu</span></h2>
Bouazizi tự thiêu ngày 17 tháng 10 năm 2010 để phản kháng vì cảnh sát
cấm anh bán hàng trên đường phố. Hành động của anh đã trở thành một
chất xúc tác cho cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Tunisia" title="Cách mạng Tunisia">Cách mạng Tunisia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_xu%C3%A2n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Mùa xuân Ả Rập">mùa xuân Ả Rập</a>,
kích động bạo loạn và biểu tình phản đối của Tunisia trong cả vấn đề xã
hội và chính trị trong nước. Công chúng tức giận và bạo lực tăng
cường sau cái chết của Bouazizi, Tổng thống lúc đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Zine_El_Abidine_Ben_Ali" title="Zine El Abidine Ben Ali">Zine El Abidine Ben Ali</a> đã phải từ chức sau 23 năm nắm quyền từ ngày 14 tháng 1 năm 201.<br />
Sự thành công của các cuộc biểu tình gây ra cuộc biểu tình ở Tunisia
đã kéo theo các cuộc biểu tình ở nhiều nước Ả Rập khác. Các cuộc biểu
tình bao gồm nhiều người mô phỏng hành động tự thiêu của Bouazizi, trong
một cố gắng để mang lại kết thúc các chính phủ chuyên quyền của họ.
Những người này và Bouazizi được một số nhà bình luận Ảrập hoan nghênh
như là "anh hùng liệt sĩ của một cuộc cách mạng mới ở Trung Đông"<sup class="reference" id="cite_ref-nytimes2_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-nytimes2-11">[11]</a></sup>. Năm 2011, Bouazizi đã được đồng trao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_th%C6%B0%E1%BB%9Fng_Sakharov" title="Giải thưởng Sakharov">giải Sakharov</a> cùng với người khác vì những đóng góp của họ để thay đổi lịch sử "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Thế giới Ả Rập">thế giới Ả Rập</a>"<sup class="reference" id="cite_ref-recent_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_note-recent-12">[12]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-gulfnews.com-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-gulfnews.com_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://gulfnews.com/opinions/editorials/tunisia-events-turning-point-in-arab-world-1.746884" rel="nofollow">“Tunisia events turning point in Arab world”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gulf_News&action=edit&redlink=1" title="Gulf News (trang chưa được viết)">Gulf News</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Tunisia+events+turning+point+in+Arab+world&rft_id=http%3A%2F%2Fgulfnews.com%2Fopinions%2Feditorials%2Ftunisia-events-turning-point-in-arab-world-1.746884&rft.atitle=Tunisia+events+turning+point+in+Arab+world&rft.genre=book&rft.jtitle=Gulf+News&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-nytimes1-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-nytimes1_2-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Fahim, Kareem (21 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.nytimes.com/2011/01/22/world/africa/22sidi.html?_r=1&pagewanted=2&src=twrhp" rel="nofollow">“Slap to a Man’s Pride Set Off Tumult in Tunisia”</a>. <i>New York Times</i>. tr. 2<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=2&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2011%2F01%2F22%2Fworld%2Fafrica%2F22sidi.html%3F_r%3D1%26pagewanted%3D2%26src%3Dtwrhp&rft.atitle=Slap+to+a+Man%E2%80%99s+Pride+Set+Off+Tumult+in+Tunisia&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=21+January+2011&rft.jtitle=New+York+Times&rft.aulast=Fahim%2C+Kareem&rft.btitle=Slap+to+a+Man%E2%80%99s+Pride+Set+Off+Tumult+in+Tunisia&rft.au=Fahim%2C+Kareem&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-guardian1-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-guardian1_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Beaumont, Peter (20 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.guardian.co.uk/world/2011/jan/20/tunisian-fruit-seller-mohammed-bouazizi" rel="nofollow">“Mohammed Bouazizi: the dutiful son whose death changed Tunisia's fate”</a>. <i>The Guardian</i> (UK)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=UK&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.guardian.co.uk%2Fworld%2F2011%2Fjan%2F20%2Ftunisian-fruit-seller-mohammed-bouazizi&rft.atitle=Mohammed+Bouazizi%3A+the+dutiful+son+whose+death+changed+Tunisia%27s+fate&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Mohammed+Bouazizi%3A+the+dutiful+son+whose+death+changed+Tunisia%27s+fate&rft.jtitle=The+Guardian&rft.aulast=Beaumont%2C+Peter&rft.date=20+January+2011&rft.au=Beaumont%2C+Peter&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.ibtimes.com/articles/101313/20110114/the-story-of-mohamed-bouazizi-the-man-who-toppled-tunisia.htm#" rel="nofollow">“The Story of Mohamed Bouazizi, the man who toppled Tunisia”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=International_Business_Times&action=edit&redlink=1" title="International Business Times (trang chưa được viết)">IBTimes</a>. 14 tháng 1 năm 2011<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=IBTimes&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=14+January+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ibtimes.com%2Farticles%2F101313%2F20110114%2Fthe-story-of-mohamed-bouazizi-the-man-who-toppled-tunisia.htm%23&rft.btitle=The+Story+of+Mohamed+Bouazizi%2C+the+man+who+toppled+Tunisia&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Jaf, Dana (17 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.kurdishaspect.com/doc011711DJ.html" rel="nofollow">“What Can We Do for Freedom”</a>. Kurdish Aspect<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Jaf%2C+Dana&rft.pub=Kurdish+Aspect&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=17+January+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.kurdishaspect.com%2Fdoc011711DJ.html&rft.btitle=What+Can+We+Do+for+Freedom&rft.genre=book&rft.au=Jaf%2C+Dana&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Toumi, Habib (31 tháng 12 năm 2010). <a class="external text" href="http://gulfnews.com/news/region/tunisia/man-at-the-centre-of-tunisia-unrest-recuperating-doctors-say-1.738967" rel="nofollow">“Man at the centre of Tunisia unrest recuperating, doctors say”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gulf_News&action=edit&redlink=1" title="Gulf News (trang chưa được viết)">Gulf News</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Toumi%2C+Habib&rft.atitle=Man+at+the+centre+of+Tunisia+unrest+recuperating%2C+doctors+say&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Man+at+the+centre+of+Tunisia+unrest+recuperating%2C+doctors+say&rft_id=http%3A%2F%2Fgulfnews.com%2Fnews%2Fregion%2Ftunisia%2Fman-at-the-centre-of-tunisia-unrest-recuperating-doctors-say-1.738967&rft.jtitle=Gulf+News&rft.genre=book&rft.date=31+December+2010&rft.au=Toumi%2C+Habib&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-aljazeera1-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-aljazeera1_7-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Ryan, Yasmine (16 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://english.aljazeera.net/indepth/features/2011/01/201111684242518839.html" rel="nofollow">“The tragic life of a street vendor”</a>. Al Jazeera English<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ryan%2C+Yasmine&rft.pub=Al+Jazeera+English&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=16+January+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fenglish.aljazeera.net%2Findepth%2Ffeatures%2F2011%2F01%2F201111684242518839.html&rft.btitle=The+tragic+life+of+a+street+vendor&rft.genre=book&rft.au=Ryan%2C+Yasmine&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Chick, Kristen (19 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2011/0119/In-town-at-center-of-Tunisia-uprising-23-years-of-repressed-emotions-burst-forth" rel="nofollow">“Tunisian emotions burst forth”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Christian_Science_Monitor" title="The Christian Science Monitor">The Christian Science Monitor</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Chick%2C+Kristen&rft.atitle=Tunisian+emotions+burst+forth&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Tunisian+emotions+burst+forth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.csmonitor.com%2FWorld%2FMiddle-East%2F2011%2F0119%2FIn-town-at-center-of-Tunisia-uprising-23-years-of-repressed-emotions-burst-forth&rft.jtitle=The+Christian+Science+Monitor&rft.genre=book&rft.date=19+January+2011&rft.au=Chick%2C+Kristen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-reuters1-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-reuters1_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Noueihed, Lin (19 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://af.reuters.com/article/libyaNews/idAFLDE70G18J20110119" rel="nofollow">“Peddler's martyrdom launched Tunisia's revolution”</a>. Reuters<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Noueihed%2C+Lin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=19+January+2011&rft_id=http%3A%2F%2Faf.reuters.com%2Farticle%2FlibyaNews%2FidAFLDE70G18J20110119&rft.btitle=Peddler%27s+martyrdom+launched+Tunisia%27s+revolution&rft.genre=book&rft.au=Noueihed%2C+Lin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-thenational1-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-thenational1_10-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Thorne, John (13 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.thenational.ae/news/worldwide/bouazizi-has-become-a-tunisian-protest-symbol" rel="nofollow">“Bouazizi has become a Tunisian protest 'symbol'”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_National_%28Abu_Dhabi%29&action=edit&redlink=1" title="The National (Abu Dhabi) (trang chưa được viết)">The National</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Thorne%2C+John&rft.atitle=Bouazizi+has+become+a+Tunisian+protest+%27symbol%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bouazizi+has+become+a+Tunisian+protest+%27symbol%27&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thenational.ae%2Fnews%2Fworldwide%2Fbouazizi-has-become-a-tunisian-protest-symbol&rft.jtitle=The+National&rft.genre=book&rft.date=13+January+2011&rft.au=Thorne%2C+John&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-nytimes2-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-nytimes2_11-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Worth, Robert F. (21 tháng 1 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.nytimes.com/2011/01/23/weekinreview/23worth.html?src=twrhp" rel="nofollow">“How a Single Match Can Ignite a Revolution”</a>. <i>New York Times</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 1 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Worth%2C+Robert+F.&rft.atitle=How+a+Single+Match+Can+Ignite+a+Revolution&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=How+a+Single+Match+Can+Ignite+a+Revolution&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F2011%2F01%2F23%2Fweekinreview%2F23worth.html%3Fsrc%3Dtwrhp&rft.jtitle=New+York+Times&rft.genre=book&rft.date=21+January+2011&rft.au=Worth%2C+Robert+F.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
<li id="cite_note-recent-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mohamed_Bouazizi#cite_ref-recent_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.europarl.europa.eu/en/headlines/content/20111014FCS29297/1/html/Three-finalists-for-Sakharov-Prize-2011-honouring-human-rights-activists" rel="nofollow">“Sakharov Prize for Freedom of Thought 2011”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=European_Parliament&action=edit&redlink=1" title="European Parliament (trang chưa được viết)">European Parliament</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 10 năm 2011</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Sakharov+Prize+for+Freedom+of+Thought+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.europarl.europa.eu%2Fen%2Fheadlines%2Fcontent%2F20111014FCS29297%2F1%2Fhtml%2FThree-finalists-for-Sakharov-Prize-2011-honouring-human-rights-activists&rft.genre=book&rft.pub=European+Parliament&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Mohamed Bouazizi"></span></span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1984" title="Thể loại:Sinh 1984">Sinh 1984</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_2011" title="Thể loại:Mất 2011">Mất 2011</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tunisia" title="Thể loại:Tunisia">Tunisia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tunisia" title="Thể loại:Người Tunisia">Người Tunisia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%E1%BB%B1_s%C3%A1t" title="Thể loại:Tự sát">Tự sát</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-35668876492290327652014-12-15T03:21:00.002-08:002014-12-15T03:21:38.728-08:00Chào ngày mới 16 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:LocationKazakhstan.png" title="Vị trí của Kazakhstan"><img alt="Vị trí của Kazakhstan" data-file-height="625" data-file-width="1425" height="110" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/LocationKazakhstan.png/250px-LocationKazakhstan.png" width="250" /></a></div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pikachu_costume.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"></a></div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh"></a><br />
<br />CNM365. Chào ngày mới 16 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Độc lập tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Kazakhstan">Kazakhstan</a> (<i>hình</i>), ngày Quốc gia tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain" title="Bahrain">Bahrain</a>, ngày Chiến thắng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangladesh" title="Bangladesh">Bangladesh</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/755" title="755">Năm 755</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> khởi binh chống <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Triều Đường">triều đình</a>, song trên danh nghĩa tuyên bố nhận được mật chiếu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>, khởi đầu <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD" title="Loạn An Sử">loạn An Sử</a></b>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1044" title="1044">Năm 1044</a> – Min Saw đăng cơ với vương hiệu <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anawrahta" title="Anawrahta">Anawrahta</a></b> tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pagan" title="Pagan">Pagan</a>, khởi đầu lịch sử nghiệm chứng được của Myanmar. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1899" title="1899">Năm 1899</a> – Câu lạc bộ bóng đá <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/A.C._Milan" title="A.C. Milan">A.C. Milan</a></b> được thành lập bởi hai người Anh, với tên ban đầu là <i>Milan Cricket and Foot-Ball Club</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1997" title="1997">Năm 1997</a> – Tập phim <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon" title="Dennō Senshi Porigon">Dennō Senshi Porigon</a></b> của loạt anime <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon" title="Pokémon">Pokémon</a> được phát sóng, song khiến cho 685 khán giả bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_kinh" title="Động kinh">động kinh</a>.<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Kazakhstan</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Cộng hoà Kazakhstan</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><span style="font-size: 110%;">Қазақстан Республикасы <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Kazakh)</b><br />
Qazaqstan Respublïkası <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Kazakh)</b><br />
Республика Казахстан <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Nga)</b><br />
Respublika Kazakhstan</span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<table class="borderless" style="background-color: none; text-align: center; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="vertical-align: middle; width: 58%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Kazakhstan.svg"><img alt="Flag of Kazakhstan.svg" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="600" height="63" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Flag_of_Kazakhstan.svg/125px-Flag_of_Kazakhstan.svg.png" width="125" /></a></td>
<td style="vertical-align: middle; width: 42%;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_Kazakhstan.svg"><img alt="Emblem of Kazakhstan.svg" data-file-height="400" data-file-width="400" height="85" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/Emblem_of_Kazakhstan.svg/85px-Emblem_of_Kazakhstan.svg.png" width="85" /></a></td>
</tr>
<tr style="font-size: smaller;">
<td>Quốc kỳ</td>
<td>Huy hiệu</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:LocationKazakhstan.png" title="Vị trí của Kazakhstan"><img alt="Vị trí của Kazakhstan" data-file-height="625" data-file-width="1425" height="110" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/58/LocationKazakhstan.png/250px-LocationKazakhstan.png" width="250" /></a></div>
</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Khẩu hiệu</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i>không có</i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Quốc ca</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Meni%C3%B1_Qazaqstan%C4%B1m" title="Meniñ Qazaqstanım">Kazakhstan của tôi</a></i></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Hành chính</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chính phủ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF" title="Tổng thống chế">Cộng hòa bán tổng thống</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Tổng thống Kazakhstan (trang chưa được viết)">Tổng thống</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Kazakhstan (trang chưa được viết)">Thủ tướng</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nursultan_Nazarbayev" title="Nursultan Nazarbayev">Nursultan Nazarbayev</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniyal_Akhmetov&action=edit&redlink=1" title="Daniyal Akhmetov (trang chưa được viết)">Daniyal Akhmetov</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thủ đô</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Astana" title="Astana">Astana</a><br />
<small><span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Kazakhstan&params=51_10_N_71_30_E_type:country%282.725.047%29" style="white-space: nowrap;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">51°10′B, 71°30′Đ</span></a></span></span></span></small></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố lớn nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Almaty" title="Almaty">Almaty</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Địa lý</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>2.725.047 km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">hạng 9</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích nước</th>
<td>1,7% %</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Múi giờ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a> từ +5 đến +6; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">mùa hè</a>: UTC từ +5 đến +6</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Lịch sử</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">Độc lập</a></b></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngày thành lập</th>
<td>Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Dân cư</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Dân số ước lượng (2005)</th>
<td>15.185.844 người (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">hạng 61</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mật độ</th>
<td>5,6 người/km² (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Danh sách quốc gia theo mật độ dân số">hạng 215</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Kinh tế</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%A9c_mua_t%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C6%B0%C6%A1ng" title="Sức mua tương đương">PPP</a>) (2005)</th>
<td>Tổng số: $132,7 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">đô la Mỹ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a> (2003)</th>
<td>0,761 trung bình (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">hạng 80</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Đơn vị tiền tệ</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tenge&action=edit&redlink=1" title="Tenge (trang chưa được viết)">Tenge</a> (<code><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISO_4217" title="ISO 4217">KZT</a></code>)</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #E5E5E5; text-align: center;">Thông tin khác</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%AAn_mi%E1%BB%81n_qu%E1%BB%91c_gia_c%E1%BA%A5p_cao_nh%E1%BA%A5t" title="Tên miền quốc gia cấp cao nhất">Tên miền Internet</a></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.kz" title=".kz">.kz</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Cộng hoà Kazakhstan</b> (phiên âm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">tiếng Việt</a>: <b>Ca-dắc-xtan</b>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a>: Қазақстан Республикасы, <i>Qazaqstan Respublïkası</i>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: Республика Казахстан, <i>Respublika Kazakhstan</i>) là một quốc gia trải rộng trên phần phía bắc và trung tâm của lục địa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C3%81-%C3%82u" title="Lục địa Á-Âu">Á-Âu</a>. Diện tích của Kazakhstan là 2.725.047 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">km²</a>, rộng lớn hơn cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a>. Kazakhstan là quốc gia có diện tích đứng hàng thứ chín thế giới. Nước này có một phần nhỏ lãnh thổ nằm ở bờ phía tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Ural" title="Sông Ural">sông Ural</a>, thuộc phần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">châu Âu</a>.<br />
Kazakhstan giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> về phía bắc, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> về phía đông nam, hai nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan">Kyrgyzstan</a> về phía nam. Kazakhstan cũng có đường bờ biển với 2 biển là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Aral" title="Biển Aral">biển Aral</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Caspi" title="Biển Caspi">biển Caspia</a>.<br />
Kazakhstan là quốc gia rộng thứ chín trên thế giới, nhưng về dân số
chỉ xếp thứ 62 cho nên Kazakhstan là một trong những quốc gia có mật độ
dân cư thưa thớt nhất trên thế giới: trung bình 6 người/km². Dân số theo
thống kê năm 2006 của Kazakhstan là 15.300.000 người, giảm xuống từ
16.464.000 người vào năm 1989 do sự di cư của cộng đồng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nga" title="Người Nga">người Nga</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c_Volga&action=edit&redlink=1" title="Người Đức Volga (trang chưa được viết)">người Đức Volga</a>. Đại bộ phần địa hình của Kazakhstan là bán hoang mạc.<br />
Trong hầu hết lịch sử lãnh thổ của Kazakhstan hiện đại từng là nơi sinh sống của các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_du_m%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Người du mục (trang chưa được viết)">bộ tộc du mục</a>. Tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_16" title="Thế kỷ 16">thế kỷ 16</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kazakh" title="Người Kazakh">người Kazakh</a> xuất hiện như một nhóm riêng biệt, được phân chia thành ba <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J%C3%BCz&action=edit&redlink=1" title="Jüz (trang chưa được viết)">hãn quốc</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nga" title="Người Nga">Người Nga</a> bắt đầu tiến vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%A3o_nguy%C3%AAn_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Thảo nguyên Kazakh (trang chưa được viết)">thảo nguyên Kazakh</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a>, và tới giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a> toàn bộ Kazakhstan là một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế chế Nga</a>. Sau cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%C3%A1ng_10_Nga_n%C4%83m_1917&action=edit&redlink=1" title="Cách mạng tháng 10 Nga năm 1917 (trang chưa được viết)">cách mạng tháng 10 Nga năm 1917</a>, và cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Nga" title="Nội chiến Nga">nội chiến</a> sau đó, lãnh thổ Kazakhstan được tổ chức lại nhiều lần trở thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh (trang chưa được viết)">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh</a> năm 1936, một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a>. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thế kỷ 20">thế kỷ 20</a>, Kazakhstan là nơi diễn ra nhiều dự án lớn của Liên xô, gồm cả chiến dịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A5t_ch%C6%B0a_Khai_ph%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Đất chưa Khai phá (trang chưa được viết)">Đất chưa Khai phá</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Khrushchev</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5_Baykonur" title="Sân bay vũ trụ Baykonur">Sân bay vũ trụ Baikonur</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_%C4%91i%E1%BB%83m_Th%E1%BB%AD_nghi%E1%BB%87m_Semipalatinsk&action=edit&redlink=1" title="Địa điểm Thử nghiệm Semipalatinsk (trang chưa được viết)">Semipalatinsk "Polygon"</a>, địa điểm thử nghiệm vũ khí hạt nhân chính của Liên xô.<br />
Kazakhstan tuyên bố độc lập ngày 16 tháng 12 năm 1991, nước cộng hoà
cuối cùng của Liên xô thực hiện điều này. Lãnh đạo thời cộng sản của họ,
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nursultan_Nazarbayev" title="Nursultan Nazarbayev">Nursultan Nazarbayev</a>, trở thành tổng thống mới. Từ khi độc lập, Kazakhstan đã theo đuổi một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_ngo%C3%A0i_c%E1%BB%A7a_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ nước ngoài của Kazakhstan (trang chưa được viết)">chính sách đối ngoại</a> cân bằng và nỗ lực phát triển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế Kazakhstan (trang chưa được viết)">nền kinh tế</a>, đặc biệt là công nghiệp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%C4%91r%C3%B4cacbon" title="Hiđrôcacbon">hydrocarbon</a>. Tuy triển vọng kinh tế đang được cải thiện, Tổng thống Nazarbayev vẫn duy trì sự kiểm soát chặt chẽ với nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Kazakhstan (trang chưa được viết)">chính trị</a> trong nước. Tuy vậy, danh tiếng quốc gia của Kazakhstan vẫn đang được tạo lập.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-1">[1]</a></sup> Hiện Kazakhstan được coi là quốc gia có ưu thế tại vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-2">[2]</a></sup> Nước này là thành viên của nhiều tổ chức quốc tế, gồm cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%91i_t%C3%A1c_v%C3%AC_ho%C3%A0_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Đối tác vì hoà bình (trang chưa được viết)">Đối tác vì hoà bình của NATO</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">Cộng đồng các quốc gia độc lập</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_H%E1%BA%A3i" title="Tổ chức Hợp tác Thượng Hải">Tổ chức Hợp tác Thượng Hải</a>. Năm 2010, Kazakhstan làm chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_An_ninh_v%C3%A0_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu">Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu</a>.<br />
Kazakhstan đa dạng về sắc tộc và văn hoá, một phần bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BB%AFng_cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%8Bnh_c%C6%B0_b%E1%BA%AFt_bu%E1%BB%99c_%E1%BB%9F_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Những cuộc định cư bắt buộc ở Liên xô (trang chưa được viết)">những cuộc trục xuất hàng loạt</a> nhiều nhóm sắc tộc tới nước này trong thời kỳ cầm quyền của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a>. Người Kazakh là nhóm lớn nhất. Kazakhstan cho phép <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B1_do_t%C3%B4n_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Tự do tôn giáo tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">tự do tôn giáo</a>, và nhiều đức tin khác nhau có hiện diện tại nước này. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> là tôn giáo chính. Tiếng Kazakh là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Ngôn ngữ quốc gia (trang chưa được viết)">ngôn ngữ quốc gia</a>, trong khi tiếng Nga cũng được chính thức sử dụng như một ngôn ngữ "tương đương" (với tiếng Kazakh) trong các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Bnh_ch%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Định chế (trang chưa được viết)">định chế</a> của Kazakhstan.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-3">[3]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_c.E1.BB.95-trung_.C4.91.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thời kỳ cổ-trung đại</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_c.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Thời kỳ cận đại</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#C.E1.BB.99ng_ho.C3.A0_X.C3.A3_h.E1.BB.99i_ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Kazakh"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#.C4.90.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Độc lập</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chính phủ và chính trị</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Hệ thống chính trị</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#B.E1.BA.A7u_c.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Bầu cử</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#C.C6.A1_quan_m.E1.BA.ADt_v.E1.BB.A5"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Cơ quan mật vụ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#C.C3.A1c_t.E1.BB.89nh"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Các tỉnh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Các thành phố</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#N.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Nông nghiệp</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#T.C3.A0i_nguy.C3.AAn_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Tài nguyên thiên nhiên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao_v.C3.A0_c.C3.A1c_l.E1.BB.B1c_l.C6.B0.E1.BB.A3ng_v.C5.A9_trang"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Quan hệ ngoại giao và các lực lượng vũ trang</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Thu.E1.BA.ADt_ng.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Thuật ngữ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#V.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Văn hoá</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Ng.C3.A0y_ngh.E1.BB.89_l.E1.BB.85"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Ngày nghỉ lễ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Thư mục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Kazakhstan" title="Lịch sử Kazakhstan">Lịch sử Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_c.E1.BB.95-trung_.C4.91.E1.BA.A1i">Thời kỳ cổ-trung đại</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ancient_Taraz_Kazakhstan.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="722" data-file-width="1161" height="137" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Ancient_Taraz_Kazakhstan.jpg/220px-Ancient_Taraz_Kazakhstan.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Taraz" title="Taraz">Taraz</a> cổ xưa.</div>
</div>
</div>
Kazakhstan bắt đầu có dân cư từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_%C4%91%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1" title="Thời đại đồ đá">thời kỳ đồ đá</a>,
điều kiện đất đai và khí hậu thích hợp đã tạo điều kiện cho những người
dân du mục đến đây sinh sống. Vào thập niên 1000 TCN, có một tộc du mục
chăn cừu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Scythia" title="Người Scythia">người Scythia</a>
đến định cư tại xứ Kazakhstan. Từ "người Scythia" chỉ một dân tộc sinh
sống trong một vùng đất rộng lớn, trong số đó có những phần đất của xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> ngày nay ở phía bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90en" title="Biển Đen">Hắc Hải</a>, phía đông đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C3%A3y_Altai&action=edit&redlink=1" title="Dãy Altai (trang chưa được viết)">dãy Altai</a>. Một nhà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Lịch sử">sử học</a> dùng gọi người Scythia ở phía đông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Saka" title="Người Saka">người Saka</a>,
và trong số đó có cả người Scythia xứ Kazakhstan. Tuy nhiên, theo những
nguồn khác thì các từ "người Saka" và "người Scythia" có thể được thay
cho nhau, tức Scythia là theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Hy_L%E1%BA%A1p" title="Tiếng Hy Lạp">tiếng Hy Lạp</a> còn Saka là theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ba_T%C6%B0" title="Tiếng Ba Tư">tiếng Ba Tư</a>. Người Saka dùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%B1a" title="Ngựa">ngựa</a> vừa để làm phương tiện đi lại mà vừa để làm thức ăn.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
Những tộc người khác cũng nói tiếng Đông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Iran</a> như người Scythia, và cũng giống y chang như người Scythia là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sarmatian&action=edit&redlink=1" title="Người Sarmatian (trang chưa được viết)">người Sarmatian</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Massagetae&action=edit&redlink=1" title="Người Massagetae (trang chưa được viết)">người Massagetae</a>,
dù nhiều nhà sử học xem đây là những dân tộc khác. Người Massagetae trở
nên nổi tiếng tại xứ Kazakhstan và một số nơi khác ở vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a> vì những chiến công của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng" title="Nữ hoàng">Nữ vương</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tomyris&action=edit&redlink=1" title="Tomyris (trang chưa được viết)">Tomyris</a>. Theo sử cũ, sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua" title="Vua">vua</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cyrus_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Cyrus Đại đế">Cyrus Đại Đế</a> xua đại quân tinh nhuệ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ba_T%C6%B0" title="Đế quốc Ba Tư">Ba Tư</a>
đánh tan tác người Massagetae và giết chết con trai của Nữ vương
Tomyris là Spargapises, bà đã trả thù qua việc xua quân đập tan quân Ba
Tư (530 TCN),<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-6">[6]</a></sup>
và chặt đầu vua Cyrus Đại Đế. Không những thế bà còn bỏ cái đầu ông vào
một chiếc túi da chứa đầy máu người, để ông được tha hồ uống máu - một
việc mà ông luôn thèm khát. Chiến thắng của Nữ vương Tomyris trước quân
Ba Tư trở thành một khoảnh khắc huy hoàng trong lịch sử xứ Kazakhstan.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-7">[7]</a></sup> Do đó, nhiều nhà hàng ở xứ Kazakhstan có tên là "Tomyris".<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
Vị vua kế tục nổi tiếng nhất của Cyrus Đại Đế là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Darius_I_c%E1%BB%A7a_Ba_T%C6%B0" title="Darius I của Ba Tư">Darius I</a> cầm binh đi đánh người Scythia ở phía đông Kazakhstan vào năm 519 TCN.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-9">[9]</a></sup> Một vị vua tàn bạo của xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Macedonia" title="Vương quốc Macedonia">Macedonia</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p_c%E1%BB%95_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Hy Lạp cổ đại">Hy Lạp</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexandros_%C4%90%E1%BA%A1i_%C4%91%E1%BA%BF" title="Alexandros Đại đế">Alexandros Đại Đế</a> lên nối ngôi vào năm 336 TCN, diệt được Đế quốc Ba Tư, và mở rộng Vương quốc Macedonia đến tận Kazakhstan và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistan</a> ở phía đông. Vào năm 329 TCN, ông kéo quân đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Syr_Darya" title="Syr Darya">sông Jaxartes</a> ở biên giới phía bắc của Ba Tư (nay là sông Syr Darya tại các xứ Kazakhstan, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tadzhikistan&action=edit&redlink=1" title="Tadzhikistan (trang chưa được viết)">Tadzhikistan</a>). Trong một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Jaxartes" title="Trận Jaxartes">trận đánh</a> tại đây, ông đại phá tộc người hùng mạnh Scythia và đánh đuổi họ về phía bắc.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-10">[10]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-11">[11]</a></sup> Cùng với sự xâm chiếm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">đế chế Mông Cổ</a> vào đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_13" title="Thế kỷ 13">thế kỉ 13</a>, cấc quận hành chính đầu tiên đã được thành lập dưới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">đế chế Mông Cổ</a>, thậm chí về sau trở thành các lãnh thổ độc lập của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BA%A3_h%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Khả hãn quốc Kazakh (trang chưa được viết)">Khả hãn quốc Kazakh</a> (hay còn gọi là Ak Horde). Những thành thị trung cổ đầu tiên là Alie-Ata và Turkestan đã được phát hiện phía bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_t%C6%A1_l%E1%BB%A5a" title="Con đường tơ lụa">con đường tơ lụa</a> nổi tiếng, nơi ngày nay chính là Kazakhstan.<br />
Cuộc sống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_m%E1%BB%A5c" title="Du mục">du mục</a> truyền thống trên các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_c%E1%BB%8F" title="Đồng cỏ">thảo nguyên</a> rộng lớn và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1n_hoang_m%E1%BA%A1c&action=edit&redlink=1" title="Bán hoang mạc (trang chưa được viết)">bán hoang mạc</a> đã tạo nên những cuộc tìm kiếm không ngớt các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_c%E1%BB%8F" title="Đồng cỏ">đồng cỏ</a>
có giá trị vô cùng to lớn đối vời nền kinh tế dựa trên chăn nuôi. Dân
tộc Kazakh hình thành trên cơ sở nhiều bộ lạc sống trong khu vực vào
khoảng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_15" title="Thế kỷ 15">thế kỉ 15</a>. Khoảng giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_16" title="Thế kỷ 16">thế kỉ 16</a>, người Kazakh bắt đầ phát triển ngôn ngữ, văn hóa và nền kinh tế riêng của đất nước mình. Đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_17" title="Thế kỷ 17">thế kỉ 17</a>,
Khả hãn quốc Kazakh phân rã thành ba cộng đồng Lớn, Vừa và Nhỏ, liên
kết trên cơ sở mối quan hệ huyết thống. Tuy nhiên những bất hòa về chính
trị, sự liên kết lỏng lẻo về kinh tế và những cuộc chiến giữa các cộng
đồng với nhau đã nhanh chóng làm suy sụp Khả hãn quốc Kazakh. Những cuộc
chiến tranh giành lãnh thổ giữa các tiểu vương Kazakh và vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a> đã nổ ra trong nhiều thế kỉ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_c.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BA.A1i">Thời kỳ cận đại</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:AbaiPainting.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="246" data-file-width="185" height="226" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/AbaiPainting.jpg/170px-AbaiPainting.jpg" width="170" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abay_Qunanbayuli&action=edit&redlink=1" title="Abay Qunanbayuli (trang chưa được viết)">Abay Qunanbayuli</a>, nhà thơ, nhà soạn nhạc và nhà triết học người Kazakh</div>
</div>
</div>
Đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỉ 19</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">đế chế Nga</a> bắt đầu mở rộng tới vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế chế Nga</a> đã xây dựng hệ thống hành chính, quân đội và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o_%C4%91%C3%A0i" title="Pháo đài">pháo đài</a> tại vùng Trung Á để tranh giành quyền lợi và ảnh hưởng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Đế quốc Anh">đế chế Anh</a> trong <i>Trò chơi lớn</i> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <i>Great Game</i>) tại vùng Trung Á. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">Tiếng Nga</a>
trở thành thứ tiếng chính thức tại mọi trường học và các cấp chính
quyền. Người Nga nỗ lực áp đặt hệ thống chính quyền của mình lên trên sự
giận dữ của người Kazakh. Những cuộc vận động dân tộc của người Kazakh
đã nổ ra vào những năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1860" title="1860">1860</a>
kêu gọi bảo vệ văn hóa và truyền thống dân tộc trước sự Nga hóa của
người Nga. Từ thập kỉ 1890, một bộ phận người Slavơ đến Trung Á đã thành
lập thuộc địa tại vùng đất ngày nay là Kazakhstan. Họ đã xây dựng tuyến
đường sắt xuyên dãy <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Ural" title="Dãy núi Ural">Ural</a>
từ Orenburg đến Tashkent, hoàn thành vào năm 1906. Tuyến đường sắt được
giám sát và nhận được sự ủng hộ đặc biệt từ phía Chính quyền Nhập cư ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt-Peterburg" title="Sankt-Peterburg">St. Petersburg</a>.
Cuộc chiến tranh giành đất đai và nguồn nước giữa người Kazakh và những
người Slavơ mới đến đã nổ ra. Sự oán giận của người Kazakh dưới ách áp
bức bóc lột của chế độ Nga hoàng đã làm bùng nổ cuộc <i>Khởi nghĩa Trung Á</i> năm 1916.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.99ng_ho.C3.A0_X.C3.A3_h.E1.BB.99i_ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Kazakh">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Almatykoktobe.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="354" data-file-width="750" height="142" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8d/Almatykoktobe.jpg/300px-Almatykoktobe.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Almaty, thủ đô Kazakhstan thời Liên xô.</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh (trang chưa được viết)">Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh</a></i></div>
</dd></dl>
Đế chế Nga sụp đổ vào năm 1917 đã tạo điều kiện cho Kazakhstan có một
thời gian độc lập. Tuy nhiên người Kazakh vẫn quyết định gia nhập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>. Năm 1920, Kazakhstan trở thành một nước cộng hòa tự trị, và năm 1936 là một nước cộng hòa Xô viết nằm trong lãnh thổ Liên Xô.<br />
Nền nông nghiệp tập thể hóa cuối những năm 1920-1930 đã gây ra nạn
đói trầm trọng ở Kazakhstan. Nhưng chính quyền Xô viết đã xây dựng một
hệ thống chính quyền cộng sản vững mạnh để hội nhập Kazakhstan vào Liên
bang Xô viết. Thập kỉ 1930, rất nhiều người dân đến từ các vùng khác của
Liên Xô đã đến Kazakhstan.<br />
Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>
đã đánh dấu giai đoạn công nghiệp hóa ở Kazkahstan, nhưng chủ yếu tập
trung khai thác khoáng sản để phục vụ cho chiến tranh. Đến khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iosif_Vissarionovich_Stalin" title="Iosif Vissarionovich Stalin">Stalin</a> qua đời, Kazakhstan vẫn là một nước nông nghiệp lạc hậu. Năm 1953, lãnh đạo Xô viết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Nikita Khrushchev</a> đã đề xướng kế hoạch <i>Virgin Lands</i> với mục tiêu biến những đồng cỏ ở Kazakhstan thành những vùng trồng cây lương thực cho Liên bang Xô viết. Chính sách <i>Virgin Lands</i> sau này được hiện đại hóa và phát triển dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leonid_Ilyich_Brezhnev" title="Leonid Ilyich Brezhnev">Leonid Brezhnev</a>.<br />
Tình trạng căng thẳng trong xã hội Xô viết đã dẫn tới những yêu cầu
phải cải cách chính trị và kinh tế, lên tới đỉnh điểm vào những năm
1980. Tháng 12 năm 1986, những cuộc tuần hành lớn của các thanh niên sắc
tộc Kazakh, sau này được gọi là cuộc nổi dậy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeltoqsan&action=edit&redlink=1" title="Jeltoqsan (trang chưa được viết)">Jeltoqsan</a>, diễn ra ở Almaty để phản đối sự thay thế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_k%C3%BD_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Thư ký thứ nhất (trang chưa được viết)">Thư ký thứ nhất</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Đảng cộng sản">Đảng Cộng sản</a> Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Kazakh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinmukhamed_Konayev&action=edit&redlink=1" title="Dinmukhamed Konayev (trang chưa được viết)">Dinmukhamed Konayev</a> bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gennady_Kolbin&action=edit&redlink=1" title="Gennady Kolbin (trang chưa được viết)">Gennady Kolbin</a> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Liên bang Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga</a>.
Quân đội chính phủ đàn áp cuộc biểu tình, nhiều người đã bị giết hại và
bỏ tù. Trong những ngày cai trị cuối cùng của Liên xô, sự bất mãn tiếp
tục gia tăng và được thể hiện nhờ chính sách <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">glasnost</a></i> của lãnh tụ Liên xô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Độc lập</span></h3>
Cùng với làn sóng các nước cộng hoà thuộc Liên xô tìm kiếm sự tự trị lớn hơn nữa, Kazakhstan tuyên bố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_quy%E1%BB%81n" title="Chủ quyền">chủ quyền</a> như một nước cộng hoà bên trong Liên xô tháng 10 năm 1990. Sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1991" title="Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991">đảo chính</a> bất thành tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> tháng 8 năm 1991 và sự <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Sự sụp đổ của Liên xô (trang chưa được viết)">giải tán Liên xô</a>, Kazakhstan tuyên bố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">độc lập</a> ngày 16 tháng 12 năm 1991. Đây là nước cộng hoà cuối cùng thuộc Liên xô tuyên bố độc lập.<br />
Những năm sau độc lập được đánh dấu bởi những cải cách to lớn với nền
kinh tế kiểu Xô viết và sự độc quyền quyền lực chính trị. Dưới sự cai
trị của Nursultan Nazarbayev, người đã lên nắm quyền lực năm 1989 với tư
cách lãnh đạo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Đảng Cộng sản Kazakhstan (trang chưa được viết)">Đảng Cộng sản Kazakhstan</a> và sau đó được bầu làm Tổng thống năm 1991, Kazakhstan đã có những bước tiến to lớn trong việc phát triển một nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Kinh tế thị trường">kinh tế thị trường</a>. Nước này đã có tăng trưởng kinh tế mạnh từ năm 2000, một phần nhờ các trữ lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Khí thiên nhiên">khí đốt</a>, và khoáng sản to lớn.<br />
Tuy nhiên dân chủ vẫn chưa được cải thiện nhiều từ năm 1991. "Tháng 6
năm 2007, nghị viện Kazakhstan đã thông qua một điều luật trao cho Tổng
thống Nursultan Nazarbayev quyền lực và quyền ưu tiên trọn đời, gồm cả
quyền tham vấn các tổng thống tương lai, miễn trừ bị truy tố, và ảnh
hưởng với chính sách đối nội và đối ngoại. Những lời chỉ trích nói rằng
trên thực tế ông đã trở thành "tổng thống trọn đời."<sup class="reference" id="cite_ref-WW3_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-WW3-12">[12]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-CACI_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-CACI-13">[13]</a></sup><br />
Trong mười năm nắm quyền, Nazarbayev đã liên tục kiểm duyệt báo chí thông qua việc sử dụng độc đoán các điều luật về "phỉ báng",<sup class="reference" id="cite_ref-RFE_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-RFE-14">[14]</a></sup> ngăn cản truy cập vào các web site đối lập (9 tháng 11 năm 1999), cấm giáo phái tôn giáo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wahhabi&action=edit&redlink=1" title="Wahhabi (trang chưa được viết)">Wahhabi</a>
(5 tháng 9 năm 1998), và từ chối yêu cầu đòi thống đốc của 14 tỉnh
thuộc Kazakhstan phải được bầu lên chứ không phải do tổng thống chỉ định
(7 tháng 4 năm 2000)."<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_ph.E1.BB.A7_v.C3.A0_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính phủ và chính trị</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ Kazakhstan (trang chưa được viết)">Chính phủ Kazakhstan</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Kazakhstan (trang chưa được viết)">Chính trị Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nursultan_Nazarbayev_27092007.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="993" data-file-width="652" height="259" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Nursultan_Nazarbayev_27092007.jpg/170px-Nursultan_Nazarbayev_27092007.jpg" width="170" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tổng thống Kazakhstan, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nursultan_Nazarbayev" title="Nursultan Nazarbayev">Nursultan Nazarbayev</a></div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Hệ thống chính trị</span></h3>
Kazakhstan là một nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Cộng hòa">cộng hoà</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng" title="Tổng thống">tổng thống</a>. Tổng thống là Nursultan Nazarbayev. Tổng thống cũng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_t%C6%B0_l%E1%BB%87nh" title="Tổng tư lệnh">tổng tư lệnh</a> các lực lượng vũ trang và có quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A7_quy%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Phủ quyết (trang chưa được viết)">phủ quyết</a> luật. Có ba phó thủ tướng và 16 bộ trưởng. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karim_Massimov&action=edit&redlink=1" title="Karim Massimov (trang chưa được viết)">Karim Massimov</a> đã giữa chức thủ tướng từ ngày 10 tháng 1 năm 2007.<br />
Kazakhstan có một Nghị viện lưỡng viện, gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_vi%E1%BB%87n" title="Hạ viện">hạ viện</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Majilis&action=edit&redlink=1" title="Majilis (trang chưa được viết)">Majilis</a>) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n" title="Thượng viện">thượng viện</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_vi%E1%BB%87n_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Thượng viện Kazakhstan (trang chưa được viết)">Thượng viện Kazakhstan</a>).
Các quận bầu cử riêng biệt bầu ra 67 ghế trong Majilis; cũng có 10
thành viên được bầu theo danh sách bầu cử đảng phái chứ không phải qua
các quận bầu cử riêng biệt. Thượng viện có 39 thành viên. Hai thượng
nghị sĩ được lựa chọn bởi mỗi nhóm bầu cử (Maslikhats) thuộc 16 đơn vị
hành chính chính của Kazakhstan (14 tỉnh, cộng thêm hai thành phố Astana
và Almaty). Tổng thống chỉ định bảy thượng nghị sĩ còn lại. Các đại
biểu Majilis và chính phủ đều có quyền đề xuất luật pháp, dù chính phủ
đề xuất hầu hết luật pháp được Nghị viện xem xét.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A7u_c.E1.BB.AD">Bầu cử</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Otan.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="352" data-file-width="567" height="137" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Otan.jpg/220px-Otan.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một dấu hiệu của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nur-Otan&action=edit&redlink=1" title="Nur-Otan (trang chưa được viết)">Đảng Otan (Quê hương)</a>, đảng cầm quyền cũ của Kazakhstan</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Bầu cử tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Bầu cử tại Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
Cuộc bầu cử Majilis tháng 9 năm 2004 đã tạo ra một hạ viện với đa số thành viên ủng hộ chính phủ thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nur-Otan&action=edit&redlink=1" title="Nur-Otan (trang chưa được viết)">Đảng Otan</a>,
dưới sự lãnh đạo của Tổng thống Nazarbayev. Hai đảng khác được coi là
có thiện cảm với tổng thống, gồm khối nông nghiệp-công nghiệp AIST và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Asar&action=edit&redlink=1" title="Đảng Asar (trang chưa được viết)">Đảng Asar</a>,
do con gái của Tổng thống Nazarbayev lập ra, thắng hầu hết số ghế còn
lại. Các đảng đối lập, đã chính thức đăng ký và tham gia vào cuộc bầu
cử, chỉ giành được một ghế trong cuộc bầu cử mà Tổ chức An ninh và Hợp
tác châu Âu coi là không đạt các tiêu chuẩn quốc tế.<br />
Năm 1999, Kazakhstan đã đề nghị tư cách quan sát viên tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Nghị viện châu Âu (trang chưa được viết)">Hội đồng Nghị viện châu Âu</a>.
Câu trả lời chính thức của Nghị viện là Kazakhstan chỉ có thể đề nghị
tư cách thành viên đầy đủ, bởi họ nằm một phần ở châu Âu, nhưng họ sẽ
không được trao bất kỳ một tư cách nào tại Hội đồng trừ khi các thành
tích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n" title="Nhân quyền">nhân quyền</a> của nước này được cải thiện.<br />
Ngày 4 tháng 12 năm 2005, Nursultan Nazarbayev tái cử với một chiến
thắng long trời lở đất. Uỷ ban bầu cử thông báo rằng ông đã giành được
hơn 90% số phiếu. Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu (OSCE) kết luận
cuộc bầu cử không đạt các tiêu chuẩn quốc tế dù có một số cải thiện
trong cách quản lý bầu cử. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_Hoa_x%C3%A3" title="Tân Hoa xã">Tân Hoa Xã</a>
thông báo rằng các quan sát viên từ Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa, chịu
trách nhiệm giám sát 25 điểm bỏ phiếu ở Astana, thấy rằng việc bỏ phiếu
tại đó được tiến hành "minh bạch và công bằng" manner.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
Ngày 17 tháng 8 năm 2007, cuộc bầu cử hạ viện được tiến hành với việc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Otan&action=edit&redlink=1" title="Đảng Otan (trang chưa được viết)">Đảng Otan</a>
cầm quyền giành mọi ghế với 88% số phiếu. Không đảng đối lập nào giành
đủ mức tối thiểu 7% để có ghế. Điều này đã khiến truyền thông địa phương
đưa ra câu hỏi về khả năng và tuy tín của lãnh đạo các đảng đối lập.
Các đảng đối lập đã đưa ra những cáo buộc gian lận nghiêm trọng trong
cuộc bầu cử.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-16">[16]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C6.A1_quan_m.E1.BA.ADt_v.E1.BB.A5">Cơ quan mật vụ</span></h3>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U%E1%BB%B7_ban_An_ninh_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Uỷ ban An ninh Quốc gia (trang chưa được viết)">Uỷ ban An ninh Quốc gia</a>
Kazakhstan (KNB) được thành lập ngày 13 tháng 6 năm 1992. Nó bao gồm Cơ
quan An ninh Nội địa, Cơ quan Phản gián Quân sự, Biên phòng, nhiều đơn
vị Commando, và Tình báo Nước ngoài (Barlau). Barlau được coi là thành
phần quan trọng nhất của KNB. Giám đốc của nó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BA%BFu_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thiếu tướng">Thiếu tướng</a> Omirtai Bitimov.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kazakhstan-CIA_WFB_Map.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="324" data-file-width="634" height="153" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Kazakhstan-CIA_WFB_Map.png/300px-Kazakhstan-CIA_WFB_Map.png" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Kazakhstan</div>
</div>
</div>
Với diện tích khoảng 2.725.047 triệu km², Kazakhstan là quốc gia rộng thứ chín trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Thế giới">thế giới</a>
và là quốc gia không giáp biển có diện tích lớn nhất. Diện tích của
Kazakhstan tương đương với diện tích của vùng Tây Âu. Nước này chia sẻ
đường biên giới với các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> (6648 km), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Uzbekistan" title="Uzbekistan">Uzbekistan</a> (2203 km), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> (1533 km), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan">Kyrgyzstan</a> (1051 km), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Turkmenistan" title="Turkmenistan">Turkmenistan</a> (379 km). Các thành phố chính gồm Astana (thủ đô từ năm 1997), Almaty (thủ đô cũ), Karaganda, Shymkent, Semey và Turkestan.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Altai_Kutscherla-See.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="570" data-file-width="867" height="164" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b5/Altai_Kutscherla-See.jpg/250px-Altai_Kutscherla-See.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quang cảnh vùng núi Altay ở Kazakhstan</div>
</div>
</div>
Địa hình từ tây sang đông trải dài từ bờ biển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Caspian&action=edit&redlink=1" title="Caspian (trang chưa được viết)">Caspian</a> đến dãy núi Altay, từ phía bắc là đồng bằng Tây Siberia đến phía nam là các hoang mạc khô cằn của vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>.
Thảo nguyên Kazakhstan có diện tích khoảng 804.500 km², chiếm một phần
ba diện tích đất nước và là vùng thảo nguyên lớn nhất trên thế giới.
Trong các thảo nguyên có nhiều đòng cỏ và các hoang mạc cát. Các sông và
hồ quan trọng ở Kazakhstan bao gồm: biển Aran, sông Ili, sông Irtysh,
sông Ural, hồ Balkhash và hồ Zaysan.<br />
Do có khí hậu lục địa nên biên độ nhiệt trong năm của Kazakhstan rất
lớn. Mùa hạ nhiêt độ lên cao, trung bình đạt hơn 25 °C, nhưng đến mùa
đông nhiệt độ lại xuống rất thấp, có lúc xuống hơn -20 °C. Chênh lệch
nhiệt độ giữa ngày và đêm cũng rất lớn. Lượng mưa ít và tập trung chủ
yếu vào mùa hạ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_t.E1.BB.89nh">Các tỉnh</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_%C4%91%C6%A1n_v%E1%BB%8B_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_c%E1%BA%A5p_t%E1%BB%89nh_c%E1%BB%A7a_Kazakhstan" title="Danh sách các đơn vị hành chính cấp tỉnh của Kazakhstan">Danh sách các đơn vị hành chính cấp tỉnh của Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<ul>
<li>Taldy-Korgan</li>
<li>Aqmola</li>
<li>Aqtobe</li>
<li>Atyrau</li>
<li>Batys Qazaqstan (Oral)</li>
<li>Mangghystau</li>
<li>Ongtustik Qazaqstan (Shymkent)</li>
<li>Pavlodar</li>
<li>Qaraghandy</li>
<li>Qostanay</li>
<li>Qyzylorda</li>
<li>Shyghys Qazaqstan (Oskemen)</li>
<li>Soltustik Qazaqstan (Petropavl)</li>
<li>Zhambyl (Taraz)</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91">Các thành phố</span></h3>
<ul>
<li>Astana</li>
<li>Almaty</li>
<li>Bayquogyr</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_t%E1%BA%BF_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Kinh tế Kazakhstan (trang chưa được viết)">Kinh tế Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Soyuz_TMA-3_launch.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2000" data-file-width="1312" height="259" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Soyuz_TMA-3_launch.jpg/170px-Soyuz_TMA-3_launch.jpg" width="170" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5_Baykonur" title="Sân bay vũ trụ Baykonur">Sân bay vũ trụ Baikonur</a> là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3ng_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5&action=edit&redlink=1" title="Cảng vũ trụ (trang chưa được viết)">cơ sở phóng tàu vũ trụ</a> cổ nhất và lớn nhất thế giới</div>
</div>
</div>
Nhờ giá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a>
cao trên thế giới, các con số tăng trưởng GDP năm 2000, 2001, 2002,
2003, 2004, và 2005 là: 9.8%, 13.2%, 9.5%, 9.2%, 9.4%, và 9.2%. Các mặt
hàng xuất khẩu chính khác của Kazakhstan gồm bột mì, dệt và gia súc.
Kazakhstan dự báo nước này sẽ trở thành nhà xuất khẩu uranium lớn nhất
thế giới vào năm 2010.<br />
Thách thức chủ yếu của Kazakhstan từ năm 2002 là quản lý dòng ngoại tệ mạnh đổ vào từ bên ngoài mà không làm gia tăng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1m_ph%C3%A1t" title="Lạm phát">lạm phát</a>. Từ thời điểm đó, lạm phát vẫn chưa được quản lý chặt chẽ, ở mức 6.6% năm 2002, 6.8% năm 2003, và 6.4% năm 2004.<br />
Năm 2000 Kazakhstan trở thành nước cộng hoà cũ đầu tiên của Liên xô trả lại toàn bộ khoản vay của mình cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Quỹ Tiền tệ Quốc tế">Quỹ Tiền tệ Quốc tế</a> (IMF), 7 năm trước thời hạn. Tháng 3 năm 2002, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Bộ Thương mại Hoa Kỳ">Bộ Thương mại Hoa Kỳ</a> đã trao quy chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Kinh tế thị trường">kinh tế thị trường</a> cho Kazakhstan theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_Th%C6%B0%C6%A1ng_m%E1%BA%A1i_2002&action=edit&redlink=1" title="Luật Thương mại 2002 (trang chưa được viết)">luật thương mại Hoa Kỳ</a>.
Sự thay đổi quy chế này công nhận những cải cách kinh tế thị trường
thực sự trong các lĩnh vực chuyển đổi tiền tệ, quyết định mức lương,
tính mở với đầu tư nước ngoài, và sự kiểm soát của chính phủ với các
phương tiện sản xuất và phân phối tài nguyên.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Astana_centr.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="2048" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3b/Astana_centr.JPG/220px-Astana_centr.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thành phố Astana</div>
</div>
</div>
Tháng 9 năm 2002 Kazakhstan trở thành quốc gia đầu tiên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">CIS</a> nhận được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%B1_%C4%91%C3%A1nh_gi%C3%A1_m%E1%BB%A9c_%C4%91%E1%BB%99_t%C3%ADn_nhi%E1%BB%87m&action=edit&redlink=1" title="Sự đánh giá mức độ tín nhiệm (trang chưa được viết)">sự đánh giá mức độ tín nhiệm</a>
cấp đầu tư từ một cơ quan đánh giá mức độ tín nhiệm lớn của thế giới. Ở
thời điểm cuối tháng 12 năm 2003, tổng nợ nước ngoài của Kazakhstan là
khoảng $22.9 tỷ. Tổng nợ chính phủ là $4.2 tỷ. Con số này chiếm 14% GDP.
Đã có sự sụt giảm đáng kể trong tỷ lệ nợ trên GDP trong những năm vừa
qua; tỷ lệ tổng nợ chính phủ trên GDP năm 2000 là 21.7%, năm 2001 là
17.5%, và năm 2002 là 15.4%.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Modern_Almaty.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="436" data-file-width="583" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Modern_Almaty.jpg/220px-Modern_Almaty.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thành phố Almaty</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Alfar3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cd/Alfar3.jpg/220px-Alfar3.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Almaty – trung tâm thương mại</div>
</div>
</div>
Đà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C4%83ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_kinh_t%E1%BA%BF" title="Tăng trưởng kinh tế">tăng trưởng kinh tế</a>, cộng với những kết quả từ những cuộc cải cách lĩnh vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A3i_c%C3%A1ch_thu%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Cải cách thuế (trang chưa được viết)">thuế</a> và tài chính trước đó, đã cải thiện đáng kể tình hình tài chính chính phủ. Từ năm 1999 mức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A2m_h%E1%BB%A5t_ng%C3%A2n_s%C3%A1ch" title="Thâm hụt ngân sách">thâm hụt ngân sách</a>
3.5% GDP xuống mức thâm hụt 1.2% năm GDP năm 2003. Nguồn thu chính phủ
đã tăng từ 19.8% GDP năm 1999 lên 22.6% GDP năm 2001, nhưng đã giảm
xuống 16.2% GDP năm 2003. Năm 2000, Kazakhstan đã thông qua một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADt_thu%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Luật thuế (trang chưa được viết)">luật thuế</a> mới trong một nỗ lực nhằm củng cố những thành quả đó.<br />
Ngày 29 tháng 11 năm 2003 Luật về những Thay đổi Luật Thuế được thông qua, giảm các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_t%E1%BB%B7_su%E1%BA%A5t_thu%E1%BA%BF_tr%C3%AAn_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Các tỷ suất thuế trên thế giới (trang chưa được viết)">tỷ suất thuế</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/VAT" title="VAT">Thuế giá trị gia tăng</a> giảm từ 16% xuống còn 15%, thuế xã hội từ 21% xuống 20%, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF_thu_nh%E1%BA%ADp" title="Thuế thu nhập">thuế thu nhập</a> từ 30% còn 20%. (Ngày 7 tháng 7 năm 2006 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF_thu_nh%E1%BA%ADp" title="Thuế thu nhập">thuế thu nhập</a>
cá nhân thậm chí còn giảm nữa xuống mức 5% cho thu nhập cá nhân dưới
hình thức các cổ phần và 10% cho thu nhập cá nhân khác.) Kazakhstan còn
tiến hành những cải cách xa hơn nữa bằng việc thông qua một luật thuế
đất đai ngày 20 tháng 6 năm 2003, và một luật thuế nhập khẩu mới ngày 5
tháng 4 năm 2003.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Năng lượng">Năng lượng</a> là lĩnh vực kinh tế chủ chốt. Sản lượng dầu mỏ và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Khí thiên nhiên">khí tự nhiên</a> cô đặc ở Kazakhstan lên tới 51.2 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A5n" title="Tấn">tấn</a>
năm 2003, lớn hơn 8.6% năm 2002. Kazakhstan đã tăng xuất khẩu dầu và
khí tự nhiên cô đặc lên 44.3 triệu tấn năm 2003, 13% cao hơn mức năm
2002. Sản xuất khí đốt tại Kazakhstan năm 2003 lên tới 13.9 mét khối
(491 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ft%C2%B3" title="Ft³">cu. ft</a>), tăng 22.7% so với năm 2002, gồm cả sản lượng khí tự nhiên 7.3 tỷ mét khối (258 tỷ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ft%C2%B3" title="Ft³">cu. ft</a>);<br />
Kazakhstan có trữ lượng khoảng 4 tỷ tấn dầu đã được chứng minh và có thể khai thác cộng thêm 2,000 kilômét khối (480 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%E1%BA%B7m_kh%E1%BB%91i&action=edit&redlink=1" title="Dặm khối (trang chưa được viết)">cu mi</a>) khí đốt. Những phân tích công nghiệp cho rằng kế hoạch mở rộng sản xuất dầu mỏ, cộng với sự phát triển những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_d%E1%BA%A7u_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Giếng dầu mới (trang chưa được viết)">giếng dầu mới</a>,
sẽ cho phép nước này đạt sản lượng 3 triệu barrel (477,000 m³) mỗi ngày
vào năm 2015, đưa YO MAMMA vào hàng 10 quốc gia sản xuất dầu mỏ lớn
nhất thế giới. Xuất khẩu dầu mỏ năm 2003 của Kazakhstan được đánh giá ở
mức hơn 7 tỷ dollar, chiếm 65% tổng giá trị xuất khẩu và 24% GDP. Các
giếng dầu và mỏ khí với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%AF_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_d%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1" title="Trữ lượng dầu (trang chưa được viết)">trữ lượng</a> lớn gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_Tengiz&action=edit&redlink=1" title="Giếng Tengiz (trang chưa được viết)">Tengiz</a> với 7 tỷ barrel (1.1 km³); <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_Karachaganak&action=edit&redlink=1" title="Giếng Karachaganak (trang chưa được viết)">Karachaganak</a> với 8 tỷ barrel (1.3 km³) và 1,350 km³ khí tự nhiên); và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_Kashagan&action=edit&redlink=1" title="Giếng Kashagan (trang chưa được viết)">Kashagan</a> với 7 tới 9 tỷ barrel (1.1 tới 1.4 km³).<br />
<br />
Kazakhstan đã đưa ra một chương trình cải cách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0%C6%A1ng_h%C6%B0u&action=edit&redlink=1" title="Lương hưu (trang chưa được viết)">lương hưu</a>
đầy tham vọng vào năm 1998. Ở thời điểm 1 tháng 1 năm 2005, số tiền hưu
trí là khoảng $4.1 tỷ. Có 16 quỹ tiết kiệm hưu trí trong nước cộng hoà.
Quỹ Tích tụ Hưu trí Nhà nước, quỹ duy nhất thuộc sở hữu nhà nước, có
thể được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%B0_nh%C3%A2n_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Tư nhân hoá (trang chưa được viết)">tư nhân hoá</a>
ngay từ năm 2006. Cơ quan quản lý tài chính thống nhất của quốc gia
giám sát và điều hành các quỹ hưu trí. Các nhu cầu ngày càng gia tăng về
việc đầu tư một cách hiệu quả các quỹ hưu trí tạo ra sự phát triển
nhanh chóng của thị trường nợ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_ch%E1%BA%A5p&action=edit&redlink=1" title="Thế chấp (trang chưa được viết)">thế chấp</a>. Nguồn vốn quỹ hưu trí đang được đầu tư hầu như toàn bộ vào các tập đoàn và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_phi%E1%BA%BFu" title="Trái phiếu">trái phiếu</a> chính phủ, gồm cả Eurobond của chính phủ Kazakhstan.<br />
Hệ thống ngân hàng Kazakhstan đang phát triển nhanh chóng. Tư bản hoá của hệ thống ngân hàng hiện tại vượt hơn 1 tỷ $1. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Qu%E1%BB%91c_gia_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Ngân hàng Quốc gia Kazakhstan (trang chưa được viết)">Ngân hàng Quốc gia</a>
đã đưa ra các khoản đảm bảo ký quỹ trong chiến dịch của họ nhằm tăng
cường sức mạnh lĩnh vực ngân hàng. Nhiều ngân hàng lớn nước ngoài đã có
chi nhánh tại Kazakhstan, gồm cả <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=RBS&action=edit&redlink=1" title="RBS (trang chưa được viết)">RBS</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Citibank" title="Citibank">Citibank</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/HSBC" title="HSBC">HSBC</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Raiffeisen_Zentralbank&action=edit&redlink=1" title="Raiffeisen Zentralbank (trang chưa được viết)">Raiffeisen Zentralbank</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UniCredit" title="UniCredit">UniCredit</a> gần đây đều đã thâm nhập vào thị trường dịch vụ tài chính Kazakhstan qua việc mua lại và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C3%B3p_v%E1%BB%91n&action=edit&redlink=1" title="Góp vốn (trang chưa được viết)">góp vốn</a>.<br />
Dù sức mạnh kinh tế của Kazakhstan đã xuất hiện trong hầu hết thập kỷ
đầu tiên của thế kỷ 21, cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm
2008-2009 đã phơi bày một số sự yếu kém trung tâm trong nền kinh tế quốc
gia. Tăng trưởng GDP hàng năm của Kazakhstan đã giảm 19.81% năm 2008.
Bốn ngân hàng chính đã phải viện tới sự trợ giúp của chính phủ vào cuối
năm 2008 và giá trị tài sản thực đã giảm mạnh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.C3.B4ng_nghi.E1.BB.87p">Nông nghiệp</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Nông nghiệp tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Nông nghiệp tại Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Nông nghiệp tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Nông nghiệp</a> chiếm 10.3% GDP của Kazakhstan năm 2005.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-18">[18]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C5%A9_c%E1%BB%91c" title="Ngũ cốc">Ngũ cốc</a> (Kazakhstan là nước sản xuất lớn thứ bảy thế giới) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gia_s%C3%BAc" title="Gia súc">gia súc</a>
là các mặt hàng nông nghiệp quan trọng nhất. Đất nông nghiệp chiếm hơn
846,000 kilômét vuông (327,000 sq. mi). Đất nông nghiệp đang sử dụng gồm
205,000 kilômét vuông (79,000 sq. mi) đất có thể trồng trọt và 611,000
kilômét vuông (236,000 sq. mi) <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_c%E1%BB%8F" title="Đồng cỏ">đồng cỏ</a> và đất chăn thả.<br />
Các sản phẩm gia súc chính gồm các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_s%E1%BB%AFa&action=edit&redlink=1" title="Sản phẩm sữa (trang chưa được viết)">sản phẩm sữa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Da" title="Da">da</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8Bt" title="Thịt">thịt</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Len" title="Len">len</a>. Các mặt hàng lương thực chính của nước này gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_m%C3%AC" title="Bột mì">bột mì</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BAa_m%E1%BA%A1ch" title="Lúa mạch">lúa mạch</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Bông (trang chưa được viết)">bông</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BA%A1%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Gạô (trang chưa được viết)">gạô</a>. Xuất khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99t_m%C3%AC" title="Bột mì">bột mì</a>, một nguồn thu <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_h%E1%BB%91i" title="Ngoại hối">ngoại tệ</a>
lớn, đứng trong tốp các mặt hàng xuất khẩu hàng đẩu của Kazakhstan. Năm
2003 Kazakhstan thu hoạch tổng cộng 17.6 triệu tấn ngũ cốc, tăng 2.8%
so với năm 2002. Nông nghiệp Kazakhstan vẫn có nhiều vấn đề môi trường
từ sự quản lý kém trong những năm thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên xô</a>. Một số loại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%C6%B0%E1%BB%A3u_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Rượu Kazakh (trang chưa được viết)">rượu Kazakh</a> được sản xuất ở những vùng núi non phía đông đất nước tại Almaty.<br />
Kazakhstan được cho là một trong những quê hương gốc của <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A1o" title="Táo">táo</a>, đặc biệt là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95_ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Tổ tiên (trang chưa được viết)">tổ tiên</a> hoang dã của <i>Malus domestica</i>, <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malus_sieversii" title="Malus sieversii">Malus sieversii</a></i>.
Ở Kazakhstan, quê hương của nó, nó được gọi là 'alma'. Trên thực tế,
vùng được cho là quê hương của nó là Almaty, hay 'nhiều táo'.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-19">[19]</a></sup> Loài cây này vẫn mọc hoang dã tại các vùng núi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a> phía nam Kazakhstan, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyrgyzstan" title="Kyrgyzstan">Kyrgyzstan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tajikistan" title="Tajikistan">Tajikistan</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_C%C6%B0%C6%A1ng" title="Tân Cương">Tân Cương</a>, Trung Quốc.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_nguy.C3.AAn_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn">Tài nguyên thiên nhiên</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_s%C3%A1ch_n%C4%83ng_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_c%E1%BB%A7a_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Chính sách năng lượng của Kazakhstan (trang chưa được viết)">Chính sách năng lượng của Kazakhstan</a></i></div>
</div>
</dd></dl>
Kazakhstan sở hữu nhiều nguồn tài nguyên khoáng sản và nhiên liệu hoá thạch. Việc phát triển và khai thác <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Khí thiên nhiên">khí tự nhiên</a>,
và khoáng sản đã thu hút hơn $40 tỷ đầu tư nước ngoài tại Kazakhstan từ
năm 1993 và chiếm khoảng 57% sản lượng công nghiệp quốc gia (hay xấp xỉ
13% tổng sản phẩm quốc nội). Theo một số ước tính,<sup class="reference" id="cite_ref-Homestead_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-Homestead-20">[20]</a></sup> Kazakhstan có trữ lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Urani" title="Urani">uranium</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Crom" title="Crom">chromium</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%AC" title="Chì">chì</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BDm" title="Kẽm">kẽm</a> đứng hàng thứ hai thế giới, đứng thứ ba về trữ lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mangan" title="Mangan">manganese</a>, thứ năm về trữ lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng" title="Đồng">đồng</a>, và đứng trong hàng top ten về <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Than_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Than (định hướng)">than</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BA%AFt" title="Sắt">sắt</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a>. Kazakhstan cũng là nước xuất khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kim_c%C6%B0%C6%A1ng" title="Kim cương">kim cương</a>. Có lẽ đáng chú ý nhất với sự phát triển kinh tế, Kazakhstan hiện cũng đứng hàng 11 về trữ lượng đã được chứng minh của cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Khí thiên nhiên">khí tự nhiên</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Tông cộng, có 160 trầm tích với hơn 2.7 tỷ tấn dầu mỏ. Những cuộc thám hiểm dầu mỏ đã cho thấy trầm tích trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_Caspi" title="Biển Caspi">bờ biển Caspian</a>
chỉ là một phần của một trầm tích lớn hơn. Có tin cho rằng 3.5 tỷ tấn
dầu và 2.5 nghìn tỷ mét khối khí có thể được khai thác từ khu vực này.
Tổng tước tính trầm tích dầu mỏ của Kazakhstan là 6.1 tỷ tấn. Tuy nhiên,
chỉ có 3 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_m%C3%A1y_l%E1%BB%8Dc_d%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1" title="Nhà máy lọc dầu (trang chưa được viết)">nhà máy lọc dầu</a> tại nước này, nằm ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Atirau&action=edit&redlink=1" title="Atirau (trang chưa được viết)">Atyrau</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pavlodar" title="Pavlodar">Pavlodar</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Shymkent" title="Shymkent">Shymkent</a>.
Chúng không đủ năng lực xử lý tổng sản lượng dầu thô khai thác vì thế
đa phần dầu thô được xuất khẩu sang Nga. Năm 2006, Kazakhstan sản xuất
xấp xỉ 1426 m3 dầu và 23.5 tỷ mét khối khí tự nhiên.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-22">[22]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Quan_h.E1.BB.87_ngo.E1.BA.A1i_giao_v.C3.A0_c.C3.A1c_l.E1.BB.B1c_l.C6.B0.E1.BB.A3ng_v.C5.A9_trang">Quan hệ ngoại giao và các lực lượng vũ trang</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_h%E1%BB%87_ngo%E1%BA%A1i_giao_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Quan hệ ngoại giao Kazakhstan (trang chưa được viết)">Quan hệ ngoại giao Kazakhstan</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Kazakhstan (trang chưa được viết)">Quân đội Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bush_and_Nazarbayev.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="318" data-file-width="202" height="268" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a9/Bush_and_Nazarbayev.jpg/170px-Bush_and_Nazarbayev.jpg" width="170" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tổng thống Kazakhstan Nursultan Nazarbayev với Tổng thống Hoa Kỳ khi ấy George W. Bush, 2006</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Europe_map_kazakhstan.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="929" data-file-width="1231" height="166" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f7/Europe_map_kazakhstan.png/220px-Europe_map_kazakhstan.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Kazakhstan bên trong châu Âu (xanh sáng thể hiện lãnh thổ được coi là nằm ở châu Á)</div>
</div>
</div>
Kazakhstan có những quan hệ ổn định với tất cả các nước láng giềng. Kazakhstan cũng là một thành viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_An_ninh_v%C3%A0_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu">Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_%C4%90%E1%BB%91i_t%C3%A1c_ch%C3%A2u_%C3%82u-%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Đối tác châu Âu-Đại Tây Dương (trang chưa được viết)">Hội đồng Đối tác châu Âu-Đại Tây Dương</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Tổ chức Hội nghị Hồi giáo">Tổ chức Hội nghị Hồi giáo</a> (OIC). Nước này là một bên tham gia tích cực trong chương trình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%91i_t%C3%A1c_v%C3%AC_Ho%C3%A0_b%C3%ACnh&action=edit&redlink=1" title="Đối tác vì Hoà bình (trang chưa được viết)">Đối tác vì Hoà bình</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương</a>.<br />
Kazakhstan cũng là một thành viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">Cộng đồng các quốc gia độc lập</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_Kinh_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Tổ chức Hợp tác Kinh tế (trang chưa được viết)">Tổ chức Hợp tác Kinh tế</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_H%E1%BA%A3i" title="Tổ chức Hợp tác Thượng Hải">Tổ chức Hợp tác Thượng Hải</a>. Các nước Kazakhstan, Nga, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a>, Kyrgyzstan và Tajikistan đã thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Kinh_t%E1%BA%BF_%C3%82u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Cộng đồng Kinh tế Âu Á (trang chưa được viết)">Cộng đồng Kinh tế Âu Á</a>
năm 2000 để tái thúc đẩy những nỗ lực trước đó nhằm cân đối các sắc
thuế thương mại và tạo lập một vùng thương mại tự do với một hệ thống
thuế quan duy nhất. Ngày 1 tháng 12 năm 2007, có thông báo rằng
Kazakhstan đã được lựa chọn làm chủ tịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_An_ninh_v%C3%A0_H%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu">OSCE</a> năm 2010.<br />
Từ khi giành độc lập năm 1991, Kazakhstan đã theo đuổi cái được gọi
là chính sách đối ngoại đa chiều (многовекторная внешняя политика), tìm
kiếm các mối quan hệ tốt và cân bằng với các nước láng giềng, Nga và
Trung Quốc, và Hoa Kỳ và phương Tây nói chung.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-23">[23]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-24">[24]</a></sup>
Chính sách này đã mang lại những kết quả trong lĩnh vực dầu mỏ và khí
đốt, nơi các công ty Mỹ, Nga, Trung Quốc và châu Âu đều hiện diện ở mọi
giếng dầu lớn, và trong nhưntgx phát triển đa hướng của các đường ống
dẫn dầu xuất khẩu từ Kazakhstan. Kazakhstan cũng có những quan hệ kinh
tế, chính trị mạnh và đang phát triển nhanh chóng với Thổ Nhĩ Kỳ. Năm
2011, và có thể ngay từ năm 2010, Kazakhstan có kế hoạch thành lập một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_Kinh_t%E1%BA%BF_%C3%82u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Cộng đồng Kinh tế Âu Á (trang chưa được viết)">liên minh thuế quan</a> với Nga và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-25">[25]</a></sup><br />
Nga hiện thuê xấp xỉ 6,000 km² (2,300 mi²) lãnh thổ bao gồm cả <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_bay_V%C5%A9_tr%E1%BB%A5_Baikonur&action=edit&redlink=1" title="Sân bay Vũ trụ Baikonur (trang chưa được viết)">Sân bay Vũ trụ Baikonur</a> ở phía nam trung Kazakhstan, nơi con người đầu tiên cũng như tàu con thoi đầu tiên của Liên xô <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Buran_%28t%C3%A0u_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5%29&action=edit&redlink=1" title="Buran (tàu vũ trụ) (trang chưa được viết)">Buran</a> và trạm vũ trụ đầu tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1m_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5_H%C3%B2a_B%C3%ACnh" title="Trạm vũ trụ Hòa Bình">Mir</a> đã được phóng lên quỹ đạo.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kazakhstan_Republican_Guard.JPEG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="827" data-file-width="1563" height="159" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d7/Kazakhstan_Republican_Guard.JPEG/300px-Kazakhstan_Republican_Guard.JPEG" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Vệ binh Cộng hoà Kazakhstan</div>
</div>
</div>
Đa phần lực lượng quân đội Kazakhstan được kế thừa từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Qu%E1%BA%ADn_Turkestan&action=edit&redlink=1" title="Quân đội Quận Turkestan (trang chưa được viết)">Quân đội Quận Turkestan</a> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_l%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Các lực lượng Vũ trang Liên xô (trang chưa được viết)">Các lực lượng Vũ trang Liên xô</a>. Các đơn vị này đã trở thành cốt lõi của quân đội mới của Kazakhstan với toàn bộ các đơn vị của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A2n_%C4%91o%C3%A0n_s%E1%BB%91_40_%28Li%C3%AAn_x%C3%B4%29&action=edit&redlink=1" title="Quân đoàn số 40 (Liên xô) (trang chưa được viết)">Quân đoàn số 40</a>
(Quân đoàn số 32 cũ) và một phần của Quân đoàn số 17, gồm sáu sư đoàn
lục quân, các căn cứ quân nhu, các lữ đoàn đổ bộ số 14 và 35, 2 lữ đoàn
tên lửa, 2 trung đoàn pháo binh và một lượng lớn trang thiết bị đã được
rút khỏi Ural sau khi ký kết <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_v%E1%BB%81_C%C3%A1c_l%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_Th%C3%B4ng_th%C6%B0%E1%BB%9Dng_%E1%BB%9F_ch%C3%A2u_%C3%82u&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước về Các lực lượng Vũ trang Thông thường ở châu Âu (trang chưa được viết)">Hiệp ước về Các lực lượng Vũ trang Thông thường ở châu Âu</a>.
Đợt mở rộng lớn nhất của Quân đội Kazakhstan gần đây nhấn mạnh trên các
đơn vị thiết giáp. Từ năm 1990, các đơn vị thiết giáp đã mở rộng từ 500
lên 1,613 năm 2005.<br />
Không quân Kazakhstan gồm hầu hết là các máy bay thời Liên xô, gồm 41 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikoyan_MiG-29" title="Mikoyan MiG-29">MiG-29</a>, 44 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikoyan_MiG-31" title="Mikoyan MiG-31">MiG-31</a>, 37 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sukhoi_Su-24" title="Sukhoi Su-24">Su-24</a> và 60 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sukhoi_Su-27" title="Sukhoi Su-27">Su-27</a>. Một lực lượng hải quân nhỏ cũng được duy trì tại Biển Caspian.<br />
Kazakhstan đã gửi 49 kỹ sư quân sự tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iraq" title="Iraq">Iraq</a> để hỗ trợ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Iraq_th%E1%BB%9Di_h%E1%BA%ADu_chi%E1%BA%BFn,_2003%E2%80%93hi%E1%BB%87n_t%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Iraq thời hậu chiến, 2003–hiện tại (trang chưa được viết)">phi vụ hậu chiến của Hoa Kỳ tại Iraq</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu Kazakhstan (trang chưa được viết)">Nhân khẩu Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pyramide_Kazakhstan.PNG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="625" data-file-width="902" height="139" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/04/Pyramide_Kazakhstan.PNG/200px-Pyramide_Kazakhstan.PNG" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Tháp dân số">Tháp dân số</a>, 2005</div>
</div>
</div>
Dữ liệu của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ph%C3%B2ng_Th%E1%BB%91ng_k%C3%AA_Hoa_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Văn phòng Thống kê Hoa Kỳ (trang chưa được viết)">Văn phòng Thống kê Hoa Kỳ</a> xác định dân số hiện tại của Kazakhstan là 16.763.795 người, trong khi các nguồn của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a> như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Ngân hàng Thế giới">Ngân hàng Thế giới</a>
đưa ra con số ước tính năm 2002 là 14.794.830. Cuộc điều tra trong 10
năm gần đây, được tổ chức ngày 28 tháng 2 đến 6 tháng 3 năm 2009, đưa ra
kết quả tổng cộng có 16.402.861 người đăng ký tại Kazakhstan.<sup class="reference" id="cite_ref-kt.kz_26-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-kt.kz-26">[26]</a></sup>.<br />
Sắc tộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Kazakh (trang chưa được viết)">Kazakh</a> chiếm 67% dân cư và sắc tộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nga_%E1%BB%9F_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Người Nga ở Kazakhstan (trang chưa được viết)">Nga</a> chiếm 21%,<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-27">[27]</a></sup> với một số lượng đáng kể các nhóm khác, gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tatar" title="Người Tatar">Tatar</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Uzbek&action=edit&redlink=1" title="Uzbek (trang chưa được viết)">Uzbek</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Belarusia&action=edit&redlink=1" title="Belarusia (trang chưa được viết)">Belarusia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Uyghur" title="Người Uyghur">Uyghur</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan" title="Azerbaijan">Azerbaijan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ba_Lan_t%E1%BA%A1i_Li%C3%AAn_x%C3%B4_c%C5%A9&action=edit&redlink=1" title="Người Ba Lan tại Liên xô cũ (trang chưa được viết)">Ba Lan</a><sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-28">[28]</a></sup>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Litva" title="Litva">Litva</a>. Một số cộng đồng thiểu số như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c_t%E1%BA%A1i_Nga_v%C3%A0_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử người Đức tại Nga và Liên xô (trang chưa được viết)">người Đức trước kia từng định cư tại Nga</a> (đặc biệt là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c_Volga&action=edit&redlink=1" title="Người Đức Volga (trang chưa được viết)">người Đức Volga</a>), Ukrainia, Triều Tiên, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kurd" title="Người Kurd">Kurd</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Chechen</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-29">[29]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Meskhetian_Turk&action=edit&redlink=1" title="Meskhetian Turk (trang chưa được viết)">Meskhetian Turk</a>, và các thành phần đối lập chính trị với chính quyền Nga từng bị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Di_chuy%E1%BB%83n_d%C3%A2n_c%C6%B0_t%E1%BA%A1i_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Di chuyển dân cư tại Liên xô (trang chưa được viết)">trục xuất</a> tới Kazakhstan trong thập niên 1930 và 1940 bởi Stalin; một số <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1i_lao_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Trại lao động">trại lao động</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1i_c%E1%BA%A3i_t%E1%BA%A1o_lao_%C4%91%E1%BB%99ng_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Trại cải tạo lao động của Liên Xô">Gulag</a>) lớn của Liên xô từng tồn tại ở nước này.<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-30">[30]</a></sup><br />
Cuộc di cư đáng chú ý của người Nga cũng liên quan tới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Virgin_Lands&action=edit&redlink=1" title="Chiến dịch Virgin Lands (trang chưa được viết)">Chiến dịch Virgin Lands</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_v%C5%A9_tr%E1%BB%A5_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Chương trình vũ trụ Liên xô (trang chưa được viết)">chương trình vũ trụ Liên xô</a> trong thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nikita_Sergeyevich_Khrushchyov" title="Nikita Sergeyevich Khrushchyov">Khrushchev</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-31">[31]</a></sup> Cũng có một cộng đồng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i" title="Do Thái">Do Thái</a> nhỏ nhưng khá mạnh. Trước năm 1991 có một triệu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Người Đức tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">người Đức tại Kazakhstan</a>; đa số họ đã di cư về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> sau sự tan rã của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-32">[32]</a></sup> Đa số các thành viên của cộng đồng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hy_L%E1%BA%A1p_Pontian&action=edit&redlink=1" title="Người Hy Lạp Pontian (trang chưa được viết)">người Hy Lạp Pontian</a> đã di cư về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a>. Hồi cuối thập niên 1930 hàng ngàn người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a> ở Liên xô đã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%A5c_xu%E1%BA%A5t_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn_%E1%BB%9F_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Trục xuất người Triều Tiên ở Liên xô (trang chưa được viết)">bị trục xuất</a> tới Trung Á. Những người này được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Koryo-saram&action=edit&redlink=1" title="Koryo-saram (trang chưa được viết)">Koryo-saram</a>.<br />
Kazakhstan là một quốc gia song ngữ: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a>,
được 64.4% dân số sử dụng, có vị thế ngôn ngữ "nhà nước", trong khi
tiếng Nga, được hầu hết người Kazakhstan sử dụng, được tuyên bố là ngôn
ngữ "chính thức", và hiện nó được sử dụng trong giao dịch kinh tế hàng
ngày. Tiếng Anh cũng phổ biến trong giới trẻ từ khi Liên bang Xô viết
sụp đổ và 30% người dân thành thị, đặc biệt là các thế hệ trẻ nói thông
thạo tiếng Anh, các ngoại ngữ khác cũng được sử dụng ở một số mức độ
trong cộng đồng người Kazakhstan là tiếng Thổ Nhĩ Kỳ, bởi sự tương đồng
của nó với ngôn ngữ nhà nước của Kazakhstan, tiếng Kazakh.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Central_Asia_Ethnic.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1504" data-file-width="2392" height="126" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Central_Asia_Ethnic.jpg/200px-Central_Asia_Ethnic.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ ngôn ngữ vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a></div>
</div>
</div>
Thập niên 1990 được đánh dấu bởi cuộc di cư của nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Nga" title="Người Nga">người Nga</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%C4%90%E1%BB%A9c_Volga&action=edit&redlink=1" title="Người Đức Volga (trang chưa được viết)">người Đức Volga</a>
khỏi Kazakhstan, một quá trình đã bắt đầu từ thập niên 1970; đây là một
yếu tố chính khiến những người bản địa Kazakh trở thành một cộng đồng
đa số cùng với một tỷ lệ sinh của người Kazakh lớn hơn và sắc tộc Kazakh
nhập cư từ Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a>, và Nga.<br />
Đầu thế kỷ 21, Kazakhstan đã trở thành quốc gia đứng hàng đầu về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%ADn_con_nu%C3%B4i_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF&action=edit&redlink=1" title="Nhận con nuôi quốc tế (trang chưa được viết)">nhận con nuôi quốc tế</a>.
Gần đây điều này đã gây ra một số sự chỉ trích trong nghị viện
Kazakhstan, vì những lo ngại về độ an toàn và sự đối xử với trẻ em nước
ngoài và những câu hỏi liên quan tới mức độ dân số thấp tại Kazakhstan.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thu.E1.BA.ADt_ng.E1.BB.AF">Thuật ngữ</span></h3>
Thuật ngữ Kazakhstani (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a>: <span lang="kk">қазақстандықтар, <i>Qazaqstandıqtar</i></span>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <span lang="ru"><i>казахстанцы,</i> kazakhstantsy'</span><b>) được đặt ra để miêu tả tất cả người dân Kazakhstan, gồm cả người phi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Kazakh (trang chưa được viết)">Kazakh</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-33">[33]</a></sup>
Từ "Kazakh" nói chung được sử dụng để chỉ người thực tế có dòng dõi
Kazakh (gồm cả những người sống ở Trung Quốc, Afghanistan, Thổ Nhĩ Kỳ,
Uzbekistan và các quốc gia khác).</b><br />
Từ Kazakh xuất xứ từ một từ Thổ cổ có nghĩa "độc lập, một tinh thần
tự do". Nó là kết quả của nền văn hoá du mục trên lưng ngựa của người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Kazakh (trang chưa được viết)">Kazakh</a>. Từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Avestan&action=edit&redlink=1" title="Avestan (trang chưa được viết)">Avestan</a>/<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_Ba_T%C6%B0_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Ba Tư Cổ (trang chưa được viết)">Tiếng Ba Tư Cổ</a> (Xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF_%E1%BA%A4n-%C3%82u" title="Hệ ngôn ngữ Ấn-Âu">Các ngôn ngữ Ấn-Âu</a>) "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=-stan&action=edit&redlink=1" title="-stan (trang chưa được viết)">-stan</a>" có nghĩa "vùng đất" hay "nơi của", vì thế "Kazakhstan" là "vùng đất của người Kazakh".<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nur-Astana_Mosque.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="768" data-file-width="1024" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e2/Nur-Astana_Mosque.jpg/220px-Nur-Astana_Mosque.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Nur-Astana&action=edit&redlink=1" title="Thánh đường Hồi giáo Nur-Astana (trang chưa được viết)">Thánh đường Hồi giáo Nur-Astana</a>, là thánh đường lớn nhất tại Kazakhstan</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Almaty_13.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="600" data-file-width="800" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Almaty_13.jpg/220px-Almaty_13.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thánh đường Hồi giáo Trung tâm ở Almaty</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Almaty-kazakhstan_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1600" data-file-width="1200" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Almaty-kazakhstan_3.jpg/220px-Almaty-kazakhstan_3.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Nhà thờ Thăng thiên ở Almaty</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Buddatemple1.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/Buddatemple1.JPG/220px-Buddatemple1.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%81n_Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o&action=edit&redlink=1" title="Đền Phật giáo (trang chưa được viết)">Đền Phật giáo</a> tại Tỉnh Almaty</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4n_gi%C3%A1o_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Tôn giáo Kazakhstan (trang chưa được viết)">Tôn giáo Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Hồi giáo tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Hồi giáo tại Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thi%C3%AAn_ch%C3%BAa_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Thiên chúa giáo tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Thiên chúa giáo tại Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Do Thái giáo tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Do Thái giáo tại Kazakhstan</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hindu_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Hindu giáo tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Hindu giáo tại Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> là tôn giáo chính và lớn nhất tại Kazakhstan. Sau nhiều thập kỷ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B4n_gi%C3%A1o_t%E1%BA%A1i_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Tôn giáo tại Liên xô (trang chưa được viết)">đàn áp tôn giáo</a> của chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên xô</a>,
nền độc lập giành được đã mang lại một sự phát triển mạnh trong sự thể
hiện bản sắc sắc tộc, một phần thông qua tôn giáo. Việc tự do thực thi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">các tín ngưỡng tôn giáo</a> và sự thiết lập quyền tự do tôn giáo hoàn toàn đã dẫn tới một sự gia tăng các hoạt động tôn giáo. Hàng trăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Thánh đường Hồi giáo">thánh đường Hồi giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D" title="Nhà thờ">nhà thờ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Hội đường Do Thái giáo">giáo đường Do Thái</a>,
và các công trình tôn giáo khác được xây dựng trong vài năm, với số
lượng các hiệp hội tôn giáo tăng từ 670 năm 1990 lên 4,170 hiện nay.<sup class="reference" id="cite_ref-kazakhrel_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-kazakhrel-34">[34]</a></sup><br />
Xấp xỉ 65% dân số là tín đồ Hồi giáo,<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-35">[35]</a></sup> chủ yếu là người thuộc sắc tộc Kazakh, chiếm hơn một nửa dân số, cũng như các sắc tộc Uzbek, Uighur, và Tatar. Đa số theo dòng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Sunni" title="Hồi giáo Sunni">Sunni</a> của trường phái <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hanafi&action=edit&redlink=1" title="Hanafi (trang chưa được viết)">Hanafi</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-usstate_36-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-usstate-36">[36]</a></sup> Chưa tới 1% thuộc trường phái <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shafi%27i&action=edit&redlink=1" title="Shafi'i (trang chưa được viết)">Shafi'i</a> Sunni (chủ yếu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Chechen&action=edit&redlink=1" title="Người Chechen (trang chưa được viết)">người Chechen</a>).
Vùng phía nam đất nước có mức độ tập trung đông nhất số người tự coi
mình là tín đồ Hồi giáo. Tổng cộng có 2,300 nhà thờ Hồi giáo,<sup class="reference" id="cite_ref-kazakhrel_34-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-kazakhrel-34">[34]</a></sup> tất cả đều thuộc "Hiệp hội Tôn gáo của người Hồi giáo Kazakhstan", đứng đầu là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mufti&action=edit&redlink=1" title="Mufti (trang chưa được viết)">mufti</a> tối cao.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-37">[37]</a></sup> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eid_al-Adha" title="Eid al-Adha">Eid al-Adha</a> được công nhận là một ngày lễ quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-kazakhrel_34-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-kazakhrel-34">[34]</a></sup><br />
Một phần ba dân số là người Nga, gồm cả sắc tộc Ukrainia và
Belarusia, và theo truyền thống theo đạo chính thống Nga. Các nhóm Thiên
chúa giáo khác gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1_%C4%91%E1%BB%91c_gi%C3%A1o_La_m%C3%A3&action=edit&redlink=1" title="Cơ đốc giáo La mã (trang chưa được viết)">Cơ đốc giáo La mã</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Ch%C3%ADnh_th%E1%BB%91ng_Hy_L%E1%BA%A1p&action=edit&redlink=1" title="Nhà thờ Chính thống Hy Lạp (trang chưa được viết)">Nhà thờ Chính thống Hy Lạp</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1p-t%C3%ADt" title="Báp-tít">Baptist</a> và các phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin lành</a> khác.<sup class="reference" id="cite_ref-usstate_36-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-usstate-36">[36]</a></sup> Tổng cộng có 258 nhà thờ Chính thống, 93 nhà thờ Cơ đốc, và hơn 500 nhà thờ Tin lành và các nhà cầu nguyện. Lễ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">Noel</a> của Nhà thờ Chính thống Nga được công nhận là một ngày lễ quốc gia tại Kazakhstan.<sup class="reference" id="cite_ref-kazakhrel_34-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-kazakhrel-34">[34]</a></sup> Các nhóm tôn giáo khác gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Do Thái giáo">Do Thái</a> (chưa tới 1%), và một số <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hare_Krishna&action=edit&redlink=1" title="Hare Krishna (trang chưa được viết)">Hare Krishna</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-usstate_36-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-usstate-36">[36]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kimep.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="604" data-file-width="453" height="227" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Kimep.jpg/170px-Kimep.jpg" width="170" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=KIMEP&action=edit&redlink=1" title="KIMEP (trang chưa được viết)">KIMEP</a> tại Almaty</div>
</div>
</div>
Giáo dục là phổ thông và bắt buộc cho tới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_c%E1%BA%A5p_hai&action=edit&redlink=1" title="Giáo dục cấp hai (trang chưa được viết)">cấp hai</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_t%E1%BB%B7_l%E1%BB%87_bi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%AF&action=edit&redlink=1" title="Danh sách quốc gia theo tỷ lệ biết chữ (trang chưa được viết)">tỷ lệ biết chữ ở người trưởng thành là 99.5%</a>. Giáo dục gồm ba giai đoạn chính: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_ti%E1%BB%83u_h%E1%BB%8Dc" title="Giáo dục tiểu học">giáo dục tiểu học</a>
(lớp 1–4), giáo dục cơ bản chung (lớp 5–9) và giáo dục trung học (lớp
10–11 hay 12) được chia thành các cấp giáo dục tiếp nối chung và giáo
dục chuyên nghiệp. (Giáo dục tiểu học có một năm chuẩn bị.) Các cấp giáo
dục này có thể được theo ở một hay nhiều các cơ sở khác biệt (ví dụ
trường tiểu học, sau đó là trường cấp hai). Gần đây, nhiều trường cấp
hai, trường chuyên nghiệp, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Magnet_school&action=edit&redlink=1" title="Magnet school (trang chưa được viết)">magnet school</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_th%E1%BB%83_d%E1%BB%A5c&action=edit&redlink=1" title="Trường thể dục (trang chưa được viết)">trường thể dục</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyceum&action=edit&redlink=1" title="Lyceum (trang chưa được viết)">lyceum</a>,
ngôn ngữ và thể dục kỹ thuật đã được thành lập. Giáo dục chuyên nghiệp
cấp hai được cung cấp tại các cơ sở chuyên nghiệp đặc biệt hay các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_k%E1%BB%B9_thu%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Trường kỹ thuật (trang chưa được viết)">trường kỹ thuật</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyceum&action=edit&redlink=1" title="Lyceum (trang chưa được viết)">lyceum</a> hay <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%91%E1%BA%B3ng" title="Cao đẳng">cao đẳng</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_d%E1%BA%A1y_ngh%E1%BB%81&action=edit&redlink=1" title="Trường dạy nghề (trang chưa được viết)">trường dạy nghề</a>.<br />
Hiện tại, có các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Đại học">trường đại học</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n_h%C3%A0n_l%C3%A2m" title="Viện hàn lâm">viện hàn lâm</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n" title="Viện">viện</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_hay_cao_%C4%91%E1%BA%B3ng_%C3%A2m_nh%E1%BA%A1c&action=edit&redlink=1" title="Trường đại học hay cao đẳng âm nhạc (trang chưa được viết)">nhạc viện</a>, trường cao học và cao đẳng. Chúng có ba cấp chính: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c_cao_h%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Giáo dục cao học (trang chưa được viết)">giáo dục cao học</a> căn bản cung cấp những kiến thức nền tảng của lĩnh vực học tập lựa chọn và người tốt nghiệp sẽ được cấp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%B1ng_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Bằng đại học (trang chưa được viết)">bằng đại học</a>; giáo dục cao học chuyên nghiệp theo đó sinh viên sẽ được trao Bằng chuyên viên; và giáo dục sư phạm khoa học với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%B1ng_Master&action=edit&redlink=1" title="Bằng Master (trang chưa được viết)">Bằng Master</a>. Giáo dục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0o_t%E1%BA%A1o_sau_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Đào tạo sau đại học">sau đại học</a> với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kandidat_nauk&action=edit&redlink=1" title="Kandidat nauk (trang chưa được viết)">Kandidat nauk</a>
(Candidate of Sciences) và Tiến sĩ Khoa học. Với việc thông qua Luật về
Giáo dục và Giáo dục Cao học, một lĩnh vực tư nhân đã được thành lập và
nhiều định chế tư nhân đã được cấp phép hoạt động.<br />
Bộ Giáo dục Kazakhstan điều hành một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_h%E1%BB%8Dc_b%E1%BB%95ng&action=edit&redlink=1" title="Chương trình học bổng (trang chưa được viết)">chương trình học bổng</a> <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bolashak&action=edit&redlink=1" title="Bolashak (trang chưa được viết)">Bolashak</a></i>
rất thành công, hàng năm trao xấp xỉ 3000 suất học bổng cho các sinh
viên. Quỹ cung cấp học bổng cho việc theo học ở các trường nước ngoài,
gồm cả các trường đại học danh tiếng ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=University_College_London&action=edit&redlink=1" title="University College London (trang chưa được viết)">University College London</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oxford" title="Oxford">Oxford</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivy_League" title="Ivy League">Ivy League</a>. Các điều khoản của chương trình gồm việc bắt buộc quay trở về Kazakhstan để làm việc trong ít nhất năm năm.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao">Thể thao</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_thao_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Thể thao Kazakhstan (trang chưa được viết)">Thể thao Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<ul>
<li>Bóng đá là môn thể thao phổ biến nhất tại Kazakhstan. Liên đoàn Bóng đá Kazakhstan (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Kazakh" title="Tiếng Kazakh">tiếng Kazakh</a>: <span lang="kk"><b>Қазақстанның Футбол Федерациясы</b>, <i>Qazaqstannıñ fwtbol federacïyası</i></span>) là cơ quan quản lý quốc gia của bộ môn này. FFK tổ chức các đội bóng đá nam nữ và các đội tuyển futsal quốc gia.</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Assan_Bazayev.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="636" data-file-width="506" height="277" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Assan_Bazayev.jpg/220px-Assan_Bazayev.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Assan_Bazayev&action=edit&redlink=1" title="Assan Bazayev (trang chưa được viết)">Assan Bazayev</a>, vận động viên đua xe đạp của đội AST năm 2009}}</div>
</div>
</div>
<ul>
<li>Hockey trên băng - Đội tuyển hockey trên băng Kazakhstani đã tham
gia tranh tài tại các Olympic mùa đông năm 1998 và 2006 cũng như Giải vô
địch Hockey trên Băng Thế giới năm 2006 Kazakhstan có 7 đội tuyển. Các
đội là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kaztsink-Torpedo_Ust-Kamenogorsk&action=edit&redlink=1" title="Kaztsink-Torpedo Ust-Kamenogorsk (trang chưa được viết)">Kaztsink-Torpedo Ust-Kamenogorsk</a>, Kazakhmys Satpayev, Gornyak Rudnyi, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barys_Astana&action=edit&redlink=1" title="Barys Astana (trang chưa được viết)">Barys Astana</a>, Irtysh Pavlodar, Yenbek Almaty, Sary-Arka Qaragandy.</li>
</ul>
Các vận động viên hockey trên băng hàng đầu Kazakhstan gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Antropov&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Antropov (trang chưa được viết)">Nikolai Antropov</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Evgeni_Nabokov&action=edit&redlink=1" title="Evgeni Nabokov (trang chưa được viết)">Evgeni Nabokov</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barys_Astana&action=edit&redlink=1" title="Barys Astana (trang chưa được viết)">Barys Astana</a> - một đội tuyển hockey trên băng chuyên nghiệp nổi tiếng tham gia tranh tài trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kontinental_Hockey_League&action=edit&redlink=1" title="Kontinental Hockey League (trang chưa được viết)">Kontinental Hockey League</a>.<br />
<ul>
<li>Đua xe đạp - Vận động viên đua xe đạp nổi tiếng nhất Kazakhstan là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Vinokourov&action=edit&redlink=1" title="Alexander Vinokourov (trang chưa được viết)">Alexander Vinokourov</a>, và đua xe đạp là hoạt động phổ biến trong cả nước. Vinokourov có thành tích ấn tượng khi thi đấu cho các đội tuyển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Team_Columbia-HTC&action=edit&redlink=1" title="Team Columbia-HTC (trang chưa được viết)">Telekom/T-Mobile</a> khi bắt đầu sự nghiệp. Anh đã giành huy chương bạc trên đường đua tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Olympic_Sydney_n%C4%83m_2000&action=edit&redlink=1" title="Olympic Sydney năm 2000 (trang chưa được viết)">Olympic Sydney năm 2000</a> và về ba tổng thành tích tại Tour de France năm 2003. Sau khi chuyển sang đội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=ONCE&action=edit&redlink=1" title="ONCE (trang chưa được viết)">Liberty Seguros</a>,
Vinokourov đã về thứ 5 tại Tour de France năm 2005, trong khi hai vận
động viên trẻ người Kazakhstan khác, Andrej Kashechkin và Maksim
Iglinskiy, về thứ 19 và 37. Năm 2006 đội của Vinokourov được đổi tên
thành ONC sau một vụ scandal doping buộc đội Liberty Seguros phải rời <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tour_de_France_n%C4%83m_2006&action=edit&redlink=1" title="Tour de France năm 2006 (trang chưa được viết)">Tour de France năm 2006</a>. Vinokourov sau đó đã góp sức thành lập một đội mới, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Astana_%28%C4%91%E1%BB%99i_tuy%E1%BB%83n_%C4%91ua_xe_%C4%91%E1%BA%A1p%29&action=edit&redlink=1" title="Astana (đội tuyển đua xe đạp) (trang chưa được viết)">Astana</a>,
lấy theo tên thành phố thủ đô Kazakhstan và được một nhóm các doanh
nghiệp Kazakhstan tài trợ, họ sử dụng màu lá cờ Kazakhstan làm màu chính
cho trang phục của đội. Cùng năm ấy Vinokourov và Kashechkin về nhất và
thứ ba tổng sắp tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vuelta_a_Espa%C3%B1a_n%C4%83m_2006&action=edit&redlink=1" title="Vuelta a España năm 2006 (trang chưa được viết)">Vuelta a España năm 2006</a> ở Tây Ban Nha.</li>
</ul>
Tháng 7 năm 2007, Vinokourov đã bị thử nghiệm dương tính với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Doping_m%C3%A1u&action=edit&redlink=1" title="Doping máu (trang chưa được viết)">doping máu</a> trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tour_de_France_n%C4%83m_2007&action=edit&redlink=1" title="Tour de France năm 2007 (trang chưa được viết)">Tour de France năm 2007</a>
và bị loại khỏi cuộc đua, dù anh đang dẫn đầu ở thời điểm đó. Anh chỉ
bị liên đoàn đua xe đạp Kazakhstan cấm thi đấu một năm, nhưng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Union_Cycliste_Internationale&action=edit&redlink=1" title="Union Cycliste Internationale (trang chưa được viết)">UCI</a>
(Liên đoàn Đua xe đạp Quốc tế) đã tăng thời hạn lên thành hai năm.
Ngoài ra, Kashechkin cũng bị phát hiện có liên quan tới doping máu và
cũng bị cấm thi đấu hai năm, và Astana sau đó đã bị cấm tham gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tour_de_France_2008" title="Tour de France 2008">Tour de France 2008</a>. Ở thời điểm đó, Vinokourov đã tuyên bố nghỉ thi đấu.<br />
Đội đua xe đạp Astana tiếp tục hoạt động dưới bộ máy quản lý mới và
tiếp tục gồm các vận động viên đua xe Kazakhstan tham gia vào Grand
Tours, dù vị trí lãnh đạo đội đã được chuyển cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alberto_Contador" title="Alberto Contador">Alberto Contador</a> người Tây Ban Nha và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lance_Armstrong" title="Lance Armstrong">Lance Armstrong</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Levi_Leipheimer&action=edit&redlink=1" title="Levi Leipheimer (trang chưa được viết)">Levi Leipheimer</a>
người Mỹ. Tuy nhiên, tháng 9 năm 2008, Vinokourov thông báo ý định quay
trở lại thi đấu năm 2009, và anh đã quay trở lại vào tháng 8 năm 2009,
dù vẫn không được phép tái gia nhập Astana.<br />
<ul>
<li>Đấm bốc - Từ khi giành độc lập năm 1991, các vận động viên đấm bốc
Kazakhstan đã giành nhiều huy chương. Nhờ thế Kazakhstan nhanh chóng có
số lượng huy chương lớn chưa từng có nhờ môn đấm bốc tại các kỳ Olympic,
nơi nước này đã nhảy từ những hạng cuối cùng lên vị trí thứ 11 hiện tại
trong số các quốc gia tham dự. Hiện tại, 2 vận động viên đấm bốc
Kazakhstan (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bakhtiyar_Artayev&action=edit&redlink=1" title="Bakhtiyar Artayev (trang chưa được viết)">Bakhtiyar Artayev</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vassiliy_Jirov&action=edit&redlink=1" title="Vassiliy Jirov (trang chưa được viết)">Vassiliy Jirov</a>) đã giành được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Val_Barker_Trophy&action=edit&redlink=1" title="Val Barker Trophy (trang chưa được viết)">Val Barker Trophy</a>, đưa Kazakhstan lên đứng thứ hai với chỉ 3 huy chương phía sau Hoa Kỳ.</li>
<li>Các môn thể thao <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%B0%E1%BB%A1i_ng%E1%BB%B1a&action=edit&redlink=1" title="Cưỡi ngựa (trang chưa được viết)">trên lưng ngựa</a>
cũng rất phổ biến ở Kazakhstan. Từ năm 1993 Liên đoàn Đua ngựa của Cộng
hoà Kazakhstan đã tổ chức các sự kiện cấp Quốc gia và Quốc tế các môn
Cưới ngựa vượt chướng ngại vật, Dạy ngựa, Thể thao có dùng ngựa và Việt
dã.<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup></li>
</ul>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%BAc_c%C3%B4n_c%E1%BA%A7u" title="Khúc côn cầu">Khúc côn cầu</a> - Đội tuyển quốc gia nằm trong số những đội tuyển mạnh nhất và đã hai lần giành huy chương đồng tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bandy_World_Championships&action=edit&redlink=1" title="Bandy World Championships (trang chưa được viết)">Bandy World Championships</a>. Trong thời Liên xô, Dynamo Alma-Ata đã giành chức vô địch quốc gia năm 1977 và 1990.</li>
</ul>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_m%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng_ch%C3%A2u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Thế vận hội mùa đông châu Á (trang chưa được viết)">Thế vận hội mùa đông châu Á</a><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_Th%E1%BB%83_thao_ch%C3%A2u_%C3%81_M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Đại hội Thể thao châu Á Mùa đông">Đại hội Thể thao châu Á Mùa đông</a> năm 2011 được tổ chức tại nước này.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_ho.C3.A1">Văn hoá</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ho%C3%A1_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Văn hoá Kazakhstan (trang chưa được viết)">Văn hoá Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BA%A8m_th%E1%BB%B1c_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Ẩm thực Kazakhstan (trang chưa được viết)">Ẩm thực Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%82m_nh%E1%BA%A1c_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Âm nhạc Kazakhstan (trang chưa được viết)">Âm nhạc Kazakhstan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_thao_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Thể thao Kazakhstan (trang chưa được viết)">Thể thao Kazakhstan</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_c%C6%B0%E1%BB%9Bi_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Lễ cưới của người Kazakh (trang chưa được viết)">Lễ cưới của người Kazakh</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Catchthegirl.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1152" data-file-width="1524" height="166" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Catchthegirl.JPG/220px-Catchthegirl.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%B0%E1%BB%A1i_ng%E1%BB%B1a&action=edit&redlink=1" title="Cưỡi ngựa (trang chưa được viết)">Các kỵ sĩ</a> trong trang phục truyền thống thể hiện nền văn hoá <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%B0%E1%BB%A1i_ng%E1%BB%B1a&action=edit&redlink=1" title="Cưỡi ngựa (trang chưa được viết)">cưỡi ngựa</a> Kazakhstan khi chơi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B4n" title="Hôn">hôn</a>, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kyz_kuu&action=edit&redlink=1" title="Kyz kuu (trang chưa được viết)">Kyz kuu</a></i> ("Đuổi theo cô gái"), một trong những trò chơi truyền thống trên lưng ngựa.<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-38">[38]</a></sup></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kazakh_wedding_2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="426" data-file-width="640" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Kazakh_wedding_2.jpg/220px-Kazakh_wedding_2.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một bữa tiệc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%85_c%C6%B0%E1%BB%9Bi_c%E1%BB%A7a_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Lễ cưới của người Kazakh (trang chưa được viết)">cưới của người Kazakh</a> tại Almaty</div>
</div>
</div>
Trước thời thực dân của Nga, người Kazakh đã có một nền văn hoá rất
phát triển dựa trên nền kinh tế chăn thả du mục của họ. Dù Đạo Hồi đã
trở thành tôn giáo của hầu hết người Kazakh ở thế kỷ mười lăm, tôn giáo
này mãi tới tận sau này vẫn chưa hoàn toàn đồng hoá. Vì thế, nó cùng tồn
tại với các yếu tố trước đây của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tengriism&action=edit&redlink=1" title="Tengriism (trang chưa được viết)">Tengriism</a>.<br />
Đức tin truyền thống Kazakh cho rằng các linh hồn riêng biệt sinh
sống và vận động trên Trái Đất, bầu trời, nước và lửa, cũng như các loài
thú nuôi. Tới ngày nay, các buổi lễ dành cho những vị khách đặc biệt
tại các vùng nông thôn thường diễn ra như một ngày lễ giết cừu sống.
Những vị khách đó thỉnh thoảng được yêu cầu cắt tiết cừu và xin linh hồn
của nó cho phép tham dự bữa tiệc bằng thịt của nó. Bên cạnh cừu, nhiều
loại thực phẩm truyền thống khác vẫn giữ giá trị biểu tượng trong văn
hoá Kazakh.<br />
Trong ẩm thực quốc gia, thịt gia súc có thể được nấu theo nhiều cách
và thường được dùng với nhiều loại bánh mì truyền thống. Thức uống
thường gồm chè đen và các loại đồ uống từ sửa truyền thống như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ayran&action=edit&redlink=1" title="Ayran (trang chưa được viết)">ayran</a>, shubat và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kymyz&action=edit&redlink=1" title="Kymyz (trang chưa được viết)">kymyz</a>.
Một bữa tối truyền thống của người Kazakh thường gồm nhiều món khai vị
trên bàn, tiếp đó là một bát súp và một hay hai món chính như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1m_th%E1%BA%ADp_c%E1%BA%A9m&action=edit&redlink=1" title="Cơm thập cẩm (trang chưa được viết)">cơm thập cẩm</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beshbarmak&action=edit&redlink=1" title="Beshbarmak (trang chưa được viết)">beshbarmak</a>. Họ cũng uống loại đồ uống truyền thống của mình, từ sửa ngựa lên men.<br />
Vì gia súc là yếu tố trung tâm của phong cách sống truyền thống của
người Kazakhs, đa số các lễ nghi, phong tục du mục của họ đều liên quan ở
một số mặt tới gia súc. Người Kazakh trong truyền thống rất chuộng môn
cưỡi ngựa. Những lời nguyền rủa và chúc phúc truyền thống đều liên quan
tới bệnh dịch hay một sự mắn đẻ của các loài gia súc, và cách xử sự tốt
là một người đầu tiên hỏi về sức khoẻ của gia súc của một người khác khi
chào đón anh ta và chỉ sau đó mới hỏi về cuộc sống của nhau. Thậm chí
ngày nay, nhiều người Kazakh vẫn thể hiện sự quan tâm tới truyền thống
cưỡi ngựa và đua ngựa.<br />
Kazakhstan là quê hương của nhiều nhân vật có đóng góp to lớn vào văn học, khoa học và triết học: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abay_Qunanbayuli&action=edit&redlink=1" title="Abay Qunanbayuli (trang chưa được viết)">Abay Qunanbayuli</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Farabi&action=edit&redlink=1" title="Al-Farabi (trang chưa được viết)">Al-Farabi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mukhtar_Auezov&action=edit&redlink=1" title="Mukhtar Auezov (trang chưa được viết)">Mukhtar Auezov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gabit_Musirepov&action=edit&redlink=1" title="Gabit Musirepov (trang chưa được viết)">Gabit Musirepov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanysh_Satpayev&action=edit&redlink=1" title="Kanysh Satpayev (trang chưa được viết)">Kanysh Satpayev</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mukhtar_Shakhanov&action=edit&redlink=1" title="Mukhtar Shakhanov (trang chưa được viết)">Mukhtar Shakhanov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saken_Seyfullin&action=edit&redlink=1" title="Saken Seyfullin (trang chưa được viết)">Saken Seyfullin</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jambyl_Jabayev&action=edit&redlink=1" title="Jambyl Jabayev (trang chưa được viết)">Jambyl Jabayev</a>, cùng nhiều người khác.<br />
Kazakhstan đã phát triển như một thế lực đáng chú ý về thể thao trên
trường quốc tế ở những môn sau: đấm bốc, cờ vua, kickbox, trượt tuyết,
thể dục, water-polo, đua xe đạp, võ thuật, điền kinh hạng nặng, cưỡi
ngựa, ba môn phối hợp, chạy vượt rào, sambo, vật kiểu Hy Lạp-La Mã và
billiards. Sau đây là những vận động viên thể thao Kazakhstani nổi tiếng
và những người từng đạt huy chương thế giới: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bekzat_Sattarkhanov&action=edit&redlink=1" title="Bekzat Sattarkhanov (trang chưa được viết)">Bekzat Sattarkhanov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vassiliy_Jirov&action=edit&redlink=1" title="Vassiliy Jirov (trang chưa được viết)">Vassiliy Jirov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Vinokourov&action=edit&redlink=1" title="Alexander Vinokourov (trang chưa được viết)">Alexander Vinokourov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bulat_Jumadilov&action=edit&redlink=1" title="Bulat Jumadilov (trang chưa được viết)">Bulat Jumadilov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mukhtarkhan_Dildabekov&action=edit&redlink=1" title="Mukhtarkhan Dildabekov (trang chưa được viết)">Mukhtarkhan Dildabekov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Olga_Shishigina&action=edit&redlink=1" title="Olga Shishigina (trang chưa được viết)">Olga Shishigina</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrey_Kashechkin&action=edit&redlink=1" title="Andrey Kashechkin (trang chưa được viết)">Andrey Kashechkin</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aliya_Yussupova&action=edit&redlink=1" title="Aliya Yussupova (trang chưa được viết)">Aliya Yussupova</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dmitriy_Karpov&action=edit&redlink=1" title="Dmitriy Karpov (trang chưa được viết)">Dmitriy Karpov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Darmen_Sadvakasov&action=edit&redlink=1" title="Darmen Sadvakasov (trang chưa được viết)">Darmen Sadvakasov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yeldos_Ikhsangaliyev&action=edit&redlink=1" title="Yeldos Ikhsangaliyev (trang chưa được viết)">Yeldos Ikhsangaliyev</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aidar_Kabimollayev&action=edit&redlink=1" title="Aidar Kabimollayev (trang chưa được viết)">Aidar Kabimollayev</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yermakhan_Ibraimov&action=edit&redlink=1" title="Yermakhan Ibraimov (trang chưa được viết)">Yermakhan Ibraimov</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vladimir_Mikhaylovich_Smirnov_%28v%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BB%99ng_vi%C3%AAn_tr%C6%B0%E1%BB%A3t_tuy%E1%BA%BFt%29&action=edit&redlink=1" title="Vladimir Mikhaylovich Smirnov (vận động viên trượt tuyết) (trang chưa được viết)">Vladimir Smirnov</a>, và những người khác.<br />
Kazakhstan có một nền âm nhạc sôi động, bằng chứng là sự nổi tiếng của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=SuperStar_KZ&action=edit&redlink=1" title="SuperStar KZ (trang chưa được viết)">SuperStar KZ</a>, một phiên bản địa phương của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pop_Idol" title="Pop Idol">Pop Idol</a>
của Simon Fuller. Almaty được coi là thủ đô âm nhạc Trung Á, gần đây đã
tổ chức những buổi biểu diễn của các nghệ sĩ nổi tiếng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Deep_Purple" title="Deep Purple">Deep Purple</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokio_Hotel" title="Tokio Hotel">Tokio Hotel</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Atomic_Kitten&action=edit&redlink=1" title="Atomic Kitten (trang chưa được viết)">Atomic Kitten</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dima_Bilan" title="Dima Bilan">Dima Bilan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Loon&action=edit&redlink=1" title="Loon (trang chưa được viết)">Loon</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Craig_David&action=edit&redlink=1" title="Craig David (trang chưa được viết)">Craig David</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Black_Eyed_Peas" title="The Black Eyed Peas">The Black Eyed Peas</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eros_Ramazzotti&action=edit&redlink=1" title="Eros Ramazzotti (trang chưa được viết)">Eros Ramazzotti</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jose_Carreras&action=edit&redlink=1" title="Jose Carreras (trang chưa được viết)">Jose Carreras</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ace_of_Base" title="Ace of Base">Ace of Base</a>, và những người khác.<br />
Trong những năm gần đây, Kazakhstan đã trải qua cái có thể gọi là một sự phục hồi của ngôn ngữ Kazakh,<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_note-39">[39]</a></sup>
quay lại với việc sử dụng ngôn ngữ Kazakh trong chính thống cả trong
truyền thông, pháp luật và kinh doanh, cũng như trong xã hội nói chung.
Điều này được người dân Kazakh và các tổ chức quốc tế ủng hộ mạnh mẽ,
coi đó là một sự bảo tồn bản sắc và văn hoá quốc gia, nhưng trong một số
trường hợp đã gây ra sự lo ngại của những người Nga-Kazakhstanis, Các
nhóm quyền lợi đặc biệt được Nga hậu thuẫn ở Kazakhstan và một số quan
chức chính trị cao cấp ở Nga.<br />
Nghị viện đang xem xét việc đưa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3ng_ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Kazakh&action=edit&redlink=1" title="Bảng chữ cái Kazakh (trang chưa được viết)">bảng chữ cái Kazakh</a>
dựa trên tiếng Latinh vào thay thế bảng chữ cái ký tự Cyrill. Các lý do
thường được đưa ra là những sự cân nhắc về văn hoá và bản sắc tự nhiên
Turkic của ngôn ngữ Kazakh. Các ngôn ngữ Turkic như tiếng Thổ Nhĩ Kỳ và
tiếng Uzbek sử dụng bảng chữ cái Latinh. Tuy nhiên, việc đưa bảng chữ
cái Latinh vào sử dụng ở Kazakhstan sẽ dẫn tới những khoản chi phí rất
lớn cho việc chuyển tự và thay thế số lượng to lớn của nền văn học
Kazakh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.A0y_ngh.E1.BB.89_l.E1.BB.85">Ngày nghỉ lễ</span></h3>
<table class="wikitable" style="font-size: 95%;">
<tbody>
<tr style="background: #efefef;">
<th width="80px">Ngày</th>
<th width="170px">Tên tiếng Anh</th>
<th>Tên địa phương</th>
<th>Ghi chú</th>
</tr>
<tr>
<td>1 tháng 1</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_m%E1%BB%9Bi" title="Năm mới">Năm mới</a></td>
<td>Жаңа жыл / Новый Год</td>
<td style="font-size: 95%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>7 tháng 1</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_Gi%C3%A1ng_Sinh" title="Lễ Giáng Sinh">Giáng sinh</a> Chính thống giáo phía đông</td>
<td>Рождество Христово</td>
<td rowspan="2" style="font-size: 95%;">từ năm 2007 ngày lễ chính thức</td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 95%;">Ngày cuối cùng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hajj" title="Hajj">Hajj</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eid_al-Adha" title="Eid al-Adha">Qurban Ayt</a>*</td>
<td>Құрбан айт</td>
</tr>
<tr>
<td>8 tháng 3</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF" title="Ngày Quốc tế Phụ nữ">Ngày Quốc tế Phụ nữ</a></td>
<td style="white-space: nowrap;">Халықаралық әйелдер күні / Международный женский день</td>
<td style="font-size: 95%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>22 tháng 3</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nauryz&action=edit&redlink=1" title="Nauryz (trang chưa được viết)">Nauryz Meyramy</a></td>
<td>Наурыз мейрамы</td>
<td style="font-size: 95%;">Theo truyền thống là một ngày lễ vào mùa xuân đánh dấu sự bắt đầu một năm mới, thỉnh thoảng diễn ra muộn tận ngày 21 tháng 4.</td>
</tr>
<tr>
<td>1 tháng 5</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_th%C3%A1ng_5&action=edit&redlink=1" title="Ngày tháng 5 (trang chưa được viết)">Ngày Thống nhất</a> của Nhân dân Kazakhstan</td>
<td>Қазақстан халқының бірлігі мерекесі / Праздник единства народа Казахстана</td>
<td style="font-size: 95%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>9 tháng 5</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_Chi%E1%BA%BFn_th%E1%BA%AFng_%28%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u%29&action=edit&redlink=1" title="Ngày Chiến thắng (Đông Âu) (trang chưa được viết)">Ngày Chiến thắng Chủ nghĩa Phát xít trong Cuộc chiến tranh Giữ nước Vĩ đại</a></td>
<td>Жеңіс күні / День Победы</td>
<td style="font-size: 95%;">Một ngày lễ ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên xô</a> cũ vẫn được đón chào hiện nay ở Kazakhstan và các nước cộng hoà cũ (Ngoại trừ các Quốc gia vùng Baltic).</td>
</tr>
<tr>
<td>6 tháng 7</td>
<td>Ngày Thành phố Thủ đô</td>
<td>Астана күні / День столицы</td>
<td style="font-size: 95%;">Ngày sinh Tổng thống Đầu tiên</td>
</tr>
<tr>
<td>30 tháng 8</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Ngày Hiến pháp (trang chưa được viết)">Ngày Hiến pháp</a></td>
<td>Қазақстан Республикасының Конституциясы күні / День Конституции Республики Казахстан</td>
<td style="font-size: 95%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td>16 tháng 12</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C3%A0y_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Ngày Độc lập (trang chưa được viết)">Ngày Độc lập</a></td>
<td>Тәуелсіздік күні / День независимости</td>
<td style="font-size: 95%;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<span style="font-size: 90%;">* <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eid_al-Adha" title="Eid al-Adha">Eid al-Adha</a>, Lễ hội Hy sinh của Hồi giáo.</span><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%81_c%C6%B0%C6%A1ng_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Đề cương Kazakhstan (trang chưa được viết)">Đề cương Kazakhstan</a></i></div>
</dd></dl>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.kz" title=".kz">.kz</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Internet_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Internet tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Internet tại Kazakhstan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazpost&action=edit&redlink=1" title="Kazpost (trang chưa được viết)">Kazpost</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Truyền thông Kazakhstan (trang chưa được viết)">Truyền thông Kazakhstan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ga_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_s%E1%BA%AFt_t%E1%BA%A1i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Ga đường sắt tại Kazakhstan (trang chưa được viết)">Ga đường sắt tại Kazakhstan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%85n_th%C3%B4ng_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Viễn thông Kazakhstan (trang chưa được viết)">Viễn thông Kazakhstan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BA%ADn_t%E1%BA%A3i_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Vận tải Kazakhstan (trang chưa được viết)">Vận tải Kazakhstan</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C6.B0_m.E1.BB.A5c">Thư mục</span></h2>
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-collapse: collapse; border: 0; padding: 0; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td style="text-align: left; vertical-align: top; width: 50%;">
<div class="references-small">
<ul>
<li><i>Epicenter of Peace</i>, by Nursultan Nazarbayev</li>
<li><i>Kazakhstan: Coming of Age</i>, by Michael Furgus and Janar Jandosova</li>
<li><i>Kazakhstan: Power and the Elite</i>, by Sally Cummings</li>
<li><i>Kazakhstan: Unfulfilled Promise</i>, by Martha Brill Olcott</li>
<li><i>Lonely Planet Guide: Central Asia</i>, by Paul Clammer, Michael Kohn and Bradley Mayhew</li>
<li>Avner Falk, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=z10-Xz9Kno4C&pg=PA209&dq=%22kazakhstan#v=onepage&q=%22kazakhstan&f=false" rel="nofollow"><i>A psychoanalytic history of the Jews</i></a>, Fairleigh Dickinson Univ Press, 1996. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0838636608">ISBN 0-8386-3660-8</a>.</li>
<li><i>The Lost Heart of Asia</i>, by Colin Thubron</li>
<li><i>Once in Kazakhstan: The Snow Leopard Emerges</i>, by Keith Rosten</li>
<li>Nobel, Thomas F. X. Noble, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=Ju-tjMb8Sq0C&q=%22kazakhstan" rel="nofollow"><i>Western Civilization: To 1715</i></a>, Houghton Mifflin, 1994. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0395551226">ISBN 0-395-55122-6</a>.</li>
</ul>
</div>
</td>
<td style="text-align: left; vertical-align: top; width: 50%;">
<div class="references-small">
<ul>
<li><i>Post-Soviet Chaos: Violence and Dispossession in Kazakhstan</i>, by Joma Nazpary</li>
<li>Paul Brummell, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=-2ZAp-TgaSMC&pg=PA7&dq=%22kazakhstan#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Bradt Kazakhstan</i></a>, Bradt Travel Guides, 2008. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1841622346">ISBN 1-84162-234-6</a>.</li>
<li><i>The Russian Colonization of Kazakhstan</i>, by George Demko</li>
<li><i>Uneasy Alliance: Relations Between Russia and Kazakhstan in the Post-Soviet Era — 1992–1997</i>, by Mikhail Alexandrov</li>
<li><i>Journey into Kazakhstan: The True Face of the Nazarbayev Regime</i>, by Alexandra George</li>
<li>Barry Strauss, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=nQFtMcD5dOsC&pg=PP1&dq=%22Kazakhstan#v=onepage&q=%22Kazakhstan&f=false" rel="nofollow"><i>The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece -- and Western Civilization</i></a>, Simon and Schuster, 2004. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0743274539">ISBN 0-7432-7453-9</a>.</li>
<li>Esther Jacobson, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=ciZquFt9IFIC&dq=%22Alexander+Kazakhstan&q=Kazakhstan#v=snippet&q=Kazakhstan&f=false" rel="nofollow"><i>The art of the Scythians: the interpenetration of cultures at the edge of the Hellenic world</i></a>, BRILL, 1995. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9004098569">ISBN 90-04-09856-9</a>.</li>
<li><i>Law and Custom in the Steppe</i>, by Virginia Martin</li>
<li><i>Silk Road to Ruin: Is Central Asia the New Middle East?</i>, by Ted Rall</li>
<li><i>In Search of Kazakhstan: The Land That Disappeared</i>, by Christopher Robbins</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Zarakhovich, Yuri (27 tháng 9, 2006). <a class="external text" href="http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1539999,00.html" rel="nofollow">"Kazakhstan Comes on Strong"</a>, Time Magazine.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.rferl.org/content/Article/1117526.html" rel="nofollow">Medvedev Visit Underscores Kazakh Victory Over Uzbekistan For Regional Dominance</a> Radio Free Europe/Radio Liberty</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">CIA, The Word Factbook. Available at <a class="external free" href="https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html" rel="nofollow">https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Hiến
pháp Kazakhstan: 1. Ngôn ngữ nhà nước của Cộng hoà Kazakhstan là tiếng
Kazakh. 2. Trong các định chế nhà nước và các cơ quan tự quản địa phương
tiếng Nga cũng được chính thức sử dụng trên những cơ sở bình đẳng với
tiếng Kazakh. Có tại <a class="external free" href="http://www.kazakhstan.orexca.com/kazakhstan_constitution.shtml" rel="nofollow">http://www.kazakhstan.orexca.com/kazakhstan_constitution.shtml</a></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Paul Brummell, <i>Bradt Kazakhstan</i>, trang 6</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Barry Strauss, <i>The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece -- and Western Civilization</i>, trang 46</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Paul Brummell, <i>Bradt Kazakhstan</i>, trang 30</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Paul Brummell, <i>Bradt Kazakhstan</i>, trang 7</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Esther Jacobson, <i>The art of the Scythians: the interpenetration of cultures at the edge of the Hellenic world</i>, trang 314</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Avner Falk, <i>A psychoanalytic history of the Jews</i>, trang 209</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Nobel, Thomas F. X. Noble, <i>Western Civilization: To 1715</i>, trang 121</span></li>
<li id="cite_note-WW3-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-WW3_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://ww4report.com/static/13.html#shadows4" rel="nofollow">World War 3 web site</a>.</span></li>
<li id="cite_note-CACI-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-CACI_13-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cacianalyst.org/" rel="nofollow">Central Asia-Caucasus Institute briefing</a>, 5 tháng 7, 2000.</span></li>
<li id="cite_note-RFE-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-RFE_14-0">^</a></b> <span class="reference-text">RFE Newsline, 12 tháng 4, 1996.</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000087&sid=a2ml5vt5j2_M&refer=top_world_news" rel="nofollow">Kazakhstan's Nazarbayev Wins Re-election With 91% of Vote</a></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/6952452.stm" rel="nofollow">BBC NEWS World|Asia-Pacific|Kazakh poll fairness questioned</a></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/asia-pacific/6949764.stm" rel="nofollow">BBC NEWS World|Asia-Pacific|Q&A: Kazakhstan parliamentary election</a></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5487.htm" rel="nofollow">Background Note: Kazakhstan</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.almaty.kz/page.php?page_id=166&lang=3" rel="nofollow">The official site of Almaty city: History</a></span></li>
<li id="cite_note-Homestead-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-Homestead_20-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.homestead.com/prosites-kazakhembus/MineralWealth.html" rel="nofollow">Mineral Wealth</a>.</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">International Crisis Group. 2007. Central Asia’s Energy Risks, Asia Report No. 133. May. Available on-line at <a class="external free" href="http://www.crisisgroup.org/" rel="nofollow">http://www.crisisgroup.org/</a></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">British Petroleum (BP). 2006. World Oil Production. Database on-line. Available at <a class="external free" href="http://www.bp.com/" rel="nofollow">http://www.bp.com/</a></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Blank, Stephen (27 tháng 4, 2005). <a class="external text" href="http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav042705.shtml" rel="nofollow">“Kazakhstan's Foreign Policy in a Time of Turmoil”</a>. EurasiaNet.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Blank&rft.aufirst=Stephen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kazakhstan%27s+Foreign+Policy+in+a+Time+of+Turmoil&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.eurasianet.org%2Fdepartments%2Finsight%2Farticles%2Feav042705.shtml&rft.pub=EurasiaNet&rft.genre=book&rft.date=27+th%C3%A1ng+4%2C+2005&rft.au=Blank%2C+Stephen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kazakhstan"></span></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Cohen, Ariel (7 tháng 10, 2008). <a class="external text" href="http://www.businessneweurope.eu/story1291" rel="nofollow">“Kazakh foreign minister insists balanced foreign policy remains intact”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Business_News_Europe&action=edit&redlink=1" title="Business News Europe (trang chưa được viết)">Business News Europe</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Cohen&rft.aufirst=Ariel&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kazakh+foreign+minister+insists+balanced+foreign+policy+remains+intact&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.businessneweurope.eu%2Fstory1291&rft.pub=Business+News+Europe&rft.genre=book&rft.date=7+th%C3%A1ng+10%2C+2008&rft.au=Cohen%2C+Ariel&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kazakhstan"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.kt.kz/index.php?lang=eng&uin=1133435534&chapter=1153482379" rel="nofollow">“Customs Union of Kazakhstan, Russia and Belarus to begin work in 2010”</a>. Kazakhstan Today. 7 tháng 4, 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Kazakhstan+Today&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=7+th%C3%A1ng+4%2C+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.kt.kz%2Findex.php%3Flang%3Deng%26uin%3D1133435534%26chapter%3D1153482379&rft.btitle=Customs+Union+of+Kazakhstan%2C+Russia+and+Belarus+to+begin+work+in+2010&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kazakhstan"></span></span></li>
<li id="cite_note-kt.kz-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-kt.kz_26-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.kt.kz/index.php?lang=eng&uin=1133435211&chapter=1153480633" rel="nofollow">Kazakhstan Today: 16 million 402 ngàn 861 people registered in Kazakhstan</a></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://prosites-kazakhembus.homestead.com/042007.html" rel="nofollow">Kazakhstan's News Bulletin, 20 tháng 4, 2007</a></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.cdi.org/russia/johnson/7002-15.cfm" rel="nofollow">Kazakhstan's `forgotten Poles' long to return</a></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/3509933.stm" rel="nofollow">Remembering Stalin's deportations</a>, BBC News, 23 tháng 2, 2004</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20070104084902/http://www.iht.com/articles/2007/01/01/news/kazakh.php" rel="nofollow">Politics, economics and time bury memories of the Kazakh gulag</a>, International Herald Tribune, 1 tháng 1, 2007</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Robert Greenall, <a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/4420922.stm" rel="nofollow">Russians left behind in Central Asia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC</a>, 23 tháng 11, 2005</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.irinnews.org/report.aspx?reportid=28051" rel="nofollow">Kazakhstan: Special report on ethnic Germans</a>, IRIN Asia, 1 tháng 2, 2005</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Surucu, Cengiz (December năm 2002). “Modernity, Nationalism, Resistance: Identity Politics in Post-Soviet Kazakhstan”. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Central_Asian_Survey&action=edit&redlink=1" title="Central Asian Survey (trang chưa được viết)">Central Asian Survey</a></i> <b>21</b>: 385–402. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DOI" title="DOI">doi</a>:<a class="external text" href="http://dx.doi.org/10.1080%2F0263493032000053208" rel="nofollow">10.1080/0263493032000053208</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=21&rft.atitle=Modernity%2C+Nationalism%2C+Resistance%3A+Identity+Politics+in+Post-Soviet+Kazakhstan&rft.genre=book&rft.aulast=Surucu&rft.aufirst=Cengiz&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Modernity%2C+Nationalism%2C+Resistance%3A+Identity+Politics+in+Post-Soviet+Kazakhstan&rft.jtitle=Central+Asian+Survey&rft.pages=385%E2%80%93402&rft.date=2002&rft.au=Surucu%2C+Cengiz&rft_id=info%3Adoi%2F10.1080%2F0263493032000053208&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Kazakhstan"></span></span></li>
<li id="cite_note-kazakhrel-34">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-kazakhrel_34-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-kazakhrel_34-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-kazakhrel_34-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-kazakhrel_34-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.religions-congress.org/content/view/151/35/lang,english/" rel="nofollow">Religious Situation Review in Kazakhstan</a> Congress of World Religions. Truy cập 2009-09-07.</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/127366.htm" rel="nofollow">International Religious Freedom Report 2009 - Kazakhstan</a> U.S. Department of State. 2009-10-26. Truy cập 2009-11-05.</span></li>
<li id="cite_note-usstate-36">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-usstate_36-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-usstate_36-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-usstate_36-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108501.htm" rel="nofollow">Kazakhstan - International Religious Freedom Report 2008</a> U.S. Department of State. Truy cập 2009-09-07.</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.religions-congress.org/content/view/121/35/lang,english/" rel="nofollow">Islam in Kazakhstan</a> Truy cập 2009-09-07.</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.internationalspecialreports.com/ciscentralasia/99/kazakhstan/9.html" rel="nofollow">The Customs and Traditions of the Kazakh By Betsy Wagenhauser</a></span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.energypublisher.com/article.asp?idarticle=10433" rel="nofollow">Kazakhstan officials adopt low-key language policy EnerPub - Energy Publisher</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<div class="noprint tright portal" style="border: solid #aaa 1px; margin: 0.5em 0 0.5em 1em;">
<table style="background: #f9f9f9; font-size: 85%; line-height: 110%; max-width: 175px;">
<tbody>
<tr valign="middle">
<td style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Kazakhstan" title="Chủ đề"><img alt="" data-file-height="28" data-file-width="32" height="28" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" width="32" /></a></td>
<td style="font-style: italic; font-weight: bold; padding: 0 0.2em; vertical-align: middle;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Kazakhstan (trang chưa được viết)">Chủ đề Kazakhstan</a></td>
</tr>
<tr valign="middle">
<td style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Flag_of_Kazakhstan.svg" title="Chủ đề"><img alt="" data-file-height="28" data-file-width="32" height="28" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" width="32" /></a></td>
<td style="font-style: italic; font-weight: bold; padding: 0 0.2em; vertical-align: middle;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Flag_of_Kazakhstan.svg&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Flag of Kazakhstan.svg (trang chưa được viết)">Chủ đề Flag of Kazakhstan.svg</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>Kazakhstan</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="wikt:Special:Search/Kazakhstan">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="b:Special:Search/Kazakhstan">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Kazakhstan" title="voy:Kazakhstan">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="q:Special:Search/Kazakhstan">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="s:Special:Search/Kazakhstan">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="commons:Special:Search/Kazakhstan">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" height="23" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<dl>
<dt>Chính phủ</dt>
</dl>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.mfa.kz/" rel="nofollow">Bộ Ngoại giao Cộng hòa Kazakhstan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://e.gov.kz/wps/portal?lang=en" rel="nofollow">E-Government của Cộng hòa Kazakhstan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://en.government.kz/" rel="nofollow">Chính phủ Kazakhstan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.akorda.kz/www/www_akorda_kz.nsf/index?OpenForm&lang=en" rel="nofollow">Chủ tịch nước Cộng hòa Kazakhstan</a></li>
<li><a class="external text" href="https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-k/kazakhstan.html" rel="nofollow">Chief of State and Cabinet Members</a></li>
</ul>
<dl>
<dt>Thông tin chung</dt>
</dl>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2008/sca/119135.htm" rel="nofollow">2008 Human Rights Report: Kazakhstan. Department of State; Bureau of Democracy, Human Rights and Labor</a></li>
<li><a class="external text" href="http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/country_profiles/1298071.stm" rel="nofollow">Country Profile</a> trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/BBC" title="BBC">BBC News</a></li>
<li>Mục <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/kz.html" rel="nofollow">“Kazakhstan”</a></span> trên trang của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_World_Factbook" title="The World Factbook">CIA World Factbook</a>.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.state.gov/p/sca/ci/kz/" rel="nofollow">Thông tin về Kazakhstan</a> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ">Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.loc.gov/rr/international/amed/kazakhstan/kazakhstan.html" rel="nofollow">Portals to the World</a> từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i_M%E1%BB%B9" title="Thư viện Quốc hội Mỹ">Thư viện Quốc hội Mỹ</a></li>
<li><a class="external text" href="http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/kazakhstan.htm" rel="nofollow">Kazakhstan</a> tại <i>UCB Libraries GovPubs</i></li>
<li><a class="external text" href="http://dmoz.org/Regional/Asia/Kazakhstan" rel="nofollow">Kazakhstan</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DMOZ" title="DMOZ">DMOZ</a> <small>(<a class="external text" href="http://dmoz.org/cgi-bin/add.cgi?where=Regional/Asia/Kazakhstan" rel="nofollow">trang đề nghị</a>)</small></li>
</ul>
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Gnome-globe.svg"><img alt="Gnome-globe.svg" data-file-height="48" data-file-width="48" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Gnome-globe.svg/15px-Gnome-globe.svg.png" width="15" /></a> <a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_Kazakhstan" title="commons:Atlas of Kazakhstan">Wikimedia Atlas của Kazakhstan</a>, có một số bản đồ liên quan đến Kazakhstan.</li>
</ul>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Special:Search/Kazakhstan" title="voy:Special:Search/Kazakhstan"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/40px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikivoyage" title="Wikivoyage">Wikivoyage</a> có chỉ dẫn du lịch về <b><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Kazakhstan" title="voy:Kazakhstan">Kazakhstan</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<br clear="all" />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81_Kazakhstan&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Chủ đề Kazakhstan (trang chưa được viết)">Bản mẫu:Chủ đề Kazakhstan</a><br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Vị trí địa lý</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Thành viên tổ chức quốc tế</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable8" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"></th></tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable8" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;"><tbody>
<tr><th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Các hiệp hội khác</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kazakhstan" title="Thể loại:Kazakhstan">Kazakhstan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_Trung_%C3%81" title="Thể loại:Quốc gia Trung Á">Quốc gia Trung Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_Turkic_hi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Quốc gia Turkic hiện đại (trang chưa được viết)">Quốc gia Turkic hiện đại</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C3%82u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Âu Á (trang chưa được viết)">Âu Á</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%A3o_nguy%C3%AAn_%C3%82u_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Thảo nguyên Âu Á (trang chưa được viết)">Thảo nguyên Âu Á</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_n%C3%B3i_ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Thể loại:Quốc gia và vùng lãnh thổ nói tiếng Nga">Quốc gia và vùng lãnh thổ nói tiếng Nga</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_th%C3%A0nh_l%E1%BA%ADp_n%C4%83m_1991&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Quốc gia và vùng lãnh thổ thành lập năm 1991 (trang chưa được viết)">Quốc gia và vùng lãnh thổ thành lập năm 1991</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_vi%C3%AAn_T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Thành viên Tổ chức Hội nghị Hồi giáo">Thành viên Tổ chức Hội nghị Hồi giáo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Thể loại:Cộng hòa">Cộng hòa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Thể loại:Quốc gia châu Âu">Quốc gia châu Âu</a></li>
</ul>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Bahrain</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table align="right" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border-collapse: collapse; border: 1px #aaaaaa solid; font-size: 95%; margin: 0 0 1em 1em; width: 300px;">
<caption><big><b>مملكة البحرين<br />
<i>Mamlakat al-Baḥrayn</i><br />
Vương quốc Bahrain</b></big></caption>
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="background: #f9f9f9;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0">
<tbody>
<tr>
<td align="center" style="background: #f9f9f9;" width="140px"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Bahrain.svg" title="Quốc kỳ Bahrain"><img alt="Quốc kỳ Bahrain" data-file-height="900" data-file-width="1500" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Flag_of_Bahrain.svg/125px-Flag_of_Bahrain.svg.png" width="125" /></a></td>
<td align="center" style="background: #f9f9f9;" width="140px"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_Bahrain.svg"><img alt="Emblem of Bahrain.svg" data-file-height="567" data-file-width="567" height="125" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6d/Emblem_of_Bahrain.svg/125px-Emblem_of_Bahrain.svg.png" width="125" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" style="background: #f9f9f9;" width="140px">(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_Bahrain" title="Quốc kỳ Bahrain">Quốc kỳ Bahrain</a>)</td>
<td align="center" style="background: #f9f9f9;" width="140px">(<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BB%91c_huy_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Quốc huy Bahrain (trang chưa được viết)">Quốc huy Bahrain</a>)</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2"><small>Khẩu hiệu quốc gia: <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahrainona&action=edit&redlink=1" title="Bahrainona (trang chưa được viết)">Bahrainona</a></i> بحريننا</small></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="background: #fff;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:LocationBahrain.png"><img alt="LocationBahrain.png" data-file-height="115" data-file-width="250" height="115" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7f/LocationBahrain.png" width="250" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td><b>Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%B4n_ng%E1%BB%AF" title="Ngôn ngữ">ngôn ngữ</a> chính thức</b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">Tiếng Ả Rập</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> (thương mại)</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">Thủ đô</a></b></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ma-na-ma&action=edit&redlink=1" title="Ma-na-ma (trang chưa được viết)">Ma-na-ma</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vua_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Vua Bahrain (trang chưa được viết)">Vua</a></b></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamad_bin_Isa_Al_Khalifah&action=edit&redlink=1" title="Hamad bin Isa Al Khalifah (trang chưa được viết)">Hamad bin Isa Al Khalifah</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Thủ tướng Bahrain (trang chưa được viết)">Thủ tướng</a></b></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khalifah_bin_Sulman_al-Khalifah&action=edit&redlink=1" title="Khalifah bin Sulman al-Khalifah (trang chưa được viết)">Khalifah bin Sulman al-Khalifah</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_t%E1%BB%AD" title="Thái tử">Thái tử</a></b></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Salman_bin_Hamad_bin_Isa_Al-Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Salman bin Hamad bin Isa Al-Khalifa (trang chưa được viết)">Salman bin Hamad bin Isa Al-Khalifa</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Diện tích">Diện tích</a></b><br />
- Tổng<br />
- % water</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Danh sách quốc gia theo diện tích">Hạng 176</a><br />
765,3 km² (253 dặm vuông)<br />
0%</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Dân số">Dân số</a></b>
<br />
- Tổng (2005)<br />
- <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Mật độ dân số">Mật độ</a><br />
</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_s%E1%BB%91_d%C3%A2n" title="Danh sách quốc gia theo số dân">Hạng 157</a>
<br />
688.345, gồm cả 235.108 không mang quốc tịch (ước tính, tháng 7 năm 2005)<br />
987/km² (2.556/sq. dặm vuông)<br />
</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Chỉ số phát triển con người">HDI</a></b> (2003)</td>
<td>0,846 (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_con_ng%C6%B0%E1%BB%9Di" title="Danh sách quốc gia theo chỉ số phát triển con người">43</a>) – <span style="color: #009900;">cao</span></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Độc lập">Độc lập</a></b>- Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a></td>
<td>
<br />
15 tháng 8 năm 1971<br />
</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87" title="Tiền tệ">Tiền tệ</a></b></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i-na_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Đi-na Bahrain (trang chưa được viết)">Đi-na Bahrain</a> (BHD)</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a></b></td>
<td>$ 14,08 tỷ (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_GDP_%28PPP%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách quốc gia theo GDP (PPP) (trang chưa được viết)">130</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_GDP_%28PPP%29_tr%C3%AAn_%C4%91%E1%BA%A7u_ng%C6%B0%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Danh sách quốc gia theo GDP (PPP) trên đầu người (trang chưa được viết)">GDP trên đầu người</a></b></td>
<td>$ 20.500 (50)</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D" title="Múi giờ">Múi giờ</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_ph%E1%BB%91i_h%E1%BB%A3p_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Giờ phối hợp quốc tế">UTC</a>+3</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_ca" title="Quốc ca">Quốc ca</a></b></td>
<td><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahrainona&action=edit&redlink=1" title="Bahrainona (trang chưa được viết)">Bahrainona</a></i> (Bahrain của chúng ta)</td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Top-level_domain&action=edit&redlink=1" title="Top-level domain (trang chưa được viết)">Internet TLD</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/.bh" title=".bh">.bh</a></td>
</tr>
<tr>
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_qu%E1%BB%91c_gia_theo_m%C3%A3_%C4%91i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Danh sách quốc gia theo mã điện thoại (trang chưa được viết)">Mã điện thoại</a></b></td>
<td>973</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Bahrain</b> tên đầy đủ là <b>Vương quốc Bahrain</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">tiếng Ả Rập</a>: مملكة البحرين; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t" title="Tiếng Việt">Tiếng Việt</a>: <b>Vương quốc Ba-ranh</b>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_H%C3%A1n-Vi%E1%BB%87t" title="Từ Hán-Việt">Hán-Việt</a>: <b>Ba Lâm Vương quốc</b>), là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_qu%E1%BB%91c" title="Đảo quốc">đảo quốc</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Ba_T%C6%B0" title="Vịnh Ba Tư">Vịnh Ba Tư</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Nam_%C3%81" title="Tây Nam Á">Tây Á</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Saudi" title="Ả Rập Saudi">Ả Rập Saudi</a> nằm ở phía tây và nối với Bahrain bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91%C3%AA_Vua_Fahd&action=edit&redlink=1" title="Đường đê Vua Fahd (trang chưa được viết)">Đường đê Vua Fahd</a> (chính thức mở cửa ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_11" title="25 tháng 11">25 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1986" title="1986">1986</a>), và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qatar" title="Qatar">Qatar</a> ở phía nam qua Vịnh Ba Tư. Chiếc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%A7u_h%E1%BB%AFu_ngh%E1%BB%8B_Qatar%E2%80%93Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Cầu hữu nghị Qatar–Bahrain (trang chưa được viết)">Cầu hữu nghị Qatar–Bahrain</a>, hiện đang được lên kế hoạch, với đường nối Bahrain tới Qatar là đường nối dài nhất thế giới.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chính trị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#C.C3.A1c_v.C3.B9ng_th.E1.BB.A7_hi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Các vùng thủ hiến</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#V.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Văn hoá</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Ngôn ngữ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#C.C3.B4ng_th.E1.BB.A9c_1"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Công thức 1</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Nh.E1.BB.AFng_ng.C3.A0y_l.E1.BB.85"><span class="tocnumber">7.3</span> <span class="toctext">Những ngày lễ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">7.4</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Du_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Du lịch</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.8Ba_.C4.91i.E1.BB.83m_.E1.BB.9F_Bahrain"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Các địa điểm ở Bahrain</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Lịch sử Bahrain (trang chưa được viết)">Lịch sử Bahrain</a></i></div>
</dd></dl>
Bahrain đã có người ở từ thời cổ đại và thậm chí còn được đề nghị coi là một địa điểm của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%E1%BB%9Dn_%C3%8A-%C4%91en&action=edit&redlink=1" title="Vườn Ê-đen (trang chưa được viết)">Vườn Ê-đen</a> theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_Th%C3%A1nh" title="Kinh Thánh">Kinh Thánh</a>.<br />
Vị trí chiến lược của nó tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Ba_T%C6%B0" title="Vịnh Ba Tư">Vịnh Ba Tư</a> đã khiến cho người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Assyria" title="Assyria">Assyria</a>, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Babylon" title="Babylon">Babylon</a>, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hy_L%E1%BA%A1p" title="Hy Lạp">Hy Lạp</a>, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Ba Tư</a>, và cuối cùng là người <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Ả Rập">Ả Rập</a> tìm cách chiếm quyền kiểm soát và gây ảnh hưởng lên nó. Ở thời Ả Rập cuối cùng, hòn đảo này trở thành một địa điểm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a>. Bahrain thời xưa từng được gọi là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dilmun&action=edit&redlink=1" title="Dilmun (trang chưa được viết)">Dilmun</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tylos&action=edit&redlink=1" title="Tylos (trang chưa được viết)">Tylos</a> (tên do người Hy Lạp đặt), Awal, cũng như tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mishmahig&action=edit&redlink=1" title="Mishmahig (trang chưa được viết)">Mishmahig</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ba_T%C6%B0" title="Tiếng Ba Tư">tiếng Ba Tư</a> khi nó rơi vào tay <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Ba_T%C6%B0" title="Đế quốc Ba Tư">Đế chế Ba Tư</a>.<br />
Hòn đảo Bahrain, nằm ở điểm giữa phía nam Vịnh Ba Tư, đã lôi kéo sự
chú ý của nhiều kẻ xâm lược trong lịch sử. Bahrain trong tiếng Ả Rập có
nghĩa là "Hai Biển", và được cho là để chỉ thực tế là hòn đảo này có hai
nguồn nước, những suối nước ngọt và nước mặn ở những vùng biển xung
quanh, hay vùng biển ở phía nam ngăn cách nó với bờ biển Ả Rập còn vùng
biển phía bắc ngăn cách nó với Iran.<br />
Một vị trí chiến lược giữa Đông và Tây, một hòn đảo màu mỡ, nguồn nước ngọt, một nguồn lợi về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%E1%BB%8Dc_trai" title="Ngọc trai">ngọc trai</a> đã biến Bahrain thành một trung tâm định cư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Đô thị">thành thị</a> trong suốt lịch sử. Khoảng 2.300 năm trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">Công Nguyên</a>, Bahrain đã trở thành một trung tâm của các đế chế thương mại giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_H%C3%A0" title="Lưỡng Hà">Lưỡng Hà</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iraq" title="Iraq">I-rắc</a> hiện nay) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_%E1%BA%A4n" title="Sông Ấn">lưu vực sông Ấn Độ</a> (hiện ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pakistan" title="Pakistan">Pakistan</a>).
Đây là nền văn minh Delmon có quan hệ với Nền văn minh Sumer ở thiên
niên kỷ thứ ba trước Công Nguyên. Bahrain đã trở thành một phần của Đế
chế Babylon khoảng năm 600 trước Công Nguyên. Những ghi chép lịch sử coi
Bahrain là "Cuộc sống bất từ", "Thiên đường", vv. Bahrain cũng được gọi
là "Hòn ngọc Vịnh Ba Tư".<br />
Tới tận năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1521" title="1521">1521</a>, Bahrain là một vùng lớn hơn gồm cả Ahsa, Qatif (cả hai hiện là tỉnh phía đông của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Saudi" title="Ả Rập Saudi">Ả Rập Saudi</a>) cũng như Awal (hiện là đảo Bahrain). Vùng này trải dài từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Basrah" title="Basrah">Basrah</a> tới Eo biển Hormuz ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Oman" title="Oman">Oman</a>.
Đây từng là Iqlim Al-Bahrain (Tỉnh Bahrain) và người Ả Rập sống ở tỉnh
này tất cả đều được gọi là người Bahrain, là con cháu của những bộ lạc Ả
Rập Bani Abd Al-Qais. Năm 1521, người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a> chinh phục Awal và từ đó cái tên <i>Bahrain</i> trở thành chính thức cho đến nay.<br />
Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_16" title="Thế kỷ 16">thế kỷ 16</a> đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1743" title="1743">1743</a> quyền kiểm soát Bahrain lần lượt qua tay người Bồ Đào Nha và Ba Tư. Cuối cùng, vua Ba Tư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nader_Shah" title="Nader Shah">Nadir Shah</a> xâm chiếm và kiểm soát Bahrain và vì muốn kiểm soát chính trị đã ủng hộ cộng đồng Shia đa số. Tới cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_18" title="Thế kỷ 18">thế kỷ 18</a> dòng họ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Al-Khalifa (trang chưa được viết)">Al-Khalifa</a> tấn công và chiếm hòn đảo từ nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qatar" title="Qatar">Qatar</a> láng giềng. Để giữ Bahrain khỏi rơi lại vào tay Ba Tư, các tiểu vương quốc Ả Rập tham gia vào một hiệp ước về quan hệ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ai Len</a> và trở thành một nước bảo hộ của Anh.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">Dầu khí</a> được phát hiện ở đây năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1932" title="1932">1932</a> <i>(xem: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%BFng_d%E1%BA%A7u_%C4%91%E1%BA%A7u_ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Giếng dầu đầu tiên (trang chưa được viết)">Giếng dầu đầu tiên</a>)</i>
và mang lại sự hiện đại hoá và cải thiện nhanh chóng cho Bahrain. Nó
cũng khiến cho những quan hệ với Anh trở nên gần gũi hơn, bằng chứng ở
hành động chuyển nhiều cơ sở của Anh sang hòn đảo này. Ảnh hưởng của Anh
tiếp tục tăng lên khi đất nước phát triển, lên tới cực điểm với việc
chỉ định <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Belgrave&action=edit&redlink=1" title="Charles Belgrave (trang chưa được viết)">Charles Belgrave</a> làm cố vấn; Belgrave đã lập ra một hệ thống giáo dục hiện đại ở Bahrain.<br />
Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>, tình cảm chống Anh ngày càng tăng và phát triển khắp thế giới Ả Rập dẫn tới những cuộc bạo động ở Bahrain. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1960" title="1960">1960</a>, Anh đưa tương lai Bahrain ra trước một cơ quan trọng tài quốc tế và yêu cầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_Th%C6%B0_k%C3%BD_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổng Thư ký Liên Hiệp Quốc">Tổng thư ký Liên hiệp quốc</a> lãnh trách nhiệm này. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1970" title="1970">1970</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Iran</a>
cùng lúc tuyên bố chủ quyền đối với cả Bahrain và các hòn đảo khác tại
Vịnh Ba Tư, tuy nhiên, trong một thoả thuận với Anh nước này đã chấp
nhận "không theo đuổi" chủ trương đòi lại Bahrain nếu các nước tuyên bố
khác cũng chấp nhận như vậy. Trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a>
diễn ra sau đó người dân Bahrain đã xác nhận quyền độc lập của quốc gia
mình khỏi Anh và các thực thể Ả Rập của họ. Tới ngày nay, Bahrain vẫn
là một thành viên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Liên đoàn Ả Rập">Liên đoàn Ả Rập</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_h%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_v%C3%B9ng_v%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng hợp tác vùng vịnh (trang chưa được viết)">Hội đồng hợp tác vùng vịnh</a> của tất cả các nước Ả Rập.<br />
Người Anh rút khỏi Bahrain ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_8" title="15 tháng 8">15 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1971" title="1971">1971</a>,
biến Bahrain trở thành một tiểu vương quốc Ả Rập độc lập. Cuộc bùng nổ
dầu khí trong thập kỷ 1980 đã mang lại nguồn lợi lớn cho Bahrain, nhưng
sự suy sụp của nó cũng rất tồi tệ. Tuy nhiên, nước này đã bắt đầu đa
dạng hoá nền kinh tế của mình và đã thu được lợi ích từ cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Liban&action=edit&redlink=1" title="Nội chiến Liban (trang chưa được viết)">Nội chiến Liban</a> đã bắt đầu từ thập kỷ 1970; Bahrain thay thế <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%AA-r%C3%BAt&action=edit&redlink=1" title="Bê-rút (trang chưa được viết)">Bê-rút</a> trở thành trung tâm tài chính Trung Đông khi lĩnh vực ngân hàng của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a> phải rút khỏi nước này vì nội chiến.<br />
Sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Cách mạng Hồi giáo">Cách mạng Hồi giáo</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1979" title="1979">1979</a> ở Iran, những người Shia Bahrain theo trào lưu chính thống tổ chức một cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_b%E1%BA%A5t_th%C3%A0nh_n%C4%83m_1981_%E1%BB%9F_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Cuộc đảo chính bất thành năm 1981 ở Bahrain (trang chưa được viết)">đảo chính bất thành</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1981" title="1981">1981</a> dưới sự bảo trợ của một tổ chức mặt trận, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Mặt trận Hồi giáo giải phóng Bahrain (trang chưa được viết)">Mặt trận Hồi giáo giải phóng Bahrain</a>. Cuộc đảo chính đã khiến một tu sĩ Shia đang sống lưu vong ở Iran là Hojjat ol-Eslam <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hadi_al-Modarresi&action=edit&redlink=1" title="Hadi al-Modarresi (trang chưa được viết)">Hādī al-Mudarrisī</a>, trở thành lãnh đạo tối cao của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_th%E1%BA%A7n_quy%E1%BB%81n&action=edit&redlink=1" title="Chính phủ thần quyền (trang chưa được viết)">chính phủ thần quyền</a>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a> một làn sóng bạo loạn của những người Hồi giáo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Shia" title="Hồi giáo Shia">Shi'a</a>
bất mãn nổi lên vì những hành động bị cho là không công bằng của chính
phủ. Vương quốc đã bị ảnh hưởng lớn bởi những vụ bạo lực không thường
xuyên trong thời gian giữa thập niên 1990, trong đó hơn bốn mươi người
đã chết dưới tay chính phủ và hàng trăm người khác bị bắt giam.<br />
Năm 1999, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sheik_Isa_ibn-Sulman_al-_Khalifah&action=edit&redlink=1" title="Sheik Isa ibn-Sulman al- Khalifah (trang chưa được viết)">Sheik Isa ibn-Sulman al- Khalifah</a> qua đời sau bốn thập kỉ cầm quyền. Sheik Hamad ibn al-Khalifah trở thành người kế vị. Tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamad_ibn_Isa_al-Khalifah&action=edit&redlink=1" title="Hamad ibn Isa al-Khalifah (trang chưa được viết)">Hamad ibn Isa al-Khalifah</a>
kế tục cha trở thành lãnh đạo của nhà nước và tiến hành các cuộc bầu cử
nghị viện, trao cho phụ nữ quyền bầu cử và thả các tù nhân chính trị;
những hành động được tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82n_x%C3%A1_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Ân xá Quốc tế">Ân xá quốc tế</a> mô tả là thể hiện một <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20030816200815/http://web.amnesty.org/library/Index/ENGMDE110052001?open&of=ENG-BHR" rel="nofollow">"giai đoạn lịch sử về quyền con người"</a>. Việc này khiến đất nước có một cơ hội lớn để tiến bước, dù còn đôi chút ngập ngừng <a class="external autonumber" href="http://www.aawsat.com/english/news.asp?section=2&id=4136" rel="nofollow">[1]</a>, về phía một sự nhất trí chính trị.<br />
Sheik Hamad tiến hành cuộc cải cách dân chủ trên cả nước: sự kiểm
duyệt được nới lỏng và các luật lệ hà khắc được thay thế, những người
lưu vong trở về nước. Cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu ý dân</a> tháng 2 năm 2001 cho phép phụ nữ Bahrain lần đầu tiên được quyền bỏ phiếu, nhân dân Bahrain ủng hộ việc chuyển đổi chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_chuy%C3%AAn_ch%E1%BA%BF" title="Quân chủ chuyên chế">quân chủ chuyên chế</a> sang chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Quân chủ lập hiến">quân chủ lập hiến</a>. Tháng 10 năm 2002, cuộc bầu cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_h%E1%BB%99i" title="Quốc hội">Quốc hội</a>
lần đầu tiên diễn ra tại Bahrain kể từ năm 1973. Trong số 177 ứng cử
viên, có 8 phụ nữ. Đây là lần đầu tiên phụ nữ Bahrain được quyền bỏ
phiếu và ra tranh cử trong cuộc bầu cử toàn quốc.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Chính trị</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Chính trị Bahrain (trang chưa được viết)">Chính trị Bahrain</a></i></div>
</dd></dl>
Bahrain là một chính thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BF_%C4%91%E1%BB%99_qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Chế độ quân chủ">quân chủ</a> đứng đầu là Vua <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamad_bin_Isa_Al_Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Hamad bin Isa Al Khalifa (trang chưa được viết)">Shaikh Hamad bin Isa Al Khalifa</a>; lãnh đạo chính phủ là Thủ tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khalifa_bin_Salman_Al_Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Khalifa bin Salman Al Khalifa (trang chưa được viết)">Shaikh Khalifa bin Salman Al Khalifa</a>
người điều hành nội các gồm 15 thành viên. Bahrain theo chế độ lưỡng
viện với hạ viện(Phòng nghị sỹ) do bầu cử phổ thông và thượng viện(Hội
đồng Shura) do vua chỉ định. Cả hai viện đều có bốn mươi thành viên.
Cuộc bầu cử đầu tiên được tổ chức năm 2002, các thành viên nghị viện có
nhiệm kỳ bốn năm.<br />
Việc mở cửa chính trị khiến cả dòng Hồi giáo Shia và Sunni đều đạt
thắng lợi trong bầu cử, khiến họ có đủ lực lượng cần thiết trong nghị
viện để theo đuổi các chính sách của riêng mình. Điều này có nghĩa rằng
cái gọi là "các vấn đề đạo đức" đã trở thành một vấn đề chính trị được
xếp lịch bàn thảo trong nghị viện và các đảng đã tung ra các chiến dịch
nhằm áp đặt các đạo luật cấm bày ma-nơ-canh phụ nữ trong các cửa tiệm để
trưng bày quần áo hay treo quần áo lót trên dây phơi. Các nhà phân tích
về quá trình dân chủ hóa ở Trung Đông trích dẫn những hành động cấm
đoán đó của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">đạo Hồi</a>
như dẫn chứng về việc tôn trọng nhân quyền trong các bản báo cáo của họ
và cho rằng đó là bằng chứng cho thấy các nhóm đạo Hồi đó ngày càng trở
thành một lực lượng lớn mạnh trong vùng.<br />
Các đảng tự do Bahrain đã phản ứng trước sự tăng cường quyền lực của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_%C4%91%E1%BA%A3ng_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các đảng chính trị Bahrain (trang chưa được viết)">các đảng tôn giáo cực đoan</a>
đó bằng cách tự tập hợp với nhau thông qua xã hội dân sự nhằm mục đích
bảo vệ các quyền tự do cơ bản của con người khỏi bị pháp luật cấm đoán.
Tháng 11 năm 2005, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al_Muntada&action=edit&redlink=1" title="Al Muntada (trang chưa được viết)">Al Muntada</a>, một nhóm hàn lâm tự do đã tung ra chiến dịch "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=We_Have_A_Right&action=edit&redlink=1" title="We Have A Right (trang chưa được viết)">We Have A Right</a>" nhằm giải thích với công chúng tại sao các tự do cá nhân có ý nghĩa quan trọng và tại sao chúng cần được bảo vệ.<br />
Cả hai phái Hồi giáo Sunni và Shia đều đã gặp phải thất bại vào tháng
3 năm 2006 khi hai mươi thủ lĩnh hội đồng địa phương, đa số trong số hộ
đại diện cho các đảng tôn giáo cực đoan, đã bị mất tích khi dừng chân
không chủ định tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bangkok" title="Bangkok">Băng Cốc</a> trên đường quay trở về sau khi tham dự một hội nghị ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a> <a class="external autonumber" href="http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=138111&Sn=BNEW&IssueID=28360&date=3-15-2006" rel="nofollow">[2]</a>.
Sau khi các thủ lĩnh mất tích đã về nước, họ đã biện hộ cho sự ở lại
Băng Cốc của mình, nói với các nhà báo rằng nó là một "công tác đi tìm
sự thật", giải thích: "Chúng tôi đã thu được rất nhiều từ chuyến đi tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a> bởi vì chúng tôi đã thấy được cách họ điều hành hệ thống giao thông, phong cảnh và đường xá."<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quy%E1%BB%81n_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF_%E1%BB%9F_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Quyền chính trị của phụ nữ ở Bahrain (trang chưa được viết)">Quyền chính trị của phụ nữ ở Bahrain</a>
đã có một tiến bộ quan trọng khi phụ nữ được trao quyền bầu cử và ứng
cử trong các cuộc bầu cử quốc gia lần đầu tiên từ cuộc bầu cử năm 2002.
Tuy nhiên, trong cuộc bầu cử năm đó, không phụ nữ nào trúng cử mà đa số
thành viên nghị viện đều là người Hồi giáo dòng Sunni. Để bù trừ cho sự
thất cử của các ứng cử viên nữ, sáu người trong số họ được chỉ định vào
Hội đồng Shura, cũng bao gồm các đại diện của các cộng đồng thiểu số
khác trong Vương quốc như <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i" title="Do Thái">Do Thái</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa_gi%C3%A1o" title="Thiên Chúa giáo">Thiên chúa giáo</a>. Người phụ nữ đầu tiên trong nước tham gia chính phủ là Bác sĩ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nada_Haffadh&action=edit&redlink=1" title="Nada Haffadh (trang chưa được viết)">Nada Haffadh</a>, bà đảm nhiệm chức Bộ trưởng y tế từ năm 2004, trong khi một cơ cấu bán chính phủ của phụ nữ, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF_t%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng phụ nữ tối cao (trang chưa được viết)">Hội đồng phụ nữ tối cao</a>, muốn đào tạo các ứng cử viên nữ cho cuộc tổng tuyển cử năm 2006.<br />
Gần đây nhà vua đã lập ra Hội đồng Tòa án Tối cao để quản lý các tòa
án trong nước và thể chế hóa sự phân biệt giữa hành chính và các nhánh
tòa án của chính phủ.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_11" title="11 tháng 11">11</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_11" title="12 tháng 11">12 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, Bahrain tổ chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_cho_T%C6%B0%C6%A1ng_lai_%28Bahrain_2005%29&action=edit&redlink=1" title="Hội nghị cho Tương lai (Bahrain 2005) (trang chưa được viết)">Hội nghị cho Tương lai</a> tụ họp các lãnh đạo từ các quốc gia Trung Đông và các nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G8" title="G8">G8</a> để bàn bạc về cải cách kinh tế và chính trị trong vùng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_v.C3.B9ng_th.E1.BB.A7_hi.E1.BA.BFn">Các vùng thủ hiến</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Governorates_of_Bahrain.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1003" data-file-width="677" height="326" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/45/Governorates_of_Bahrain.svg/220px-Governorates_of_Bahrain.svg.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Bahrain thể hiện các các vùng thủ hiến</div>
</div>
</div>
Bahrain được chia thành năm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến (trang chưa được viết)">vùng thủ hiến</a>. Cho tới ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_7" title="3 tháng 7">3 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2002" title="2002">2002</a>, nó được chia thành mười hai vùng đô thị; xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Các thành phố Bahrain (trang chưa được viết)">Các thành phố Bahrain</a>.<br />
<ol>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến thủ đô (trang chưa được viết)">Thủ đô</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn_trung_t%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến trung tâm (trang chưa được viết)">Trung tâm</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn_Muharraq&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến Muharraq (trang chưa được viết)">Muharraq</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn_ph%C3%ADa_B%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến phía Bắc (trang chưa được viết)">Phía Bắc</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_th%E1%BB%A7_hi%E1%BA%BFn_ph%C3%ADa_Nam&action=edit&redlink=1" title="Vùng thủ hiến phía Nam (trang chưa được viết)">Phía Nam</a></li>
</ol>
Để biết thêm thông tin, xem: <a class="external text" href="http://www.capital.gov.bh/pages/pdf/govlawe.pdf" rel="nofollow">Decree-Law establishing governorates</a> từ website chính thức của Bahrain.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_Bahrain" title="Kinh tế Bahrain">Kinh tế Bahrain</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 277px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Modern_Manama.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="3072" height="183" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Modern_Manama.jpg/275px-Modern_Manama.jpg" width="275" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thủ đô giàu có của Bahrain, Ma-na-ma</div>
</div>
</div>
Nằm trong vùng hiện trải qua giai đoạn bùng nổ giá dầu với mức độ chưa từng thấy, Bahrain là <a class="external text" href="http://www.tradearabia.com/tanews/newsdetails_snECO_article99455_cnt.html" rel="nofollow">nền kinh tế phát triển nhanh nhất</a> trong thế giới Ả Rập, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Kinh_t%E1%BA%BF_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_qu%E1%BB%91c_v%C3%B9ng_T%C3%A2y_%C3%81&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Kinh tế Xã hội Liên hiệp quốc vùng Tây Á (trang chưa được viết)">Hội đồng Kinh tế Xã hội Liên hiệp quốc vùng Tây Á</a> đã tìm ra như vậy vào tháng 1 năm 2006. Bahrain cũng có <a class="external text" href="http://www.heritage.org/research/features/index/country.cfm?id=Bahrain" rel="nofollow">nền kinh tế tự do nhất Trung Đông</a> theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%89_s%E1%BB%91_t%E1%BB%B1_do_kinh_t%E1%BA%BF" title="Chỉ số tự do kinh tế">Chỉ số tự do kinh tế</a> năm 2006 do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Heritage_Foundation&action=edit&redlink=1" title="Heritage Foundation (trang chưa được viết)">Heritage Foundation</a>/<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Wall_Street_Journal" title="The Wall Street Journal">Wall Street Journal</a> xuất bản, và là nền kinh tế tự do thứ 25 trên thế giới.<br />
Tại Bahrain, sản xuất dầu mỏ và chế biến chiếm khoảng 60% lượng xuất khẩu, 60% thu nhập chính phủ và 30% <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_s%E1%BA%A3n_ph%E1%BA%A9m_n%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Tổng sản phẩm nội địa">GDP</a>. Các điều kiện kinh tế thay đổi liên tục cùng với sự biến động giá dầu từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1985" title="1985">1985</a>, ví dụ, trong và sau cuộc khủng hoảng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_V%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Vùng Vịnh (trang chưa được viết)">Vùng Vịnh</a>
năm 1990-91. Với hạ tầng viễn thông và giao thông phát triển cao,
Bahrain là nơi đóng trụ sở của nhiều công ty đa quốc gia làm ăn tại Vùng
Vịnh. Một phần lớn xuất khẩu đến từ các sản phẩm chế biến từ dầu thô.
Công việc xây dựng đang tiến hành trên nhiều dự án công nghiệp. Thất
nghiệp, đặc biệt trong giới trẻ và sự giảm sút của cả dầu thô và nguồn
nước ngầm hiện là những vấn đề kinh tế dài hạn.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<div class="floatright">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Bahrain_map.png" title="Bản đồ Bahrain"><img alt="Bản đồ Bahrain" data-file-height="355" data-file-width="334" height="266" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/52/Bahrain_map.png/250px-Bahrain_map.png" width="250" /></a></div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Địa lý Bahrain (trang chưa được viết)">Địa lý Bahrain</a></i></div>
</dd></dl>
Bahrain nói chung là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o" title="Quần đảo">quần đảo</a> phẳng và khô cằn, gồm một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoang_m%E1%BA%A1c" title="Hoang mạc">sa mạc</a> thấp chạy về phía một vùng dốc đứng ở trung tâm, ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Ba_T%C6%B0" title="Vịnh Ba Tư">Vịnh Ba Tư</a>, phía đông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Saudi" title="Ả Rập Saudi">Ả Rập Saudi</a>. Điểm cao nhất là Jabal ad Dukhan, 122 m.<br />
Được coi là một trong 15 nước hình thành nên cái gọi là "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1i_n%C3%B4i_c%E1%BB%A7a_Nh%C3%A2n_lo%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Cái nôi của Nhân loại (trang chưa được viết)">Cái nôi của Nhân loại</a>" ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a>, Bahrain có tổng diện tích 765,3 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Kilômét vuông">km²</a> (266 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng_Anh" title="Dặm vuông Anh">mi²</a>), hơi lớn hơn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Man" title="Đảo Man">Đảo Man</a>, dù nó nhỏ hơn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_bay_Vua_Fahd&action=edit&redlink=1" title="Sân bay Vua Fahd (trang chưa được viết)">Sân bay Vua Fahd</a>
ở Dammam, Ả Rập Saudi nằm bên cạnh với diện tích 780 km² (301 mi²). Vì
là một quần đảo với 33 hòn đảo, Bahrain không hề có biên giới đất liền
với một quốc gia nào nhưng có 161 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t" title="Kilômét">kilômét</a> (528 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_Anh" title="Dặm Anh">dặm</a>) đường bờ biển và tuyên bố thêm 12 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A3i_l%C3%BD" title="Hải lý">hải lý</a> (22 km) <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_h%E1%BA%A3i" title="Lãnh hải">lãnh hải</a> và 24 hải lý (44 km) <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_ti%E1%BA%BFp_gi%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Vùng tiếp giáp (trang chưa được viết)">vùng tiếp giáp</a>. Bahrain có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">mùa đông</a> dịu và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%E1%BA%A1" title="Mùa hạ">mùa hè</a> nóng, ẩm kéo dài.<br />
Các nguồn tài nguyên thiên nhiên của Bahrain gồm một lượng lớn dầu mỏ
và khí ga tự nhiên cũng như nguồn cá phong phú, có lẽ đây là một điều
kiện thuận lợi bởi vì đất canh tác chỉ chiếm 1% diện tích lãnh thổ và
những đợt hạn hán hàng năm cũng như những cơn bão cát là thiên tai chủ
yếu của cho người Bahrain.<br />
Các vấn đề môi trường Bahrain hiện đối mặt là tình trạng sa mạc hóa
kết quả từ quá trình thoái hóa đất canh tác và thoái hóa bờ biển (đe dọa
đường bờ biển, dải san hô và thực vật biển) từ vụ làm đổ, làm tràn dầu
thô và các hoạt động khác của tàu chở dầu. Nông nghiệp và các lĩnh vực
khác sử dụng quá nhiều nguồn nước ngầm đã dẫn tới tình trạng xâm nhập
của nước mặn.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Manama_bahrain.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="640" data-file-width="630" height="305" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/87/Manama_bahrain.jpg/300px-Manama_bahrain.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bahrain nhìn từ vũ trụ, tháng 6 năm 1996</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%C3%A2n_kh%E1%BA%A9u_h%E1%BB%8Dc_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Nhân khẩu học Bahrain (trang chưa được viết)">Nhân khẩu học Bahrain</a></i></div>
</dd></dl>
Tôn giáo chính thức của Bahrain là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Đạo Hồi</a>,
với đa số dân cư theo đạo này. Tuy nhiên, vì có một làn sóng nhập cư
mới đây của những người công nhân từ các nước không Hồi giáo như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Phi-líp-pin</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sri_Lanka" title="Sri Lanka">Sri Lanka</a>,
phần trăm số người theo Đạo Hồi trong nước đã giảm xuống trong những
năm gần đây. Theo một cuộc điều tra dân số năm 2001, 81,2% dân số
Bahrain là người Hồi giáo Muslim (Shi'a và Sunni), 9% theo Thiên Chúa
giáo và 9,8% theo các tôn giáo khác của châu Á và Trung Đông.<br />
Gần đây, Bahrain đã chuyển đổi trở thành một xã hội đa chủng với nhiều cộng đồng pha trộn: hai phần ba dân số Bahrain là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Người Ả Rập">người Ả Rập</a>, phần còn lại là công nhân và dân nhập cư đa số đến từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iran" title="Iran">Iran</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C3%81" title="Nam Á">Nam Á</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>. Một bài báo trên tờ <i>Financial Times</i> xuất bản ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_5" title="31 tháng 5">31 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1983" title="1983">1983</a> cho rằng "Bahrain là một quốc gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90a_ch%E1%BB%A7ng&action=edit&redlink=1" title="Đa chủng (trang chưa được viết)">đa chủng</a>,
cả về tôn giáo và chủng tộc. Nếu không tính những người mới nhập cư
trong 10 năm qua, ít nhất có tám hay chín cộng đồng hiện sống trên hòn
đảo này."<br />
Các cộng đồng hiện tại có thể được phân loại thành Al-Khalifa (các bộ tộc Ả Rập liên minh với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Al-Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Al-Khalifa (trang chưa được viết)">Al-Khalifa</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baharnah&action=edit&redlink=1" title="Baharnah (trang chưa được viết)">Baharnah</a> (người Ả Rập Shia), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Howilla&action=edit&redlink=1" title="Howilla (trang chưa được viết)">Howilla</a> (người Ả Rập Sunni từ Ba Tư), người Ả Rập Sunni (từ lục địa), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ajam&action=edit&redlink=1" title="Ajam (trang chưa được viết)">Ajam</a>
(dân tộc Shia Ba Tư), những người Ấn Độ đã buôn bán với Bahrain và định
cư ở đó trước giai đoạn dầu mỏ (thường được gọi là Banyan), một cộng
đồng Do Thái nhỏ, và một nhóm pha tạp khác.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_ho.C3.A1">Văn hoá</span></h2>
<dl><dd><i>Bài chính: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ho%C3%A1_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Văn hoá Bahrain (trang chưa được viết)">Văn hoá Bahrain</a></i></dd></dl>
Thỉnh thoảng, Bahrain được gọi là "Middle East lite" (Trung Đông
nhẹ): một quốc gia Ả Rập pha trộn hoàn toàn giữa một hạ tầng hiện đại
với một bản sắc Vùng Vịnh rõ rệt, nhưng không giống như các nước khác
trong vùng, sự giàu có của họ không chỉ dựa duy nhất vào trữ lượng dầu
mỏ phong phú, mà còn liên quan tới sự xuất hiện của một tầng lớp trung
lưu bản địa. Sự phát triển kinh tế xã hội duy nhất này ở Vùng Vịnh có
nghĩa là Bahrain, nói chung, tự do hơn các nước xung quanh. Trong khi
Hồi giáo vẫn là tôn giáo chính, người dân Bahrain vốn đã nổi tiếng về
tính khoan dung và cùng với các thánh đường Hồi giáo có thể tìm thấy các
nhà thờ Thiên chúa, các đền thờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_gi%C3%A1o" title="Ấn Độ giáo">Hindu</a>, Gurudwara của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Sikh&action=edit&redlink=1" title="Người Sikh (trang chưa được viết)">người Sikh</a> và giáo đường Do Thái. Nước này là nơi cư trú của nhiều cộng đồng dân cư từng bị ngược đãi tại các quốc gia khác.<br />
Còn quá sớm để nói rằng sự tự do hóa chính trị của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vua_Hamad_bin_Isa_Al_Khalifa&action=edit&redlink=1" title="Vua Hamad bin Isa Al Khalifa (trang chưa được viết)">Vua Hamad bin Isa Al Khalifa</a>
sẽ làm gia tăng hay giảm bớt tính đa nguyên truyền thống của Bahrain.
Không gian chính trị mới của người Hồi giáo Shia và Sunni có nghĩa rằng
hiện nay họ đang có một vị trí mạnh hơn trước để theo đuổi các chương
trình có mục tiêu đương đầu trực tiếp với chủ nghĩa đa nguyên đó, cùng
lúc các cải cách chính trị đã khuyến khích một khuynh hướng đối lập để
xã hội trở nên có tính tự phê bình cao hơn cùng một tham vọng xem xét
lại những cấm kỵ xã hội trước đó. Hiện nay có nhiều hội thảo về các chủ
đề trước kia chưa từng được đả động tới như <a class="external text" href="http://www.gulf-daily-news.com/1yr_arc_Articles.asp?Article=133261&Sn=BNEW&IssueID=28308&date=1-22-2006" rel="nofollow">các vấn đề hôn nhân và sex</a> và <a class="external text" href="http://www.gulf-daily-news.com/arc_Articles.asp?Article=132912&Sn=BNEW&IssueID=28304" rel="nofollow">lạm dụng trẻ em</a>.
Một khía cạnh khác của sự mở cửa mới đây là số lượng sách xuất bản của
Bahrain lớn nhất trong thế giới Ả Rập, với 132 cuốn sách xuất bản năm
2005 cho một dân số 700,000 người. So sánh với, mức trung bình cho toàn
bộ thế giới Ả Rập là bảy cuốn sách trên một triệu người năm 2005, theo
Chương trình phát triển Liên hiệp quốc. <a class="external autonumber" href="http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/04/10009260.html" rel="nofollow">[3]</a><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_10" title="20 tháng 10">20 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Michael_Jackson" title="Michael Jackson">Michael Jackson</a> đã bày tỏ ý định rời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> để tìm kiếm một cuộc sống mới tại Bahrain. Theo các nguồn thông tin, Jackson đã nói với bạn bè rằng mình cảm thấy <a class="external text" href="http://archive.gulfnews.com/articles/06/01/23/10013403.html" rel="nofollow">"ngày càng trở thành một người Bahrain"</a> sau khi mua một biệt thự tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanad&action=edit&redlink=1" title="Sanad (trang chưa được viết)">Sanad</a>,
và hiện đang tìm kiếm một bất động sản khác ở gần bờ biển. Những nhân
vật nổi tiếng khác có liên quan tới vương quốc này gồm tay đua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_th%E1%BB%A9c_1" title="Công thức 1">Công thức 1</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jenson_Button" title="Jenson Button">Jenson Button</a>, người cũng sở hữu một bất động sản, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Shakira" title="Shakira">Shakira</a> (để thêm chi tiết xem <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_nh%E1%BB%AFng_ng%C6%B0%E1%BB%9Di_n%E1%BB%95i_ti%E1%BA%BFng_c%C3%B3_li%C3%AAn_quan_%C4%91%E1%BA%BFn_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Danh sách những người nổi tiếng có liên quan đến Bahrain (trang chưa được viết)">Danh sách những người nổi tiếng có liên quan đến Bahrain</a>).<br />
Các tầng lớp trung lưu thường có một quan điểm rất toàn cầu, và với việc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nh%E1%BA%A1c_rap&action=edit&redlink=1" title="Nhạc rap (trang chưa được viết)">nhạc rap</a> đang trở nên phổ biến trong giới trẻ Bahrain. <a class="external autonumber" href="http://web.archive.org/web/20060411225430/news.yahoo.com/s/ap/20060405/ap_en_mu/music_whoo_kid" rel="nofollow">[4]</a><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C3.B4n_ng.E1.BB.AF">Ngôn ngữ</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Tiếng Ả Rập">Tiếng Ả Rập</a> là ngôn ngữ chính thức của Bahrain. Hai thổ ngữ chính khác là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_Baharna&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Ả Rập Baharna (trang chưa được viết)">tiếng Ả Rập Baharna</a>, do những người thổ dân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baharna&action=edit&redlink=1" title="Baharna (trang chưa được viết)">Baharna</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o_Shia" title="Hồi giáo Shia">Shia</a> sử dụng, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFng_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_v%C3%B9ng_V%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Tiếng Ả Rập vùng Vịnh (trang chưa được viết)">tiếng Ả Rập vùng Vịnh</a> của người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sunnis&action=edit&redlink=1" title="Sunnis (trang chưa được viết)">Sunnis</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ba_T%C6%B0" title="Tiếng Ba Tư">Tiếng Ba Tư</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Urdu" title="Tiếng Urdu">tiếng Urdu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Malayalam" title="Tiếng Malayalam">tiếng Malayalam</a> cũng được nhiều nhóm người sử dụng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_th.E1.BB.A9c_1">Công thức 1</span></h3>
Bahrain là nơi tổ chức cuộc đua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_th%E1%BB%A9c_1" title="Công thức 1">Công thức 1</a> ở Trung Đông. Họ đã bắt đầu đăng cai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gulf_Air_Grand_Prix&action=edit&redlink=1" title="Gulf Air Grand Prix (trang chưa được viết)">Gulf Air Grand Prix</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_4" title="4 tháng 4">4 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>, lần đầu tiên cho một quốc gia Ả Rập. Tiếp sau là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahrain_Grand_Prix&action=edit&redlink=1" title="Bahrain Grand Prix (trang chưa được viết)">Bahrain Grand Prix</a> vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>. Bahrain đã tổ chức thành công giải Grand Prix khởi động của mùa giải 2006 vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_3" title="12 tháng 3">12 tháng 3</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BB.AFng_ng.C3.A0y_l.E1.BB.85">Những ngày lễ</span></h3>
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th style="background: #efefef;">Ngày</th>
<th style="background: #efefef;">Tên tiếng Việt</th>
<th style="background: #efefef;">Tên tiếng địa phương</th>
<th style="background: #efefef;">Ghi chú</th>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_1" title="1 tháng 1">1 tháng 1</a></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m_m%E1%BB%9Bi" title="Năm mới">Năm mới</a></td>
<td>-</td>
<td>-</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_5" title="1 tháng 5">1 tháng 5</a></td>
<td>Ngày lễ Lao động</td>
<td>-</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a></td>
<td>Quốc khánh</td>
<td>Eid al-Watani</td>
<td>-</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_12" title="17 tháng 12">17 tháng 12</a></td>
<td>Ngày thăng thiên (<i>Accession day</i>)</td>
<td>-</td>
<td>-</td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td>Bữa tiệc của sự hi sinh hay Bữa tiệc lớn (4 ngày)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eid_ul-Adha&action=edit&redlink=1" title="Eid ul-Adha (trang chưa được viết)">Eid ul-Adha</a></td>
<td>Kỷ niệm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ibrahim&action=edit&redlink=1" title="Ibrahim (trang chưa được viết)">Abraham</a> tự nguyện hi sinh con trai, xảy ra vào cuối tháng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hajj" title="Hajj">hajj</a></td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td>Bữa tiệc nhỏ (3 ngày)</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eid_ul-Fitr&action=edit&redlink=1" title="Eid ul-Fitr (trang chưa được viết)">Eid ul-Fitr</a></td>
<td>Kỷ niệm kết thúc tháng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ramadan" title="Ramadan">Ramadan</a></td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td>Năm mới Hijri</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Muharram&action=edit&redlink=1" title="Muharram (trang chưa được viết)">Muharram</a></td>
<td>Năm mới Hồi giáo</td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td>Al-Isra' ul-Miraj</td>
<td>-</td>
<td>Kỷ niệm chuyến đi của Muhammad tới Thiên đường</td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td>Ngày sinh <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_ti%C3%AAn_tri" title="Nhà tiên tri">Nhà tiên tri</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Muhammad" title="Muhammad">Muhammad</a></td>
<td>Mawlid al-Nabi</td>
<td>-</td>
</tr>
<tr>
<td>ngày tuỳ thuộc</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ashoura&action=edit&redlink=1" title="Ashoura (trang chưa được viết)">Ashoura</a> (2 ngày)</td>
<td>Kỷ niệm sự hi sinh vì đạo của Imam Al Hussain (AS) tại Karbala'</td>
<td>-</td>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> là tôn giáo chính thức của Bahrain, với 99,8% dân số là tín đồ Hồi giáo.<sup class="reference" id="cite_ref-census2010.gov.bh_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-census2010.gov.bh-1">[1]</a></sup> Số liệu điều tra dân số hiện tại không phân biệt giữa các tôn giáo khác nhau tại Bahrain, nhưng ước tính có khoảng 1.000<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-2">[2]</a></sup> người là tín hữu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kit%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Kitô giáo">Kitô giáo</a> và khoảng 40 người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Do Thái giáo">Do Thái giáo</a><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-3">[3]</a></sup>.<br />
Người Hồi giáo Bahrain thuộc hai dòng chính là Shia và Sunni. Không
có con số chính thức, nhưng ước tính người Shia chiếm 66-70% trong tổng
số tín đồ Hồi giáo nước này, còn lại là người Sunni.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-4">[4]</a></sup> Người nước ngoài, chủ yếu từ Nam Á và các nước Ả Rập khác, tạo thành một cộng đồng chiếm đến 54% dân số trong năm 2010.<sup class="reference" id="cite_ref-census2010.gov.bh_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-census2010.gov.bh-1">[1]</a></sup> Trong số này, 45% là người Hồi giáo và 55% là không theo đạo Hồi,<sup class="reference" id="cite_ref-census2010.gov.bh_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-census2010.gov.bh-1">[1]</a></sup> bao gồm cả Kitô hữu (chủ yếu là: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_Ch%C3%BAa_gi%C3%A1o" title="Thiên Chúa giáo">Thiên Chúa giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin Lành</a>, Chính Thống Syria, và giáo phái Mar Thoma từ miền Nam Ấn Độ), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1o_Hindu" title="Đạo Hindu">đạo Hindu</a>, Baha'is, Phật giáo, và đạo Sikh.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h2>
<dl><dd><i>Xem thêm: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_t%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_H%C6%B0%E1%BB%9Bng_%C4%91%E1%BA%A1o_sinh_%E1%BB%9F_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Các tổ chức Hướng đạo sinh ở Bahrain (trang chưa được viết)">Các tổ chức Hướng đạo sinh ở Bahrain</a></i></dd></dl>
Nhiều tổ chức giáo dục và các trường đại học trên thế giới đã thiết lập những mối quan hệ tới Bahrain. Một trường nổi tiếng là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_DePaul&action=edit&redlink=1" title="Đại học DePaul (trang chưa được viết)">Đại học DePaul</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>.<br />
Các trường Côran (Kuttab) từng là hình thức giáo dục duy nhất ở
Bahrain vào đầu thế kỷ 20. Chúng là các trường truyền thống với mục đích
dạy trẻ em và thanh niên đọc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qur%E2%80%99an" title="Qur’an">kinh Côran</a>. Nhiều người Bahrain đã thấy rằng kiểu giáo dục này không đáp ứng nhu cầu giáo dục hàn lâm của thời đại. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Chiến tranh thế giới thứ nhất</a>,
mọi thứ đã thay đổi và Bahrain trở nên mở rộng hơn cùng với sự phục hồi
của các nước phương tây. Những thay đổi về chính trị và xã hội đã xảy
ra trong đất nước gây nên sự tăng cường nhận thức về xã hội và văn hóa
trong nhân dân.<br />
Vì những lý do đó, một nhu cầu về các cơ sở giáo dục hiện đại khác
biệt cả về hệ thống, mục tiêu và chương trình giảng dạy so với (Kuttab)
trước kia đã xuất hiện.<br />
Năm 1919 đánh dấu sự khởi đầu của hệ thống trường công hiện đại ở
Bahrain. Trường Al-Hidaya Al-Khalifia cho trẻ em nam đã được mở cửa ở
Muharraq. Năm 1926, Ủy ban giáo dục đã mở một trường thứ hai cho các em
nam tại Ma-na-ma.<br />
Năm 1928 trường công đầu tiên cho các em nữ được mở cửa tại Muharraq.<br />
Tổ chức giáo dục cao học đầu tiên ở Bahrain, Trường bách khoa Vùng
Vịnh, được hoàn thành năm 1968 với cái tên Đại học kỹ thuật Vùng Vịnh.
Năm 1986 Trường bách khoa Vùng Vịnh sáp nhập với Đại học Nghệ thuật,
Khoa học và Giáo dục, được thành lập năm 1979, để tạo nên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Đại học Bahrain (trang chưa được viết)">Đại học Bahrain</a>, một đại học quốc gia có khả năng đào tạo các cử nhân văn chương và cử nhân khoa học cũng như đào tạo ở trình độ thạc sĩ.<br />
Ngày nay, có nhiều trường tư tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Isa_Town&action=edit&redlink=1" title="Isa Town (trang chưa được viết)">Isa Town</a>, một trong những trường nổi tiếng là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Indian_School,_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Indian School, Bahrain (trang chưa được viết)">Indian School</a><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Du_l.E1.BB.8Bch">Du lịch</span></h2>
<dl><dd><i>Các bài chính, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_l%E1%BB%8Bch_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Du lịch Bahrain (trang chưa được viết)">Du lịch Bahrain</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C4%91i%E1%BB%83m_du_l%E1%BB%8Bch_t%E1%BA%A1i_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các địa điểm du lịch tại Bahrain (trang chưa được viết)">Danh sách các địa điểm du lịch tại Bahrain</a></i></dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Al_Bander_Resort.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="438" data-file-width="584" height="225" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Al_Bander_Resort.jpg/300px-Al_Bander_Resort.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một khu du lịch tại Bahrain</div>
</div>
</div>
Bahrain từ lâu đã là một điểm đến thường xuyên của các du khách từ
những nước láng giềng, nhưng những phát hiện mới về các di sản có niên
đại từ năm nghìn năm trước của nền văn minh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dilmun&action=edit&redlink=1" title="Dilmun (trang chưa được viết)">Dilmun</a> khiến Vương quốc ngày càng trở nên lôi cuốn hơn với khách du lịch bên ngoài.<br />
Bahrain là một sự hòa hợp giữa hạ tầng hiện đại và một xã hội khá tự
do cùng với sự gần gũi với Vùng Vịnh khiến nó trở thành một nơi lý tưởng
để thâm nhập vào Trung Đông. Những địa điểm thu hút nhiều du khách như
pháo đài <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qalat_Al_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Qalat Al Bahrain (trang chưa được viết)">Qalat Al Bahrain</a> mới được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a>
liệt vào danh sách di sản văn hóa thế giới và nhiều khu vực khảo cổ
khác thể hiện văn hóa truyền thống Ả rập. Du khách còn có cơ hội mua sắm
trong các trung tâm thương mại và các khu chợ truyền thống khác cũng
như nghỉ ngơi giải trí tại nhiều khách sạn và khu du lịch hiện đại.<br />
Bahrain cũng có một bãi biển nổi tiếng ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zallaq&action=edit&redlink=1" title="Zallaq (trang chưa được viết)">Zallaq</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.8Ba_.C4.91i.E1.BB.83m_.E1.BB.9F_Bahrain">Các địa điểm ở Bahrain</span></h2>
<table border="1" cellpadding="5" cellspacing="0" class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<td>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=A%27ali&action=edit&redlink=1" title="A'ali (trang chưa được viết)">A'ali</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abu_Maher&action=edit&redlink=1" title="Abu Maher (trang chưa được viết)">Abu Maher</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adliya&action=edit&redlink=1" title="Adliya (trang chưa được viết)">Adliya</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Amwaj_Islands&action=edit&redlink=1" title="Amwaj Islands (trang chưa được viết)">Amwaj Islands</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Awali&action=edit&redlink=1" title="Awali (trang chưa được viết)">Awali</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Belaj_Al_Jazaer&action=edit&redlink=1" title="Belaj Al Jazaer (trang chưa được viết)">Belaj Al Jazaer</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Budaiya&action=edit&redlink=1" title="Budaiya (trang chưa được viết)">Budaiya</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Busaiteen&action=edit&redlink=1" title="Busaiteen (trang chưa được viết)">Busaiteen</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Diplomatic_Area&action=edit&redlink=1" title="Diplomatic Area (trang chưa được viết)">Diplomatic Area</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manama" title="Manama">Manama</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dumistan&action=edit&redlink=1" title="Dumistan (trang chưa được viết)">Dumistan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gudaibiya&action=edit&redlink=1" title="Gudaibiya (trang chưa được viết)">Gudaibiya</a> (Qudaibaya)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hamad_Town&action=edit&redlink=1" title="Hamad Town (trang chưa được viết)">Hamad Town</a> <i>(<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Madinat_Hamad&action=edit&redlink=1" title="Madinat Hamad (trang chưa được viết)">Madinat Hamad</a>)</i></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hamala" title="Hamala">Hamala</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hawar_Island&action=edit&redlink=1" title="Hawar Island (trang chưa được viết)">Hawar Island</a></li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hidd&action=edit&redlink=1" title="Hidd (trang chưa được viết)">Hidd</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoora&action=edit&redlink=1" title="Hoora (trang chưa được viết)">Hoora</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Isa_Town&action=edit&redlink=1" title="Isa Town (trang chưa được viết)">Isa Town</a> <i>(<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Madinat_Isa&action=edit&redlink=1" title="Madinat Isa (trang chưa được viết)">Madinat Isa</a>)</i></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jasra&action=edit&redlink=1" title="Jasra (trang chưa được viết)">Jasra</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jau&action=edit&redlink=1" title="Jau (trang chưa được viết)">Jau</a>/Jaw</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jid_Ali&action=edit&redlink=1" title="Jid Ali (trang chưa được viết)">Jid Ali</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jidhafs&action=edit&redlink=1" title="Jidhafs (trang chưa được viết)">Jidhafs</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jurdab&action=edit&redlink=1" title="Jurdab (trang chưa được viết)">Jurdab</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Juffair&action=edit&redlink=1" title="Juffair (trang chưa được viết)">Juffair</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karrana&action=edit&redlink=1" title="Karrana (trang chưa được viết)">Karrana</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khamis&action=edit&redlink=1" title="Khamis (trang chưa được viết)">Khamis</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ma%27ameer&action=edit&redlink=1" title="Ma'ameer (trang chưa được viết)">Ma'ameer</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahooz&action=edit&redlink=1" title="Mahooz (trang chưa được viết)">Mahooz</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manama" title="Manama">Manama</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Muharraq&action=edit&redlink=1" title="Muharraq (trang chưa được viết)">Muharraq</a></li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nabi_Saleh&action=edit&redlink=1" title="Nabi Saleh (trang chưa được viết)">Nabi Saleh</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nezha&action=edit&redlink=1" title="Nezha (trang chưa được viết)">Nezha</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qalali&action=edit&redlink=1" title="Qalali (trang chưa được viết)">Qalali</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ras_Rumman&action=edit&redlink=1" title="Ras Rumman (trang chưa được viết)">Ras Rumman</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Riffa&action=edit&redlink=1" title="Riffa (trang chưa được viết)">Riffa</a> (East & West)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rowadha&action=edit&redlink=1" title="Rowadha (trang chưa được viết)">Rowadha</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saar,_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Saar, Bahrain (trang chưa được viết)">Saar</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanabis&action=edit&redlink=1" title="Sanabis (trang chưa được viết)">Sanabis</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sadad&action=edit&redlink=1" title="Sadad (trang chưa được viết)">Sadad</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samahij&action=edit&redlink=1" title="Samahij (trang chưa được viết)">Samahij</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanad&action=edit&redlink=1" title="Sanad (trang chưa được viết)">Sanad</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saraya&action=edit&redlink=1" title="Saraya (trang chưa được viết)">Saraya</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Seef&action=edit&redlink=1" title="Seef (trang chưa được viết)">Seef</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sehla&action=edit&redlink=1" title="Sehla (trang chưa được viết)">Sehla</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sitrah&action=edit&redlink=1" title="Sitrah (trang chưa được viết)">Sitrah</a></li>
</ul>
</td>
<td>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sakhir&action=edit&redlink=1" title="Sakhir (trang chưa được viết)">Sakhir</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Toubli&action=edit&redlink=1" title="Toubli (trang chưa được viết)">Toubli</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Umm_Al_Hassam&action=edit&redlink=1" title="Umm Al Hassam (trang chưa được viết)">Umm Al Hassam</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wadi,_Bahrain&action=edit&redlink=1" title="Wadi, Bahrain (trang chưa được viết)">Wadi</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Zayed_Town&action=edit&redlink=1" title="Zayed Town (trang chưa được viết)">Zayed Town</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-census2010.gov.bh-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-census2010.gov.bh_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-census2010.gov.bh_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-census2010.gov.bh_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.census2010.gov.bh/results_en.php" rel="nofollow">http://www.census2010.gov.bh/results_en.php</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.avona.org/bahrain/bahrain_about.htm" rel="nofollow">http://www.avona.org/bahrain/bahrain_about.htm</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/low-profile-but-welcome-a-jewish-outpost-in-the-gulf-398656.html" rel="nofollow">http://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/low-profile-but-welcome-a-jewish-outpost-in-the-gulf-398656.html</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.bici.org.bh/" rel="nofollow">http://www.bici.org.bh/</a></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahrain#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/168261.htm" rel="nofollow">http://www.state.gov/j/drl/rls/irf/2010_5/168261.htm</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata plainlinks mbox-small" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="margin: auto; text-align: center;">Tìm thêm về <b>Bahrain</b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:D%E1%BB%B1_%C3%A1n_li%C3%AAn_quan" title="Wikipedia:Dự án liên quan">những đồng dự án</a> của Wikipedia:</td>
</tr>
<tr>
<td><br /></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wiktionary"><img alt="" data-file-height="350" data-file-width="370" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Wiktionary-logo.svg/25px-Wiktionary-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wiktionary.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="wikt:Special:Search/Bahrain">Từ điển</a> ở Wiktionary</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikibooks"><img alt="" data-file-height="300" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikibooks-logo.svg/25px-Wikibooks-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikibooks.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="b:Special:Search/Bahrain">Sách</a> ở Wikibooks</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://voy.wikipedia.org/wiki/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikivoyage"><img alt="" data-file-height="193" data-file-width="193" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg/25px-Wikivoyage-Logo-v3-icon.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikivoyage.org/wiki/Bahrain" title="voy:Bahrain">Cẩm nang du lịch</a> ở Wikivoyage</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikiquote"><img alt="" data-file-height="355" data-file-width="300" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Wikiquote-logo.svg/21px-Wikiquote-logo.svg.png" width="21" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="q:Special:Search/Bahrain">Hồ sơ</a> ở Wikiquote</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikisource"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/24px-Wikisource-logo.svg.png" width="24" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="s:Special:Search/Bahrain">Văn kiện</a> ở Wikisource</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Commons"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/18px-Commons-logo.svg.png" width="18" /></a></td>
<td><a class="extiw" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="commons:Special:Search/Bahrain">Hình ảnh và phương tiện</a> ở Commons</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikinews.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikinews"><img alt="" data-file-height="415" data-file-width="759" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Wikinews-logo.svg/25px-Wikinews-logo.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikinews.org/wiki/Special:Search/Bahrain">Tin tức</a></span> ở Wikinews</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="Tìm kiếm tại Wikiversity"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1000" height="23" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1b/Wikiversity-logo-en.svg/25px-Wikiversity-logo-en.svg.png" width="25" /></a></td>
<td><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://en.wikiversity.org/wiki/Special:Search/Bahrain">Tài liệu giáo dục</a></span> ở Wikiversity</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Chính phủ</b><br />
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.bahrain.gov.bh/" rel="nofollow">Bahrain Government</a> official web site</li>
</ul>
<b>Di sản</b><br />
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.bahrain-writer.com/" rel="nofollow">Bahrain Writer's Society</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.karrana.net/" rel="nofollow">Karrana village - <i>Bahrain</i></a> includes Background Notes, Album and heritage page.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.karrana.net/albm/" rel="nofollow">Karrana village album - <i>Bahrain</i></a> includes hundreds of images about karrana.</li>
<li><a class="external text" href="http://springofculture.org/" rel="nofollow">Spring of Culture</a>, tháng 3 năm 2006 cultural festival</li>
<li><a class="external text" href="http://www.muattur.com/" rel="nofollow">Romanya vize</a></li>
</ul>
<b>Suy ngẫm</b><br />
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.bahrain-muraqba-hall.org/" rel="nofollow">Meditation Hall for Peace, Sufi Meditation</a></li>
</ul>
<b>Thông tin chung</b><br />
<ul>
<li><a class="external autonumber" href="http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/geos/ba.html" rel="nofollow">[5]</a> CIA World Fact Book (contains 2001 census)</li>
<li><a class="external text" href="http://www.bna.bh/" rel="nofollow">Bahrain News Agency</a> <a class="external text" href="http://english.bna.bh/" rel="nofollow">in English</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.bahraintribune.com/" rel="nofollow">Bahrain Tribune - The Gulf's first smart-size English language daily newspaper</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.gulf-daily-news.com/" rel="nofollow">Gulf Daily News - Bahrain's main English language daily newspaper</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.al-bab.com/arab/countries/bahrain.htm" rel="nofollow">al-Bab - <i>Bahrain</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.star28.com/site/cat-142.html" rel="nofollow">Arab Links - <i>Bahrain</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://dmoz.org/Regional/Middle_East/Bahrain" rel="nofollow">Open Directory Project - <i>Bahrain</i></a> directory category</li>
<li><a class="external text" href="http://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Bahrain.html" rel="nofollow">Encyclopedia of the Nations - <i>Bahrain</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20020223070033/http://www.state.gov/p/nea/ci/c3219.htm" rel="nofollow">US State Department - <i>Bahrain</i></a> includes Background Notes, Country Study and major reports</li>
<li><a class="external text" href="http://ixpats.com/bh" rel="nofollow">iXpats.com - <i>Bahrain</i></a> Online community for expats living and working in Bahrain</li>
<li><a class="external text" href="http://arabworld.nitle.org/map.php?module_id=4&country_id=14" rel="nofollow">Microsoft Online Encyclopedia - <i>Bahrain</i></a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.newarabia.net/" rel="nofollow">- <i>Bahrain Travel Guide</i></a> Every thing you need to know about living and working in Bahrain including Bahrain F1, Bahrain Hotels & much more.</li>
<li><a class="external text" href="http://www.bahrainitteam.com/" rel="nofollow">Bahrain IT Team</a> The the new vision of IT in Bahrain</li>
</ul>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_h%E1%BB%A3p_t%C3%A1c_c%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_%E1%BA%A2_r%E1%BA%ADp_V%C3%B9ng_V%E1%BB%8Bnh&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Hội đồng hợp tác các nước Ả rập Vùng Vịnh (trang chưa được viết)">Bản mẫu:Hội đồng hợp tác các nước Ả rập Vùng Vịnh</a><br />
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Những <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%8Ba_h%E1%BA%A1t&action=edit&redlink=1" title="Địa hạt (trang chưa được viết)">địa hạt</a> thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Nam_%C3%81" title="Tây Nam Á">Tây Nam Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_tr%C3%AAn_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Các nước trên thế giới">Các nước và lãnh thổ</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><span class="collapseButton"></span>
<div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_v%C3%A0_v%C3%B9ng_l%C3%A3nh_th%E1%BB%95_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Danh sách các quốc gia và vùng lãnh thổ châu Á">Quốc gia và lãnh thổ</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Bahrain" title="commons:Special:Search/Bahrain"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Bahrain?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Bahrain trên Wikimedia Commons">Bahrain</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-en-ga"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Bahrain" title="Thể loại:Bahrain">Bahrain</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_l%E1%BA%ADp_hi%E1%BA%BFn" title="Thể loại:Quân chủ lập hiến">Quân chủ lập hiến</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BB%91c_gia_th%C3%A0nh_vi%C3%AAn_Li%C3%AAn_%C4%91o%C3%A0n_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp" title="Thể loại:Quốc gia thành viên Liên đoàn Ả Rập">Quốc gia thành viên Liên đoàn Ả Rập</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%A2y_%C3%81" title="Thể loại:Tây Á">Tây Á</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Loạn An Sử</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Loạn An Sử</b></span></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/755" title="755">755</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/763" title="763">763</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Bắc, Trung Quốc">Hà Bắc</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thiểm Tây">Thiểm Tây</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Sơn Tây (Trung Quốc)">Sơn Tây, Trung Quốc</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Nguyên nhân bùng nổ</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">An Lộc Sơn nổi dậy chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Nhà Đường thắng, nhưng bị suy yếu nghiêm trọng</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đại Đường</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ti%C3%AAn_Chi" title="Cao Tiên Chi">Cao Tiên Chi</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Thanh" title="Phong Thường Thanh">Phong Thường Thanh</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kha_Th%C6%B0_H%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Kha Thư Hàn (trang chưa được viết)">Kha Thư Hàn</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A7n" title="Trương Tuần">Trương Tuần</a>†<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%A9a_Vi%E1%BB%85n&action=edit&redlink=1" title="Hứa Viễn (trang chưa được viết)">Hứa Viễn</a>†<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhan_C%E1%BA%A3o_Khanh&action=edit&redlink=1" title="Nhan Cảo Khanh (trang chưa được viết)">Nhan Cảo Khanh</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhan_Ch%C3%A2n_Khanh" title="Nhan Chân Khanh">Nhan Chân Khanh</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>†<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a>†<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Do%C3%A3n_T%E1%BB%AD_K%E1%BB%B3&action=edit&redlink=1" title="Doãn Tử Kỳ (trang chưa được viết)">Doãn Tử Kỳ</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nghi%C3%AAm_Trang&action=edit&redlink=1" title="Nghiêm Trang (trang chưa được viết)">Nghiêm Trang</a>†<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%87nh_H%E1%BB%93_Tri%E1%BB%81u&action=edit&redlink=1" title="Lệnh Hồ Triều (trang chưa được viết)">Lệnh Hồ Triều</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4i_C%C3%A0n_H%E1%BB%B1u&action=edit&redlink=1" title="Thôi Càn Hựu (trang chưa được viết)">Thôi Càn Hựu</a><br />
<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Th%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Cao Thượng">Cao Thượng</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Tr%C6%B0_Nhi&action=edit&redlink=1" title="Lý Trư Nhi (trang chưa được viết)">Lý Trư Nhi</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">khởi điểm có 15 vạn</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">vài chục vạn</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">nhiều, không rõ</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">nhiều, không rõ</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Loạn An Sử</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 安史之亂: <i>An Sử chi loạn</i>) là cuộc biến loạn xảy ra giữa thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a>, kéo dài từ năm 755 đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/763" title="763">763</a>, do họ An và họ Sử cầm đầu. Cả họ An và họ Sử đều xưng là Yên Đế trong thời gian nổi dậy.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Nguy.C3.AAn_nh.C3.A2n"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nguyên nhân</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_gi.E1.BB.AFa_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_v.C3.A0_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_d.C3.A2n"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Mâu thuẫn giữa chính quyền và người dân</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_s.E1.BA.AFc_t.E1.BB.99c"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Mâu thuẫn sắc tộc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_trong_gi.E1.BB.9Bi_c.E1.BA.A7m_quy.E1.BB.81n"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Mâu thuẫn trong giới cầm quyền</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Sai_l.E1.BA.A7m_v.E1.BB.81_ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_bi.C3.AAn_c.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Sai lầm về chính sách biên cương</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#S.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_An_L.E1.BB.99c_S.C6.A1n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Sự chuẩn bị của An Lộc Sơn</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#L.E1.BA.A5y_l.C3.B2ng_vua_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Lấy lòng vua Đường</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#X.C3.A2y_d.E1.BB.B1ng_l.E1.BB.B1c_l.C6.B0.E1.BB.A3ng"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Xây dựng lực lượng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Chi.E1.BA.BFn_tranh_b.C3.B9ng_ph.C3.A1t"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chiến tranh bùng phát</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#An_L.E1.BB.99c_S.C6.A1n_.C4.91.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_hai_kinh"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">An Lộc Sơn đánh chiếm hai kinh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#.C4.90.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Đánh chiếm Lạc Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_.E1.BB.9F_H.C3.A0_B.E1.BA.AFc"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Chiến sự ở Hà Bắc</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#C.C3.A1c_th.C3.A0nh_nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_b.E1.BB.8B_v.C3.A2y_h.C3.A3m"><span class="tocnumber">4.2.1</span> <span class="toctext">Các thành nhà Đường bị vây hãm</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#M.C5.A9i_ra_qu.C3.A2n_c.E1.BB.A7a_Qu.C3.A1ch.2C_L.C3.BD_t.E1.BB.AB_Tr.C3.A0ng_An"><span class="tocnumber">4.2.2</span> <span class="toctext">Mũi ra quân của Quách, Lý từ Tràng An</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Tr.E1.BA.ADn_.C4.90.E1.BB.93ng_Quan:_qu.C3.A2n_Y.C3.AAn_chi.E1.BA.BFm_Tr.C3.A0ng_An"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Trận Đồng Quan: quân Yên chiếm Tràng An</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#T.C3.ACnh_c.E1.BA.A3nh_qu.C3.A2n_Y.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.3.1</span> <span class="toctext">Tình cảnh quân Yên</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_m.E1.BB.9Bi_trong_n.E1.BB.99i_b.E1.BB.99_nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">4.3.2</span> <span class="toctext">Mâu thuẫn mới trong nội bộ nhà Đường</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Kha_Th.C6.B0_H.C3.A0n_b.E1.BA.A1i_tr.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">4.3.3</span> <span class="toctext">Kha Thư Hàn bại trận</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Hai_nh.C3.A0_.C4.91.E1.BB.95i_ch.C3.BAa"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Hai nhà đổi chúa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Ch.C3.ADnh_bi.E1.BA.BFn_.E1.BB.9F_M.C3.A3_Ng.C3.B4i"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Chính biến ở Mã Ngôi</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Ch.C3.ADnh_bi.E1.BA.BFn_.E1.BB.9F_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Chính biến ở Lạc Dương</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_thu_ph.E1.BB.A5c_hai_kinh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhà Đường thu phục hai kinh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_trong_v.C3.B9ng_.C4.90.E1.BA.A1i_Y.C3.AAn_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Chiến sự trong vùng Đại Yên quản lý</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Qu.C3.A2n_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_ph.E1.BA.A3n_c.C3.B4ng"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Quân Đường phản công</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Tr.E1.BA.ADn_Nghi.E1.BB.87p_Th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Trận Nghiệp Thành</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh_gi.E1.BB.AFa_hai_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Sử Tư Minh giữa hai chính quyền</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#An_Kh.C3.A1nh_T.E1.BB.B1_b.E1.BA.A1i_tr.E1.BA.ADn_V.E1.BB.87_ch.C3.A2u"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">An Khánh Tự bại trận Vệ châu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh_c.E1.BB.A9u_Nghi.E1.BB.87p_Th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">7.3</span> <span class="toctext">Sử Tư Minh cứu Nghiệp Thành</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_gi.E1.BA.B1ng_co"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Chiến sự giằng co</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#.C4.90.E1.BB.95i_ng.C3.B4i_vua_Y.C3.AAn"><span class="tocnumber">8.1</span> <span class="toctext">Đổi ngôi vua Yên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#L.C3.BD_Quang_B.E1.BA.ADt_d.E1.BB.9Di_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">8.2</span> <span class="toctext">Lý Quang Bật dời Lạc Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#L.C3.BD_Quang_B.E1.BA.ADt_c.E1.BB.91_th.E1.BB.A7_H.C3.A0_D.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">8.3</span> <span class="toctext">Lý Quang Bật cố thủ Hà Dương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Tr.E1.BA.ADn_Mang_S.C6.A1n"><span class="tocnumber">8.4</span> <span class="toctext">Trận Mang Sơn</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Gi.C3.B3_l.E1.BA.A1i_xoay_chi.E1.BB.81u"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Gió lại xoay chiều</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#H.E1.BB.8Da_trong_nh.C3.A0_S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Họa trong nhà Sử Tư Minh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Th.E1.BA.A5t_b.E1.BA.A1i_c.E1.BB.A7a_S.E1.BB.AD_Tri.E1.BB.81u_Ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Thất bại của Sử Triều Nghĩa</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#.C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Đánh giá</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#T.C3.ADnh_ch.E1.BA.A5t_c.E1.BB.A7a_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_.C4.90.E1.BA.A1i_Y.C3.AAn"><span class="tocnumber">10.1</span> <span class="toctext">Tính chất của chính quyền Đại Yên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c_v.C3.A0_chi.E1.BA.BFn_thu.E1.BA.ADt_hai_b.C3.AAn"><span class="tocnumber">10.2</span> <span class="toctext">Chiến lược và chiến thuật hai bên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3_v.C3.A0_.C3.BD_ngh.C4.A9a"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Hậu quả và ý nghĩa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#T.C3.A0n_ph.C3.A1"><span class="tocnumber">11.1</span> <span class="toctext">Tàn phá</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Thi.E1.BB.87t_h.E1.BA.A1i_kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">11.2</span> <span class="toctext">Thiệt hại kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Ch.E1.BA.BFt_ch.C3.B3c"><span class="tocnumber">11.3</span> <span class="toctext">Chết chóc</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#N.E1.BA.A1n_phi.C3.AAn_tr.E1.BA.A5n_c.C3.A1t_c.E1.BB.A9"><span class="tocnumber">11.4</span> <span class="toctext">Nạn phiên trấn cát cứ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#C.C6.B0.C6.A1ng_th.E1.BB.95_v.C3.A0_bi.C3.AAn_gi.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">11.5</span> <span class="toctext">Cương thổ và biên giới</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Di_chuy.E1.BB.83n_kinh_t.E1.BA.BF_v.C3.A0_v.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">11.6</span> <span class="toctext">Di chuyển kinh tế và văn hóa</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nguy.C3.AAn_nh.C3.A2n">Nguyên nhân</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tang_Dynasty_circa_700_CE.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="537" data-file-width="556" height="290" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Tang_Dynasty_circa_700_CE.png/300px-Tang_Dynasty_circa_700_CE.png" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trung Quốc thời Đường, năm 700</div>
</div>
</div>
Sau giai đoạn cực thịnh trong những năm đầu thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>,
sự cai trị của nhà Đường nảy sinh những mâu thuẫn trong đời sống xã
hội. Cuộc nổi dậy của họ An và họ Sử có thể được lý giải từ nhiều nguyên
nhân.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_gi.E1.BB.AFa_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_v.C3.A0_ng.C6.B0.E1.BB.9Di_d.C3.A2n">Mâu thuẫn giữa chính quyền và người dân</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tang_XianZong.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="436" data-file-width="343" height="280" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1e/Tang_XianZong.jpg/220px-Tang_XianZong.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đường Huyền Tông</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> trong cuối những năm Khai Nguyên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/713" title="713">713</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/741" title="741">741</a>) đã say sưa trong phú quý, chểnh mảng chính sự. Sang niên hiệu Thiên Bảo (từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/742" title="742">742</a>), Huyền Tông càng lo hưởng lạc và mất sáng suốt<sup class="reference" id="cite_ref-ckh207_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh207-1">[1]</a></sup>.<br />
Không chỉ riêng vua Huyền Tông, những người trong tông thất và quan
lại đều có đời sống xa xỉ. Cùng lúc, nhà Đường vẫn gây những cuộc chiến
với các nước xung quanh khiến chi phí của triều đình ngày càng nhiều,
sức ép về tài chính ngày càng đè nặng. Để giải quyết sự mất cân đối giữa
thu và chi, triều đình tăng mức sưu thuế mà nhân dân phải đóng góp.
Nhiều quan lại địa phương nhân lệnh tăng thuế của triều đình trung ương
để tăng cường vơ vét của dân làm giàu. Một số người dân không chịu nổi
mức thuế cao phải bỏ trốn. Để bù phần thiếu hụt của những người bỏ trốn,
triều đình lại bắt chia số thiếu của người bỏ trốn đánh đều vào những
người xung quanh. Bị bóc lột nặng nề hơn, những người sống yên lành lúc
đó không còn chịu nổi sưu cao thuế nặng cũng buộc phải bỏ trốn theo
những người kia<sup class="reference" id="cite_ref-ckh208_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh208-2">[2]</a></sup>.<br />
Thậm chí có viên tướng Vương Hỏng giữ chức Hộ khẩu sắc dịch sứ còn ra
lệnh truy thu thuế với những người lính chết trận mà chưa được tướng
chỉ huy ngoài vùng biên cương xóa bỏ hộ tịch, trong đó có người bị truy
thu thuế tới 30 năm. Ngoài sưu thuế, người dân còn phải chịu chế độ binh
dịch rất nặng nề. Điều đó khiến mâu thuẫn giữa chính quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> và nhân dân ngày càng sâu sắc<sup class="reference" id="cite_ref-ckh208_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh208-2">[2]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_s.E1.BA.AFc_t.E1.BB.99c">Mâu thuẫn sắc tộc</span></h3>
Từ cuối những năm Khai Nguyên sang đầu những năm Thiên Bảo, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> nhiều lần điều quân đi đánh các nước lân cận ở phía tây, tây nam, phía bắc và đông bắc như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Ph%E1%BB%93n" title="Thổ Phồn">Thổ Phồn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Chi%E1%BA%BFu" title="Nam Chiếu">Nam Chiếu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Abbas" title="Nhà Abbas">Đại Thực</a>… khiến không chỉ dân trong nước oán hận về binh dịch mà còn gây thù với những dân tộc xung quanh.<br />
Từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%C3%B9y" title="Nhà Tùy">nhà Tùy</a>,
có nhiều người Đột Quyết đã di cư tới phía bắc U châu; tại Liêu Tây có
nhiều người Hề và người Khiết Đan đến cư trú. Họ vẫn bảo lưu tập tục
truyền thống của mình. Cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ 7</a> từng xảy ra việc ngược đãi người dị tộc của tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>
khiến họ nổi dậy chống lại. Khi mới lên ngôi, Đường Huyền Tông đã dàn
xếp được mâu thuẫn tạm thời, nhưng tới những năm Thiên Bảo tình hình lại
căng thẳng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_trong_gi.E1.BB.9Bi_c.E1.BA.A7m_quy.E1.BB.81n">Mâu thuẫn trong giới cầm quyền</span></h3>
Trong nội bộ giai cấp thống trị nhà Đường, ngày càng nhiều mâu thuẫn
nảy sinh giữa các phe phái không chấm dứt. Trong thời hậu kỳ, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> ngày càng mê muội, xa lánh những quan lại trung lương nên họ phải rút khỏi chính quyền. Một nhóm gian thần cầm đầu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_L%C3%A2m_Ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Lý Lâm Phủ (trang chưa được viết)">Lý Lâm Phủ</a> (một người họ xa trong tông thất), một nhóm khác là các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> đứng đầu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_L%E1%BB%B1c_S%C4%A9" title="Cao Lực Sĩ">Cao Lực Sĩ</a> cùng trỗi dậy. Bên cạnh đó, lực lượng ngoại thích do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%E1%BB%91c_Trung&action=edit&redlink=1" title="Dương Quốc Trung (trang chưa được viết)">Dương Quốc Trung</a> (có cùng cụ nội với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Ng%E1%BB%8Dc_Ho%C3%A0n" title="Dương Ngọc Hoàn">Dương Ngọc Hoàn</a>)
cũng có quyền thế ngày càng lớn. Các phe phái trong triều đấu tranh khi
ngấm ngầm khi công khai đều nhằm mục đích tư lợi không vì lợi ích quốc
gia khiến việc chính trị ngày càng rối ren<sup class="reference" id="cite_ref-ckh209_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh209-3">[3]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Sai_l.E1.BA.A7m_v.E1.BB.81_ch.C3.ADnh_s.C3.A1ch_bi.C3.AAn_c.C6.B0.C6.A1ng">Sai lầm về chính sách biên cương</span></h3>
Một trong những sai lầm lớn của Đường Huyền Tông là áp dụng chính sách "trong nhẹ ngoài nặng" theo tể tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_L%C3%A2m_Ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Lý Lâm Phủ (trang chưa được viết)">Lý Lâm Phủ</a>.<br />
Trước đây nhà Đường thịnh hành một nguyên tắc "trong nặng ngoài nhẹ"
cho người lính luân phiên chịu binh dịch và làm ruộng; nhưng sau đó áp
dụng chế độ mộ binh khiến người lính trở thành những quân nhân chuyên
nghiệp. Chế độ này tuy nâng cao tinh thần chiến đấu của binh sĩ, nhưng
mặt khác lại khiến người lính phụ thuộc nhiều hơn vào thủ lĩnh chỉ huy
chứ không phụ thuộc vào triều đình. Hơn nữa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>
ham mở rộng lãnh thổ, cho các tướng tự mình mộ binh và nuôi quân để lập
công, nên binh lực các trấn ngoài biên của các tướng địa phương ngày
càng mạnh. Theo thống kê những năm đầu niên hiệu Thiên Bảo, binh lực của
các trấn vùng biên có tới 49 vạn, trong khi quân triều đình trung ương
do nhà Đường trực tiếp quản lý tại kinh thành và các châu chỉ có 8 vạn
người<sup class="reference" id="cite_ref-ckh210_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh210-4">[4]</a></sup>. Con số chênh lệch đó phản ánh rõ tình trạng "trong nhẹ ngoài nặng".<br />
Ngoài quân sĩ, Đường Huyền Tông còn nghe theo Lý Lâm Phủ ra quyết
sách sai lầm trong chính sách nhân sự với các tướng sĩ. Từ khi nhà Đường
khai lập, các tướng trông giữ biên cương đều là những trung thần có đủ
tài đức. Do đó sau một thời gian họ lập công ngoài biên ải, triều đình
đều triệu về cho giữ chức vụ cao, kể cả Tể tướng, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_T%C4%A9nh" title="Lý Tĩnh">Lý Tĩnh</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_T%C3%ADch" title="Lý Tích">Lý Tích</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Nh%C3%A2n_Qu%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Lưu Nhân Quỹ (trang chưa được viết)">Lưu Nhân Quỹ</a>, Lâu Sư Đức, Tiết Nột, Quách Nguyên Chấn, Trương Gia Trinh, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_Duy%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" title="Trương Duyệt (trang chưa được viết)">Trương Duyệt</a>,
Tiêu Khao… Đối với các Phiên tướng (tướng người thiểu số), dù họ có
lòng trung thành, nhà Đường vẫn luôn khống chế chức vụ, dù để họ làm
tướng cầm quân nhưng vẫn phân công một đại thần người Hán đi kèm giữ vai
trò thống soái nhằm kiềm chế họ<sup class="reference" id="cite_ref-ckh211_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh211-5">[5]</a></sup>.<br />
Chính sách này giúp hạn chế tình trạng cát cứ của các tướng lĩnh địa
phương, không ai nắm quyền ngoài biên ải quá lâu; và các tướng người
thiểu số có sự giám sát. Nhưng đến khi Lý Lâm Phủ làm Tể tướng sợ các
tướng ngoài biên ải về giành mất ngôi đầu triều của mình, nên kiến nghị
Huyền Tông áp dụng chính sách dùng các tướng "người Hồ" làm thống soái
ngoài biên cương, không khống chế họ ở dưới một đại thần người Hán của
triều đình nữa. Lý do Lý Lâm Phủ nêu ra là các tướng người Hồ dũng cảm
thiện chiến, không có mối quan hệ xã hội phức tạp ở trung nguyên, không
biết chữ Hán, cô lập không có bè cánh, như vậy đáng tin cậy hơn các
tướng người Hán. Đường Huyền Tông nghe theo. Các tướng người Hồ dù lập
nhiều công nhưng không có cơ hội về triều trở thành Tể tướng do trình độ
văn hóa thấp và điều đó khiến Lý Lâm Phủ yên tâm với ngôi vị của mình<sup class="reference" id="cite_ref-ckh211_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh211-5">[5]</a></sup>.<br />
Ngay trước khi Lâm Phủ nêu kiến nghị này, đã xảy ra vụ án tướng Vương Thừa Tự đang làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a> Hà Tây bị vu cáo muốn dùng binh lực bản bộ giúp Thái tử lên ngôi hoàng đế. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>
không xét đoán đã ra lệnh bắt ngay Vương Thừa Tự xử tử. Đúng lúc đó
nghe kiến nghị của Lý Lâm Phủ, Huyền Tông lập tức chấp nhận, bèn đề bạt
các tướng người Hồ như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>, An Tư Thuận, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kha_Th%C6%B0_H%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Kha Thư Hàn (trang chưa được viết)">Kha Thư Hàn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ti%C3%AAn_Chi" title="Cao Tiên Chi">Cao Tiên Chi</a>
làm đại tướng. Các tướng người Hồ, điển hình là An Lộc Sơn, có cơ hội
phát triển lực lượng riêng vùng biên ải ngày càng trở nên lớn mạnh ngoài
sự khống chế của triều đình<sup class="reference" id="cite_ref-ckh211_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh211-5">[5]</a></sup>.<br />
Đương thời 10 trấn nhà Đường năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/742" title="742">742</a> dưới thời Đường Huyền Tông có thực lực quân sự như sau<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-6">[6]</a></sup>:<br />
<table align="center" border="0" cellpadding="3px" rules="all" style="background-color: white; border: 1px solid #999;">
<tbody>
<tr align="center" bgcolor="#CCCCCC">
<th>Thứ tự</th>
<th>Tên phiên trấn</th>
<th>Lỵ sở vùng kiểm soát</th>
<th>Số lính</th>
<th>Số ngựa</th>
</tr>
<tr>
<td>1</td>
<td>An Tây</td>
<td>Kucha (lưu vực Tarim)</td>
<td>24.000</td>
<td>2.700</td>
</tr>
<tr bgcolor="#EFEFEF">
<td>2</td>
<td>Bắc Đình</td>
<td>Besbalik (gần Urumqi)</td>
<td>20.000</td>
<td>5.000</td>
</tr>
<tr>
<td>3</td>
<td>Hà Tây</td>
<td>Lương châu (miền trung <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a>)</td>
<td>73.000</td>
<td>7.900</td>
</tr>
<tr bgcolor="#EFEFEF">
<td>4</td>
<td>Sóc Phương</td>
<td>Linh châu (thượng lưu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a>)</td>
<td>64.700</td>
<td>13.300</td>
</tr>
<tr>
<td>5</td>
<td>Hà Đông</td>
<td>Thái Nguyên (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Sơn Tây, Trung Quốc">sơn Tây</a>)</td>
<td>55.000</td>
<td>14.800</td>
</tr>
<tr bgcolor="#EFEFEF">
<td>6</td>
<td>Phạm Dương</td>
<td>U châu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>)</td>
<td>91.000</td>
<td>6.500</td>
</tr>
<tr>
<td>7</td>
<td>Bình Lư</td>
<td>Dinh châu (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_%C4%90%C3%B4ng" title="Sơn Đông">Sơn Đông</a>)</td>
<td>37.500</td>
<td>5.500</td>
</tr>
<tr bgcolor="#EFEFEF">
<td>8</td>
<td>Lũng Hữu</td>
<td>Xiển châu (Kokonor)</td>
<td>75.000</td>
<td>10.000</td>
</tr>
<tr>
<td>9</td>
<td>Kiếm Nam</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_%C4%90%C3%B4" title="Thành Đô">Thành Đô</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a>)</td>
<td>30.900</td>
<td>2.000</td>
</tr>
<tr bgcolor="#EFEFEF">
<td>10</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C4%A9nh_Nam" title="Lĩnh Nam">Lĩnh Nam</a></td>
<td>Quảng châu</td>
<td>15.400</td>
<td>(không rõ)</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_An_L.E1.BB.99c_S.C6.A1n">Sự chuẩn bị của An Lộc Sơn</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BA.A5y_l.C3.B2ng_vua_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng">Lấy lòng vua Đường</span></h3>
Thủ lĩnh cầm đầu cuộc nổi dậy chống nhà Đường là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>. An Lộc Sơn là người Liễu Thành, tên thật là An Rokhan, người dân tộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sogdiana" title="Sogdiana">Túc Đặc</a>.
Lộc Sơn nguyên mang họ Khang, nhưng sau đó bà mẹ cải giá với An Diên
Yểm nên lấy họ An. Lộc Sơn là phiên âm tiếng Hán của chữ Lushi, theo
tiếng bản tộc có nghĩa là "ánh sáng".<br />
Lộc Sơn đầu quân làm tướng nhà Đường, nhờ chiến đấu dũng cảm và tỏ ra trung thành nên nhanh chóng được thăng tiến. Từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/740" title="740">740</a> đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/751" title="751">751</a>, An Lộc Sơn được thăng từ đô đốc Doanh châu lên Tiết độ sứ ba trấn Phạm Dương, Hà Đông và Bình Lư, nắm toàn bộ vùng đông bắc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> khi đó.<br />
Tuy có trí thông minh nhưng Lộc Sơn luôn tỏ ra vụng về ngốc nghếch khiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> rất tin tưởng và nhận ông làm con nuôi. Vợ Huyền Tông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Dương Quý Phi">Dương Quý Phi</a> trở thành mẹ nuôi của Lộc Sơn, dù kém ông 16 tuổi. Tuy nhiên chính từ lúc ra vào triều kiến vua Đường, Lộc Sơn và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Dương Quý Phi">Dương Quý Phi</a> bắt đầu có quan hệ lén lút<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-7">[7]</a></sup> nhưng Huyền Tông không hề nghi ngờ mà càng thêm tín nhiệm Lộc Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-ckh212_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh212-8">[8]</a></sup>. An Lộc Sơn to béo bụng phệ, theo sử sách ghi lại thì người nặng tới 330 cân<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-9">[9]</a></sup>.
Huyền Tông thấy vậy hỏi, Lộc Sơn lại mau miệng đáp rằng bụng to vì mang
lòng trung với vua Đường. Huyền Tông nghe thế lại càng tin Lộc Sơn.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="X.C3.A2y_d.E1.BB.B1ng_l.E1.BB.B1c_l.C6.B0.E1.BB.A3ng">Xây dựng lực lượng</span></h3>
Ngay khi Lộc Sơn chưa có thế mạnh thì Tể tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_C%E1%BB%ADu_Linh&action=edit&redlink=1" title="Trương Cửu Linh (trang chưa được viết)">Trương Cửu Linh</a>, thái tử <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hanh" title="Lý Hanh">Lý Hanh</a>…
đã không vừa lòng với Lộc Sơn và cảnh báo Huyền Tông rằng Lộc Sơn sẽ
làm phản. Huyền Tông không tin, trái lại còn thỏa mãn các yêu cầu của
Lộc Sơn như cho bổ sung quân nhu và binh mã<sup class="reference" id="cite_ref-ckh212_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh212-8">[8]</a></sup>.
Dựa vào các quan lại có qua lại trong triều, An Lộc Sơn biết được thái
độ của thái tử Hanh với mình, nên càng gấp rút chuẩn bị lực lượng để lo
cho tương lai sau khi Đường Huyền Tông qua đời<sup class="reference" id="cite_ref-tkm304_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm304-10">[10]</a></sup>.<br />
Để sau này có đường lui, dựa vào sự tín nhiệm hiện tại của Đường
Huyền Tông, An Lộc Sơn bắt đầu xây dựng thực lực riêng cho mình. Ông thu
dụng những văn sĩ bất mãn người Hán như Nghiêm Trang, Cao Thượng,
Trương Thông Nho, Lý Đình Kiên làm mưu sĩ.<br />
Với khả năng biết tới 6 thứ tiếng các tộc thiểu số, ông ra sức chiêu
dụ các quân nhân người tộc này. Sau các trận đánh có quân đầu hàng hoặc
bị bắt, đích thân ông dùng ngôn ngữ của họ để giao tiếp gây thiện cảm,
an ủi họ, lôi kéo trở thành trợ thủ đắc lực. Ông tuyển chọn ra 8000 quân
thiện chiến làm lực lượng nòng cốt, nhiều người bộ tộc Đồng La, Hề, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a> rất dũng mãnh, thiện chiến mà ông nuôi dưỡng, huấn luyện thành lực lượng riêng gọi là <i>Duệ lạc hà</i> (Tiếng bản tộc có nghĩa là <i>tráng sĩ</i>).<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/754" title="754">754</a>,
An Lộc Sơn tiến thêm một bước để thu phục lòng trung thành của họ, đề
bạt 500 người Hề, Khiết Đan, Cửu Tính, Đồng La lên làm tướng quân và
2000 người thăng chức Trung lang tướng. Đầu năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/755" title="755">755</a>
ông lại dùng 32 tướng người Hồ thay các tướng người Hán, từ đó toàn bộ
tướng lãnh dưới quyền An Lộc Sơn đều là người Hồ. Ngoài ra, An Lộc Sơn
còn ra sức tích lương thảo, nuôi nhiều chiến mã, làm số quân và thực lực
mạnh hơn hẳn lực lượng của triều đình trung ương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>.<br />
Các hành động của An Lộc Sơn khiến nhiều người trong chính quyền
trung ương nghi ngờ. Tới giai đoạn sau, khi binh lực của Lộc Sơn đã
mạnh, các quyền thần như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_L%C3%A2m_Ph%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Lý Lâm Phủ (trang chưa được viết)">Lý Lâm Phủ</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%E1%BB%91c_Trung&action=edit&redlink=1" title="Dương Quốc Trung (trang chưa được viết)">Dương Quốc Trung</a>
đều có những tính toán riêng, nên họ đều có ý định lợi dụng An Lộc Sơn
và đề phòng lẫn nhau. An Lộc Sơn đã khôn khéo triệt để lợi dụng mâu
thuẫn giữa các đại thần trong chính quyền trung ương để tranh thủ thời
gian chuẩn bị thế lực cho mình.<br />
Cho tới năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/755" title="755">755</a>, An Lộc Sơn đã cất nhắc và trọng dụng các tướng văn, võ vào bộ máy dưới quyền mình gồm:<br />
<ul>
<li>Bên văn có Cao Thượng, Nghiêm Trang, Trương Thông Nho, Lý Đình Kiên, Bình Liệt, Lý Sử Ngư, Độc Cô Vấn Tục</li>
<li>Bên võ có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>,
An Thủ Trung, Lý Quy Nhân, Thái Hy Đức, Ngưu Đình Giới, Hướng Thuận
Dung, Lý Đình Vọng, Thôi Càn Hựu, Doãn Tử Kỳ, Hà Thiên Nhiên, Vũ Lệnh
Tuần, Hùng Nguyên Hạo, Điền Thừa Tự, Điền Càn Chân, A Sử Na Thừa Khánh</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_b.C3.B9ng_ph.C3.A1t">Chiến tranh bùng phát</span></h2>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/752" title="752">752</a>, Lý Lâm Phủ chết, quyền hành trong triều đình Tràng An lọt vào tay ngoại thích <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%E1%BB%91c_Trung&action=edit&redlink=1" title="Dương Quốc Trung (trang chưa được viết)">Dương Quốc Trung</a> - anh họ (cùng cụ nội) của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Dương Quý Phi">Dương Quý Phi</a>. Quốc Trung trở thành Tể tướng. Dương Quốc Trung và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> cùng tranh giành sự ân sủng của Đường Huyền Tông nên nảy sinh mâu thuẫn ngày càng gay gắt.<br />
Dương Quốc Trung cảnh báo với Huyền Tông rằng Lộc Sơn sẽ làm phản. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>
nghi hoặc sai sứ đi dò xét. An Lộc Sơn đều mua chuộc bằng vàng bạc nên
các sứ giả ai cũng ca ngợi ông. Nhờ tài năng đánh dẹp, chiêu dụ sự phản
loạn của một số bộ tộc người Hề và người Khiết Đan ở biên cương, ông
càng được vua Đường xem là bức thành bảo vệ biên giới. Huyền Tông tuổi
già, ham hưởng lạc, cho con Lộc Sơn làm quan trong triều, sau đó còn
thông gia với Lộc Sơn, gả con gái cho con trai Lộc Sơn là An Khánh Tông.<br />
Nhưng những việc xây dựng lực lượng của An Lộc khiến không chỉ Dương
Quốc Trung mà cả các triều thần khác cùng dấy lên dư luận nghi ngại về
việc ông sẽ làm phản. Dù đã có ý làm phản nhưng An Lộc Sơn nghĩ tới ân
tình của Đường Huyền Tông quá tín nhiệm mình nên còn do dự<sup class="reference" id="cite_ref-tkm305_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm305-11">[11]</a></sup>.<br />
Tuy nhiên, Dương Quốc Trung muốn minh chứng cho lời nhận xét của mình
về Lộc Sơn, càng ngày càng tỏ ý định trừ bỏ Lộc Sơn. Thêm vào đó, có
lời đề nghị nên quyết đoán hành động của Sử Tư Minh và các mưu sĩ Nghiêm
Trang, Cao Thượng đã thúc đẩy Lộc Sơn quyết định dấy binh chống nhà
Đường.<br />
Ngày Giáp Tý (16) tháng 11 năm Ất Mùi<sup class="reference" id="cite_ref-tt217_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tt217-12">[12]</a></sup> (tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a>
năm 755), với danh nghĩa "phụng mật chiếu hoàng đế thảo phạt Dương Quốc
Trung", An Lộc Sơn khởi binh từ Phạm Dương, chính thức phản lại nhà
Đường<sup class="reference" id="cite_ref-tkm305_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm305-11">[11]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="An_L.E1.BB.99c_S.C6.A1n_.C4.91.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_hai_kinh">An Lộc Sơn đánh chiếm hai kinh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_chi.E1.BA.BFm_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng">Đánh chiếm Lạc Dương</span></h3>
An Lộc Sơn có 15 vạn quân, nói phao lên là 20 vạn<sup class="reference" id="cite_ref-ckh213_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh213-13">[13]</a></sup>,
ồ ạt tiến xuống phía nam. Khi tin Lộc Sơn làm phản truyền đến Tràng An,
ban đầu Đường Huyền Tông không tin, cho là tin đồn thất thiệt. Đến khi
tin được xác nhận là đúng, cả Huyền Tông và nhiều quan lại trong triều
đều hốt hoảng, mất bình tĩnh.<br />
Dương Quốc Trung tự cho mình là đã dự kiến được điều đó, và tiếp tục
dự đoán rằng quân phản sẽ chỉ hoạt động được chục ngày thì sẽ xảy ra
chia rẽ nội bộ, Lộc Sơn sẽ bị thủ hạ giết. Đường Huyền Tông và các triều
thần quen an nhàn, khi bất ngờ gặp tai biến có tâm lý cầu may, tin vào
Dương Quốc Trung<sup class="reference" id="cite_ref-ckh213_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh213-13">[13]</a></sup>.<br />
Nhưng quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> mạnh mẽ hơn nhiều so với sự dự liệu của nhà Đường. Trong không đầy 1 tháng, An Lộc Sơn đã kéo tới Linh Xương<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-14">[14]</a></sup>, vượt qua sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a>, gần như không gặp sự chống đối nào, liên tiếp hạ thành chiếm đất. Sau đó An Lộc Sơn đánh chiếm các trọng điểm Trần Lưu<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-15">[15]</a></sup>, Vinh Dương và tiến đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a>.<br />
Đường Huyền Tông vội điều binh, cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Thanh" title="Phong Thường Thanh">Phong Thường Thanh</a> làm Tiết độ sứ Phạm Dương (thay An Lộc Sơn), đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a> mộ binh chống lại An Lộc Sơn. Mặt khác, Huyền Tông tự mộ thêm 5 vạn người ngựa, giao cho Tiết độ sứ An Tây là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ti%C3%AAn_Chi" title="Cao Tiên Chi">Cao Tiên Chi</a> đóng giữ Thiểm châu; lại cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a> làm Tiết độ sứ Sóc Phương phòng thủ phía đông nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a>.
Triều đình cần một người làm tổng quản quân đội ở Hà Bắc, Sơn Đông,
Huyền Tông bèn trưng cầu các tướng đề cử. Quách Tử Nghi tiến cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a>, Huyền Tông tiếp nhận ngay, phong Quang Bật làm Tiết độ sứ Hà Đông.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Thanh" title="Phong Thường Thanh">Phong Thường Thanh</a>
mộ được 6 vạn quân, nhưng họ đều là những người dân ở chợ búa chưa từng
luyện tập và chưa quen đánh trận. Thường Thanh mang quân ra cửa Vũ Lao
chặn đánh Lộc Sơn, nhưng bị đánh bại phải quay về giữ Lạc Dương. An Lộc
Sơn kéo đến vây đánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a>. Quân ô hợp của Thường Thanh không địch nổi, nhanh chóng bị đánh bại lần thứ hai. Lộc Sơn chiếm được đông đô Lạc Dương.<br />
Phong Thường Thanh chạy tới Thiểm châu<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-16">[16]</a></sup>, hội quân với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ti%C3%AAn_Chi" title="Cao Tiên Chi">Cao Tiên Chi</a>.
An Lộc Sơn tiếp tục tiến quân đánh Thiểm châu, tiếp tục đánh bại hai
tướng nhà Đường. Tiên Chi và Thường Thanh thua trận chạy về giữ ải Đồng
Quan. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>
nghe tin Thường Thanh thua trận bèn tước hết quan chức. Cao Tiên Chi
lệnh cho Thường Thanh tuần tra giám sát các trại xung quanh.<br />
Đường Huyền Tông sai hoạn quan Biên Lệnh Thành ra làm Giám quân, giám
sát quân Cao Tiên Chi. Biên Lệnh Thành thường hạch sách bắt Cao Tiên
Chi thỏa mãn yêu cầu cá nhân, nhưng đều bị Tiên Chi từ chối<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-17">[17]</a></sup>.<br />
Đường Huyền Tông không đánh giá hết thực lực của quân An Lộc Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-tkm305_11-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm305-11">[11]</a></sup>, nghe theo lời gièm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a>
Biên Lệnh Thành rằng Cao Tiên Chi vô cớ bỏ thành giải tán quân và tự ý
giảm khẩu phần của binh lính, quy trách nhiệm cho hai tướng để thua
trận, hạ lệnh giết cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_Th%C6%B0%E1%BB%9Dng_Thanh" title="Phong Thường Thanh">Phong Thường Thanh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_Ti%C3%AAn_Chi" title="Cao Tiên Chi">Cao Tiên Chi</a>, cử <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kha_Th%C6%B0_H%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Kha Thư Hàn (trang chưa được viết)">Kha Thư Hàn</a> đang ốm<sup class="reference" id="cite_ref-tkm305_11-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm305-11">[11]</a></sup> ra trấn thủ Đồng Quan.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_.E1.BB.9F_H.C3.A0_B.E1.BA.AFc">Chiến sự ở Hà Bắc</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_th.C3.A0nh_nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_b.E1.BB.8B_v.C3.A2y_h.C3.A3m">Các thành nhà Đường bị vây hãm</span></h4>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>
nhanh chóng đánh chiếm hầu hết đất đai Hà Bắc như gió cuốn, nhưng trong
địa bàn mới chiếm được vẫn có một số tướng nhà Đường tận lực trung
thành, kiên trì giữ thành thế thủ không đầu hàng, như Thái thú Bình
Nguyên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhan_Ch%C3%A2n_Khanh" title="Nhan Chân Khanh">Nhan Chân Khanh</a>, Thái thú Thường Sơn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhan_C%E1%BA%A3o_Khanh&action=edit&redlink=1" title="Nhan Cảo Khanh (trang chưa được viết)">Nhan Cảo Khanh</a> (hai anh em họ). Mười bảy quận Hà Bắc nghe theo các tướng họ Nhan, cùng nhau phản lại Lộc Sơn, trở lại quy thuận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>.
An Lộc Sơn chỉ còn làm chủ các quận Hà Bắc là Ngư Dương, Phạm Dương,
Bắc Bình, Mật Vân, Cấp Nghiệp, buộc phải ngưng đánh Đồng Quan, quay trở
lại chinh chiến. Ông tự mình đóng quân tại Lạc Dương để điều binh các
trấn.<br />
Nhân đó, các tướng ở Hà Nam đang bị quân An Lộc Sơn chiếm như Thái
thú Nam Dương là Lỗ Linh, thái thú Tuy Dương là Hứa Viễn, huyện lệnh
Chân Nguyên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A7n" title="Trương Tuần">Trương Tuần</a> cũng khởi binh chống lại An Lộc Sơn, chặn giữ con đường tiến xuống phía nam.<br />
Trong các thành trì chống An Lộc Sơn trong vùng Lộc Sơn quản lý, quận Thường Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-18">[18]</a></sup> bị hạ đầu tiên. Thái thú Nhan Cảo Khanh không chống nổi đại quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>, bị quân Yên bắt. Quân Yên dụ hàng không được bèn giết Cảo Khanh.<br />
An Lộc Sơn nôn nóng muốn làm hoàng đế<sup class="reference" id="cite_ref-ckh214_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh214-19">[19]</a></sup> nên sang tháng giêng năm sau (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>), tự xưng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a> hoàng đế, đặt niên hiệu là Thánh Vũ. Ông phong con thứ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>
làm Tấn vương, Trương Thông Nho làm Trung thư lệnh, Cao Thượng và
Nghiêm Trang làm Trung thư thị lang; sai An Khánh Tự làm tiên phong cùng
Thôi Càn Hựu mang quân đi đánh Đồng Quan - cửa ngõ kinh thành Tràng An.
Lộc Sơn giao cho Sử Tư Minh lo việc đánh dẹp các thành trì còn chưa
chiếm được ở Hà Bắc và phòng giữ căn cứ Phạm Dương.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="M.C5.A9i_ra_qu.C3.A2n_c.E1.BB.A7a_Qu.C3.A1ch.2C_L.C3.BD_t.E1.BB.AB_Tr.C3.A0ng_An">Mũi ra quân của Quách, Lý từ Tràng An</span></h4>
Tháng giêng năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a> mang 5000 quân tiến về phía đông, đánh phá Tỉnh Hình<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-20">[20]</a></sup>, quận Thường Sơn. Tướng Yên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> mang mấy vạn quân đến cứu viện, cắt đứt đường vận lương của quân Đường. Lý Quang Bật mang 500 cỗ xe đến Thạch Ấp<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-21">[21]</a></sup>
lấy lương, cùng 1000 quân đi hộ vệ. Trên đường băng qua vùng kiểm soát
của Sử Tư Minh, Quang Bật sai quân xếp theo đội hình vuông, thần tốc
hành quân, kết quả vượt qua vùng quân Yên. Khi Sử Tư Minh phát hiện thì
Quang Bật đã đi khỏi. Có lương thảo đầy đủ, Lý Quang Bật tập hợp lực
lượng đánh bại Tư Minh, giành lại hơn 10 huyện.<br />
Tháng 4 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>, tướng Quách Tử Nghi nhà Đường giành lại được 2 quận Vân Trung<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-22">[22]</a></sup> và Mã Ấp<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-23">[23]</a></sup>. Sau đó Tử Nghi tiến quân đến Tỉnh Hình, phối hợp với Tiết độ sứ Hà Đông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a>. Hai tướng cùng nhau đánh chiếm được 2 huyện Cửu Môn<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-24">[24]</a></sup> và Cảo Thành do tướng của Yên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> cố thủ trên 40 ngày. Quân Đường chiếm được 9 huyện của quận Thường Sơn, đường rút lui của quân Yên bị uy hiếp.<br />
Sử Tư Minh tuy thua nhưng có quân đông, khí thế còn mạnh. Khi Quách
Tử Nghi và Lý Quang Bật lui lại Thường Sơn để phòng thủ bèn mang quân
đuổi theo. Quách Tử Nghi bèn sai 500 quân giương oai tiến lên phía bắc
để đánh lừa Tư Minh. Tư Minh không biết là nghi binh, mang quân cấp tốc
đuổi theo trong 3 ngày 3 đêm. Khi quân Yên đuổi tới huyện Hành Đường<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-25">[25]</a></sup> thì người ngựa đã rất mệt mỏi, lúc đó mới phát hiện ra phía trước chỉ có 500 quân Đường, bèn quay trở lại sông Sa Hà<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-26">[26]</a></sup> nghỉ ngơi. Quách Tử Nghi thừa lúc quân Yên mệt mỏi bèn mang quân đánh úp, giành thắng lợi lớn.<br />
An Lộc Sơn nghe tin Tư Minh thua trận bèn sai Thái Hy Đức mang 2 vạn
bộ binh và kỵ binh tới chi viện, lại sai Ngưu Đình Giới mang 1 vạn quân
tới hỗ trợ Tư Minh. Tư Minh có 5 vạn quân trong tay<sup class="reference" id="cite_ref-tpd831_27-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd831-27">[27]</a></sup>.<br />
Quách Tử Nghi không vội giao chiến, vẫn dùng chiến thuật trì hoãn
khiến quân địch nản lòng. Ông mang quân lên phía bắc, dụ Tư Minh đuổi
theo. Tư Minh được tăng viện, yên tâm mang quân đuổi. Tử Nghi đến đóng
quân ở Hằng Dương<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-28">[28]</a></sup>,
củng cố lại thành trì. Sử Tư Minh mang quân tới đánh thành không được.
Hễ Tư Minh có ý định lui thì Quách Tử Nghi mang quân ra truy kích. Tư
Minh quay trở lại đánh thì quân Đường lại rút vào thành cố thủ. Sử Tư
Minh tiến lui đều không được, rất mệt mỏi. Lúc đó Quách Tử Nghi báo cho
Lý Quang Bật tới trợ chiến, quân Đường có tổng cộng 10 vạn người, tổ
chức tấn công quy mô vào quân Yên ở Gia Sơn, kết quả diệt hơn 4 vạn quân
Yên, bắt sống 1000 người<sup class="reference" id="cite_ref-tpd832_29-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd832-29">[29]</a></sup>. Sử Tư Minh thua to, bị ngã ngựa, may mắn trốn thoát, chạy về cố thủ ở Bác Lăng<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-30">[30]</a></sup>. Quách Tử Nghi và Lý Quang Bật mang quân vây hãm Bác Lăng.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_.C4.90.E1.BB.93ng_Quan:_qu.C3.A2n_Y.C3.AAn_chi.E1.BA.BFm_Tr.C3.A0ng_An">Trận Đồng Quan: quân Yên chiếm Tràng An</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_%C4%90%E1%BB%93ng_Quan_%28756%29" title="Trận Đồng Quan (756)">Trận Đồng Quan (756)</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ACnh_c.E1.BA.A3nh_qu.C3.A2n_Y.C3.AAn">Tình cảnh quân Yên</span></h4>
Trận Gia Sơn đẩy quân Yên vào thế nguy khốn. Cánh quân Yên của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> đang đánh Tràng An bị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kha_Th%C6%B0_H%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Kha Thư Hàn (trang chưa được viết)">Kha Thư Hàn</a> án ngữ ở Đồng Quan, dùng chiến thuật phòng thủ không ra khiến quân Yên mắc kẹt không tiến lên được, phía sau thì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a> vây bọc. Nhiều tướng Yên đầu hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>, các trinh thám đi đưa thư cũng đều bị quân Đường bắt được. An Lộc Sơn chán nản định bàn cách bỏ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a> rút về căn cứ Phạm Dương và Bình Lư<sup class="reference" id="cite_ref-tpd832_29-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd832-29">[29]</a></sup>. Ông tỏ ra ân hận vì đã dấy binh theo đề nghị của các thủ hạ, trách mắng thậm tệ Nghiêm Trang và Cao Thượng<sup class="reference" id="cite_ref-tkm306_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm306-31">[31]</a></sup>.<br />
Để khắc phục tình hình trước mắt, An Lộc Sơn và Sử Tư Minh buộc phải
bố trí lại lực lượng quân Yên ở Hà Bắc: ông đưa quân chủ lực về bảo vệ
con đường Hà Nam đến căn cứ Phạm Dương để phòng quân Đường phản kích vào
đất căn bản này.<br />
Quách Tử Nghi và Lý Quang Bật kiến nghị Đường Huyền Tông cố thủ giữ
chân An Lộc Sơn ở Đồng Quan, còn hai cánh quân Lý, Quách sẽ tấn công căn
cứ Phạm Dương của Lộc Sơn.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="M.C3.A2u_thu.E1.BA.ABn_m.E1.BB.9Bi_trong_n.E1.BB.99i_b.E1.BB.99_nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng">Mâu thuẫn mới trong nội bộ nhà Đường</span></h4>
Cùng lúc đó trong triều nhà Đường tiếp tục phát sinh mâu thuẫn mới.
Ngay khi nhận lệnh ra trấn thủ Đồng Quan, Kha Thư Hàn đã vu cáo tướng
người Hồ khác là An Tư Thuận tư thông với An Lộc Sơn, khiến Tư Thuận bị
giết oan<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-32">[32]</a></sup>.<br />
Khi hai bên giằng co ở Đồng Quan, tại Tràng An và xung quanh kinh
thành nổ ra dư luận trong các tướng lĩnh quy trách nhiệm cho Dương Quốc
Trung lộng hành và kích động ra cuộc phản loạn của An Lộc Sơn. Các tướng
đang trấn giữ Đồng Quan như Kha Thư Hàn, Vương Tư Lễ khuyên có ý mang
quân về kinh thanh trừng Dương Quốc Trung<sup class="reference" id="cite_ref-tpd823_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd823-33">[33]</a></sup>.<br />
Cùng lúc Dương Quốc Trung cũng lo sợ Kha Thư Hàn mang đại quân về đối
phó với ông, bèn xin Đường Huyền Tông mộ thêm binh lính phòng thủ cho
hậu phương kinh thành. Huyền Tông nghe theo, Dương Quốc Trung bèn sai
thủ hạ đi mộ 1 vạn quân, cho Đỗ Càn Vận tiếp quản, ra đóng ở Bá Thượng.
Đội quân này tuy mang tiếng là bảo vệ kinh thành nhưng thực ra là bảo vệ
Dương Quốc Trung khỏi sự thanh trừng của các tướng sĩ không cùng phe
phái<sup class="reference" id="cite_ref-tpd823_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd823-33">[33]</a></sup>.<br />
Kha Thư Hàn nghe tin Dương Quốc Trung đề phòng mình, bèn lấy lý do vì
mặt trận chống Yên, đề nghị Huyền Tông điều động quân của Đỗ Cát Vận từ
Bá Thượng tới nhập vào quân dưới quyền mình. Huyền Tông nghe theo. Kha
Thư Hàn lấy quân rồi gọi Cát Vận đến giết chết<sup class="reference" id="cite_ref-tpd824_34-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd824-34">[34]</a></sup>.<br />
Ngoài Quách Tử Nghi và Lý Quang Bật ở Hà Bắc kiến nghị Đường Huyền
Tông cố thủ giữ chân An Lộc Sơn ở Đồng Quan, bản thân Kha Thư Hàn cũng
có chủ trương này. Ông đề nghị Đường Huyền Tông cho cố thủ chờ thời vì
"An Lộc Sơn không được lòng dân". Thôi Càn Hựu không thể phát động tấn
công, chỉ hằng ngày luyện quân ở ngoài chờ cơ hội.<br />
Tuy nhiên, có người báo về kinh rằng quân Yên ở Đồng Quan không đầy
4000 người, toàn quân già yếu. Dương Quốc Trung cũng tâu Huyền Tông nên
thúc quân Thư Hàn ra trận, ngoài mặt là để giành thắng lợi quyết định
trước quân Yên, còn trên thực tế là bằng mọi cách tránh mũi dùi của Kha
Thư Hàn chĩa vào mình. Đường Huyền Tông nóng lòng muốn thắng lợi, nghe
lời Quốc Trung, ép Kha Thư Hàn xuất kích từ Đồng Quan ra đánh quân Yên,
tấn công Thiểm châu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a><sup class="reference" id="cite_ref-ckh214_19-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh214-19">[19]</a></sup>.
Quyết sách đó của Đường Huyền Tông được các sử gia đánh giá là sai lầm
trí mạng khiến nhà Đường đánh mất cơ hội xoay chuyển cục diện cuộc chiến
một cách nhanh chóng<sup class="reference" id="cite_ref-tkm306_31-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm306-31">[31]</a></sup>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Kha_Th.C6.B0_H.C3.A0n_b.E1.BA.A1i_tr.E1.BA.ADn">Kha Thư Hàn bại trận</span></h4>
Ngày 4 tháng 6 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>,
Kha Thư Hàn buộc phải mang quân ra đánh. Thôi Càn Hựu vốn đã mang quân
trấn giữ hết các nơi hiểm yếu, chỉ để vài ngàn người ra trận. Kha Thư
Hàn và Điền Lương Khâu trông thấy quân Yên ít nên yên tâm xuất chiến.<br />
Tuy nhiên khi đại quân Kha Thư Hàn kéo ra thì rơi vào phục kích của
Thôi Càn Hựu. Quân Yên vùng dậy từ nơi ẩn náu quăng đá tới tấp xuống
quân Đường. Quân Đường bị mắc trong chỗ chật hẹp không dùng vũ khí được,
bị sát thương rất nhiều. Quân Yên lại nhân chiều gió thổi mạnh, đốt mấy
chục xe cỏ khô cho gió thổi khói xuống. Quân Đường bị khói mù mịt không
quan sát được, tự sát thương lẫn nhau khá nhiều<sup class="reference" id="cite_ref-tpd826_35-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd826-35">[35]</a></sup>.<br />
Quân Yên thừa cơ xông vào tới chém giết. Đội quân phía sau thấy quân
phía trước bị thua nặng, xô nhau chạy hỗn loạn, bị chết hàng vạn người.
Nhiều người trong quân Đường chen lấn xô xát nhau, bị rơi xuống sông
Hoàng Hà. Bị quân Yên truy kích, một số quân sĩ buộc binh khí lại làm
bè, dùng thương làm mái chèo, lội qua sông Hoàng Hà thoát thân.<br />
Kết quả trận Đồng Quan, gần như toàn bộ 20 vạn quân Đường bị tiêu diệt, số quân thoát về bờ bắc không đầy 1/10<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-36">[36]</a></sup>. Quân Yên thắng lớn, ngày 8 tháng 6 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>, tiến vào chiếm Đồng Quan.<br />
Kha Thư Hàn mang vài trăm quân chạy thoát vượt sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a>
đến trạm Quan Tây, thu nhặt tàn quân, định chiếm lại Đồng Quan, nhưng
bộ tướng người Phiên là Hỏa Bạt Quy Nhân đã phản Đường hàng Yên, mang
quân bản bộ bắt ông đưa đến chỗ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>.<br />
Quân Yên thừa thắng ở Đồng Quan, ồ ạt tiến vào kinh thành Tràng An. Đường Huyền Tông mang theo Dương Quý phi và thừa tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%E1%BB%91c_Trung&action=edit&redlink=1" title="Dương Quốc Trung (trang chưa được viết)">Dương Quốc Trung</a> hốt hoảng bỏ chạy về phía tây vào đất Thục<sup class="reference" id="cite_ref-ckh214_19-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh214-19">[19]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Hai_nh.C3.A0_.C4.91.E1.BB.95i_ch.C3.BAa">Hai nhà đổi chúa</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_bi.E1.BA.BFn_.E1.BB.9F_M.C3.A3_Ng.C3.B4i">Chính biến ở Mã Ngôi</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 322px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Freer_024.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1944" data-file-width="2592" height="240" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Freer_024.jpg/320px-Freer_024.jpg" width="320" /></a>
<div class="thumbcaption">
<i>Đường Minh Hoàng chạy vào Tứ Xuyên</i> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qiu_Ying&action=edit&redlink=1" title="Qiu Ying (trang chưa được viết)">Qiu Ying</a> (1494-1552) cuối thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>.</div>
</div>
</div>
Quân Yên tiến vào Tràng An, thả sức cướp bóc của cải, tàn phá kinh thành<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-37">[37]</a></sup>.<br />
Tình trạng quân Đường vô cùng hỗn loạn. Khi xa giá Đường Huyền Tông
đi đến Mã Ngôi, các tướng sĩ oán hận anh em Dương Quốc Trung và Dương
Quý phi nên nổi loạn giết Quốc Trung và ép Huyền Tông xử tử Quý phi, nếu
không sẽ không hộ giá nữa. Huyền Tông đành mang Quý phi thắt cổ ở Mã
Ngôi.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:YangGuiFei.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="441" data-file-width="333" height="331" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/8/84/YangGuiFei.jpg/250px-YangGuiFei.jpg" width="250" /></a>
<div class="thumbcaption">
Dương Quý Phi<br />
Tranh của Hosoda Eishi đầu thế kỷ 19 tại viện <a class="external text" href="http://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/asia/h/hosoda_eishi,_the_chinese_beau.aspx" rel="nofollow">bảo tàng Anh</a></div>
</div>
</div>
Thái tử <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Hanh" title="Lý Hanh">Lý Hanh</a> trên đường chạy theo Huyền Tông, bị nhân dân giữ lại nên đoàn của thái tử phải chuyển hướng chạy sang núi Linh Vũ<sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-38">[38]</a></sup>. Được sự ủng hộ của các đại thần đi theo, tháng 7 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>, thái tử Hanh bèn tự lên ngôi ở Linh Vũ, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a>, vọng tôn Huyền Tông làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_th%C6%B0%E1%BB%A3ng_ho%C3%A0ng" title="Thái thượng hoàng">thái thượng hoàng</a>.<br />
Hoàng đế Túc Tông được binh sĩ đưa lên làm vua ngày 13 tháng 8 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/756" title="756">756</a>, nhưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> và đoàn tùy tùng chạy tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a>, chỉ nhận được tin tức vào ngày 10 tháng 9 năm 756, và ngày đó là ngày kết thúc trị vì của Huyền Tông trên thực tế<sup class="reference" id="cite_ref-startreign_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-startreign-39">[39]</a></sup><br />
Lực lượng của Đường Túc Tông mới tập hợp khá nhỏ yếu. Đường Túc Tông
triệu tập các tướng sĩ về hộ giá để tổ chức lại lực lượng phản công quân
Yên. Một người bạn thân lâu năm của Túc Tông là Lý Bí, thường được gọi
là "Tể tướng áo vải", nhận lời đến giúp vua mới. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a> ở Hà Bắc đang vây hãm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> cũng rút quân về Linh Vũ hộ giá. Từ đó quân Đường bắt đầu được tổ chức lại dưới quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.ADnh_bi.E1.BA.BFn_.E1.BB.9F_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng">Chính biến ở Lạc Dương</span></h3>
Kha Thư Hàn bị thủ hạ bắt nộp cho vua Yên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a>,
sợ hãi xin hàng và tự nguyện viết thư dụ các tướng nhà Đường đầu hàng.
Các tướng nhà Đường nhận thư đều chê trách Kha Thư Hàn không còn khí
tiết, và không ai chịu hàng Yên<sup class="reference" id="cite_ref-tpd827_40-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd827-40">[40]</a></sup>. An Lộc Sơn thấy dùng Kha Thư Hàn không có kết quả bèn giam Thư Hàn lại.<br />
An Lộc Sơn chiếm được 2 kinh Lạc Dương và Tràng An, tỏ ra mãn nguyện
và xem như đã chiếm được giang sơn nhà Đường, nghĩ đến chuyện hưởng lạc,
không tính toán việc lâu dài nữa<sup class="reference" id="cite_ref-tkm306_31-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm306-31">[31]</a></sup>.<br />
Nội bộ chính quyền Đại Yên tranh giành quyền lợi lẫn nhau. Lộc Sơn
lại bị bệnh ở mắt, gần như bị mù, không trông rõ mọi vật. Do bị khối u
đau nhức nên tâm tính hung dữ, hay đánh phạt thuộc hạ. Các tướng thân
cận như Nghiêm Trang, Lý Trư Nhi cũng thường bị vua Yên đánh đòn.<br />
Ngoài ra, Lộc Sơn còn yêu quý con nhỏ là An Khánh Ân do vợ thứ Đoàn thị sinh ra nên có ý định bỏ ngôi thái tử của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>. An Khánh Tự biết tin bất bình, bèn bàn với Nghiêm Trang và Lý Trư Nhi mưu giết cha giành ngôi vua.<br />
Đầu năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/757" title="757">757</a>,
An Khánh Tự sai Nghiêm Trang và Lý Trư Nhi cầm dao vào cung cấm, chém
mạnh vào bụng Lộc Sơn. Lộc Sơn vươn tay vớ con dao để dưới gối nhưng
không được, ruột đổ ra đầy giường mà chết.<br />
An Khánh Tự và các tướng truyền tin An Lộc Sơn ốm chết và xưng làm vua Yên. Sau đó Khánh Tự giết luôn hàng tướng Kha Thư Hàn.<br />
Nghe theo lời Nghiêm Trang, An Khánh Tự ở trong cung cấm, giao quyền
điều hành cho Nghiêm Trang. Mãnh tướng Sử Tư Minh vốn là bạn thân của An
Lộc Sơn tỏ ra coi thường An Khánh Tự, thường không nghe lệnh. Để lấy
lòng Tư Minh, Tự Khánh cho Tư Minh về Phạm Dương làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a>, giao toàn quyền cai quản vùng căn bản của chính quyền Đại Yên.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A0_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_thu_ph.E1.BB.A5c_hai_kinh">Nhà Đường thu phục hai kinh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_trong_v.C3.B9ng_.C4.90.E1.BA.A1i_Y.C3.AAn_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD">Chiến sự trong vùng Đại Yên quản lý</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A7n" title="Trương Tuần">Trương Tuần</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Tuy_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Trận Tuy Dương">Trận Tuy Dương</a></i></div>
</dd></dl>
Trước khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> chiếm được Tràng An, quận Thường Sơn do Thái thú <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhan_C%E1%BA%A3o_Khanh&action=edit&redlink=1" title="Nhan Cảo Khanh (trang chưa được viết)">Nhan Cảo Khanh</a> trấn giữ đã thất thủ. Cảo Khanh bị giết vì không hàng Yên.<br />
Khi quân Yên tràn vào Tràng An trong thế đắc thắng, An Lộc Sơn lệnh cho tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> đẩy mạnh việc chinh phục Hà Bắc, Hà Nam. Trong lúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a>
còn đang tập hợp và củng cố lực lượng, chưa thể phản công quân Yên thì
Sử Tư Minh được cởi vây từ Bác Lăng, ra sức nhổ nốt các thành trì còn
trung thành với nhà Đường.<br />
Sử Tư Minh đánh đâu thắng đó, tới bao vây Bình Nguyên. Tướng giữ Bình Nguyên là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhan_Ch%C3%A2n_Khanh" title="Nhan Chân Khanh">Nhan Chân Khanh</a>
sau nhiều ngày chống trả liệu thế không thể giữ được Bình Nguyên để
chống đạo quân hùng mạnh của Tư Minh, bèn bỏ thành, men theo Giang Hoài –
Kinh Tương tới Linh Vũ theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a>. Túc Tông phong ông làm Thượng thư bộ Hình, Ngự sử đại phu.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Zhang_Xun.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1671" data-file-width="756" height="442" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Zhang_Xun.jpg/200px-Zhang_Xun.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trương Tuần</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A7n" title="Trương Tuần">Trương Tuần</a>
và Hứa Viễn cùng nhau thế thủ ở Tuy Dương, cầm cự trước sức tấn công
của 10 vạn quân Yên dưới quyền Doãn Tử Kỳ. Dù quân Đường thắng nhiều
trận nhưng do thành bị vây quá lâu nên dần dần suy kiệt. Trong thành Tuy
Dương lúc đó có 6 vạn hộc lương nhưng trong tình trạng bị bao vây ngặt
nghèo. Giữa lúc đó Quắc vương Lý Cự hạ lệnh điều 3 vạn hộc lương cho Bộc
Dương và Tế Âm<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-41">[41]</a></sup>.
Hứa Viễn không đồng ý chuyển lương đi vì cần cho việc phòng thủ. Lý Cự
không nghe, ép phải chuyển lương cho Tế Âm. Tướng giữ Tế Âm sau khi được
3 vạn hộc lương lại đầu hàng Doãn Tử Kỳ.<br />
Doãn Tử Kỳ mang đại quân công phá Tuy Dương 3 lần. Trương Tuần cố thủ
kiên cường trong thành, nhiều lần đẩy lui được các đợt tấn công của
quân Yên. Nhưng sau đó trong thành hết lương. Nhân dân trong thành phải
ăn cả vỏ cây, nhiều quân sĩ bị chết đói, chỉ còn lại vài trăm người ốm
yếu. Trương Tuần phải giết cả ái thiếp để lấy thịt cho quân sĩ ăn<sup class="reference" id="cite_ref-tpd885_42-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd885-42">[42]</a></sup>, sau đó luân phiên tới ăn thịt người già, ăn thịt trẻ con; tất cả hơn 2 vạn dân trong thành bị giết làm lương cho quân sĩ<sup class="reference" id="cite_ref-tkm312_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm312-43">[43]</a></sup>.<br />
Trương Tuần phái mãnh tướng Nam Tề Vân cảm tử phá vòng vây ra ngoài cầu viện. Nhưng Hứa Thúc đóng quân ở Tiêu quận<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-44">[44]</a></sup>, Thượng Hoành đóng quân ở Bành Thành<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-45">[45]</a></sup>, Hạ Lan Tiến Minh ở Lâm Hoài<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-46">[46]</a></sup> đều không chịu ra quân cứu Tuy Dương.<br />
Thành Tuy Dương sức cùng lực kiệt, đến tháng 10 năm 757 bị quân Yên
hạ. Trương Tuần cùng Hứa Viễn và các tướng sĩ ốm yếu đều bị bắt sống, vì
không quy phục nên bị quân Yên giết<sup class="reference" id="cite_ref-tkm312_43-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm312-43">[43]</a></sup>.<br />
Tuy Dương tuy cuối cùng bị hạ nhưng đã cầm chân hàng chục vạn quân
Yên, ngăn chặn không cho tiến xuống phía nam (Giang – Hoài), giữ được
con đường cung ứng kinh tế của nhà Đường được thông suốt, tạo điều kiện
cho đại quân Đường ở phía tây, phía bắc có thời gian củng cố để phản
công<sup class="reference" id="cite_ref-tkm315_47-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm315-47">[47]</a></sup>. Khi thành Tuy Dương bị quân Yên hạ thì cũng đúng lúc quân Đường phản công mạnh mẽ, giành lại hai kinh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng_ph.E1.BA.A3n_c.C3.B4ng">Quân Đường phản công</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Guo_Ziyi.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1564" data-file-width="748" height="460" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Guo_Ziyi.jpg/220px-Guo_Ziyi.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Chân dung Quách Tử Nghi</div>
</div>
</div>
Qua một năm tập hợp và củng cố, quân Đường ở phương bắc mạnh lên nhiều<sup class="reference" id="cite_ref-tpd834_48-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd834-48">[48]</a></sup>. Trong khi đó nội bộ quân Yên lại chia rẽ. Mãnh tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> mang gần 10 vạn quân ly khai Yên không nghe lệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>. Nhân thời cơ đó, Đường Túc Tông hạ lệnh phản công để thu hồi hai kinh (Lạc Dương, Tràng An).<br />
Tháng 4 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/757" title="757">757</a>,
theo đề nghị của Lý Tất, Túc Tông phong con là Lý Bảo làm nguyên soái,
Quách Tử Nghi làm phó nguyên soái, lãnh trách nhiệm thu hồi hai kinh<sup class="reference" id="cite_ref-tpd834_48-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd834-48">[48]</a></sup>.
Đồng thời, Túc Tông theo đề nghị đã sai sứ giao hảo với Hồi Hột để mượn
quân vì quân nước này dũng mãnh, có thể đối địch được với đội quân
thiện chiến của Đại Yên. Túc Tông giao hẹn với Hồi Hột: <i>"Sau khi đánh chiếm được thành, <b>đất đai và dân chúng</b> thuộc về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>, còn <b>của cải vải vóc</b> thuộc về các ông"</i><sup class="reference" id="cite_ref-ckh216_49-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh216-49">[49]</a></sup>. Hồi Hột nhận lời giúp quân.<br />
Tháng 5 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/757" title="757">757</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a>
tiến từ Phong Tường về phía đông chuẩn bị đánh Tràng An. Lúc đó quân
Hồi Hột chưa đến. Đến Thanh Cừ thì quân Đường gặp quân Yên do Lý Quy
Nhân, An Thủ Trung chỉ huy. Hai bên giữ nhau 7 ngày không giao chiến.
Hai tướng Yên dùng mưu giả thua tháo lui. Quách Tử Nghi mắc mưu đuổi
theo, hai tướng Yên dàn 9000 quân thành hình con rắn dài đón đánh. Tử
Nghi đánh vào giữa, hai đầu "trường xà" kéo lại vây bọc, đánh quân Đường
thua to. Tử Nghi phải lui quân về giữ Vũ Công.<br />
Đường Túc Tông điều thêm quân tiếp viện cho Lý Bảo và Tử Nghi, trong
đó có 4000 người Hồi Hột dưới quyền tướng Bộc Cố Hoài Ân. Sang tháng 9
năm đó, Tử Nghi có 15 vạn quân, lại tấn công Tràng An lần thứ 2. Ngày 27
tháng 9, Tử Nghi kéo đến phía tây Tràng An. An Thủ Trung và Lý Quy Nhân
mang 10 vạn quân ra địch<sup class="reference" id="cite_ref-tpd835_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd835-50">[50]</a></sup>.
Quách Tử Nghi sai Lý Tự Nghiệp cầm tiền quân, tự mình đi trung quân,
sai Vương Âu Lễ làm hậu quân. Lý Tự Nghiệp và Lý Quy Nhân giao tranh
giằng co mấy trận không phân thắng bại.<br />
An Thủ Trung điều một cánh quân sang phía đông đánh vây bọc quân
Đường. Quách Tử Nghi phát hiện, bèn sai Bộc Cố Hoài Ân (người Thiết Lặc,
Hồi Hột) dẫn 4000 quân Hồi Hột ra giao chiến, giết hơn nửa quân Yên.
Cánh quân Yên đi tập kích bị đánh bại. Quách Tử Nghi lại sai Hoài Ân
vòng ra phía sau đánh úp quân Yên, đồng thời thúc tiền quân và trung
quân cùng lúc tấn công ồ ạt. Sau hơn nửa ngày giao chiến, quân Đường
giết 6 vạn quân Yên<sup class="reference" id="cite_ref-tpd836_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd836-51">[51]</a></sup>.
Quân Yên thua chạy vào thành Tràng An. Lý Bảo chủ trương cho binh sĩ
nghỉ ngơi nên dừng lại không truy kích. An Thủ Trung, Trương Thông Nho
và Lý Quy Nhân hoảng sợ, nhân lúc đêm tối bỏ thành rút chạy.<br />
Ba ngày sau, Lý Bảo và Quách Tử Nghi mới mang quân đuổi theo quân
Yên. Nhưng quân Đường triển khai chậm nên quân Yên có thời gian chỉnh
đốn lại. Vua Yên An Khánh Tự sai Nghiêm Trang mang quân từ Lạc Dương
sang phía tây tiếp viện cho Tràng An, gặp tàn quân Yên thua chạy về, tập
hợp lại được 15 vạn người<sup class="reference" id="cite_ref-tpd836_51-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd836-51">[51]</a></sup>.<br />
Ngày 15 tháng 10, Quách Tử Nghi đụng độ quân Yên ở Tân Điếm<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-52">[52]</a></sup>.
Quân Yên dựa vào núi bày trận, Tử Nghi cho đại quân tấn công chính
diện, còn Bộc Cố Hoài Ân mang quân Hồi Hột đánh úp phía sau. Thấy cánh
quân chính diện yếu thế, Hoài Ân dẫn quân thần tốc tới Nam Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-53">[53]</a></sup>,
đánh mạnh vào sườn quân Yên. Quân Yên vốn sợ quân Hồi Hột, nên thấy
quân Hồi Hột đến đều bỏ chạy. Quách Tử Nghi thừa cơ thúc 2 cánh quân
chính diện tấn công ồ ạt. Quân Yên thua to, Nghiêm Trang và các tướng
dẫn tàn quân chạy về phía đông. Quách Tử Nghi dẫn quân truy sát.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>
được tin cánh quân chủ lực đi cứu Tràng An bị đánh bại rất sợ hãi, dẫn
300 kỵ binh và 1000 bộ binh bỏ Lạc Dương chạy về Nghiệp Thành<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-54">[54]</a></sup>. Ngày 18 tháng 10, quân Đường thừa thắng tiến vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a>.<br />
Hai kinh trở lại với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_Nghi.E1.BB.87p_Th.C3.A0nh">Trận Nghiệp Thành</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Nghi%E1%BB%87p_Th%C3%A0nh_%28758-759%29" title="Trận Nghiệp Thành (758-759)">Trận Nghiệp Thành (758-759)</a></i></div>
</dd></dl>
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh_gi.E1.BB.AFa_hai_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n">Sử Tư Minh giữa hai chính quyền</span></h3>
Theo kế của Nghiêm Trang, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a> gọi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> về hội quân, với ý định cướp quân của Tư Minh<sup class="reference" id="cite_ref-tkm307_55-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm307-55">[55]</a></sup>. Tư Minh nhận thấy ý định đó, bèn quyết định quy hàng nhà Đường để tránh việc bị cả quân Đường và quân Khánh Tự truy sát.<br />
Tháng 12 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/757" title="757">757</a>,
Đường Túc Tông trở lại hành cung ở Tràng An. Sử Tư Minh mang 8 vạn quân
cùng 13 quận Hà Bắc về hàng. Đường Túc Tông thu nhận, phong Tư Minh làm
Quy Nghĩa vương, kiêm Tiết độ sứ Phạm Dương. Tuy thu nhận cho Tư Minh
hàng nhưng nhà Đường vẫn nghi ngại ông. Năm 758, Đường Túc Tông sai Ô
Thừa Ân đến bổ nhiệm ông làm Phó soái, song thực chất là để chờ thời cơ
sát hại Tư Minh.<br />
Ý định đó lộ ra, Sử Tư Minh bèn dùng kế lừa bắt sống Ô Thừa Ân. Khám
trong người Ân có mật chiếu của Túc Tông và thư của Lý Quang Bật muốn
trừ khử mình, Sử Tư Minh vô cùng giận dữ. Trong người Thừa Ân còn có
danh sách các tướng đã về hàng cần phải trừ khử. Sử Tư Minh bèn triệu
tập các tướng sĩ lại, hạ lệnh giết chết cha con Ô Thừa Ân và các sứ giả
đi cùng, và lại dấy quân chống nhà Đường.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="An_Kh.C3.A1nh_T.E1.BB.B1_b.E1.BA.A1i_tr.E1.BA.ADn_V.E1.BB.87_ch.C3.A2u">An Khánh Tự bại trận Vệ châu</span></h3>
Tháng 9 năm 758, Đường Túc Tông tổng động viên 9 Tiết độ sứ nhà Đường đi đánh An Khánh Tự ở Nghiệp Thành, tổng cộng 60 vạn người<sup class="reference" id="cite_ref-tkm308_56-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm308-56">[56]</a></sup>. Các Tiết độ sứ ra quân gồm có:<br />
<ol>
<li>Quách Tử Nghi - Tiết độ sứ Sóc Phương</li>
<li>Lỗ Linh - Tiết độ sứ Hoài Tây</li>
<li>Lý Hoán - Tiết độ sứ Hưng Bình</li>
<li>Hứa Thúc Dực - Tiết độ sứ Hoạt châu</li>
<li>Lý Tư Nghiệp - Tiết độ sứ Trấn Tây - Bắc Đình</li>
<li>Lý Quản Tông - Tiết độ sứ Trịnh Sát</li>
<li>Thôi Quảng Viễn – Tiết độ sứ Hà Nan</li>
<li>Lý Quang Bật - Tiết độ sứ Hà Đông</li>
<li>Vương Tư Lễ - Tiết độ sứ Quan Nội</li>
</ol>
Khi ra quân, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> thấy cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a> đều nhiều công lao, nên không muốn để ai dưới quyền ai, bèn cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a> làm Quan quân dung sứ, thống lãnh quyền chỉ huy.<br />
Nghe tin Quách Tử Nghi bao vây tấn công Vệ châu<sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-57">[57]</a></sup>,
An Khánh Tự dẫn 7 vạn quân chia làm 3 ngả, tăng viện cho Vệ châu. Tử
Nghi dùng kế mai phục, dụ An Khánh Tự mang quân ra đánh. Tử Nghi giả
thua chạy, quân Yên đuổi theo. Bất thần các tay nỏ mai phục bắn ra, giết
hơn nửa quân Yên<sup class="reference" id="cite_ref-tpd837_58-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd837-58">[58]</a></sup>. Tử Nghi cũng quay trở lại đánh giết. An Khánh Tự thua lớn, bỏ chạy về Nghiệp Thành.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh_c.E1.BB.A9u_Nghi.E1.BB.87p_Th.C3.A0nh">Sử Tư Minh cứu Nghiệp Thành</span></h3>
Thấy quân Đường rầm rộ kéo đến, An Khánh Tự liệu thế không chống nổi,
phải sai người cầu cứu Sử Tư Minh. An Khánh Tự trong tình cảnh tuyệt
vọng phải lấy điều kiện nhường ngôi vua Yên cho Tư Minh để được cứu
mạng. Sử Tư Minh nhận lời, từ Phạm Dương mang 5 vạn quân<sup class="reference" id="cite_ref-tkm308_56-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm308-56">[56]</a></sup> đi cứu vua Yên An Khánh Tự.<br />
Lúc đó quân Đường do Tiết độ sứ 9 phương của nhà Đường chỉ huy, khí
thế rất mạnh mẽ. Sử Tư Minh thấy vậy bèn đóng quân từ xa ở Phẫu Dương để
tạo thanh thế.<br />
Nghiệp Thành bị vây nhiều tháng, lương đã cạn, quân Đường lại dẫn
nước sông Chương làm ngập thành, nhưng An Khánh Tự vẫn cố thủ chờ Sử Tư
Minh cứu viện. Hoạn quan Ngư Triều Ân không hiểu việc quân, không hạ
lệnh tác chiến nên cho dù thành đã rất nguy vẫn chưa bị hạ.<br />
Nắm được tình hình đó, Sử Tư Minh quyết định tấn công. Ông chia quân,
một mặt tiến sát doanh trại quân Đường và ngày đêm quấy rối đánh úp vào
trại; mặt khác ông điều binh đi cướp lương thảo tiếp ứng khiến cho quân
Đường bị đói.<br />
Quân Đường thiếu ăn, dao động. Tháng 3 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/759" title="759">759</a>,
Sử Tư Minh đích thân dẫn 5 vạn quân đánh thẳng vào doanh trại quân
Đường. Quân đội của Tư Minh mạnh mẽ, đánh tan đại quân Tiết độ sứ 9
phương của nhà Đường. Sử sách mô tả trận này nói rằng khi Tư Minh thúc
quân tác chiến, "có bão làm gió bụi nổi lên mù mịt khiến cả hai bên cùng
thiệt hại", nhưng thực tế quân Đường đã bị đánh tan và thua chạy,
Nghiệp Thành được giải vây<sup class="reference" id="cite_ref-tkm308_56-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm308-56">[56]</a></sup>.<br />
Trong lúc hỗn loạn, nhiều tướng nhà Đường để cho quân sĩ cướp bóc nhà dân, riêng cánh quân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a> chỉ huy rất nghiêm túc rút lui, trở về Biện châu<sup class="reference" id="cite_ref-tpd866_59-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd866-59">[59]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_s.E1.BB.B1_gi.E1.BA.B1ng_co">Chiến sự giằng co</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.95i_ng.C3.B4i_vua_Y.C3.AAn">Đổi ngôi vua Yên</span></h3>
Nghiệp Thành qua được cơn hiểm nghèo nhưng An Khánh Tự thế yếu suy kiệt, phải dâng biểu xưng thần với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>,
từ bỏ ngôi vua Yên. Sử Tư Minh lấy lời lẽ dụ Khánh Tự, đề nghị đến
doanh trại để kết làm hai nước anh em cùng chống nhà Đường. An Khánh Tự
nghe theo, bèn đến doanh trại của Tư Minh. Tư Minh gặp An Khánh Tự bèn
bắt giữ, kể tội giết cha, rồi giết chết Khánh Tự.<br />
Tư Minh giao cho con là Sử Triều Nghĩa giữ Nghiệp Thành, còn mình thu hết thủ hạ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a> trở về Phạm Dương. Tháng 4 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/759" title="759">759</a>,
Sử Tư Minh tự xưng là Yên đế, đặt niên hiệu là Thuận Thiên. Sau đó, ông
huy động hơn 10 vạn quân tấn công Biện châu, Trịnh châu và tiến tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C3.BD_Quang_B.E1.BA.ADt_d.E1.BB.9Di_L.E1.BA.A1c_D.C6.B0.C6.A1ng">Lý Quang Bật dời Lạc Dương</span></h3>
Do sự gièm pha của Ngư Triều Ân, quy hết trách nhiệm thua trận cho
Quách Tử Nghi, ông bị bãi chức. Lý Quang Bật được Đường Túc Tông trọng
dụng, phong làm Thái úy kiêm trung thư lệnh, thay Tử Nghi làm Tiết độ sứ
phương bắc. Khi nhận lệnh, Quang Bật từ Biện châu lên đường tới Lạc
Dương ngay trong đêm<sup class="reference" id="cite_ref-tpd867_60-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd867-60">[60]</a></sup>
tiếp quản quân của Tử Nghi. Ông dặn phó tướng Hứa Thúc Ký cố gắng giữ
thành trong nửa tháng thì sẽ đến cứu. Đến nơi, ông chỉnh lý lại quân
ngũ, siết chặt hiệu lệnh nghiêm ngặt<sup class="reference" id="cite_ref-tpd867_60-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd867-60">[60]</a></sup>.<br />
Trong khi Quang Bật tiếp quản quân của Tử Nghi thì Sử Tư Minh đánh
đến Biện châu. Hứa Thúc Ký không theo lời dặn của Quang Bật, cùng các
thuộc hạ Lương Phủ, Lưu Tùng Gián đầu hàng quân Yên. Sử Tư Minh sai các
hàng tướng đi đánh Giang, Hoài, còn mình mang quân đánh Lạc Dương, khí
thế rất mạnh mẽ.<br />
Trước thế mạnh của quân Yên, Lý Quang Bật liệu thế không chống nổi.
Lưu thủ Lạc Dương là Vĩ Trắc muốn về hẳn Đồng Quan nhưng Quang Bật không
theo vì như vậy là bỏ hẳn 500 dặm đất cho quân Yên chiếm. Lý Quang Bật
chủ trương rút về Hà Dương. Ông lệnh cho toàn dân trong thành cùng quân
lính dời đi Hà Dương, để lại thành không cho quân Yên. Ông cho tu bổ 3
tòa thành ở Hà Dương chuẩn bị phòng thủ.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C3.BD_Quang_B.E1.BA.ADt_c.E1.BB.91_th.E1.BB.A7_H.C3.A0_D.C6.B0.C6.A1ng">Lý Quang Bật cố thủ Hà Dương</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_H%C3%A0_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Trận Hà Dương">Trận Hà Dương</a></i></div>
</dd></dl>
Sử Tư Minh biết Lý Quang Bật giỏi dùng binh, thấy quân Đường rút đi
vẫn thận trọng không đuổi riết mà đợi quân Đường và dân Lạc Dương đi hết
mới thúc quân vào chiếm thành<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-61">[61]</a></sup>.
Tháng 10 năm đó, Sử Tư Minh mang đại quân tấn công Hà Dương. Lý Quang
Bật bình tĩnh bố trí phòng thủ. Tiên phong quân Yên là Lưu Long Tiên đến
đánh thành, giương oai diễu võ. Lý Quang Bật sai Bạch Hiếu Đức ra trận
chém chết Long Tiên.<br />
Sử Tư Minh nuôi 1000 con ngựa tốt, bị Lý Quang Bật dùng mẹo lùa về
thành mất. Sử Tư Minh đánh Hà Dương lâu ngày không hạ được. Lý Quang Bật
tránh địch ở chính diện mà mang một cánh quân đi phản kích ở phía tây
thành Trung Đan<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-62">[62]</a></sup>, đánh bại 5000 quân địch, chém hơn 1000 người.<br />
Tuy giữ được thành nhưng Lý Quang Bật sắp cạn lương trong thành Hà Dương. Ông giao lại thành cho Lý Bão Ngọc<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-63">[63]</a></sup>, dặn cố thủ trong 2 ngày, còn tự mình ra Hà Thanh<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-64">[64]</a></sup> trưng thu lương thực. Để đề phòng quân Yên cắt đường vận chuyển, ông chia một cánh quân đóng ở bến Dã Thủy phía bắc Hà Thanh.<br />
Tướng Yên là Lý Nhân Việt vốn nhận lệnh của Sử Tư Minh, phải đi đánh
úp bắt cho được Lý Quang Bật nhân cơ hội Quang Bật đã rời thành, nếu
không bắt được Quang Bật thì bị tội chết. Vì không gặp Lý Quang Bật,
Nhân Việt sợ tội với Tư Minh nên xin hàng. Mấy ngày sau, bạn của Việt là
Đình Huy cũng tới hàng, đúng như dự định của Lý Quang Bật.<br />
Trong khi Lý Quang Bật ra ngoài lấy lượng thì Chu Bão Ngọc cũng đánh
lui được một đợt tấn công của quân Yên dưới quyền Chu Chí. Chu Chí rút
lui, lại mang 5000 quân đến đánh thành Trung Đan. Lý Quang Bật vừa từ
bến Dã Thủy trở về Trung Đan, hạ lệnh dựng rào gỗ phòng thủ. Chu Chí
mang quân đến nơi, Lý Quang Bật sai bộ tướng Lệ Phi Nguyên Lễ ra đánh
bại Chu Chí.<br />
Thấy Chu Chí liên tiếp thất bại, Sử Tư Minh thay đổi chiến thuật, cho
thuyền gỗ chở củi tẩm dầu châm lửa, thả trôi từ thượng nguồn xuống để
đốt cháy 2 cây cầu nhằm chia cắt sự liên lạc giữa 3 tòa thành Hà Dương.
Nhưng Lý Quang Bật phòng bị trước, sai quân dùng sào dài chặn thuyền và
lấy đá lớn dìm thuyền lửa xuống sông<sup class="reference" id="cite_ref-tpd876_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd876-65">[65]</a></sup>.<br />
Sử Tư Minh lại sai Chu Chí mang 3 vạn quân đánh Bắc thành, còn tự
mình tấn công Nam thành. Quang Bật đoán biết quân Yên chỉ tấn công Bắc
thành, bèn giao cho Lý Bão Ngọc trấn thủ Nam thành, còn mình mang quân
chủ lực ra Bắc thành. Lý Quang Bật sai 2 bộ tướng Hách Ngọc và Luận Dung
Trinh chia đường ra đánh. Quân Đường đại phá quân Yên, giết hơn 1 vạn
người, bắt sống 2 tướng Yên là Từ Hoàng Ngọc và Lý Tần Thu cùng 8000
người<sup class="reference" id="cite_ref-tpd877_66-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd877-66">[66]</a></sup>, thu rất nhiều khí giới.<br />
Sử Tư Minh đang đánh Nam thành, không biết quân đánh Bắc Thành bại
trận. Lý Quang Bật sai mang tù binh bắt được đến Nam thành, chém ở bờ
sông để uy hiếp quân Yên. Quân Yên khiếp sợ, Sử Tư Minh phải lui quân.<br />
Lý Quang Bật thừa thắng mang quân tấn công Hoài châu, bắt sống các
tướng Yên là Chu Chí, An Thái Thanh, Dương Hy Văn. Trận Hà Dương, Lý
Quang Bật chỉ có 2 vạn quân nhưng đã bại hơn 10 vạn quân Yên của Sử Tư
Minh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_Mang_S.C6.A1n">Trận Mang Sơn</span></h3>
Sau trận Hà Dương, hai bên cầm cự nhiều ngày không giao tranh. Lý
Quang Bật tuy thắng nhưng quân ít hơn nhiều so với Sử Tư Minh nên không
thể tổ chức phản công toàn diện.<br />
Chiến thắng của Lý Quang Bật lại khiến hoạn quan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a> ghen ghét, tâu với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> rằng quân Yên ô hợp dễ đánh khiến Túc Tông hoài nghi tài năng của Quang Bật. Ngoài ra, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a> cũng gièm pha rằng quân Yên không mạnh nên Quang Bật mới đánh được.<br />
Vì vậy Túc Tông nhất định bắt Lý Quang Bật ra quân thu phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a>,
trong khi ông nhận định quân địch còn mạnh chưa thể đánh chiếm thành
được, nên nhiều lần viết thư về kháng nghị chưa nên ra quân. Nhưng Túc
Tông vẫn nóng lòng thắng trận, liên tiếp sai sứ ra thúc giục, lại cử Ngư
Triều Ân ra làm chỉ huy.<br />
Vì bị triều đình cưỡng bách, đầu năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/761" title="761">761</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a>
đành phải ra quân. Ông chia đường cùng Bộc Cố Hoài Ân đánh thành, nhưng
Hoài Ân không đến đúng điểm hẹn như đã định. Lý Quang Bật và Ngư Triều
Ân gặp đại quân Yên của Sử Tư Minh ở núi Mang Sơn ở phía tây bắc Lạc
Dương. Hai bên giao chiến lâu ngày không phân thắng bại. Sử Tư Minh nghĩ
ra một kế, ông sai người trà trộn vào quân Đường, phao tin rằng: <i>"Quân Yên đều là người U châu, nhớ nhà, mong về quê".</i><br />
Thống soái quân đội nhà Đường là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a> nghe tin đó, hạ lệnh cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a>
và các Tiết độ sứ khác phải thừa cơ đánh úp quân Yên ngay. Thế là quân
Đường rầm rộ tiến công. Quân Yên giả thua rút chạy, lại vứt đồ ra đầy
đường. Quân Đường tranh nhau nhặt đồ, bị quân Yên quay lại phản kích,
đánh tan quân Đường ở phía bắc Mang Sơn.<br />
Lý Quang Bật phải rút quân từ Hà Dương về cố thủ ở Văn Hỷ<sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-67">[67]</a></sup>. Ông dâng biểu xin nhận tội, kết quả bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> tước hết binh quyền. Nghe tin quân các Tiết độ sứ bại trận, kinh thành chấn động<sup class="reference" id="cite_ref-tpd857_68-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd857-68">[68]</a></sup>. Đường Túc Tông lo sợ, phải điều quân Thiểm châu về phòng ngự cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0ng_An" title="Tràng An">Tràng An</a>.<br />
Yên Đế Sử Tư Minh làm chủ một vùng rộng lớn khắp Hà Bắc và Hà Nam.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.B3_l.E1.BA.A1i_xoay_chi.E1.BB.81u">Gió lại xoay chiều</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.8Da_trong_nh.C3.A0_S.E1.BB.AD_T.C6.B0_Minh">Họa trong nhà Sử Tư Minh</span></h3>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> thắng lớn, thừa thế mang quân đánh Thiểm châu. Nhưng quân Đường ở Thiểm châu dưới quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a>
và Vệ Bá Ngọc phòng thủ khá vững vàng, quân Yên do Khang Văn Cảnh tấn
công mấy lần đánh không thắng được. Sử Tư Minh bèn lui về Vĩnh Ninh<sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-69">[69]</a></sup>. Ông sai con lớn là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> mang quân đi xây một toà thành hình tam giác để trữ lương, hẹn rõ ngày hoàn tất.<br />
Triều Nghĩa xây xong thành nhưng chưa chát bùn, đúng lúc Sử Tư Minh
đi kiểm tra, rất giận dữ. Sốt ruột vì chưa làm xong, ông sai mấy chục
thủ hạ đi cùng xuống ngựa, lấy bùn trát lên tường, một chốc đã làm xong.
Ông giận mắng và dọa trị tội Triều Nghĩa sau khi hạ được Thiểm Châu.<br />
Nguyên Sử Tư Minh ngày thường yêu đứa con nhỏ là Sử Triều Thanh, định
lập làm thái tử. Triều Nghĩa dù lớn tuổi nhưng không được cha yêu, nay
nhân việc đó, lo sợ bị trị tội, bèn nảy ý giết cha<sup class="reference" id="cite_ref-tpd858_70-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tpd858-70">[70]</a></sup>.<br />
Đêm hôm đó Sử Tư Minh trở dậy đi ra nhà tiêu, vừa lúc Sử Triều Nghĩa
sai người hành thích. Tư Minh nghe động, bèn trèo tường nhảy ra, lấy
được một con ngựa định phóng đi trốn, nhưng quân Triều Nghĩa bắn theo,
ông bị trúng một phát tên ngã ngựa. Sau đó quân Triều Nghĩa lao tới chém
chết Tư Minh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.A5t_b.E1.BA.A1i_c.E1.BB.A7a_S.E1.BB.AD_Tri.E1.BB.81u_Ngh.C4.A9a">Thất bại của Sử Triều Nghĩa</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tang_Daizong.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="312" data-file-width="225" height="305" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bb/Tang_Daizong.jpg/220px-Tang_Daizong.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a>, vị vua chấm dứt loạn An Sử</div>
</div>
</div>
Sử Triều Nghĩa giết cha, lại giết luôn mẹ con Sử Triều Thanh, tự xưng
là Yên Đế. Phạm Dương rơi vào tình trạng tàn sát nội bộ, mấy ngàn người
bị giết, không yên ổn trong một thời gian. Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a>
trong chính quyền Yên tự ban hành chính lệnh trong vùng mình quản lý,
chỉ còn ràng buộc về danh nghĩa với Sử Triều Nghĩa. Mặc dù chính quyền
Yên quản lý khắp Hà Bắc và Hà Nam – cơ nghiệp do Sử Tư Minh để lại –
nhưng thực lực ngày càng suy mòn<sup class="reference" id="cite_ref-tkm309_71-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm309-71">[71]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/762" title="762">762</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> và thượng hoàng Huyền Tông đều qua đời. Thái tử Lý Dự lên nối ngôi, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a>.<br />
Năm đó, sau khi củng cố lại lực lượng, Đường Đại Tông quyết định ra quân đánh Yên. Do Đại Tông vẫn không có ý tin tưởng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1ch_T%E1%BB%AD_Nghi" title="Quách Tử Nghi">Quách Tử Nghi</a>, còn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_Quang_B%E1%BA%ADt" title="Lý Quang Bật">Lý Quang Bật</a>
vừa thua trận bị giáng chức nên Đại Tông không để hai tướng này ra
quân. Ông cử Ung vương Lý Thích làm Binh mã đại nguyên soái, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a> làm Tiết độ sứ hành doanh phương bắc, cùng Quách Anh Nhân ra trận.<br />
Ngay tháng 6 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/762" title="762">762</a>, quân của Sử Triều Nghĩa bị Duyện Vận Tiết độ sứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_Th%E1%BA%A7n_C%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Điền Thần Công (trang chưa được viết)">Điền Thần Công</a> đại phá.<br />
Bị thua trận, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> tìm cách lôi kéo sự ủng hộ của Khả hãn Hồi Hột, vốn là đồng minh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>. Đại Tông cũng sai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Thanh_%C4%90%C3%A0m&action=edit&redlink=1" title="Lưu Thanh Đàm (trang chưa được viết)">Lưu Thanh Đàm</a> đến thiết lập lại liên minh với Hồi Hột<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-72">[72]</a></sup>,
nhưng bị Đăng Lý Khả hãn hạ nhục. Thanh Đàm từ Hồi Hột gửi thư về báo
rằng Hồi Hột đã chuẩn bị 10 vạn quân, nhân lúc Đại Tông mới lên ngôi,
chính trị còn chưa ổn mà kéo về Trường An, toàn thành Trường An đều lo
sợ. Đại Tông sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a> đến chiêu dụ. Đăng Lý lại là con rể của Hoài Ân<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-73">[73]</a></sup>, bèn đổi ý, chấp nhận lập lại liên minh với Đường để chống quân Yên. Đáp lại, Đại Tông sai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BB%A9c_T%C3%B4ng" title="Đường Đức Tông">Ung vương Thích</a> đến Thiểm châu định ước với Hồi Hột. Sau đó, Đại Tông lệnh cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a>
thống lĩnh các đạo quân phía bắc, Hà Đông, cùng tướng Hồi Hột là Tả Sát
được cử làm tiên phong thống lĩnh liên quân hai nước, cùng các tướng là
Tiết độ sứ Thiểm Tây <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A1ch_Anh_Ngh%E1%BB%87&action=edit&redlink=1" title="Quách Anh Nghệ (trang chưa được viết)">Quách Anh Nghệ</a>, Tiết Độ sứ Lộ Trạch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_B%C3%A3o_Ng%E1%BB%8Dc&action=edit&redlink=1" title="Lý Bão Ngọc (trang chưa được viết)">Lý Bão Ngọc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a>, đưa quân từ các nơi tiến công Lạc Dương của Yên.<br />
Tháng 10 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/762" title="762">762</a>, quân Đường tiến đánh Lạc Dương. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a>
quyết định tử chiến ở Lạc Dương thay vì tạm lui về Hà Dương theo đề
nghị của chư tướng. Hơn 60.000 quân Yên bị giết và hơn 20.000 người bị
bắt. Thất bại nặng nề, Triều Nghĩa đành phải bỏ trốn khỏi Lạc Dương,
chạy về phía đông. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a>
sai Bộc Cố Sướng cùng Cao Phụ Thành hơn vạn quân mã truy kích, Triều
Nghĩa lại chạy sang Bộc châu. Quân Hồi Hột nhân cơ hội vào Lạc Dương đã
thẳng tay cướp bóc và chém giết người dân, khiến Đông Đô trở nên hoang
tàn.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> liên tiếp thất bại, cuối cùng chạy đến Vệ châu, hợp quân với Tiết độ sứ Tuy Dương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_Th%E1%BB%ABa_T%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Điền Thừa Tự (trang chưa được viết)">Điền Thừa Tự</a>, nhưng cũng thua nốt.<br />
Sang tháng giêng năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/763" title="763">763</a>, các Tiết độ sứ nước Yên thấy Triều Nghĩa thất thế nên lần lượt phản Yên, trở lại hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>, như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_Hi%E1%BA%BFn_Th%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Trương Hiến Thành (trang chưa được viết)">Trương Hiến Thành</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFt_Tung&action=edit&redlink=1" title="Tiết Tung (trang chưa được viết)">Tiết Tung</a>, Trương Trung Chí (sau Đại Tông đổi tên thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_B%E1%BA%A3o_Th%E1%BA%A7n&action=edit&redlink=1" title="Lý Bảo Thần (trang chưa được viết)">Lý Bảo Thần</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-74">[74]</a></sup>, Điền Thừa Tự, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Ho%C3%A0i_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Lý Hoài Tiên (trang chưa được viết)">Lý Hoài Tiên</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFt_B%C3%A3o&action=edit&redlink=1" title="Tiết Bão (trang chưa được viết)">Tiết Bão</a>. Đại Tông theo đề nghị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a>, hạ lệnh giữ nguyên chức vị của các Tiết độ sứ này và vẫn cho họ cai quản các trấn ở phía bắc.<br />
Sử Triều Nghĩa bị quân Đường truy kích, bỏ chạy hết nơi này tới nơi
khác nhưng đều bị các thủ hạ phản lại không dung nạp. Triều Nghĩa không
còn đường dung thân, định chạy lên phía bắc đầu hàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFt_%C4%90an" title="Khiết Đan">Khiết Đan</a>. Trong khi chạy, Triều Nghĩa bị thủ hạ cũ là Lý Hoài Tiên mới đầu hàng nhà Đường mang quân đuổi theo<sup class="reference" id="cite_ref-ckh216_49-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh216-49">[49]</a></sup>.<br />
Triều Nghĩa trốn vào khu rừng rậm ở sách Ôn Tuyền cạnh thành Thạch Đầu<sup class="reference" id="cite_ref-75"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-75">[75]</a></sup>,
vẫn bị Hoài Tiên truy riết. Triều Nghĩa biết không còn đường thoát, bèn
treo cổ tự vẫn trong rừng. Lý Hoài Tiên tìm được xác Sử Triều Nghĩa,
chặt đầu nộp Bộc Có Hoài Ân, Hoài Ân mang về kinh đô Tràng An dâng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a>.<br />
Triều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a> diệt vong. Loạn An Sử kéo dài 8 năm chấm dứt.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.A1nh_gi.C3.A1">Đánh giá</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ADnh_ch.E1.BA.A5t_c.E1.BB.A7a_ch.C3.ADnh_quy.E1.BB.81n_.C4.90.E1.BA.A1i_Y.C3.AAn">Tính chất của chính quyền Đại Yên</span></h3>
Các sử gia Trung Quốc nhìn nhận loạn An Sử là một cuộc phản loạn điển
hình, không hề có chút chính nghĩa; kèm theo đó là sự phá hoại ghê gớm<sup class="reference" id="cite_ref-tkm309_71-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm309-71">[71]</a></sup>.<br />
Loạn An Sử được đánh giá là có độ dã man bậc nhất, riêng việc thay
đổi ngôi của 4 ông vua Đại Yên đều lần lượt diễn ra bằng những vụ tàn
sát: hai lần con giết cha, một lần bầy tôi giết vua. Điều đó khiến Đại
Yên bị đánh giá là tập đoàn mất hết tính người; ngay cả tính người về
tối thiểu cũng không có thì không thể lấy được lòng nhân dân để giữ
thiên hạ<sup class="reference" id="cite_ref-tkm309_71-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm309-71">[71]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_l.C6.B0.E1.BB.A3c_v.C3.A0_chi.E1.BA.BFn_thu.E1.BA.ADt_hai_b.C3.AAn">Chiến lược và chiến thuật hai bên</span></h3>
Quân Yên nhanh chóng xác lập ưu thế trong thời kỳ đầu, do quân sĩ
trong nội địa nhà Đường nhiều năm sống trong thời bình không được củng
cố nên sức chiến đấu thấp. Thêm vào đó, nội bộ chính quyền nhà Đường
ngay cả khi phải chống phản quân vẫn tiếp tục chia rẽ và mâu thuẫn, nên
đã nhiều lần có quyết sách sai lầm, vài lần để lỡ cơ hội sớm chấm dứt
loạn lạc.<br />
Lần thứ nhất là trước trận Đồng Quan năm 756. Trong lúc Sử Tư Minh
thất thế ở Hà Bắc, An Lộc Sơn bị kẹt ở phía tây, các lộ quân Đường có
thể thừa thắng tiến vào căn cứ Phạm Dương của chính quyền Đại Yên theo
kế sách mà Quách Tử Nghi, Lý Quang Bật dự định. Nhưng Kha Thư Hàn ngoài
mặt trận vẫn tiếp tục tranh chấp với Dương Quốc Trung trong triều, còn
Đường Huyền Tông nóng lòng thắng trận đã quyết sách sai lầm. Điều đó tạo
điều kiện cho Đại Yên phát triển tới cực thịnh: bao gồm cả Hà Bắc, một
phần Hà Nam và vùng Quan Trung<sup class="reference" id="cite_ref-tkm306_31-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm306-31">[31]</a></sup>.<br />
Điều đó dẫn đến sự chuyển giao quyền lực từ Huyền Tông sang Túc Tông
để tổ chức lại lực lượng quân Đường. Khi quân chủ lực chưa kịp tổ chức
lại thì đó là thời điểm khó khăn nhất đối với nhà Đường trong cuộc
chiến; và vai trò hy sinh của các viên tướng trung thành chiến đấu trong
vùng quân Yên chiếm đóng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhan_Ch%C3%A2n_Khanh" title="Nhan Chân Khanh">Nhan Chân Khanh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tu%E1%BA%A7n" title="Trương Tuần">Trương Tuần</a>,
Hứa Viễn có tác động không nhỏ, giúp cầm chân một bộ phận khá lớn quân
Yên vào chiến trường phía đông, khiến quân Yên không thể dốc toàn lực
vào cuộc chiến tận diệt nhà Đường<sup class="reference" id="cite_ref-76"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-76">[76]</a></sup>.<br />
Nhưng khi Đường Huyền Tông tự tìm thất bại thì Đại Yên cũng tự suy
yếu bằng việc soán đoạt nội bộ của An Khánh Tự. Đó chính là thời điểm
thích hợp cho quân Đường phản công. Khi An Khánh Tự gặp phải sự hồi sinh
của nhà Đường và bại trận dưới tay quân chủ lực của Quách Tử Nghi, thì
Sử Tư Minh lại dần dần xác lập chỗ đứng vững ở Hà Bắc và Hà Nam qua việc
nhổ hết được những chướng ngại do các trung thần nhà Đường cố duy trì
tại đây.<br />
Sử Tử Minh tỏ ra là nhà lãnh đạo có năng lực nhất trong 4 người cầm
đầu chính quyền Đại Yên. Khi thấy An Khánh Tự sắp tận diệt, ông hàng
luôn nhà Đường, giữ một góc đông bắc tự trị như An Lộc Sơn khi còn phục
vụ nhà Đường. Nhưng mưu đồ trừ khử Tư Minh bị lộ khiến nhà Đường phải
đối mặt với một đối thủ có binh hùng tướng mạnh, thực lực đáng sợ hơn An
Lộc Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-tkm307_55-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm307-55">[55]</a></sup>. Bên cạnh đó, chính <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a>
sau những chiến thắng ban đầu, thu hồi được hai kinh cũng tự tìm đến
khó khăn với quyết sách nhân sự trong trận Nghiệp Thành, và điều đó tạo
ra cơ hội lớn cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>.<br />
<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Nghi%E1%BB%87p_Th%C3%A0nh" title="Trận Nghiệp Thành">Trận Nghiệp Thành</a> là bước ngoặt không chỉ giúp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a>
duy trì sự tồn tại trở lại, tiếp tục chỗ đứng ở Hà Bắc, mà thừa thắng
xuống Hà Nam lấy được đông kinh Lạc Dương lần thứ hai. Đường Túc Tông
vẫn sai lầm trong việc sử dụng hoạn quan <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0_Tri%E1%BB%81u_%C3%82n" title="Ngư Triều Ân">Ngư Triều Ân</a>
và phải trả giá tới lần thứ hai cho thất bại ở Mang Sơn mà Lý Quang Bật
bị quy trách nhiệm. Lúc đó tình cảnh nhà Đường cũng giống như lúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> áp sát trước Đồng Quan.<br />
Nhưng lần này Túc Tông không phạm thêm sai lầm, duy trì thế phòng
thủ, còn chính quyền Đại Yên tiếp tục tự tàn hại nhau vì định bỏ con lớn
lập con nhỏ. Cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a> đều vì yêu con nhỏ nên kích động con lớn vùng vẫy mà bị giết. Còn cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> tuy "lấy lại được ngôi con trưởng" song đều không đủ tài năng duy trì cục diện mà hai người cha đã gây dựng được<sup class="reference" id="cite_ref-tkm307_55-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm307-55">[55]</a></sup>.<br />
Chiến sự liên tục xoay chiều, vì những biến cố tự yếu đi của cả hai
phía – khi giành được một số ưu thế trên mặt trận lại có sai lầm. Cái
chết của Sử Tư Minh là cơ hội thứ ba cho nhà Đường giải quyết loạn An
Sử. Tình cảnh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> giống như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Kh%C3%A1nh_T%E1%BB%B1" title="An Khánh Tự">An Khánh Tự</a>,
dù lực lượng nhà Đường truy kích Triều Nghĩa không hùng hậu như khi
đánh Khánh Tự nhưng đủ kết liễu Đại Yên. Trong các Tiết độ sứ bỏ Đại Yên
hàng nhà Đường năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/763" title="763">763</a> không có ai bị sách động làm theo việc như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a>
đã làm (đã hàng Đường lại về theo Yên), và Đại Yên chấm dứt sự tồn tại
khi không còn xuất hiện một thủ lĩnh nào khác như An Lộc Sơn và Sử Tư
Minh trước đây.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3_v.C3.A0_.C3.BD_ngh.C4.A9a">Hậu quả và ý nghĩa</span></h2>
Loạn An Sử chấm dứt nhưng ảnh hưởng với vương triều Đường và xã hội <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>
còn kéo dài rất nhiều năm sau. Loạn An Sử trên thực tế đã vạch đôi hai
thời kỳ lớn của nhà Đường, đánh dấu một bước ngoặt lớn, để lại hậu quả
lớn lao trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a> vì nó kéo theo trên mọi lĩnh vực một sự chuyển hướng rõ rệt<sup class="reference" id="cite_ref-phl278_77-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-phl278-77">[77]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0n_ph.C3.A1">Tàn phá</span></h3>
Loạn An Sử khiến nền kinh tế Trung Quốc đương thời ở phía bắc bị tàn
phá nặng nề. Nhân dân chịu sự cướp bóc của tất cả các lực lượng quân sự
đương thời, không chỉ bên Đường, bên Yên mà cả ngoại binh.<br />
Vốn mang bản tính hung hãn của người Hồ, lính kỵ binh và bộ binh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a> tản mát gần như khắp nơi, đánh thành chiếm đất, phá nhà cửa và cướp bóc. Riêng quân <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_H%E1%BB%99t" title="Hồi Hột">Hồi Hột</a> mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> mượn sức đánh An - Sử, vì được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> giao hẹn sẽ cho lấy của cải, nên khi tiến vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A1c_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Lạc Dương">Lạc Dương</a> đã thả sức giết người cướp của. Số dân thường bị quân Hồi Hột giết lên tới hàng vạn, lửa cháy 10 hôm chưa tắt<sup class="reference" id="cite_ref-ckh216_49-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh216-49">[49]</a></sup>.<br />
Ngay cả quân đội nhà Đường, nhất là đạo quân Sóc Phương và Thần Sách,
trong khi đánh chiếm Lạc Dương, Trịnh châu, Biện châu, Nhữ châu, họ xem
đây là nơi "phản quân" chiếm đóng, cũng tùy tiện cướp phá trong 3
tháng, làm cho nhà cửa những nơi này trống trơn, nhân dân trong thành
phải dùng giấy làm áo để mặc<sup class="reference" id="cite_ref-ckh216_49-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh216-49">[49]</a></sup>. Không chỉ khi thắng trận, ngay cả khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Nghi%E1%BB%87p_Th%C3%A0nh_%28758-759%29" title="Trận Nghiệp Thành (758-759)">thua ở Nghiệp Thành</a>, quân triều đình trên đường rút chạy cũng thừa cơ cướp của dân<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-78">[78]</a></sup>, quan lại địa phương không thể ngăn chặn được<sup class="reference" id="cite_ref-ckh217_79-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh217-79">[79]</a></sup>.<br />
Chỉ có vùng Giang Nam (vốn chỉ có cuộc nổi dậy của Vĩnh vương Lý Lân
nhanh chóng bị dẹp) là ít bị tàn phá nhất do quân Yên bị chặn lâu ngày ở
Tuy Dương không thể tiến xuống phía nam<sup class="reference" id="cite_ref-ckh402_80-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh402-80">[80]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thi.E1.BB.87t_h.E1.BA.A1i_kinh_t.E1.BA.BF">Thiệt hại kinh tế</span></h3>
Chiến tranh không chỉ khiến người dân mất nhà cửa, ruộng vườn mà còn
tàn phá nền kinh tế Đại Đường đang hưng thịnh. Những công trình thủy lợi
chung ở miền bắc bị phá hoại nghiêm trọng, phải mất rất nhiều năm mới
có thể khôi phục. Ngành thủ công nghiệp, tiêu biểu là nghề dệt miền bắc
cũng bị sụp đổ không vươn dậy được, khiến gánh nặng cung ứng tơ lụa cho
chính quyền trung ương nhà Đường chuyển xuống phía nam, vùng Giang -
Hoài<sup class="reference" id="cite_ref-ckh402_80-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh402-80">[80]</a></sup>.<br />
Do sự thỏa thuận với người Hồi Hột về việc hợp tác quân sự chống lại
quân Đại Yên, sau khi thắng trận, người Hồi Hột đưa cho nhà Đường mấy
vạn con ngựa xấu, đổi lại nhà Đường cung cấp nhiều vải lụa và lãnh loại
tốt. Chính quyền nhà Đường vơ vét rất nhiều tơ lụa từ phía nam để mang
đổi cho Hồi Hột, với giá trao đổi là 1 ngựa = 40-50 xấp lụa<sup class="reference" id="cite_ref-ckh402_80-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh402-80">[80]</a></sup>.<br />
Nông nghiệp bị tàn phá, kho thóc trống rỗng, việc cung ứng thóc gạo
của triều đình trung ương cũng phải trông chờ vào miền Giang Đông<sup class="reference" id="cite_ref-ckh402_80-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh402-80">[80]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BA.BFt_ch.C3.B3c">Chết chóc</span></h3>
Những trận cướp bóc của cải của quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a>, quân Đường và quân <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_H%E1%BB%99t" title="Hồi Hột">Hồi Hột</a>
đều kèm theo giết chóc. Nhân dân không chỉ chết vì đi lính và lao dịch
cho các chính quyền tranh chấp mà còn là nạn nhân của những lần "thắng
trận, bại trận" của các bên.<br />
Trước loạn An Sử, triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> thống kê toàn quốc năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/755" title="755">755</a>
được 8.914.709 hộ với dân số 52.913.309 người; sau chiến loạn, số hộ
chỉ còn 1.930.100 và dân số chỉ còn 6.993.860 người, nghĩa là giảm đi
tới hơn 7 lần (còn 13%)<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-81">[81]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-82">[82]</a></sup>.
Theo nguồn tài liệu khác, số dân trước cuộc chiến tương đương với nguồn
kể trên, còn số dân sau cuộc chiến cao hơn, là 16,9 triệu người và 2,9
triệu hộ<sup class="reference" id="cite_ref-Durand_83-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-Durand-83">[83]</a></sup>.
Dù là con số thống kê nào cũng cho thấy mức độ tổn hại nhân lực vô cùng
lớn, nhiều nhất thì dân số Trung Quốc cũng chỉ còn không tới 1/3 so với
trước cuộc chiến.<br />
Khu vực chịu tổn thất nhiều nhất là phía bắc, thuộc lưu vực sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_H%C3%A0" title="Hoàng Hà">Hoàng Hà</a><sup class="reference" id="cite_ref-ckh401_84-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh401-84">[84]</a></sup>.
Bốn khu vực bị phá hoại nặng nề nhất trong cuộc chiến là Lạc Dương,
Tràng An, Biện châu và Trịnh châu. Lạc Dương sau cuộc chiến được mô tả
như sau<sup class="reference" id="cite_ref-ckh217_79-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh217-79">[79]</a></sup>:<br />
<dl><dd><i>"Cung điện đều bị thiêu trụi, mười chỉ còn lại 1… dân số chỉ còn
lại khoảng 1000 hộ, đường đi đầy cỏ gai, tiếng sài lang tru ghê rợn. Nếu
đi tiếp 1000 dặm về phía đông, thì không còn thấy bóng người cũng như
khói nấu cơm nữa, hoàn toàn là cảnh tiêu điều…"</i></dd></dl>
Còn khung cảnh kinh đô Tràng An sau cuộc chiến<sup class="reference" id="cite_ref-ckh217_79-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh217-79">[79]</a></sup>:<br />
<dl><dd><i>Xóm làng vắng ngắt, trăm nhà không còn được một</i></dd></dl>
Có tới 70% địa phương trong cả nước bị giảm hộ khẩu đến 90%, điển
hình là Dịch châu tại Hà Bắc vốn có 44200 hộ trước loạn, sau chỉ còn 569
hộ (1,2%). Thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a>, số phủ châu có 10 vạn hộ trở lên là 10, sau loạn An Sử chỉ còn 2 châu phủ là Kinh Triệu và Thái Nguyên<sup class="reference" id="cite_ref-ckh401_84-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh401-84">[84]</a></sup>.<br />
Phần lớn dân cư phương bắc ly tán, nhà cửa bị đốt phá, không còn
người ở, xương trắng đầy đồng, hàng ngàn dặm tiêu điều. Nhiều người dân
còn sống sót cũng phải bỏ nhà cửa quê hương ra đi, nhiều người chết trên
đường tha hương<sup class="reference" id="cite_ref-ckh218_85-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh218-85">[85]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.E1.BA.A1n_phi.C3.AAn_tr.E1.BA.A5n_c.C3.A1t_c.E1.BB.A9">Nạn phiên trấn cát cứ</span></h3>
Hậu quả lâu dài về mặt chính trị đối với nhà Đường, chính là nạn cát
cứ của các phiên trấn. Tình hình này có liên quan tới chính sách khoan
hồng được xem là không hợp lý của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a><sup class="reference" id="cite_ref-ckh218_85-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh218-85">[85]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/763" title="763">763</a>, khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_Tri%E1%BB%81u_Ngh%C4%A9a" title="Sử Triều Nghĩa">Sử Triều Nghĩa</a> thất thế, các bộ tướng cùng nhau đầu hàng. Trong hoàn cảnh đó, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99c_C%E1%BB%91_Ho%C3%A0i_%C3%82n" title="Bộc Cố Hoài Ân">Bộc Cố Hoài Ân</a> sợ nếu dẹp hết các thế lực từng theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Y%C3%AAn" title="Đại Yên">Đại Yên</a>
trước đây xong xuôi thì triều đình không còn trọng dụng mình nữa, nên
đã đề nghị nhà Đường cho giữ lại những bộ tướng cũ của họ An và họ Sử
như Tiết Bão, Lý Bảo Thần để họ cai quản mấy trấn vùng Hà Bắc<sup class="reference" id="cite_ref-ckh218_85-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh218-85">[85]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a>
vì muốn nhanh chóng khôi phục nền thái bình nên chấp nhận kiến nghị đó.
Vì vậy tại vùng Hà Sóc về căn bản vẫn do các tướng cũ của Đại Yên chiếm
cứ.<br />
Trong khi đó, các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a>
của triều đình có công dẹp loạn mới được bổ nhiệm cai trị ở trung
nguyên cũng được nhà Đường quá nhân nhượng, với ý định làm đối trọng giữ
cân bằng với thế lực của các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFt_%C4%91%E1%BB%99_s%E1%BB%A9" title="Tiết độ sứ">Tiết độ sứ</a> ở biên trấn, nên dần dần thế lực các Tiết độ sứ này cũng ngày càng lớn, triều đình không thể khống chế được nữa.<br />
Các phiên trấn này chỉ thần phục nhà Đường trên danh nghĩa. Họ nắm
thực quyền rất lớn về chính trị, quân sự, kinh tế trong lãnh địa của
mình. Hơn nữa, ngôi vị của họ lại được hưởng tập quyền, có thể truyền
cho con cháu, anh em. Ngoài ra khi các thủ lĩnh mới có thể được thủ hạ
tôn làm "lưu hậu" để cai quản vùng bản địa. Họ cùng nhau ép triều đình
trung ương phải nhìn nhận, do đó trên thực tế họ trở thành những vùng
lãnh địa của quân phiệt phong kiến có tính độc lập<sup class="reference" id="cite_ref-ckh218_85-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh218-85">[85]</a></sup>.<br />
Các chính quyền phiên trấn, vì quyền lợi đã xảy ra xung đột liên miên
mà chính quyền trung ương không có biện pháp nào ngăn chặn. Vì vậy hoàn
cảnh của hoàng đế nhà Đường lúc đó rất giống với thiên tử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Chu" title="Nhà Chu">nhà Chu</a> thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_Thu" title="Xuân Thu">Xuân Thu</a>, bề ngoài được tôn nhưng thực ra không có quyền hành<sup class="reference" id="cite_ref-ckh218_85-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh218-85">[85]</a></sup>.<br />
Nhà Đường sau loạn lạc không thể khôi phục lại thời hưng thịnh như
trước đây nữa. Tình trạng phiên trấn cát cứ khiến đế quốc bị xé lẻ. Thời
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a> chỉ có 10 Tiết độ sứ, sau đó tăng thành trên 40 trấn lớn nhỏ<sup class="reference" id="cite_ref-phl278_77-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-phl278-77">[77]</a></sup>. Tình trạng này kéo dài duy trì hơn 100 năm sau cho tới khi nhà Đường sụp đổ (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/907" title="907">907</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-86"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-86">[86]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C6.B0.C6.A1ng_th.E1.BB.95_v.C3.A0_bi.C3.AAn_gi.E1.BB.9Bi">Cương thổ và biên giới</span></h3>
Loạn An Sử khiến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> suy yếu, lùi bước trên khắp các hướng của đế chế Đường. Nhà Đường mất quyền kiểm soát vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_n%C3%BAi_Pamir" title="Dãy núi Pamir">Thông Lĩnh</a>, nước <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_H%E1%BB%99t" title="Hồi Hột">Hồi Hột</a> thừa cơ phát triển trên đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Phi%C3%AAn" title="Thổ Phiên">Thổ Phiên</a> bành trướng ở các ốc đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C3%81" title="Trung Á">Trung Á</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_H%E1%BA%A3i_%28Trung_Qu%E1%BB%91c%29" title="Thanh Hải (Trung Quốc)">Thanh Hải</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cam_T%C3%BAc" title="Cam Túc">Cam Túc</a>. Từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/790" title="790">790</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> còn mất hẳn phía tây Vũ Môn quan. Tại phía đông bắc, từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_7" title="Thế kỷ 7">thế kỷ 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_La" title="Tân La">Tân La</a> cường thịnh trên bán đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a>, độc lập với nhà Đường. Phía tây nam, nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Chi%E1%BA%BFu" title="Nam Chiếu">Nam Chiếu</a> và các tiểu quốc Tạng - Miến phát triển từ năm 750<sup class="reference" id="cite_ref-phl278_77-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-phl278-77">[77]</a></sup>.<br />
Do chính quyền trung ương suy yếu, không kiểm soát được các trấn,
trong đó có các trấn vùng biên, sự cai quản đối với biên giới cũng rất
lỏng lẻo<sup class="reference" id="cite_ref-ckh219_87-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh219-87">[87]</a></sup>. Khu vực quản lý của triều đình ngày càng bị thu hẹp.<br />
Năng lực bảo vệ và quản lý vùng biên cương của nhà Đường ngày càng
yếu. Sau loạn An Sử, những người trấn giữ biên giới phần lớn là già yếu,
tàn phế. Vì vậy các tộc Thổ Phiên, Nam Chiếu thừa cơ đến lấn cướp nhiều
lần.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Di_chuy.E1.BB.83n_kinh_t.E1.BA.BF_v.C3.A0_v.C4.83n_h.C3.B3a">Di chuyển kinh tế và văn hóa</span></h3>
Cuộc chiến loạn kéo dài làm cho khu vực sông Hoàng Hà vốn là nơi có nền kinh tế - văn hóa phát triển nhất <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> trở nên tiêu điều xơ xác, đâu đâu cũng thấy hoang vu<sup class="reference" id="cite_ref-ckh217_79-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh217-79">[79]</a></sup>. Do vật chất bị phá hoại, vật giá tăng vọt, giá cao lên tới gấp 300 lần, còn giá vải vóc tăng lên gấp 20 lần trước cuộc chiến<sup class="reference" id="cite_ref-ckh219_87-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh219-87">[87]</a></sup>.<br />
Nhà Đường đổi phép tô dung điệu thành phép lưỡng thuế để thích ứng
với tình hình chính trị xã hội và kinh tế mới. Chế độ quân điền sụp đổ
dẫn tới sự phá sản của tiểu nông, càng thúc đẩy việc di cư, lưu vong để
kiếm sống.<br />
Nhiều người di cư xuống phía nam – khu vực sông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Giang" title="Trường Giang">Trường Giang</a>
và sông Hán Thủy - lánh nạn, trong đó có một bộ phận quan liêu bên cạnh
đại đa số là nhân dân lao động. Nhân khẩu dời xuống phía nam nhập chung
vào với dân cư di dời từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n" title="Nhà Tấn">Lưỡng Tấn</a> Nam Bắc triều. Điều đó làm cho trung tâm không chỉ kinh tế mà cả văn hóa từ phương bắc dời xuống phía nam<sup class="reference" id="cite_ref-tkm309_71-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-tkm309-71">[71]</a></sup>. Từ cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_8" title="Thế kỷ 8">thế kỷ 8</a>, kinh tế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a> chủ yếu dựa vào miền vựa lúa Giang – Hoài, trung tâm kinh tế di chuyển từ lưu vực sông Vị về mạn Hàng châu<sup class="reference" id="cite_ref-phl278_77-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-phl278-77">[77]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-ckh403_88-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh403-88">[88]</a></sup>.
Đây được xem không chỉ là bước ngoặt quan trọng trong lịch sử nhà Đường
mà còn là bước ngoặt quan trọng trong xã hội phong kiến Trung Quốc<sup class="reference" id="cite_ref-ckh219_87-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_note-ckh219-87">[87]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Nhà Đường</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Huy%E1%BB%81n_T%C3%B4ng" title="Đường Huyền Tông">Đường Huyền Tông</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_Qu%C3%BD_Phi" title="Dương Quý Phi">Dương Quý Phi</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_L%E1%BB%99c_S%C6%A1n" title="An Lộc Sơn">An Lộc Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%AD_T%C6%B0_Minh" title="Sử Tư Minh">Sử Tư Minh</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Cát Kiếm Hùng chủ biên (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>), <i>Bước thịnh suy của các triều đại phong kiến Trung Quốc, tập 2,</i> NXB Văn hoá thông tin</li>
<li>Học viện quân sự cấp cao, (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1992" title="1992">1992</a>), <i>Lịch sử Trung Quốc</i></li>
<li>Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2002" title="2002">2002</a>), <i>Tướng soái cổ đại Trung Hoa, tập 2</i>, NXB Thanh niên</li>
<li>Triệu Kiếm Mẫn (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a>), <i>Kể chuyện Tùy Đường,</i> NXB Đà Nẵng</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_L%C3%AA" title="Phan Huy Lê">Phan Huy Lê</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Qu%E1%BB%91c_V%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Trần Quốc Vượng">Trần Quốc Vượng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_V%C4%83n_T%E1%BA%A5n" title="Hà Văn Tấn">Hà Văn Tấn</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_Ninh" title="Lương Ninh">Lương Ninh</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>), <i>Lịch sử Việt Nam, tập 1</i>, NXB Đại học và giáo dục chuyên nghiệp</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-3" style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; column-count: 3; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-ckh207-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh207_1-0">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 207</span></li>
<li id="cite_note-ckh208-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh208_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh208_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 208</span></li>
<li id="cite_note-ckh209-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh209_3-0">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 209</span></li>
<li id="cite_note-ckh210-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh210_4-0">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 210</span></li>
<li id="cite_note-ckh211-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh211_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh211_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh211_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 211</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_L%C3%AA" title="Phan Huy Lê">Phan Huy Lê</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Qu%E1%BB%91c_V%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Trần Quốc Vượng">Trần Quốc Vượng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_V%C4%83n_T%E1%BA%A5n" title="Hà Văn Tấn">Hà Văn Tấn</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_Ninh" title="Lương Ninh">Lương Ninh</a>, sách đã dẫn, tr 279</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Học viện quân sự cấp cao, sách đã dẫn, tr 148</span></li>
<li id="cite_note-ckh212-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh212_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh212_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 212</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Tương đương 115 kilôgam hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-tkm304-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm304_10-0">^</a></b> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 304</span></li>
<li id="cite_note-tkm305-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm305_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm305_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm305_11-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm305_11-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 305</span></li>
<li id="cite_note-tt217-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tt217_12-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7217" title="zh:s:資治通鑑/卷217">quyển 217</a>.</span></li>
<li id="cite_note-ckh213-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh213_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh213_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 213</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Nay là phía tây nam huyện Hoạt, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Phía đông nam Khai Phong, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Tam Môn, giáp <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a> hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 811</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Chính Định, Hà Bắc</span></li>
<li id="cite_note-ckh214-19">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh214_19-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh214_19-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh214_19-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 214</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Phía bắc huyện Sóc, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Bắc, Trung Quốc">Hà Bắc, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Đông nam huyện Hoạch Lộc, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Bắc, Trung Quốc">Hà Bắc, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Đại Đồng, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Sơn Tây, Trung Quốc">Sơn Tây, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Phía bắc huyện Sóc, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Sơn Tây, Trung Quốc">Sơn Tây, Trung Quốc</a> hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">Tây bắc huyện Cảo Thành, Hà Bắc hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Thuộc trung bộ tỉnh Hà Bắc</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Giữa hai huyện Hành Đường và Tân Lạc</span></li>
<li id="cite_note-tpd831-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd831_27-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 831</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Khúc Dương, Hà Bắc hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-tpd832-29">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd832_29-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd832_29-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 832</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Nay là huyện Định, Hà Bắc</span></li>
<li id="cite_note-tkm306-31">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm306_31-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm306_31-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm306_31-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm306_31-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 306</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 828</span></li>
<li id="cite_note-tpd823-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd823_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd823_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 823</span></li>
<li id="cite_note-tpd824-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd824_34-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 824</span></li>
<li id="cite_note-tpd826-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd826_35-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 826</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 826</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 306</span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text">Thuộc Ninh Hạ ngày nay</span></li>
<li id="cite_note-startreign-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-startreign_39-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.sinica.edu.tw/ftms-bin/kiwi1/luso.sh?lstype=2&dyna=%AD%F0&king=%B5%C2%A9v&reign=%A6%DC%BCw&yy=1&ycanzi=&mm=7&dd=13&dcanzi=" rel="nofollow">兩千年中西曆轉換</a></span></li>
<li id="cite_note-tpd827-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd827_40-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 827</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Nay thuộc Định Đào, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_%C4%90%C3%B4ng" title="Sơn Đông">Sơn Đông</a></span></li>
<li id="cite_note-tpd885-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd885_42-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 885</span></li>
<li id="cite_note-tkm312-43">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm312_43-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm312_43-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 312</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">Huyện Hào, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Huy" title="An Huy">An Huy</a></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text">Từ châu, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giang_T%C3%B4" title="Giang Tô">Giang Tô</a></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text">Đông nam huyện Tứ, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Huy" title="An Huy">An Huy</a></span></li>
<li id="cite_note-tkm315-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm315_47-0">^</a></b> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 315</span></li>
<li id="cite_note-tpd834-48">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd834_48-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd834_48-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 834</span></li>
<li id="cite_note-ckh216-49">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh216_49-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh216_49-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh216_49-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh216_49-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 216</span></li>
<li id="cite_note-tpd835-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd835_50-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 835</span></li>
<li id="cite_note-tpd836-51">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd836_51-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd836_51-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 836</span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text">Phía tây huyện Thiểm, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text">Phía nam Tân Điếm</span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text">An Dương, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-tkm307-55">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm307_55-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm307_55-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm307_55-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn sách đã dẫn, tr 307</span></li>
<li id="cite_note-tkm308-56">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm308_56-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm308_56-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm308_56-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn sách đã dẫn, tr 308</span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text">Huyện Cấp, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-tpd837-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd837_58-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 837</span></li>
<li id="cite_note-tpd866-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd866_59-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 866</span></li>
<li id="cite_note-tpd867-60">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd867_60-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd867_60-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 867</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 332</span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text">Huyện Mãnh, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Nam,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Nam, Trung Quốc">Hà Nam, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text">Nguyên tên là An Bão Ngọc, từ khi An Lộc Sơn phản nhà Đường được ban cho họ Lý</span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text">Nay là Pha Đầu, Hà Nam</span></li>
<li id="cite_note-tpd876-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd876_65-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 876</span></li>
<li id="cite_note-tpd877-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd877_66-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 877</span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text">Đông bắc huyện Văn, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Sơn Tây, Trung Quốc">Sơn Tây, Trung Quốc</a></span></li>
<li id="cite_note-tpd857-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd857_68-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 857</span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text">Phía nam Khai Giang, thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%A9_Xuy%C3%AAn" title="Tứ Xuyên">Tứ Xuyên</a> hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-tpd858-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tpd858_70-0">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 858</span></li>
<li id="cite_note-tkm309-71">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm309_71-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm309_71-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm309_71-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-tkm309_71-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn sách đã dẫn, tr 309</span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text">Lúc này Khả hãn Hồi Hột Bì Già Khuyết đã chết, Diệp Hộ kế vị, tức Khả hãn Đăng Lý.</span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text">Thời Túc Tông đã gả con gái Hoài Ân cho Diệp Hộ</span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1u_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_th%C6%B0" title="Cựu Đường thư">Cựu Đường thư</a>, quyển 142</span></li>
<li id="cite_note-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-75">^</a></b> <span class="reference-text">Phía đông nam Đường Sơn, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_B%E1%BA%AFc,_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Hà Bắc, Trung Quốc">Hà Bắc, Trung Quốc</a> hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-76">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 215</span></li>
<li id="cite_note-phl278-77">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-phl278_77-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-phl278_77-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-phl278_77-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-phl278_77-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Huy_L%C3%AA" title="Phan Huy Lê">Phan Huy Lê</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A7n_Qu%E1%BB%91c_V%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Trần Quốc Vượng">Trần Quốc Vượng</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_V%C4%83n_T%E1%BA%A5n" title="Hà Văn Tấn">Hà Văn Tấn</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%C6%A1ng_Ninh" title="Lương Ninh">Lương Ninh</a>, sách đã dẫn, tr 278</span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text">Trịnh Phúc Điền, Khả Vĩnh Quyết, Dương Hiệu Xuân, sách đã dẫn, tr 866</span></li>
<li id="cite_note-ckh217-79">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh217_79-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh217_79-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh217_79-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh217_79-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 217</span></li>
<li id="cite_note-ckh402-80">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh402_80-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh402_80-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh402_80-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh402_80-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 402</span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 217, 401</span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text">Triệu Kiếm Mẫn, sách đã dẫn, tr 262</span></li>
<li id="cite_note-Durand-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-Durand_83-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Durand, John D. (1960). “The Population Statistics of China, A.D. 2–1953”. <i>Population Studies</i> <b>13</b> (3): 209–256. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/JSTOR" title="JSTOR">JSTOR</a> <a class="external text" href="http://www.jstor.org/stable/2172247" rel="nofollow">2172247</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=13&rft.atitle=The+Population+Statistics+of+China%2C+A.D.+2%E2%80%931953&rft.genre=book&rft.jstor=2172247&rft.aulast=Durand&rft.aufirst=John+D.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1960&rft.pages=209%E2%80%93256&rft.jtitle=Population+Studies&rft.issue=3&rft.btitle=The+Population+Statistics+of+China%2C+A.D.+2%E2%80%931953&rft.au=Durand%2C+John+D.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Loạn An Sử"></span></span></li>
<li id="cite_note-ckh401-84">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh401_84-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh401_84-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 401</span></li>
<li id="cite_note-ckh218-85">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh218_85-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh218_85-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh218_85-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh218_85-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh218_85-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 218</span></li>
<li id="cite_note-86"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-86">^</a></b> <span class="reference-text">Học viện quân sự cấp cao, sách đã dẫn, tr 150</span></li>
<li id="cite_note-ckh219-87">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh219_87-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh219_87-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh219_87-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 219</span></li>
<li id="cite_note-ckh403-88"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD#cite_ref-ckh403_88-0">^</a></b> <span class="reference-text">Cát Kiếm Hùng, sách đã dẫn, tr 403</span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Thể loại:Nhà Đường">Nhà Đường</a></li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Dennō Senshi Porigon</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox vevent" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th class="summary navbox-title" colspan="2" style="background-color: #7abcf9; font-size: 1.4em; font-weight: bold; font-weight: normal; padding: 10px; text-align: center;">"<b>Dennō Senshi Porigon</b>"</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 110%; font-weight: bold; text-align: center;"><span class="nowrap">Tập phim <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon" title="Pokémon">Pokémon</a></i></span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ScreenshotPokemonEpi38.JPG"><img alt="ScreenshotPokemonEpi38.JPG" data-file-height="226" data-file-width="300" height="166" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/8/8c/ScreenshotPokemonEpi38.JPG/220px-ScreenshotPokemonEpi38.JPG" width="220" /></a>
<div>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Satoshi_%28Pok%C3%A9mon%29&action=edit&redlink=1" title="Satoshi (Pokémon) (trang chưa được viết)">Satoshi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kasumi_%28Pok%C3%A9mon%29" title="Kasumi (Pokémon)">Kasumi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Takeshi_%28Pok%C3%A9mon%29&action=edit&redlink=1" title="Takeshi (Pokémon) (trang chưa được viết)">Takeshi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pikachu" title="Pikachu">Pikachu</a> cưỡi trên lưng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%28102-151%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách Pokémon (102-151) (trang chưa được viết)">Porigon</a> trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_gian_%E1%BA%A3o" title="Không gian ảo">không gian ảo</a>.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left; white-space: nowrap;">Thứ tự tập</th>
<td class="mô tả">Mùa 1<br />
Tập 38</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left; white-space: nowrap;">Đạo diễn</th>
<td>Isako Kiyotaka</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left; white-space: nowrap;">Kịch bản</th>
<td>Takegami Junki</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left; white-space: nowrap;">Mã sản xuất</th>
<td>138</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left; white-space: nowrap;">Ngày phát sóng</th>
<td>16 tháng 12, 1997</td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-title" colspan="2" style="background-color: #7abcf9; text-align: center;"><br /></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-title" colspan="2" style="background-color: #7abcf9; text-align: center;"><span class="noprint">Thứ tự tập</span></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<span class="noprint">{| style="width:100%; background-color:
transparent; text-align: center; font-size: 100%; line-height: 1.4em;
vertical-align: top" | style="width: 33%; padding: 0.2em 0.1em 0.2em 0" |
← <b>Trước</b><br />
"Metamon to Monomane Musume" | style="width: 33%; padding: 0.2em 0 0.2em 0.1em" | <b>Kế</b> →<br />
"Pikachū no Mori"</span><br />
<span class="noprint">|}</span></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
"<b>Dennō Senshi Porigon</b>" <span style="font-weight: normal;">(<span style="color: #555555;"><span class="t_nihongo_kanji" lang="ja">でんのうせんしポリゴン</span><span class="t_nihongo_help noprint"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Japanese" title="en:Help:Japanese"><span class="t_nihongo_icon" style="font: bold 80% sans-serif; padding: 0 .1em; text-decoration: none;"><sup>?</sup></span></a></span> tạm dịch: "Chiến binh Máy tính Porigon", hay "Chiến binh Điện tử Porigon"</span>)</span> là tập phim thứ 38 trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_t%E1%BA%ADp_phim_Pok%C3%A9mon_%28m%C3%B9a_1%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách tập phim Pokémon (mùa 1) (trang chưa được viết)">mùa đầu tiên</a> của loạt anime <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon" title="Pokémon">Pokémon</a></i>. Tập phim chỉ được phát sóng một lần duy nhất tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a>, 1997. Trong tập này, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Satoshi_%28Pok%C3%A9mon%29&action=edit&redlink=1" title="Satoshi (Pokémon) (trang chưa được viết)">Satoshi</a> và bạn bè đi đến một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon#C.C3.A1ch_ch.C6.A1i" title="Pokémon">Pokémon Center</a> (Trung tâm Pokémon), ở đó có một thiết bị vận chuyển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon#C.C3.A1ch_ch.C6.A1i" title="Pokémon">Poké Ball</a> gặp sự cố. Để tìm ra nguyên nhân, họ phải đi vào bên trong cỗ máy.<br />
Điểm đáng chú ý của tập phim này là sử dụng những hiệu ứng hình ảnh khiến một lượng đáng kể người xem bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_kinh" title="Động kinh">động kinh</a>, sự cố này được giới truyền thông Nhật gọi là "Pokémon Shock" <span style="font-weight: normal;">(<span style="color: #555555;"><span class="t_nihongo_kanji" lang="ja">ポケモンショック</span> <i><span class="t_nihongo_romaji"><span title="Rōmaji (chữ La tinh)">Pokémon Shokku</span></span></i><span class="t_nihongo_help noprint"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Japanese" title="en:Help:Japanese"><span class="t_nihongo_icon" style="font: bold 80% sans-serif; padding: 0 .1em; text-decoration: none;"><sup>?</sup></span></a></span>, Cú sốc Pokémon</span>)</span>.
685 người xem đã được đưa vào bệnh viện; trong đó có hai người phải
tiếp tục nằm điều trị trong hai tuần. Vì sự cố này, tập phim đã không
bao giờ được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_t%E1%BA%ADp_phim_Pok%C3%A9mon_b%E1%BB%8B_lo%E1%BA%A1i_b%E1%BB%8F&action=edit&redlink=1" title="Danh sách tập phim Pokémon bị loại bỏ (trang chưa được viết)">phát sóng lại</a> trên khắp thế giới. Sau cú sốc, anime <i>Pokémon</i> bị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1n_%C4%91o%E1%BA%A1n_%28truy%E1%BB%81n_h%C3%ACnh%29&action=edit&redlink=1" title="Gián đoạn (truyền hình) (trang chưa được viết)">gián đoạn</a> khoảng bốn tháng, và nó xuất hiện trở lại trên kênh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=TV_T%C5%8Dky%C5%8D&action=edit&redlink=1" title="TV Tōkyō (trang chưa được viết)">TV Tōkyō</a> vào tháng 4, 1998. Kể từ đó, tập phim đã được nhại lại trong truyền thông đại chúng, bao gồm một vài tập trong <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Simpsons" title="The Simpsons">The Simpsons</a></i> và <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/South_Park" title="South Park">South Park</a></i>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#N.E1.BB.99i_dung"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nội dung</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#.C4.90.C3.B3n_nh.E1.BA.ADn_v.C3.A0_tranh_c.C3.A3i"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Đón nhận và tranh cãi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hậu quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#T.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99ng_v.C4.83n_ho.C3.A1"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tác động văn hoá</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="N.E1.BB.99i_dung">Nội dung</span></h2>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Satoshi_%28Pok%C3%A9mon%29&action=edit&redlink=1" title="Satoshi (Pokémon) (trang chưa được viết)">Satoshi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kasumi_%28Pok%C3%A9mon%29" title="Kasumi (Pokémon)">Kasumi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Takeshi_%28Pok%C3%A9mon%29&action=edit&redlink=1" title="Takeshi (Pokémon) (trang chưa được viết)">Takeshi</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pikachu" title="Pikachu">Pikachu</a> đã phát hiện ra hệ thống vận chuyển Pokémon tại một Pokémon Center bị trục trặc. Theo yêu cầu của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_trong_anime_Pok%C3%A9mon&action=edit&redlink=1" title="Danh sách nhân vật trong anime Pokémon (trang chưa được viết)">y tá Jōi</a>, họ đến chỗ của Giáo sư Akihabara, một trong những người phát minh ra hệ thống này. Ông ta nói với họ rằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_trong_anime_Pok%C3%A9mon&action=edit&redlink=1" title="Danh sách nhân vật trong anime Pokémon (trang chưa được viết)">đội Rocket</a> đã ăn cắp con <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%28102-151%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách Pokémon (102-151) (trang chưa được viết)">Porigon</a> nguyên mẫu của ông, vốn là một Pokémon kĩ thuật số có thể tồn tại trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_gian_%E1%BA%A3o" title="Không gian ảo">không gian ảo</a>, và họ đang dùng nó để đánh cắp Pokémon của các nhà huấn luyện từ bên trong hệ thống máy tính.<br />
Akihabara đưa Satoshi, Kasumi, Takeshi, Pikachu và con Porigon thứ
hai của ông vào trong hệ thống để ngăn cản đội Rocket - lúc này đã tìm
ra cách thiết lập một hàng rào phong tỏa ngăn chặn các quả bóng Poké từ
mạng lưới vận chuyển. Porigon thứ hai có thể đánh bại được Porigon của
đội Rocket, nhưng y tá Jōi đã cài đặt một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_m%E1%BB%81m_di%E1%BB%87t_virus" title="Phần mềm diệt virus">chương trình diệt virus</a> vào hệ thống để tiêu diệt những thứ mà cô tưởng là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Virus_%28m%C3%A1y_t%C3%ADnh%29" title="Virus (máy tính)">virus máy tính</a>.
Pikachu đã dùng đòn Thunderbolt tấn công vào hệ thống, đánh trả một
"tên lửa vaccine", gây ra một vụ nổ. Cả nhóm và đội Rocket đã thoát khỏi
máy tính an toàn, và với việc hàng rào phong tỏa của đội Rocket bị loại
bỏ, hệ thống vận chuyển đã trở lại hoạt động bình thường.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.C3.B3n_nh.E1.BA.ADn_v.C3.A0_tranh_c.C3.A3i">Đón nhận và tranh cãi</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 252px;">
<div class="PopUpMediaTransform" id="mwe_player_0" style="width: 250px;">
<img alt="Tập tin:Denno.ogg" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/1/1d/Denno.ogg/250px--Denno.ogg.jpg" style="height: 141px; width: 250px;" /><a href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/1/1d/Denno.ogg" target="new" title="Chơi phương tiện"><span class="play-btn-large"><span class="mw-tmh-playtext">Chơi phương tiện</span></span></a></div>
<div class="thumbcaption">
Một trong những đoạn phim nổi tiếng, gây ra cơn động kinh.</div>
</div>
</div>
"Dennō Senshi Porigon" được chiếu ở Nhật Bản vào ngày 16 tháng 12, 1997 lúc 6:30 PM <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BB%9D_chu%E1%BA%A9n_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Giờ chuẩn Nhật Bản">JST</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt18_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-nyt18-1">[1]</a></sup> Tập phim được phát sóng trên hơn 37 kênh truyền hình vào tối thứ Ba, giữ thứ hạng cao nhất trong giờ chiếu đó,<sup class="reference" id="cite_ref-nyt18_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-nyt18-1">[1]</a></sup> và được khoảng 4,6 triệu hộ gia đình theo dõi.<sup class="reference" id="cite_ref-aki_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-aki-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-soumu_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-soumu-3">[3]</a></sup><br />
Vào phút thứ 20 của tập phim, một cảnh phim trong đó Pikachu làm
ngừng tên lửa vaccine bằng đòn Thunderbolt của mình, tạo ra một vụ nổ
lớn với nhiều ánh chớp xanh và đỏ.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup>
Mặc dù thứ ánh sáng đó cũng có xuất hiện trong một phần tương tự của
tập phim, một kĩ xảo anime được sử dụng có tên là "paka paka" khiến cho
cảnh này cực kỳ dữ dội,<sup class="reference" id="cite_ref-nyt18_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-nyt18-1">[1]</a></sup> với những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A8n_ch%E1%BB%9Bp&action=edit&redlink=1" title="Đèn chớp (trang chưa được viết)">luồng chớp nhấp nháy</a> cực sáng, có tần suất 12 Hz diễn ra trong khoảng bốn giây ở kích thước gần trọn màn hình, và sau đó là hai giây toàn màn hình.<sup class="reference" id="cite_ref-willy_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-willy-5">[5]</a></sup><br />
Ngay lúc này, người xem đài đã bắt đầu cảm thấy mờ mắt, đau đầu, chóng mặt và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bu%E1%BB%93n_n%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="Buồn nôn (trang chưa được viết)">buồn nôn</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-reuters_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-reuters-6">[6]</a></sup> Một số đã bị co giật, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khi%E1%BA%BFm_th%E1%BB%8B" title="Khiếm thị">mù</a>, động kinh và mất ý thức.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup>
Báo cáo của Cơ quan Phòng cháy Chữa cháy Nhật Bản cho biết có tổng cộng
685 khán giả, gồm 310 trai và 375 gái, đã được đưa đến bệnh viện bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xe_c%E1%BB%A9u_th%C6%B0%C6%A1ng" title="Xe cứu thương">xe cứu thương</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-washington_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-washington-7">[7]</a></sup> Dù nhiều nạn nhân đã hồi phục trên đường đến bệnh viện, vẫn có hơn 150 em phải vào nhập viện.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-washington_7-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-washington-7">[7]</a></sup> Hai em vẫn phải tiếp tục nằm điều trị trong bệnh viện suốt hai tuần sau.<sup class="reference" id="cite_ref-washington_7-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-washington-7">[7]</a></sup> Một số khác đã lên cơn co giật khi xem một phần của cảnh phim được phát lại trong bản tin về vụ việc nói trên.<sup class="reference" id="cite_ref-reuters_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-reuters-6">[6]</a></sup> Chỉ có một phần nhỏ trong số 685 nạn nhân được chẩn đoán là mắc bệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quang_%C4%91%E1%BB%99ng_kinh&action=edit&redlink=1" title="Quang động kinh (trang chưa được viết)">quang động kinh</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-8">[8]</a></sup><br />
Một nghiên cứu sau đó cho thấy 5-10% khán giả có những triệu chứng nhẹ và không cần đến bệnh viện điều trị.<sup class="reference" id="cite_ref-willy_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-willy-5">[5]</a></sup>
12.000 trẻ em không đến bệnh viện bằng xe cấp cứu đã báo lại rằng mình
có những biểu hiện nhẹ của bệnh; tuy nhiên, những triệu chứng của các bé
trông như là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%A2n_ly_t%E1%BA%ADp_th%E1%BB%83&action=edit&redlink=1" title="Phân ly tập thể (trang chưa được viết)">phân ly tập thể</a> hơn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_kinh_c%C6%A1n_l%E1%BB%9Bn&action=edit&redlink=1" title="Động kinh cơn lớn (trang chưa được viết)">động kinh cơn lớn</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-9">[9]</a></sup> Một nghiên cứu trên 103 bệnh nhân trong ba năm sau sự kiện cho thấy rằng phần lớn các bé không còn bị co giật nữa.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-10">[10]</a></sup>
Các nhà khoa học tin rằng chính những ánh chớp sáng đã gây ra cơn quang
động kinh, trong đó những kích thích thị giác tương tự có thể làm biến
đổi ý thức. Dù chỉ có khoảng 1 trên 4.000 người dễ mắc chứng động kinh
này, số người bị ảnh hưởng trong tập phim <i>Pokémon</i> này là chưa từng thấy.<sup class="reference" id="cite_ref-washington_7-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-washington-7">[7]</a></sup><br />
Một bài báo công kích toàn bộ ngành công nghiệp hoạt hình Nhật Bản đã nhanh chóng xuất hiện trên <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USA_Today" title="USA Today">USA Today</a></i>.
Được viết bởi Jefferson Graham và Tim Friend, bài báo khẳng định rằng
"trẻ em Mỹ không có khả năng bị động kinh bởi các bộ phim hoạt hình trên
TV", chủ yếu là do hệ thống truyền hình Mỹ không chiếu "những bộ phim
hoạt hình đồ hoạ của Nhật được gọi là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anime" title="Anime">anime</a>".<sup class="reference" id="cite_ref-cityrain_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-cityrain-11">[11]</a></sup>
Tuy nhiên, Ron Morris trên Cityrain.com nói rằng "không có gì là đồ hoạ
trong cảnh phim hay chương trình cả – ảnh hưởng này được gây nên bởi sự
kết hợp rủi ro của nhiều yếu tố".<sup class="reference" id="cite_ref-cityrain_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-cityrain-11">[11]</a></sup> Vụ tai nạn này, vốn được báo chí Nhật gọi là "Pokémon Shock" <span style="font-weight: normal;">(<span style="color: #555555;"><span class="t_nihongo_kanji" lang="ja">ポケモンショック</span> <i><span class="t_nihongo_romaji"><span title="Rōmaji (chữ La tinh)">Pokemon Shokku</span></span></i><span class="t_nihongo_help noprint"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Japanese" title="en:Help:Japanese"><span class="t_nihongo_icon" style="font: bold 80% sans-serif; padding: 0 .1em; text-decoration: none;"><sup>?</sup></span></a></span>, Cú sốc Pokémon</span>)</span>,<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-12">[12]</a></sup> đã được ghi trong ấn bản Gamers Edition 2004 và 2008 của sách <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_K%E1%BB%B7_l%E1%BB%A5c_Guinness" title="Sách Kỷ lục Guinness">Kỷ lục Guinness Thế giới</a></i>,
nằm trong hàng mục nổi cộm với dòng chữ "Kỷ lục về số người lên cơn
động kinh do bị kích thích thị giác từ một chương trình truyền hình".<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
"Pokémon Shock" đã tạo ý tưởng cho các hãng phát triển vũ khí Hoa Kỳ
về một loại vũ khí phi sát thương mới có thể khống chế đám đông bằng
cách sử dụng hiệu ứng này để gây động kinh hàng loạt.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-15">[15]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-16">[16]</a></sup> Tuy nhiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BA%A7u_N%C4%83m_G%C3%B3c" title="Lầu Năm Góc">Lầu Năm Góc</a> sau đó đã tuyên bố rằng ý tưởng này sẽ không được tiếp tục phát triển theo kế hoạch.<sup class="reference" id="cite_ref-mf_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-mf-17">[17]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3">Hậu quả</span></h2>
Tin tức về vụ tai nạn đã nhanh chóng truyền đi khắp Nhật Bản. Trong
những ngày sau đó, TV Tōkyō, đài truyền hình đã chiếu tập phim này, đưa
ra lời xin lỗi người dân Nhật Bản, đồng thời đình chỉ chương trình, và
hứa rằng sẽ mở cuộc điều tra về nguyên nhân gây ra cơn động kinh.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%A1_quan_C%E1%BA%A3nh_s%C3%A1t_Qu%E1%BB%91c_gia_%28Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n%29&action=edit&redlink=1" title="Cơ quan Cảnh sát Quốc gia (Nhật Bản) (trang chưa được viết)">Cơ quan Cảnh sát Quốc gia</a> đã chỉ thị cho sĩ quan Atago thẩm vấn nhà sản xuất anime về nội dung chương trình và quá trình sản xuất.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt18_1-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-nyt18-1">[1]</a></sup> Một cuộc họp khẩn cấp được tổ chức bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_Y_t%E1%BA%BF,_Lao_%C4%91%E1%BB%99ng_v%C3%A0_Ph%C3%BAc_l%E1%BB%A3i&action=edit&redlink=1" title="Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi (trang chưa được viết)">Bộ Y tế, Lao động và Phúc lợi</a>,
nhằm thảo luận với các chuyên gia và thu thập thông tin từ bệnh viện.
Các nhà bán lẻ video trên khắp Nhật Bản đã loại bỏ anime <i>Pokémon</i> khỏi các kệ hàng của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%9F_giao_d%E1%BB%8Bch_ch%E1%BB%A9ng_kho%C3%A1n_T%C5%8Dky%C5%8D" title="Sở giao dịch chứng khoán Tōkyō">Sàn chứng khoán Tōkyō</a> đã nhanh chóng có những phản ứng, và cổ phiếu của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nintendo" title="Nintendo">Nintendo</a> giảm 400 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_Nh%E1%BA%ADt" title="Yên Nhật">yen</a> (gần 5%) xuống còn 12.200 yen khi tin tức về vụ việc được lan truyền.<sup class="reference" id="cite_ref-csi_4-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-csi-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Asahi_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-Asahi-18">[18]</a></sup> Nintendo là hãng sản xuất ra trò chơi mà anime <i>Pokémon</i> chuyển thể thành. Sau đó, chủ tịch Nintendo, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yamauchi_Hiroshi&action=edit&redlink=1" title="Yamauchi Hiroshi (trang chưa được viết)">Yamauchi Hiroshi</a>, phát biểu trong một cuộc họp báo sau khi tập phim được chiếu một ngày rằng công ty trò chơi điện tử không chịu trách nhiệm vì <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Red_and_Blue&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Red and Blue (trang chưa được viết)">trò chơi <i>Pokémon</i> gốc</a> trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Game_Boy&action=edit&redlink=1" title="Game Boy (trang chưa được viết)">Game Boy</a> được phát hành với màu đen trắng.<sup class="reference" id="cite_ref-Asahi_18-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-Asahi-18">[18]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Sau khi chiếu "Dennō Senshi Porigon", anime <i>Pokémon</i> đã bị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A1n_%C4%91o%E1%BA%A1n_%28truy%E1%BB%81n_h%C3%ACnh%29&action=edit&redlink=1" title="Gián đoạn (truyền hình) (trang chưa được viết)">gián đoạn</a> khoảng bốn tháng trước khi xuất hiện trở lại vào tháng 4, 1998.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-20">[20]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-empire_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-empire-21">[21]</a></sup> Sau thời gian gián đoạn, lịch chiếu của bộ phim đã được chuyển từ thứ Ba sang thứ Năm hàng tuần.<sup class="reference" id="cite_ref-aki_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-aki-2">[2]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A0i_h%C3%A1t_ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81_Pok%C3%A9mon&action=edit&redlink=1" title="Bài hát chủ đề Pokémon (trang chưa được viết)">Ca khúc dạo đầu</a>
cũng được làm lại, và cảnh màu đen thể hiện nhiều loài Pokémon khác
nhau trong phần tâm điểm đã được chia thành bốn hình trên màn ảnh. Trước
sự cố động kinh, bài nhạc đầu có chứa một hình Pokémon trong mỗi lần
đổi cảnh.<sup class="reference" id="cite_ref-aki_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-aki-2">[2]</a></sup> Trước khi nối lại việc phát sóng, "Báo cáo Thanh tra Vấn đề về Anime Pocket Monster" <span style="font-weight: normal;">(<span style="color: #555555;"><span class="t_nihongo_kanji" lang="ja">アニメ ポケットモンスター問題検証報告</span> <i><span class="t_nihongo_romaji"><span title="Rōmaji (chữ La tinh)">Anime Poketto Monsutā Mondai Kenshō Hōkoku</span></span></i><span class="t_nihongo_help noprint"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:Japanese" title="en:Help:Japanese"><span class="t_nihongo_icon" style="font: bold 80% sans-serif; padding: 0 .1em; text-decoration: none;"><sup>?</sup></span></a></span></span>)</span>
đã được trình chiếu vào ngày 16 tháng 4, 1998. Dẫn chương trình là nữ
biên tập viên Yadama Miyuki đã giải thích về hoàn cảnh định dạng của
chương trình và những lời cảnh báo trên màn ảnh ở đầu mỗi buổi chiếu
phim.<sup class="reference" id="cite_ref-aki_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-aki-2">[2]</a></sup>
Nhiều đài truyền hình Nhật Bản và quan chức y tế đã cùng tìm cách để
chắc chắn rằng sự cố này không bao giờ lặp lại nữa. Họ đã đưa ra một
loạt hướng dẫn cho các chương trình hoạt hình trong tương lai,<sup class="reference" id="cite_ref-washington_7-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-washington-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-22">[22]</a></sup> bao gồm:<br />
<ul>
<li>Những hình ảnh chớp, đặc biệt là với màu đỏ, không nên nháy nhanh
quá 3 lần/giây. Nếu hình ảnh không có màu đỏ, nó cũng không nên nháy quá
5 lần/giây.</li>
<li>Hình ảnh chớp không nên được hiển thị quá hai giây.</li>
<li>Đường sọc, xoáy và hình tròn đồng tâm không nên chiếm phần lớn màn hình TV.</li>
</ul>
Do ảnh hưởng từ sự cố sau tập phim này, các tập "Holiday Hi-Jynx" và
"Snow Way Out!" cũng bị thay đổi ngày dự định phát sóng ban đầu.<br />
Nhằm ngăn không để lặp lại bất kỳ sự cố tương tự nào, chính phủ Nhật
Bản đã quyết định loại bỏ vĩnh viễn khả năng phát lại tập phim này trong
tương lai. Bản thân tập phim cũng chưa từng được phát lại tại bất kì
quốc gia nào ngoài Nhật Bản. Tập phim đã được lồng tiếng và sửa đổi ở Mỹ
bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=4Kids_Entertainment&action=edit&redlink=1" title="4Kids Entertainment (trang chưa được viết)">4Kids Entertainment</a> để làm chậm lại ánh chớp sáng, nhưng cũng không được phát sóng.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-23">[23]</a></sup> Ngẫu nhiên thay, tập phim ra mắt trong khoảng thời gian chương trình <i>Pokémon</i>
đang được sửa đổi cho phù hợp với khán giả Mỹ. 4Kids Entertainment đã
thận trọng trong việc sử dụng ánh sáng chói và đèn chớp trong chương
trình, và đã sửa đổi ánh sáng và độ nhấp nháy trong các tập trước đối
với phiên bản Mỹ.<br />
Trong một nỗ lực nhằm loại bỏ sự cố này ra khỏi tâm trí công chúng và
ngăn ngừa tổn thương, các tập sau của anime chưa bao giờ tập trung lại
vào Porigon.<sup class="reference" id="cite_ref-absoluteanime_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-absoluteanime-24">[24]</a></sup> Hai hình thức tiến hoá sau đó của nó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%28202%E2%80%93251%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách Pokémon (202–251) (trang chưa được viết)">Porigon2</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%28441%E2%80%93493%29&action=edit&redlink=1" title="Danh sách Pokémon (441–493) (trang chưa được viết)">Porigon-Z</a>, đã không được xuất hiện trong anime suốt một thời gian dài.<sup class="reference" id="cite_ref-absoluteanime_24-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-absoluteanime-24">[24]</a></sup> Tuy nhiên, cả hai Pokémon này đã được nhìn thấy lại trong phần mở đầu 'World of Pokémon' của bộ phim anime <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Best_Wishes%21_The_Movie:_Kyurem_vs._the_Sacred_Swordsman:_Keldeo&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Best Wishes! The Movie: Kyurem vs. the Sacred Swordsman: Keldeo (trang chưa được viết)">Pokémon Movie 15</a></i> vào năm 2012. Porigon2 cũng tái xuất trong bài hát đầu phim của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Chronicles&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Chronicles (trang chưa được viết)">Pokémon Chronicles</a></i>, phiên bản lồng tiếng Anh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.99ng_v.C4.83n_ho.C3.A1">Tác động văn hoá</span></h2>
Sự cố "Pokémon Shock" đã được nhắc đến nhiều lần trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4%83n_ho%C3%A1_%C4%91%E1%BA%A1i_ch%C3%BAng" title="Văn hoá đại chúng">văn hoá đại chúng</a>, bao gồm một tập phim trong <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Simpsons" title="The Simpsons">The Simpsons</a></i> có tên "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thirty_Minutes_over_Tokyo&action=edit&redlink=1" title="Thirty Minutes over Tokyo (trang chưa được viết)">Thirty Minutes over Tokyo</a>".<sup class="reference" id="cite_ref-empire_21-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-empire-21">[21]</a></sup> Trong tập này, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_Simpsons#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh.2C_c.C3.A1c_nh.C3.A2n_v.E1.BA.ADt_v.C3.A0_c.C3.A2u_chuy.E1.BB.87n" title="The Simpsons">gia đình Simpson</a> du lịch đến Nhật Bản. Khi đến nơi, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bart_Simpson&action=edit&redlink=1" title="Bart Simpson (trang chưa được viết)">Bart</a>
xem một bộ phim hoạt hình có robot với đôi mắt laser nhấp nháy, và hỏi:
"Có phải đó là bộ phim hoạt hình gây ra động kinh không?" Con mắt chớp
nháy khiến cậu bị co giật, và những người khác trong căn phòng cũng mau
chóng bị lên cơn động kinh (dù ban đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Homer_Simpson" title="Homer Simpson">Homer</a> tự co giật trên sàn là do bắt chước những người khác). Tên của bộ phim hoạt hình đó được tiết lộ là <i>Chiến đầu với robot động kinh</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-empire_21-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-empire-21">[21]</a></sup><br />
Trong một tập phim <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/South_Park" title="South Park">South Park</a></i> được chiếu lần đầu tiên vào tháng 11 năm 1999, có tên "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chinpokomon&action=edit&redlink=1" title="Chinpokomon (trang chưa được viết)">Chinpokomon</a>", xoay quanh một hiện tượng tương tự như <i>Pokémon</i>, được gọi là <i>Chinpokomon</i>, làm cho những đứa trẻ ở South Park bị ám ảnh. Trong tập này, đồ chơi và video game <i>Chinpokomon</i>
đã được bán cho trẻ em Mỹ ở South Park bởi một công ty Nhật. Chủ tịch
công ty, ông Hirohito, dùng chúng để tẩy não trẻ em Mỹ, biến chúng thành
những binh sĩ riêng của mình để lật đổ đế quốc Mỹ "tàn ác". Những đồ
chơi này bao gồm một băng video game trong đó người chơi cố gắng đánh
bom <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A2n_Ch%C3%A2u_C%E1%BA%A3ng" title="Trân Châu Cảng">Trân Châu Cảng</a>. Trong khi đang chơi trò chơi này, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kenny_McCormick&action=edit&redlink=1" title="Kenny McCormick (trang chưa được viết)">Kenny</a> đã bị động kinh và chết, gợi lại sự cố động kinh của <i>Pokémon</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-empire_21-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-empire-21">[21]</a></sup><br />
Trong một tập phim của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Drawn_Together&action=edit&redlink=1" title="Drawn Together (trang chưa được viết)">Drawn Together</a></i>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_nh%C3%A2n_v%E1%BA%ADt_trong_Drawn_Together&action=edit&redlink=1" title="Danh sách nhân vật trong Drawn Together (trang chưa được viết)">Lâm Lâm</a>, một sinh vật nhái theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pikachu" title="Pikachu">Pikachu</a>,
nói rằng mục đích của nó ở trong nhà Drawn Together là để "huỷ diệt tất
cả, và khiến cho trẻ em bị động kinh". Sau đó là một cảnh chớp sáng,
một mối liên quan trực tiếp đến tập phim Pokémon này.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-25">[25]</a></sup> Trong <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=So_Yesterday_%28ti%E1%BB%83u_thuy%E1%BA%BFt%29&action=edit&redlink=1" title="So Yesterday (tiểu thuyết) (trang chưa được viết)">So Yesterday</a></i>, một cuốn tiểu thuyết sáng tác bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Scott_Westerfeld&action=edit&redlink=1" title="Scott Westerfeld (trang chưa được viết)">Scott Westerfeld</a>,
tập phim này được đề cập và chiếu cho ba nhân vật xem, kết quả là một
trong số họ bị động kinh. Ánh chớp đỏ gây ra cơn động kinh cũng được sử
dụng trong lời dẫn truyện.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-nyt18-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-nyt18_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-nyt18_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-nyt18_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-nyt18_1-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Sheryl, Wudunn (18 tháng 12 năm 1997). <a class="external text" href="http://www.nytimes.com/1997/12/18/world/tv-cartoon-s-flashes-send-700-japanese-into-seizures.html?sec=&spon=&pagewanted=2" rel="nofollow">“TV
Cartoon's Flashes Send 700 Japanese Into Seizures” [Đèn chớp trong hoạt
hình trên truyền hình khiến 700 người Nhật lên cơn co giật]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). New York Times<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Sheryl&rft.aufirst=Wudunn&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=TV+Cartoon%27s+Flashes+Send+700+Japanese+Into+Seizures&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nytimes.com%2F1997%2F12%2F18%2Fworld%2Ftv-cartoon-s-flashes-send-700-japanese-into-seizures.html%3Fsec%3D%26spon%3D%26pagewanted%3D2&rft.pub=New+York+Times&rft.genre=book&rft.date=1997-12-18&rft.au=Sheryl%2C+Wudunn&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-aki-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-aki_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-aki_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-aki_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-aki_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20080113092133/http://home-aki.cool.ne.jp/soudou.htm" rel="nofollow">“ポケモン騒動を検証する” [Xác nhận vụ chấn động <i>Pokémon</i>]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nh%E1%BA%ADt" title="Tiếng Nhật">tiếng Nhật</a>). TV Anime Shiryokan [Bảo tàng anime truyền hình]. <a class="external text" href="http://home-aki.cool.ne.jp/soudou.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 13 tháng 1 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%E3%83%9D%E3%82%B1%E3%83%A2%E3%83%B3%E9%A8%92%E5%8B%95%E3%82%92%E6%A4%9C%E8%A8%BC%E3%81%99%E3%82%8B&rft_id=http%3A%2F%2Fhome-aki.cool.ne.jp%2Fsoudou.htm&rft.genre=book&rft.pub=TV+Anime+Shiryokan+%5BB%E1%BA%A3o+t%C3%A0ng+anime+truy%E1%BB%81n+h%C3%ACnh%5D&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-soumu-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-soumu_3-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.soumu.go.jp/main_sosiki/joho_tsusin/policyreports/english/group/broadcasting/final_report.html" rel="nofollow">“The
Final Report of the "Study Group on Broadcasting and Audio-Visual
Sensory Perception"” [Báo cáo cuối của "Nhóm nghiên cứu về Phát sóng và
Cảm quan Nghe-Nhìn"]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_N%E1%BB%99i_v%E1%BB%A5_v%C3%A0_Truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Bộ Nội vụ và Truyền thông (trang chưa được viết)">Bộ Nội vụ và Truyền thông</a>. Tháng 6 năm 1998<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=B%E1%BB%99+N%E1%BB%99i+v%E1%BB%A5+v%C3%A0+Truy%E1%BB%81n+th%C3%B4ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=th%C3%A1ng+6+n%C4%83m+1998&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.soumu.go.jp%2Fmain_sosiki%2Fjoho_tsusin%2Fpolicyreports%2Fenglish%2Fgroup%2Fbroadcasting%2Ffinal_report.html&rft.btitle=The+Final+Report+of+the+%22Study+Group+on+Broadcasting%0Aand+Audio-Visual+Sensory+Perception%22&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-csi-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-csi_4-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Radford, Benjamin (tháng 5 năm 2001). <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20020125093204/http://www.csicop.org/si/2001-05/pokemon.html" rel="nofollow">“Pokémon Panic of 1997” [Chấn động Pokémon năm 1997]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Skeptical Inquirer. <a class="external text" href="http://www.csicop.org/si/2001-05/pokemon.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 25 tháng 1 năm 2002<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Radford&rft.aufirst=Benjamin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pok%C3%A9mon+Panic+of+1997&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.csicop.org%2Fsi%2F2001-05%2Fpokemon.html&rft.pub=Skeptical+Inquirer&rft.genre=book&rft.date=th%C3%A1ng+5+n%C4%83m+2001&rft.au=Radford%2C+Benjamin&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-willy-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-willy_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-willy_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Takahashi Takeo; Tsukahara Yasuo (1998). <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9893306" rel="nofollow">“Pocket Monster incident and low luminance visual stimuli” [Sự cố Pocket Monster và kích thích thị giác với độ sáng thấp]</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pediatrics_International&action=edit&redlink=1" title="Pediatrics International (trang chưa được viết)">Pediatrics International</a></i> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>) (Blackwell Science Asia) <b>40</b> (6): tr. 631–637. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DOI" title="DOI">doi</a>:<a class="external text" href="http://dx.doi.org/10.1111%2Fj.1442-200X.1998.tb02006.x" rel="nofollow">10.1111/j.1442-200X.1998.tb02006.x</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/1328-8067" rel="nofollow">1328-8067</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/40953034" rel="nofollow">40953034</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Takahashi+Takeo&rft.volume=40&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpubmed%2F9893306&rft.atitle=Pocket+Monster+incident+and+low+luminance+visual+stimuli&rft.genre=book&rft.pages=tr.+631%E2%80%93637&rft.pub=Blackwell+Science+Asia&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1998&rft.issn=1328-8067&rft.jtitle=Pediatrics+International&rft.issue=6&rft.btitle=Pocket+Monster+incident+and+low+luminance+visual+stimuli&rft.au=Takahashi+Takeo&rft.au=Tsukahara+Yasuo&rft_id=info%3Aoclcnum%2F40953034&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.1442-200X.1998.tb02006.x&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-reuters-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-reuters_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-reuters_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://edition.cnn.com/WORLD/9712/17/video.seizures.update/index.html" rel="nofollow">“Japanese
cartoon triggers seizures in hundreds of children” [Phim hoạt hình Nhật
Bản gây nên cơn động kinh trên hàng trăm trẻ em]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Reuters. 17 tháng 12 năm 1997<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Reuters&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1997-12-17&rft_id=http%3A%2F%2Fedition.cnn.com%2FWORLD%2F9712%2F17%2Fvideo.seizures.update%2Findex.html&rft.btitle=Japanese+cartoon+triggers+seizures+in+hundreds+of+children&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-washington-7">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-washington_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-washington_7-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-washington_7-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-washington_7-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-washington_7-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://faculty.washington.edu/chudler/pokemon.html" rel="nofollow">“Pokémon on the Brain” [Pokémon trên Não]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Neuroscience For Kids. 11 tháng 3 năm 2000<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Neuroscience+For+Kids&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2000-03-11&rft_id=http%3A%2F%2Ffaculty.washington.edu%2Fchudler%2Fpokemon.html&rft.btitle=Pok%C3%A9mon+on+the+Brain&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.snopes.com/radiotv/tv/seizure.asp" rel="nofollow">“Fits to Be Tried”</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Snopes.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Fits+to+Be+Tried&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.snopes.com%2Fradiotv%2Ftv%2Fseizure.asp&rft.genre=book&rft.pub=Snopes.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Radford
B, Bartholomew R (2001). “Pokémon contagion: photosensitive epilepsy or
mass psychogenic illness?” [Sự lây lan của Pokémon: quang động kinh hay
bệnh tâm lý đại chúng?]. <i>South Med J</i> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>) <b>94</b> (2): tr. 197–204. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_PubMed" title="Định danh PubMed">PMID</a> <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11235034" rel="nofollow">11235034</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=94&rft.atitle=Pok%C3%A9mon+contagion%3A+photosensitive+epilepsy+or+mass+psychogenic+illness%3F&rft.genre=book&rft.aulast=Radford+B%2C+Bartholomew+R&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2001&rft.pages=tr.+197%E2%80%93204&rft.jtitle=South+Med+J&rft.issue=2&rft.btitle=Pok%C3%A9mon+contagion%3A+photosensitive+epilepsy+or+mass+psychogenic+illness%3F&rft.au=Radford+B%2C+Bartholomew+R&rft_id=info%3Apmid%2F11235034&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Y. Ishiguro; H. Takada; K. Watanabe; A. Okumura; K. Aso; T. Ishikawa (tháng 4 năm 2004). <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15030500" rel="nofollow">“A
Follow-up Survey on Seizures Induced by Animated Cartoon TV Program
"Pocket Monster"” [Theo dõi cuộc điều tra về vụ động kinh gây ra bởi
chương trình hoạt hình trên truyền hình "Pocket Monster"]</a>. <i>Epilepsia</i> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>) (Copenhagen: E. Munksgaard) <b>45</b> (4): tr. 377–383. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DOI" title="DOI">doi</a>:<a class="external text" href="http://dx.doi.org/10.1111%2Fj.0013-9580.2004.18903.x" rel="nofollow">10.1111/j.0013-9580.2004.18903.x</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISSN" title="ISSN">ISSN</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/issn/0013-9580" rel="nofollow">0013-9580</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/1568121" rel="nofollow">1568121</a>. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Bnh_danh_PubMed" title="Định danh PubMed">PMID</a> <a class="external text" href="http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15030500" rel="nofollow">15030500</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Y.+Ishiguro&rft.volume=45&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.ncbi.nlm.nih.gov%2Fpubmed%2F15030500&rft.atitle=A+Follow-up+Survey+on+Seizures+Induced+by+Animated+Cartoon+TV+Program+%22Pocket+Monster%22&rft.genre=book&rft.pages=tr.+377%E2%80%93383&rft.pub=Copenhagen%3A+E.+Munksgaard&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2004&rft.issn=0013-9580&rft.jtitle=Epilepsia&rft.issue=4&rft.btitle=A+Follow-up+Survey+on+Seizures+Induced+by+Animated+Cartoon+TV+Program+%22Pocket+Monster%22&rft.au=Y.+Ishiguro&rft.au=H.+Takada&rft.au=K.+Watanabe&rft.au=A.+Okumura&rft.au=K.+Aso&rft.au=T.+Ishikawa&rft_id=info%3Adoi%2F10.1111%2Fj.0013-9580.2004.18903.x&rft_id=info%3Apmid%2F15030500&rft_id=info%3Aoclcnum%2F1568121&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-cityrain-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-cityrain_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-cityrain_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20051107010228/http://angkor.com/cityrain/pokemon.shtml" rel="nofollow">“Forbidden Pokémon” [Pokémon bị cấm]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Angkor.com. 10 tháng 10 năm 2001. <a class="external text" href="http://angkor.com/cityrain/pokemon.shtml" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 7 tháng 11 năm 2005<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Angkor.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2001-10-10&rft_id=http%3A%2F%2Fangkor.com%2Fcityrain%2Fpokemon.shtml&rft.btitle=Forbidden+Pok%C3%A9mon&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Papapetros, Spyros (2001). <i>On the Animation of the Inorganic: Life in Movement in the Art and Architecture of Modernism, 1892-1944</i> [<i>Về hoạt hình vô cơ: Cuộc sống trong Phong trào nghệ thuật và kiến thúc của chủ nghĩa hiện đại, 1892-1944</i>] (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_California" title="Đại học California">Đại học California</a>, Berkeley. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/51930122" rel="nofollow">51930122</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Spyros&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2001&rft.aulast=Papapetros&rft.btitle=On+the+Animation+of+the+Inorganic%3A+Life+in+Movement+in+the+Art+and+Architecture+of+Modernism%2C+1892-1944&rft.genre=book&rft.place=%C4%90%E1%BA%A1i+h%E1%BB%8Dc+California%2C+Berkeley&rft.au=Papapetros%2C+Spyros&rft_id=info%3Aoclcnum%2F51930122&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Menon, Vinay (25 tháng 8 năm 2004). <a class="external text" href="http://pqasb.pqarchiver.com/thestar/doc/438730423.html" rel="nofollow">“Records: The biggest load of...”</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Toronto Star. tr. F04<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=F04&rft_id=http%3A%2F%2Fpqasb.pqarchiver.com%2Fthestar%2Fdoc%2F438730423.html&rft.genre=book&rft.aufirst=Vinay&rft.pub=Toronto+Star&rft.date=2004-08-25&rft.aulast=Menon&rft.btitle=Records%3A+The+biggest+load+of...&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.au=Menon%2C+Vinay&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Clodfelter, Tim (30 tháng 6 năm 2014). <a class="external text" href="http://www.journalnow.com/archives/tech-bytes---record-book-focused-on-the-gamers/article_2f89168e-f933-5726-8d49-a8f97155faab.html" rel="nofollow">“Record Book Focused on the Gamers”</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Winston-Salem Journal. tr. 1<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=1&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.journalnow.com%2Farchives%2Ftech-bytes---record-book-focused-on-the-gamers%2Farticle_2f89168e-f933-5726-8d49-a8f97155faab.html&rft.genre=book&rft.aufirst=Tim&rft.pub=Winston-Salem+Journal&rft.date=2014-06-30&rft.aulast=Clodfelter&rft.btitle=Record+Book+Focused+on+the+Gamers&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.au=Clodfelter%2C+Tim&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Ackerman, Spencer (26 tháng 9 năm 2012). <a class="external text" href="http://www.wired.com/2012/09/seizure-fever-dazzler/" rel="nofollow">“The
Pokemon Plot: How One Cartoon Inspired the Army to Dream Up a Seizure
Gun | Danger Room” [Kịch bản Pokemon: Cách một phim hoạt hình truyền cảm
hứng cho quân đội để lên ý tưởng về súng gây co giật]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wired_%28t%E1%BA%A1p_ch%C3%AD%29&action=edit&redlink=1" title="Wired (tạp chí) (trang chưa được viết)">Wired</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ackerman&rft.aufirst=Spencer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Pokemon+Plot%3A+How+One+Cartoon+Inspired+the+Army+to+Dream+Up+a+Seizure+Gun+%26%23124%3B+Danger+Room&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.wired.com%2F2012%2F09%2Fseizure-fever-dazzler%2F&rft.pub=Wired&rft.genre=book&rft.date=2012-09-26&rft.au=Ackerman%2C+Spencer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Anne Epstein, Emily (28 tháng 9 năm 2012). <a class="external text" href="http://www.dailymail.co.uk/news/article-2209814/U-S-military-planned-create-seizure-inducing-gun--inspired-Pokemon.html" rel="nofollow">“U.S.
military planned to create seizure-inducing gun... inspired by Pokemon”
[Quân đội Mỹ có kế hoạch tạo ra súng gây co giật... lấy cảm hứng từ
Pokemon]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mail_Online&action=edit&redlink=1" title="Mail Online (trang chưa được viết)">Mail Online</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2014</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Anne+Epstein&rft.aufirst=Emily&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=U.S.+military+planned+to+create+seizure-inducing+gun...+inspired+by+Pokemon&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dailymail.co.uk%2Fnews%2Farticle-2209814%2FU-S-military-planned-create-seizure-inducing-gun--inspired-Pokemon.html&rft.pub=Mail+Online&rft.genre=book&rft.date=2012-09-28&rft.au=Anne+Epstein%2C+Emily&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-mf-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-mf_17-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation journal">Gustav (tháng 12 năm 2012). “Pokemonom po Vragu” [Kẻ thù Pokémon]. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mir_Fantastiki&action=edit&redlink=1" title="Mir Fantastiki (trang chưa được viết)">Mir Fantastiki</a></i> (tạp chí) (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>) (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>: TekhnoMir) (112 (12)): tr. 141.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Moskva%2C+Nga&rft.pages=tr.+141&rft.atitle=Pokemonom+po+Vragu&rft.genre=book&rft.aulast=Gustav&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Pokemonom+po+Vragu&rft.pub=TekhnoMir&rft.jtitle=Mir+Fantastiki&rft.issue=112+%2812%29&rft.date=th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2012&rft.au=Gustav&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-Asahi-18">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-Asahi_18-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-Asahi_18-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">“Popular TV cartoon blamed for mass seizures” [Phim hoạt hình TV nổi tiếng là nguyên nhân gây động kinh hàng loạt]. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Asahi_Shimbun" title="Asahi Shimbun">Asahi Shimbun</a>. 17 tháng 12 năm 2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Asahi+Shimbun&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-12-17&rft.btitle=Popular+TV+cartoon+blamed+for+mass+seizures&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.virtualpet.com/vp/farm/pmonster/seizures/pmnews1.htm" rel="nofollow">“Pocket Monsters Seizures News Coverage” [Tin tức về vụ Pocket Monsters gây động kinh]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Virtualpet.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Pocket+Monsters+Seizures+News+Coverage&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.virtualpet.com%2Fvp%2Ffarm%2Fpmonster%2Fseizures%2Fpmnews1.htm&rft.genre=book&rft.pub=Virtualpet.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.animenewsnetwork.com/news/2007-03-27/10th-anniversary-of-pokemon-in-japan" rel="nofollow">“10th Anniversary of Pokémon in Japan” [Kỷ niệm 10 năm Pokémon tại Nhật Bản]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anime_News_Network" title="Anime News Network">Anime News Network</a>. 27 tháng 3 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Anime+News+Network&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-03-27&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.animenewsnetwork.com%2Fnews%2F2007-03-27%2F10th-anniversary-of-pokemon-in-japan&rft.btitle=10th+Anniversary+of+Pok%C3%A9mon+in+Japan&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-empire-21">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-empire_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-empire_21-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-empire_21-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-empire_21-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Hamilton, Robert (tháng 4 năm 2002). <a class="external text" href="http://bad.eserver.org/issues/2002/60/hamilton.html" rel="nofollow">“Empire
of Kitsch: Japan as Represented in Western Pop Media” [Đế chế Kitsch:
Nhật Bản như đại diện cho Truyền thông đại chúng phương Tây]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Bad Subjects<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Hamilton&rft.aufirst=Robert&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Empire+of+Kitsch%3A+Japan+as+Represented+in+Western+Pop+Media&rft_id=http%3A%2F%2Fbad.eserver.org%2Fissues%2F2002%2F60%2Fhamilton.html&rft.pub=Bad+Subjects&rft.genre=book&rft.date=th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2002&rft.au=Hamilton%2C+Robert&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tv-tokyo.co.jp/kouhou/guideenglish.htm" rel="nofollow">“Animated Program Image Effect Production Guidelines” [Hướng dẫn sản xuất hiệu ứng hình ảnh chương trình hoạt hình]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). TV Tōkyō<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Animated+Program+Image+Effect+Production+Guidelines&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tv-tokyo.co.jp%2Fkouhou%2Fguideenglish.htm&rft.genre=book&rft.pub=TV+T%C5%8Dky%C5%8D&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.psypokes.com/anime/censor.php" rel="nofollow">“The Pokémon Anime — Censorship” [Anime Pokémon — Sự kiểm duyệt]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Psypokes.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Pok%C3%A9mon+Anime%26nbsp%3B%E2%80%94+Censorship&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.psypokes.com%2Fanime%2Fcensor.php&rft.genre=book&rft.pub=Psypokes.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-absoluteanime-24">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-absoluteanime_24-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-absoluteanime_24-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Innes, Kenneth. <a class="external text" href="http://www.absoluteanime.com/pokemon/porygon.htm" rel="nofollow">“Character Profile: Porygon” [Tiểu sử nhân vật: Porygon]</a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Absolute Anime<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 11 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Kenneth&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Character+Profile%3A+Porygon&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.absoluteanime.com%2Fpokemon%2Fporygon.htm&rft.aulast=Innes&rft.genre=book&rft.pub=Absolute+Anime&rft.au=Innes%2C+Kenneth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Maureen, Ryan (27 tháng 10 năm 2004). “`Together' dances to edge of offensiveness” [Cùng nhảy vào khía cạnh xúc phạm] (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Chicago Tribune. tr. 7.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Maureen&rft.aufirst=Ryan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=7&rft.btitle=%60Together%27+dances+to+edge+of+offensiveness&rft.pub=Chicago+Tribune&rft.genre=book&rft.date=2004-10-27&rft.au=Maureen%2C+Ryan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denn%C5%8D_Senshi_Porigon#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Westerfeld, Scott (8 tháng 9 năm 2005). <a class="external text" href="http://www.amazon.com/So-Yesterday-Scott-Westerfeld/dp/1595140328" rel="nofollow"><i>So Yesterday</i></a> (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>). Razorbill. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-1-59514-032-6" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-1-59514-032-6">978-1-59514-032-6</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.amazon.com%2FSo-Yesterday-Scott-Westerfeld%2Fdp%2F1595140328&rft.genre=book&rft.aufirst=Scott&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005-09-08&rft.aulast=Westerfeld&rft.pub=Razorbill&rft.btitle=So+Yesterday&rft.isbn=978-1-59514-032-6&rft.au=Westerfeld%2C+Scott&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></span></li>
</ol>
</div>
<ul>
<li><span class="citation book">Hatakeyama Kenji; Kubo Masakazu (2002). <i>ポケモンストーリー(下)</i> [<i>Câu chuyện Pokémon (quyển Hạ)</i>] (bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nh%E1%BA%ADt" title="Tiếng Nhật">tiếng Nhật</a>). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kadokawa_Shoten" title="Kadokawa Shoten">Kadokawa Bunko</a>. tr. 99–150. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/4-04-364502-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/4-04-364502-3">4-04-364502-3</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Tokyo%2C+Nh%E1%BA%ADt+B%E1%BA%A3n&rft.pages=99%E2%80%93150&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2002&rft.aulast=Hatakeyama+Kenji&rft.isbn=4-04-364502-3&rft.pub=Kadokawa+Bunko&rft.btitle=%E3%83%9D%E3%82%B1%E3%83%A2%E3%83%B3%E3%82%B9%E3%83%88%E3%83%BC%E3%83%AA%E3%83%BC%EF%BC%88%E4%B8%8B%EF%BC%89&rft.au=Hatakeyama+Kenji&rft.au=Kubo+Masakazu&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Dennō Senshi Porigon"></span></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.tv.com/shows/pokemon/electric-soldier-porygon-158982/" rel="nofollow">"Dennō Senshi Porigon"</a> trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=TV.com&action=edit&redlink=1" title="TV.com (trang chưa được viết)">TV.com</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b></li>
<li><a class="extiw" href="http://www.imdb.com/name/nmtt1285270/" title="imdbname:tt1285270">"Dennō Senshi Porigon"</a> trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet_Movie_Database" title="Internet Movie Database">Internet Movie Database</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b></li>
</ul>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: ghostwhite; border-color: #708090; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Wikipe-tan face.svg" data-file-height="440" data-file-width="440" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Wikipe-tan_face.svg/24px-Wikipe-tan_face.svg.png" width="24" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Anime_v%C3%A0_Manga" title="Chủ đề:Anime và Manga">Chủ đề Anime và Manga</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: whitesmoke; border-color: #696969; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Nuvola Japan flag.svg" data-file-height="60" data-file-width="60" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/46/Nuvola_Japan_flag.svg/24px-Nuvola_Japan_flag.svg.png" width="24" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Chủ đề:Nhật Bản">Chủ đề Nhật Bản</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon" title="Pokémon">Pokémon</a></i> của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tajiri_Satoshi&action=edit&redlink=1" title="Tajiri Satoshi (trang chưa được viết)">Tajiri Satoshi</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sugimori_Ken&action=edit&redlink=1" title="Sugimori Ken (trang chưa được viết)">Sugimori Ken</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon" title="Danh sách Pokémon">Danh sách loài</a></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%281%E2%80%9351%29" title="Danh sách Pokémon (1–51)">(001–051)</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_Pok%C3%A9mon_%2852%E2%80%93101%29" title="Danh sách Pokémon (52–101)">(052–101)</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Một số loài</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bulbasaur" title="Bulbasaur">Bulbasaur</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivysaur" title="Ivysaur">Ivysaur</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Venusaur" title="Venusaur">Venusaur</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hitokage" title="Hitokage">Hitokage</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Charmeleon" title="Charmeleon">Charmeleon</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charizard&action=edit&redlink=1" title="Charizard (trang chưa được viết)">Charizard</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Squirtle&action=edit&redlink=1" title="Squirtle (trang chưa được viết)">Squirtle</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wartortle&action=edit&redlink=1" title="Wartortle (trang chưa được viết)">Wartortle</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Blatoise&action=edit&redlink=1" title="Blatoise (trang chưa được viết)">Blatoise</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pikachu" title="Pikachu">Pikachu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Raichu" title="Raichu">Raichu</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Casey,_Yungerer,_v%C3%A0_Foodin" title="Casey, Yungerer, và Foodin">Casey, Yungerer, và Foodin</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Khác</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%91i_ch%C6%A1i_Pok%C3%A9mon" title="Lối chơi Pokémon">Lối chơi</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> "<strong class="selflink">Dennō Senshi Porigon</strong>"</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_phim_Pok%C3%A9mon&action=edit&redlink=1" title="Danh sách phim Pokémon (trang chưa được viết)">Phim</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Original</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_The_First_Movie" title="Pokémon: The First Movie">The First Movie</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_S%E1%BB%B1_b%C3%B9ng_n%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Lugia_huy%E1%BB%81n_tho%E1%BA%A1i" title="Pokémon: Sự bùng nổ của Lugia huyền thoại">Pokémon: Sự bùng nổ của Lugia huyền thoại</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF_c%E1%BB%A7a_th%C3%A1p_pha_l%C3%AA_Entei" title="Pokémon: Hoàng đế của tháp pha lê Entei">Pokémon: Hoàng đế của tháp pha lê Entei</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Celebi_v%C3%A0_Cu%E1%BB%99c_g%E1%BA%B7p_g%E1%BB%A1_v%C6%B0%E1%BB%A3t_th%E1%BB%9Di_gian" title="Pokémon: Celebi và Cuộc gặp gỡ vượt thời gian">Pokémon: Celebi và Cuộc gặp gỡ vượt thời gian</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon:_Th%E1%BA%A7n_h%E1%BB%99_m%E1%BB%87nh_c%E1%BB%A7a_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Latias_v%C3%A0_Latios&action=edit&redlink=1" title="Pokémon: Thần hộ mệnh của thành phố nước Latias và Latios (trang chưa được viết)">Pokémon: Thần hộ mệnh của thành phố nước Latias và Latios</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><i>Advanced Generation</i></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_B%E1%BA%A3y_%C4%91%C3%AAm_c%C3%B9ng_ng%C3%B4i_sao_%C6%B0%E1%BB%9Bc_nguy%E1%BB%87n_Jirachi" title="Pokémon: Bảy đêm cùng ngôi sao ước nguyện Jirachi">Pokémon: Bảy đêm cùng ngôi sao ước nguyện Jirachi</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon:_Deoxys_k%E1%BA%BB_ph%C3%A1_v%E1%BB%A1_b%E1%BA%A7u_tr%E1%BB%9Di&action=edit&redlink=1" title="Pokémon: Deoxys kẻ phá vỡ bầu trời (trang chưa được viết)">Pokémon: Deoxys kẻ phá vỡ bầu trời</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Mew_V%C3%A0_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_h%C3%B9ng_c%E1%BB%A7a_ng%E1%BB%8Dn_s%C3%B3ng_Lucario" title="Pokémon: Mew Và Người hùng của ngọn sóng Lucario">Pokémon: Mew Và Người hùng của ngọn sóng Lucario</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Ng%C3%B4i_%C4%91%E1%BB%81n_%C4%91%E1%BA%A1i_d%C6%B0%C6%A1ng" title="Pokémon: Ngôi đền đại dương">Pokémon: Ngôi đền đại dương</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><i>Diamond and Pearl</i></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BB%91i_%C4%91%E1%BA%A7u_gi%E1%BB%AFa_Dialga_v%E1%BB%9Bi_Palkia_v%C3%A0_Darkrai" title="Pokémon: Cuộc đối đầu giữa Dialga với Palkia và Darkrai">Pokémon: Cuộc đối đầu giữa Dialga với Palkia và Darkrai</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Giratina_v%C3%A0_B%C3%B4ng_hoa_c%E1%BB%A7a_b%E1%BA%A7u_tr%E1%BB%9Di" title="Pokémon: Giratina và Bông hoa của bầu trời">Pokémon: Giratina và Bông hoa của bầu trời</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon:_Arceus_chinh_ph%E1%BB%A5c_kho%E1%BA%A3ng_kh%C3%B4ng_th%E1%BB%9Di_gian&action=edit&redlink=1" title="Pokémon: Arceus chinh phục khoảng không thời gian (trang chưa được viết)">Pokémon: Arceus chinh phục khoảng không thời gian</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Zoroark:_B%C3%A1_ch%E1%BB%A7_c%E1%BB%A7a_%E1%BA%A3o_%E1%BA%A3nh" title="Pokémon: Zoroark: Bá chủ của ảo ảnh">Pokémon: Zoroark: Bá chủ của ảo ảnh</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><i>Best Wishes</i></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phim_%C4%91i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh_Pok%C3%A9mon:_Victini_v%C3%A0_Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_h%C3%B9ng_b%C3%B3ng_t%E1%BB%91i_Reshiram" title="Phim điện ảnh Pokémon: Victini và Người hùng bóng tối Reshiram">Phim điện ảnh Pokémon: Victini và Người hùng bóng tối Reshiram</a></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon:_Kyurem_v%E1%BB%9Bi_th%C3%A1nh_ki%E1%BA%BFm_s%C4%A9_Keldeo&action=edit&redlink=1" title="Pokémon: Kyurem với thánh kiếm sĩ Keldeo (trang chưa được viết)">Pokémon: Kyurem với thánh kiếm sĩ Keldeo</a></i></li>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phim_%C4%91i%E1%BB%87n_%E1%BA%A3nh_Pok%C3%A9mon:_Genesect_and_the_Legend_Awakened" title="Phim điện ảnh Pokémon: Genesect and the Legend Awakened">Genesect and the Legend Awakened</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><i>XY</i></th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Diancie_and_the_Cocoon_of_Destruction" title="Pokémon: Diancie and the Cocoon of Destruction">Diancie and the Cocoon of Destruction</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Specials</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon:_Mewtwo_ph%E1%BB%A5c_th%C3%B9" title="Pokémon: Mewtwo phục thù">Pokémon: Mewtwo phục thù</a></i></li>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon:_The_Mastermind_of_Mirage_Pok%C3%A9mon&action=edit&redlink=1" title="Pokémon: The Mastermind of Mirage Pokémon (trang chưa được viết)">Pokémon: The Mastermind of Mirage Pokémon</a>"</li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Nhân vật</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Satoshi" title="Satoshi">Satoshi</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Takeshi_%28Pokemon%29" title="Takeshi (Pokemon)">Takeshi</a> <span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kasumi_%28Pok%C3%A9mon%29" title="Kasumi (Pokémon)">Kasumi</a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_%28tr%C3%B2_ch%C6%A1i_%C4%91i%E1%BB%87n_t%E1%BB%AD%29&action=edit&redlink=1" title="Pokémon (trò chơi điện tử) (trang chưa được viết)">Trò chơi điện tử</a></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks navbox-subgroup" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Loạt game chính</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Red_%26_Blue&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Red & Blue (trang chưa được viết)"><i>Red</i> & <i>Blue</i></a>
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pok%C3%A9mon_Yellow" title="Pokémon Yellow">Yellow</a></i></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Gold_%26_Silver&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Gold & Silver (trang chưa được viết)"><i>Gold</i> & <i>Silver</i></a>
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Gold_%26_Silver&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Gold & Silver (trang chưa được viết)">Crystal</a></i></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Ruby_%26_Sapphire&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Ruby & Sapphire (trang chưa được viết)"><i>Ruby</i> & <i>Sapphire</i></a>
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Emerald&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Emerald (trang chưa được viết)">Emerald</a></i></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Diamond_%26_Pearl&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Diamond & Pearl (trang chưa được viết)"><i>Diamond</i> & <i>Pearl</i></a>
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Platinum&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Platinum (trang chưa được viết)">Platinum</a></i></li>
</ul>
</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Black_%26_White&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Black & White (trang chưa được viết)"><i>Black</i> & <i>White</i></a>
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Black_%26_White&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Black & White (trang chưa được viết)">2</a></i></li>
</ul>
</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pokemon_X_%26_Y" title="Pokemon X & Y"><i>X</i> & <i>Y</i></a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Trò chơi điều khiển</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Stadium&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Stadium (trang chưa được viết)">Stadium</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Stadium_2&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Stadium 2 (trang chưa được viết)">Stadium 2</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Colosseum&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Colosseum (trang chưa được viết)">Colosseum</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_XD:_Gale_of_Darkness&action=edit&redlink=1" title="Pokémon XD: Gale of Darkness (trang chưa được viết)">XD: Gale of Darkness</a></i></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Battle_Revolution&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Battle Revolution (trang chưa được viết)">Battle Revolution</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Làm lại</th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_FireRed_%26_LeafGreen&action=edit&redlink=1" title="Pokémon FireRed & LeafGreen (trang chưa được viết)"><i>FireRed</i> & <i>LeafGreen</i></a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_HeartGold_%26_SoulSilver&action=edit&redlink=1" title="Pokémon HeartGold & SoulSilver (trang chưa được viết)"><i>HeartGold</i> & <i>SoulSilver</i></a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pok%C3%A9mon_Omega_Ruby_%26_Alpha_Sapphire&action=edit&redlink=1" title="Pokémon Omega Ruby & Alpha Sapphire (trang chưa được viết)"><i>Omega Ruby</i> & <i>Alpha Sapphire</i></a></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Khác</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Pok%C3%A9mon_spin-offs&action=edit&redlink=1" title="Bản mẫu:Pokémon spin-offs (trang chưa được viết)">Spinoff titles</a></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Super_Smash_Bros._%28series%29&action=edit&redlink=1" title="Super Smash Bros. (series) (trang chưa được viết)">Super Smash Bros.</a></i></li>
</ul>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2">
<div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Pok%C3%A9mon" title="Thể loại:Pokémon">Thể loại</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<td class="navbox-abovebelow" colspan="2">
<div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Pok%C3%A9mon" title="Thể loại:Pokémon">Thể loại</a></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-en-ga"></span> <span id="interwiki-ru-ga"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:1997_%E1%BB%9F_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:1997 ở Nhật Bản (trang chưa được viết)">1997 ở Nhật Bản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Pok%C3%A9mon" title="Thể loại:Pokémon">Pokémon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Anime_1997" title="Thể loại:Anime 1997">Anime 1997</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tr%C3%B2_ch%C6%A1i_%C4%91i%E1%BB%87n_t%E1%BB%AD_g%C3%A2y_tranh_c%C3%A3i&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Trò chơi điện tử gây tranh cãi (trang chưa được viết)">Trò chơi điện tử gây tranh cãi</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tranh_c%C3%A3i_1997&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Tranh cãi 1997 (trang chưa được viết)">Tranh cãi 1997</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-81075498878684098652014-12-15T02:50:00.002-08:002014-12-15T02:50:56.095-08:00Chào ngày mới 15 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" title="Điện Invalides"><img alt="Hôtel des Invalides, North View, Paris 7e 140402 1.jpg" data-file-height="2535" data-file-width="6732" height="64" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/H%C3%B4tel_des_Invalides%2C_North_View%2C_Paris_7e_140402_1.jpg/170px-H%C3%B4tel_des_Invalides%2C_North_View%2C_Paris_7e_140402_1.jpg" width="170" /></a></div>
<br />
CNM365. Chào ngày mới 15 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_ng%C3%B4n_nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tuyên ngôn nhân quyền Hoa Kỳ">Tuyên ngôn nhân quyền</a> tại Hoa Kỳ, ngày Vương quốc tại Hà Lan. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1161" title="1161">Năm 1161</a> – Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Th%C3%A1i_Th%E1%BA%A1ch_%281161%29" title="Trận Thái Thạch (1161)">trận Thái Thạch</a>, Hoàng đế <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0n_Nhan_L%C6%B0%E1%BB%A3ng" title="Hoàn Nhan Lượng">Hoàn Nhan Lượng</a></b> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Kim" title="Nhà Kim">triều Kim</a> bị bộ hạ sát hại khi định vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Giang" title="Trường Giang">Trường Giang</a> để tấn công <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_T%E1%BB%91ng" title="Nam Tống">Nam Tống</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1840" title="1840">Năm 1840</a> – Di hài của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a> được chuyển về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> với nghi lễ quốc tang và án táng tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides" title="Điện Invalides">điện Invalides</a></b>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939" title="1939">Năm 1939</a> – Bộ phim <i><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29" title="Cuốn theo chiều gió (phim)">Cuốn theo chiều gió</a></b></i> lần đầu tiên được công chiếu tại nhà hát Loew's Grand ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Atlanta" title="Atlanta">Atlanta</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgia,_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Georgia, Hoa Kỳ">Georgia</a>, Hoa Kỳ. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1945" title="1945">Năm 1945</a> – Trong thời kỳ Hoa Kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFm_%C4%91%C3%B3ng_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Chiếm đóng Nhật Bản">chiếm đóng Nhật Bản</a>, tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Douglas_MacArthur" title="Douglas MacArthur">Douglas MacArthur</a> ra lệnh bãi bỏ địa vị quốc giáo của <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Thần đạo">Thần đạo</a></b> tại Nhật Bản.<br /><br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Điện Invalides</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hotel_des_Invalides_seen_from_the_Tour_Montparnasse.JPG" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Hotel des Invalides seen from the Tour Montparnasse.JPG" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="136" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Hotel_des_Invalides_seen_from_the_Tour_Montparnasse.JPG/181px-Hotel_des_Invalides_seen_from_the_Tour_Montparnasse.JPG" width="181" /></a></div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Les_Invalides_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="895" data-file-width="1400" height="192" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Les_Invalides_3.jpg/300px-Les_Invalides_3.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Điện Invalides</div>
</div>
</div>
<b>Điện Invalides</b> là một công trình nổi tiếng của thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. Được vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louis_XIV_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Louis XIV của Pháp">Louis XIV</a> cho xây dựng vào cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_17" title="Thế kỷ 17">thế kỷ 17</a>,
mục đích ban đầu của Invaldes là bệnh viện dành cho các thương bệnh
binh của quân đội hoàng gia. Ngày nay, Invalides tiếp tục duy trì một
phần nhỏ cho chức năng dưỡng đường quân y, phần lớn dành cho bảo tàng vũ
khí và lăng quân đội. Đây là nơi an nghỉ của hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a> cùng nhiều nhân vật nổi tiếng khác như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vauban" title="Vauban">Vauban</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henri_de_La_Tour_d%27Auvergne,_t%E1%BB%AD_t%C6%B0%E1%BB%9Bc_Turenne&action=edit&redlink=1" title="Henri de La Tour d'Auvergne, tử tước Turenne (trang chưa được viết)">Turenne</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_II" title="Napoléon II">Napoléon II</a>.<br />
<table style="margin-left: 10px;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9tro_Paris" title="Métro Paris"><img alt="Métro Paris" data-file-height="400" data-file-width="400" height="16" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Metro-M.svg/16px-Metro-M.svg.png" width="16" /></a></td>
<td style="font-size: 97%;">Bến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_b%E1%BA%BFn_t%C3%A0u_%C4%91i%E1%BB%87n_ng%E1%BA%A7m_Paris&action=edit&redlink=1" title="Danh sách bến tàu điện ngầm Paris (trang chưa được viết)"><span style="color: black;">tàu điện ngầm</span></a>: <i>Invalides</i>, <i>La Tour-Maubourg</i> hoặc <i>Varenne</i></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#D.C6.B0.E1.BB.A1ng_.C4.91.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Dưỡng đường</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#Nh.C3.A0_th.E1.BB.9D"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Nhà thờ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#.C4.90i.E1.BB.87n_Invalides"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Điện Invalides</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#L.C4.83ng_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Lăng quân đội</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#M.E1.BB.99t_s.E1.BB.91_nh.C3.A2n_v.E1.BA.ADt_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng"><span class="tocnumber">2.1.1</span> <span class="toctext">Một số nhân vật nổi tiếng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#B.E1.BA.A3o_t.C3.A0ng_V.C5.A9_kh.C3.AD"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Bảo tàng Vũ khí</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
Sau cuộc chiến tranh 1667-1668, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louis_XIV_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Louis XIV của Pháp">Louis XIV</a> quyết định xây dựng một công trình dành cho các thương binh và cựu chiến binh của quân đội hoàng gia. Chiếu dụ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_3" title="12 tháng 3">12 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1670" title="1670">1670</a>
ghi: "Dành cho những người đã dấn thân và không tiếng xương máu để bảo
vệ nền quân chủ... trải qua quãng thời gian còn lại trong bình yên"<sup class="reference" id="cite_ref-parisrama_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-parisrama-1">[1]</a></sup>. Địa điểm được chọn là khu vực phía Tây vùng ngoại ô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Saint-Germain-des-Pr%C3%A9s" title="Saint-Germain-des-Prés">Saint-Germain-des-Prés</a> và công trình sẽ mang nhiều chức năng: bệnh viện, nhà điều dưỡng, doanh trại và tu viện. Nhiệm vụ xây dựng được giao cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_Michel_Le_Tellier_de_Louvois&action=edit&redlink=1" title="François Michel Le Tellier de Louvois (trang chưa được viết)">François Michel Le Tellier de Louvois</a>, thư ký Ban chiến tranh nhà nước. Louvois mua lại khu đất Grenelle và viên đá đầu tiên được đặt xuống vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_11" title="30 tháng 11">30 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1671" title="1671">1671</a> theo bản thiết kế của kiến trúc sư Libéral Bruant<sup class="reference" id="cite_ref-athena_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-athena-2">[2]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="D.C6.B0.E1.BB.A1ng_.C4.91.C6.B0.E1.BB.9Dng">Dưỡng đường</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Edouard_Detaille00.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2543" data-file-width="1764" height="288" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6c/Edouard_Detaille00.jpg/200px-Edouard_Detaille00.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Invalides năm 1887</div>
</div>
</div>
Việc xây dựng những tòa nhà đầu tiên, có sự tham gia của hai kỹ sư
Simon Pipault và Michel Noblet, được tiến hành rất nhanh. Chỉ sau ba
năm, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_10" title="Tháng 10">tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1674" title="1674">1674</a>, vua Louis XIV đã đích thân đón các thương bệnh binh đầu tiên tới điện Invalides.<br />
Dưỡng đường của Invalides bao quanh một sân vuông rộng - ngày nay
được gọi sân danh dự. Tầng trệt hai dãy phía Đông và Tây là bốn phòng ăn
tập thể lớn, ngày nay dành cho bảo tàng Vũ khí. Các nhà ăn này có thể
phục vụ tới 1500 người. Bàn ăn xếp dọc theo bức tường, ở giữa là bàn
uống nước và các thương binh bị cấm uống <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%C6%B0%E1%BB%A3u" title="Rượu">rượu</a>.
Nhà ăn phía Tây Bắc dài 44,26 mét, rộng 7,35 mét và cao 7,50 mét. Sàn
nhà được lát đá, trần bằng gỗ, chân tường phủ lớp trang trí và bên trên
treo các họa phẩm<sup class="reference" id="cite_ref-athena_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-athena-2">[2]</a></sup>.<br />
Bốn ngàn thương binh an dưỡng ở đây được chia thành các nhóm, làm
việc trong những xưởng may quân trang, đóng giày, đóng sách và sản xuất
thảm. Những người bị thương nặng, khoảng 100 người, được điều trị trong
bệnh viện. Điện Invalides trở thành hình mẫu cho một số quốc gia châu Âu
khác<sup class="reference" id="cite_ref-history_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-history-3">[3]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A0_th.E1.BB.9D">Nhà thờ</span></h3>
Tổng thể Invalides tiếp tục được xây dựng với nhà thờ Saint-Louis,
nằm ở phía Nam dưỡng đường. Công trình mang hai chức năng, vừa là nhà
thờ quân đội, vừa là nhà thờ hoàng gia, nơi sẽ đón tiếp vua Louis XIV,
người sáng lập Invalides.<br />
Dự án được François Michel Le Tellier de Louvois giao cho kiến trúc
sư trẻ Jules Hardouin-Mansart, cháu của kiến trúc sư François Mansart,
vào <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_3" title="Tháng 3">tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1676" title="1676">1676</a>.
Một tháng sau, Jules Hardouin-Mansart trình cho bộ trưởng thiết kế của
mình. Lấy cảm hứng từ thiết kế của Libéral Bruant và các bản vẽ của
François Mansart, nhà thờ mang hình chữ thập Hy Lạp với một mái vòm lớn
được xem như một tuyệt tác của kiến trúc cổ điển Pháp<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-4">[4]</a></sup>. Bên trong nhà thờ được trang trí bởi Charles de la Fosse, Jouvenet và Girardon, những người cũng làm việc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2u_%C4%91%C3%A0i_Versailles" title="Lâu đài Versailles">lâu đài Versailles</a>. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_8" title="28 tháng 8">28 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1706" title="1706">1706</a>, đích thân Louis XIV khánh thành công trình.<br />
Tới thời <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on" title="Napoléon">Napoléon</a>, mái vòm trở thành ngôi đền vinh danh quân đội. Thi hài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Thống chế Pháp">Thống chế</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henri_de_La_Tour_d%27Auvergne,_t%E1%BB%AD_t%C6%B0%E1%BB%9Bc_Turenne&action=edit&redlink=1" title="Henri de La Tour d'Auvergne, tử tước Turenne (trang chưa được viết)">Turenne</a> và trái tim của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vauban" title="Vauban">Vauban</a> được chuyển về đây. Vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1989" title="1989">1989</a>, nhân dịp kỷ niệm 100 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng Pháp</a>, mái vóm được trang trí lại lần thứ năm. 550 000 lá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%A0ng" title="Vàng">vàng</a>, tức khoảng 10 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kg" title="Kg">kg</a> được sử dụng cho công việc này<sup class="reference" id="cite_ref-history_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-history-3">[3]</a></sup>.<br />
Điện Invalides tiếp tục chức năng dưỡng đường và bệnh viện quân y cho tới cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a>. Vào thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng Pháp</a>, đám đông đã cướp 32 ngàn khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%BAng" title="Súng">súng</a> trữ trong kho của Invalides. Sau khi trở thành ngôi đền quân đội, nơi đây đón nhận các bộ sưu tập của bào tàng Vũ khí. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1900" title="1900">1900</a>,
Invalides chỉ còn 127 bệnh binh trú ngụ và chức năng bệnh viện bị loại
bỏ. Sau chiến tranh, số thương binh lại tăng lên. Hiện nay điện
Invalides thuộc Viện thương binh quốc gia (Institution Nationale des
Invalides), tiếp tục là nơi điều dưỡng cho khoảng 100 thương bệnh binh<sup class="reference" id="cite_ref-parisrama_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-parisrama-1">[1]</a></sup>.<br />
Từ thời <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%87_ng%C5%A9_c%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_%28Ph%C3%A1p%29" title="Đệ ngũ cộng hòa (Pháp)">Đệ ngũ cộng hòa</a>,
điện Invalides là một trong những địa điểm được xem xét để làm dinh
tổng thống, nhưng dự án này vẫn không được thực hiện. Từ năm 1996, điện
Invalides được sửa chữa lại và hiện đại hóa. Công việc gồm 5 giai đoạn
và kéo dài tới năm 2009<sup class="reference" id="cite_ref-athena_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-athena-2">[2]</a></sup>.<br />
<table style="border: 1px solid; font-size: 85%; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" width="25%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Invalides_1683.jpg"><img alt="Invalides 1683.jpg" data-file-height="348" data-file-width="500" height="136" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7e/Invalides_1683.jpg/195px-Invalides_1683.jpg" width="195" /></a><br />
Invalides năm 1683</td>
<td align="center" width="25%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:LesInvalides2007.JPG"><img alt="LesInvalides2007.JPG" data-file-height="2112" data-file-width="2816" height="137" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/LesInvalides2007.JPG/182px-LesInvalides2007.JPG" width="182" /></a><br />
Invalides nhìn từ bãi cỏ phía Bắc</td>
<td align="center" width="25%"><br />
Invalides nhìn từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_Montparnasse" title="Tháp Montparnasse">tháp Montparnasse</a></td>
<td align="center" width="25%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Les_Invalides_south_entrance.JPG"><img alt="Les Invalides south entrance.JPG" data-file-height="1704" data-file-width="2272" height="136" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3d/Les_Invalides_south_entrance.JPG/181px-Les_Invalides_south_entrance.JPG" width="181" /></a><br />
Lối vào phía Bắc</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90i.E1.BB.87n_Invalides">Điện Invalides</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:GD-FR-Paris-Les_Invalides.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/GD-FR-Paris-Les_Invalides.jpg/200px-GD-FR-Paris-Les_Invalides.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Invalides nhìn từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_Eiffel" title="Tháp Eiffel">tháp Eiffel</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Les_Invalides_de_Paris_ceiling_huge.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1920" data-file-width="2560" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4e/Les_Invalides_de_Paris_ceiling_huge.jpg/200px-Les_Invalides_de_Paris_ceiling_huge.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Trang trí trần Invalides</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Napoleon_tomb_bordercropped.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="594" data-file-width="795" height="149" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/Napoleon_tomb_bordercropped.jpg/200px-Napoleon_tomb_bordercropped.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Mộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Les_Invalides_-_The_dome_over_the_tomb_of_Napoleon.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2000" data-file-width="2978" height="134" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/31/Les_Invalides_-_The_dome_over_the_tomb_of_Napoleon.jpg/200px-Les_Invalides_-_The_dome_over_the_tomb_of_Napoleon.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bên trong mái vòm</div>
</div>
</div>
Điện Invalides nằm tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%ADn_7,_Paris" title="Quận 7, Paris">Quận 7</a> thành phố Paris, thuộc khu vực tập trung nhiều công trình nổi tiếng: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_Eiffel" title="Tháp Eiffel">tháp Eiffel</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%89cole_Militaire" title="École Militaire">École Militaire</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Orsay" title="Bảo tàng Orsay">bảo tàng Orsay</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Rodin" title="Bảo tàng Rodin">bảo tàng Rodin</a>.
Mái vòm mạ vàng của điện là một điểm nhấn quan trọng trong khung cảnh
thành phố. Phía Nam Invalides, đại lộ Breteuil chạy thẳng dẫn tới quảng
trường Breteuil. Bãi cỏ phía Bắc của điện rộng 32 800 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C2%B2" title="M²">m²</a>, kéo dài tới bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Seine" title="Sông Seine">sông Seine</a>, vị trí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BA%A7u_Alexandre-III" title="Cầu Alexandre-III">cầu Alexandre-III</a><sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-5">[5]</a></sup>. Các tòa nhà hai bên bãi cỏ còn có sự hiện diện của một số địa chỉ quan trọng: Đại sứ quán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a> và Đại sứ quán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%A7n_Lan" title="Phần Lan">Phần Lan</a>, nhà khách hàng không của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Air_France" title="Air France">Air France</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_Ngo%E1%BA%A1i_giao_Ph%C3%A1p" title="Bộ Ngoại giao Pháp">Bộ Ngoại giao Pháp</a>. Từ Invalides, tới cầu Alexandre-III và thẳng tiếp sang bên kia sông là đại lộ Winston-Churchill với hai công trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grand_Palais" title="Grand Palais">Grand Palais</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Petit_Palais" title="Petit Palais">Petit Palais</a> ở hai bên.<br />
Các dãy nhà của Invalides được xây dựng vuông góc và đối xứng Đông
Tây, tạo thành 15 sân và vườn nhỏ bên trong. Sân lớn nhất mang tên sân
danh dự (cour dʼhonneur), nằm ở chính giữa. Nhà thờ, ở phía Nam, có đỉnh
mái vòm cao 101 mét. Dàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_phong_c%E1%BA%A7m" title="Đại phong cầm">đại phong cầm</a>
nhà thờ được xây dựng từ 1679 tới 1687 và được sửa chữa lại trong
khoảng thời gian 1955 đến 1957. Bên trong điện và bên ngoài phía Bắc
được trang trí các khẩu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1o" title="Pháo">pháo</a> đặt rải rác. Kiến trúc của điện Invalides đã trở thành hình mẫu cho một số công trình nổi tiếng khác, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Capitol_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Điện Capitol Hoa Kỳ">điện Capitol</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B2a_th%E1%BB%8B_ch%C3%ADnh_San_Francisco" title="Tòa thị chính San Francisco">tòa thị chính San Francisco</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a><sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.C4.83ng_qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i">Lăng quân đội</span></h3>
Điện Invalides đã trở thành lăng quân đội dưới thời <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on" title="Napoléon">Napoléon</a>. Sau khi mất, đến năm 1840, thi hài của Napoléon được vua <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louis-Philippe" title="Louis-Philippe">Louis-Philippe</a> quyết định sẽ chuyển về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois_c%E1%BB%A7a_Orl%C3%A9ans,_Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%AD_Joinville&action=edit&redlink=1" title="François của Orléans, Hoàng tử Joinville (trang chưa được viết)">Hoàng tử Joinville</a> tới đảo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sainte-H%C3%A9l%C3%A8ne" title="Sainte-Hélène">Sainte-Hélène</a>, chuyển thi hài Napoléon về đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Le_Havre" title="Le Havre">Le Havre</a>. Từ đó, tiếp tục bằng thuyền theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Seine" title="Sông Seine">sông Seine</a> về tới Paris ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_10" title="15 tháng 10">15 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1840" title="1840">1840</a>. Thi hài được đưa qua <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3i_Ho%C3%A0n_M%C3%B4n_Paris" title="Khải Hoàn Môn Paris">Khải Hoàn Môn</a> rồi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_l%E1%BB%99_Champs-Elys%C3%A9es" title="Đại lộ Champs-Elysées">đại lộ Champs-Elysées</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Concorde" title="Quảng trường Concorde">quảng trường Concorde</a> và về Invalides<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-8">[8]</a></sup>.<br />
Được đặt bên mộ Napoléon là mộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joseph_Bonaparte" title="Joseph Bonaparte">Joseph Bonaparte</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J%C3%A9r%C3%B4me_Bonaparte&action=edit&redlink=1" title="Jérôme Bonaparte (trang chưa được viết)">Jérôme Bonaparte</a>, hai anh em của Napoléon, cùng hai vị tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C3%A9rard_Christophe_Michel_Duroc&action=edit&redlink=1" title="Gérard Christophe Michel Duroc (trang chưa được viết)">Gérard Christophe Michel Duroc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henri_Gatien_Bertrand" title="Henri Gatien Bertrand">Henri Gatien Bertrand</a>. Thi hài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_II" title="Napoléon II">Napoléon II</a>, con trai của Napoléon Bonaparte, cũng được đưa về Invalides năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a> như một món quà của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> dành cho nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Hitler đã tới thăm mộ Napoléon vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_6" title="23 tháng 6">23 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1940" title="1940">1940</a>.<br />
Điện Invalides còn là nơi yên nghỉ của nhiều nhân vật quân đội khác của Pháp, trong đó có một số chỉ huy trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Thế chiến thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_hai" title="Thế chiến thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>. Các giám đốc của Invalides, những người đều có một vị trí quân sự, cũng được án táng ở điện<sup class="reference" id="cite_ref-parisrama_1-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-parisrama-1">[1]</a></sup>.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="M.E1.BB.99t_s.E1.BB.91_nh.C3.A2n_v.E1.BA.ADt_n.E1.BB.95i_ti.E1.BA.BFng">Một số nhân vật nổi tiếng</span></h4>
<b>Thời kỳ quân chủ và Cách mạng</b><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Thống chế Pháp">Thống chế</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henri_de_la_Tour_d%27Auvergne-Bouillon,_vicomte_de_Turenne&action=edit&redlink=1" title="Henri de la Tour d'Auvergne-Bouillon, vicomte de Turenne (trang chưa được viết)">Turenne</a></li>
<li>Trái tim của Thống chế <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9bastien_Le_Prestre_de_Vauban" title="Sébastien Le Prestre de Vauban">Vauban</a>.</li>
<li>Trái tim của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A9ophile_Malo_Corret_de_la_Tour_d%27Auvergne&action=edit&redlink=1" title="Théophile Malo Corret de la Tour d'Auvergne (trang chưa được viết)">La Tour d'Auvergne</a></li>
<li>Tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fran%C3%A7ois-S%C3%A9verin_Marceau&action=edit&redlink=1" title="François-Séverin Marceau (trang chưa được viết)">Marceau</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Claude_Joseph_Rouget_de_Lisle" title="Claude Joseph Rouget de Lisle">Rouget de Lisle</a>, tác giả <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_Marseillaise" title="La Marseillaise">La Marseillaise</a></i></li>
</ul>
<b>Thời Đệ nhất đế chế</b><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_II" title="Napoléon II">Napoléon II</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joseph_Bonaparte" title="Joseph Bonaparte">Joseph Bonaparte</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J%C3%A9r%C3%B4me_Bonaparte&action=edit&redlink=1" title="Jérôme Bonaparte (trang chưa được viết)">Jérôme Bonaparte</a></li>
<li>Hai tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C3%A9raud_Christophe_Michel_Duroc&action=edit&redlink=1" title="Géraud Christophe Michel Duroc (trang chưa được viết)">Géraud Christophe Michel Duroc</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henri_Gratien_Bertrand&action=edit&redlink=1" title="Henri Gratien Bertrand (trang chưa được viết)">Henri Gratien Bertrand</a></li>
</ul>
<b>Các chỉ huy trong thế chiến</b><br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ferdinand_Foch" title="Ferdinand Foch">Ferdinand Foch</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis-Hubert_Lyautey&action=edit&redlink=1" title="Louis-Hubert Lyautey (trang chưa được viết)">Louis-Hubert Lyautey</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippe_Leclerc_de_Hauteclocque" title="Philippe Leclerc de Hauteclocque">Philippe Leclerc de Hauteclocque</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jean-Marie_de_Lattre_de_Tassigny&action=edit&redlink=1" title="Jean-Marie de Lattre de Tassigny (trang chưa được viết)">Jean-Marie de Lattre de Tassigny</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alphonse_Juin&action=edit&redlink=1" title="Alphonse Juin (trang chưa được viết)">Alphonse Juin</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Robert_Nivelle" title="Robert Nivelle">Robert Nivelle</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Mangin&action=edit&redlink=1" title="Charles Mangin (trang chưa được viết)">Charles Mangin</a></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BA.A3o_t.C3.A0ng_V.C5.A9_kh.C3.AD">Bảo tàng Vũ khí</span></h3>
Bộ sưu tập của bảo tàng Vũ khí bắt nguồn từ những bộ sưu tập của các vị vua Pháp, một số hiện vật từ kho hoàng gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_17" title="Thế kỷ 17">thế kỷ 17</a>. Các vũ khí này đều là minh chứng cho những tiến bộ của công nghệ quân sự. Từ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1663" title="1663">1663</a>, vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louis_XIV_c%E1%BB%A7a_Ph%C3%A1p" title="Louis XIV của Pháp">Louis XIV</a> quyết định tạo nên bộ sưu tập các đồ vật hoàng gia, lưu trữ và bảo quản một bộ sưu tập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_mi%E1%BB%87n" title="Vương miện">vương miện</a>. Sau nhiều lần thay đổi địa điểm, bộ sưu tập được lưu tại một điện ở vị trí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Concorde" title="Quảng trường Concorde">quảng trường Concorde</a> ngày nay. Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1778" title="1778">1778</a>, một ngày trong tháng, công chúng được phép vào chiễm ngưỡng những hiện vật này.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng Pháp</a> rồi chiến tranh đã khiến một số hiện vật bị thất lạc. Cuối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thế kỷ 19">thế kỷ 19</a>, sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Ph%E1%BB%95" title="Chiến tranh Pháp-Phổ">chiến tranh Pháp-Phổ</a>, bộ sưu tập được chuyển về Invalides. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1905" title="1905">1905</a>, bảo tàng Pháo binh - có từ năm 1852 - và bảo tàng Lịch sử vũ khí - từ thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ph%C3%A1p" title="Cách mạng Pháp">Cách mạng</a>
- hợp thành bảo tàng Vũ khí. Ngày nay, bảo tàng Vũ khí của Invalides sở
hữu nhiều hiện vật quan trọng bậc nhất của lịch sử quân sự<sup class="reference" id="cite_ref-athena_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_note-athena-2">[2]</a></sup>.<br />
<table style="border: 1px solid; font-size: 85%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Eiffelturm_Blick_vom_Invalidendom2.jpg"><img alt="Eiffelturm Blick vom Invalidendom2.jpg" data-file-height="1536" data-file-width="2048" height="130" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Eiffelturm_Blick_vom_Invalidendom2.jpg/173px-Eiffelturm_Blick_vom_Invalidendom2.jpg" width="173" /></a></td>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Taxi_Renault_G7_Paris_FRA_001.jpg"><img alt="Taxi Renault G7 Paris FRA 001.jpg" data-file-height="2304" data-file-width="3456" height="130" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Taxi_Renault_G7_Paris_FRA_001.jpg/195px-Taxi_Renault_G7_Paris_FRA_001.jpg" width="195" /></a></td>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KunitomoAirGunMechanism.jpg"><img alt="KunitomoAirGunMechanism.jpg" data-file-height="1152" data-file-width="1536" height="130" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a7/KunitomoAirGunMechanism.jpg/173px-KunitomoAirGunMechanism.jpg" width="173" /></a></td>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:MilitaryCostumeEmperorKienLong1736-1796.jpg"><img alt="MilitaryCostumeEmperorKienLong1736-1796.jpg" data-file-height="1500" data-file-width="1838" height="130" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/MilitaryCostumeEmperorKienLong1736-1796.jpg/159px-MilitaryCostumeEmperorKienLong1736-1796.jpg" width="159" /></a></td>
</tr>
<tr valign="top">
<td>Hàng pháo ở sân phía Bắc</td>
<td>Taxi từng trở lính ra mặt trận<br />
trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_chi%E1%BA%BFn_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Thế chiến thứ nhất">Thế chiến thứ nhất</a></td>
<td>Súng hơi của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kunitomo_Ikkansai&action=edit&redlink=1" title="Kunitomo Ikkansai (trang chưa được viết)">Kunitomo Ikkansai</a></td>
<td>Áo giáp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A0n_Long" title="Càn Long">Càn Long</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-parisrama-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-parisrama_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-parisrama_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-parisrama_1-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.parisrama.com/thematiques/thematique_invalides_paris.htm" rel="nofollow">Les Invalides - Paris</a> trên trang Parisrama</span></li>
<li id="cite_note-athena-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-athena_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-athena_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-athena_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-athena_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.invalides.org/pages/dp/dp_athena.pdf" rel="nofollow">ATHENA, programme de modernisation</a> trên trang của bảo tàng Vũ khí</span></li>
<li id="cite_note-history-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-history_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-history_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.invalides.org/pages/historique.html" rel="nofollow">L'Hôtel national des Invalides: historique du monument</a> trên trang của bảo tàng Vũ khí</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.culture.gouv.fr/culture/actualites/celebrations2006/mansart.htm" rel="nofollow">Mansart remet à Louis XIV la clef de l’église du dôme des Invalides</a> trên trang của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_V%C4%83n_h%C3%B3a_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Bộ Văn hóa Pháp (trang chưa được viết)">Bộ Văn hóa Pháp</a></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.paris.fr/portail/Parcs/Portal.lut?page=equipment&template=equipment.template.popup&document_equipment_id=1787" rel="nofollow">Esplanade des Invalides</a> trên tranh của thành phố Paris</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.shca.com/portfolio/default.asp?sctId=635&projType=Historic+Preservation" rel="nofollow">West Virginia State Capitol</a> trên Swanke Hayden Connell Architects</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.virtourist.com/america/san-francisco/13.htm" rel="nofollow">San Francisco, City Hall building</a> trên Virtourist</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.insecula.com/musee/M0136.html" rel="nofollow">Dôme et église Saint-Louis des Invalides</a> trên trang Insecula</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/%C4%90i%E1%BB%87n_Invalides" title="commons:Special:Search/Điện Invalides"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Les_Invalides?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Điện Invalides trên Wikimedia Commons">Điện Invalides</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.invalides.org/" rel="nofollow">Trang chính thức của bảo tàng Vũ khí</a></li>
<li><a class="external text" href="http://jasoncoyne.smugmug.com/gallery/449248" rel="nofollow">Hình ảnh điện Invalides</a></li>
</ul>
<br />
<table align="center" cellpadding="0" cellspacing="3" style="background: #F5F5F5; border: 1px solid #191970; font-size: 90%; text-align: center; width: 96%px;">
<tbody>
<tr>
<th style="background: #369; color: white;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Du_l%E1%BB%8Bch_Paris#C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.8Ba_.C4.91i.E1.BB.83m_thu_h.C3.BAt" title="Du lịch Paris"><span style="color: white;">Những địa điểm nổi tiếng của Paris</span></a></th>
</tr>
<tr>
<td>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1p_Eiffel" title="Tháp Eiffel">Tháp Eiffel</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A3i_Ho%C3%A0n_M%C3%B4n_%28Paris%29" title="Khải Hoàn Môn (Paris)">Khải Hoàn Môn</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_l%E1%BB%99_Champs-%C3%89lys%C3%A9es" title="Đại lộ Champs-Élysées">Đại lộ Champs-Élysées</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_%C4%90%E1%BB%A9c_B%C3%A0_Paris" title="Nhà thờ Đức Bà Paris">Nhà thờ Đức Bà</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Louvre" title="Bảo tàng Louvre">Bảo tàng Louvre</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Sacr%C3%A9-C%C5%93ur_Paris" title="Nhà thờ Sacré-Cœur Paris">Nhà thờ Sacré-Cœur</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Orsay" title="Bảo tàng Orsay">Bảo tàng Orsay</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_t%C3%A2m_Georges-Pompidou" title="Trung tâm Georges-Pompidou">Trung tâm Pompidou</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Conciergerie" title="Conciergerie">Conciergerie</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grand_Palais" title="Grand Palais">Grand Palais</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_Luxembourg" title="Vườn Luxembourg">Vườn Luxembourg</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <strong class="selflink">Điện Invalides</strong><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Op%C3%A9ra_Garnier" title="Opéra Garnier">Opéra Garnier</a><span style="font-weight: bold;"> ·</span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%C4%A9a_trang_P%C3%A8re-Lachaise" title="Nghĩa trang Père-Lachaise">Nghĩa trang Père-Lachaise</a></td>
<td align="right" style="padding: 3px;" width="55"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Arc_Triomphe.jpg" title="Khải Hoàn Môn"><img alt="Khải Hoàn Môn" data-file-height="4260" data-file-width="3929" height="60" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Arc_Triomphe.jpg/55px-Arc_Triomphe.jpg" width="55" /></a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="33%">
<div style="background-color: whitesmoke; border-color: #003399; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="La tour Eiffel.jpg" data-file-height="1920" data-file-width="2560" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/La_tour_Eiffel.jpg/32px-La_tour_Eiffel.jpg" width="32" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Paris" title="Chủ đề:Paris">Chủ đề Paris</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="33%">
<div style="background-color: #eeeeee; border-color: #AAA; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Military symbol.svg" data-file-height="113" data-file-width="202" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/43px-Military_symbol.svg.png" width="43" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Chủ đề:Quân sự">Chủ đề Quân sự</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="33%">
<div style="background-color: whitesmoke; border-color: #696969; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Kien truc symbol.JPG" data-file-height="400" data-file-width="700" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Kien_truc_symbol.JPG/42px-Kien_truc_symbol.JPG" width="42" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Ki%E1%BA%BFn_tr%C3%BAc" title="Chủ đề:Kiến trúc">Chủ đề Kiến trúc</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%B4ng_tr%C3%ACnh_hai_b%E1%BB%9D_s%C3%B4ng_Seine" title="Thể loại:Công trình hai bờ sông Seine">Công trình hai bờ sông Seine</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Cung_%C4%91i%E1%BB%87n_Paris" title="Thể loại:Cung điện Paris">Cung điện Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%E1%BA%A3o_t%C3%A0ng_Paris" title="Thể loại:Bảo tàng Paris">Bảo tàng Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ngh%C4%A9a_trang_Paris" title="Thể loại:Nghĩa trang Paris">Nghĩa trang Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_th%E1%BB%9D_Paris" title="Thể loại:Nhà thờ Paris">Nhà thờ Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:B%E1%BB%87nh_vi%E1%BB%87n_Paris" title="Thể loại:Bệnh viện Paris">Bệnh viện Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%ADn_7,_Paris" title="Thể loại:Quận 7, Paris">Quận 7, Paris</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C6%B0%E1%BB%A3ng_%C4%91%C3%A0i_Paris" title="Thể loại:Tượng đài Paris">Tượng đài Paris</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto"><i>Cuốn theo chiều gió</i> (phim)</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #add8e6; font-size: 1.4em; font-style: italic; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Cuốn theo chiều gió</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Poster_-_Gone_With_the_Wind_01.jpg"><img alt="" data-file-height="2000" data-file-width="1299" height="419" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/Poster_-_Gone_With_the_Wind_01.jpg/272px-Poster_-_Gone_With_the_Wind_01.jpg" width="272" /></a>
<div>
Áp phích <i>Gone with the Wind</i></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #add8e6; text-align: center;">Thông tin phim</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đạo diễn</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Fleming&action=edit&redlink=1" title="Victor Fleming (trang chưa được viết)">Victor Fleming</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Cukor&action=edit&redlink=1" title="George Cukor (trang chưa được viết)">George Cukor</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sam_Wood&action=edit&redlink=1" title="Sam Wood (trang chưa được viết)">Sam Wood</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sản xuất</th>
<td>David O. Selznick</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tác giả</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Margaret_Mitchell" title="Margaret Mitchell">Margaret Mitchell</a> (tiểu thuyết),<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sidney_Howard&action=edit&redlink=1" title="Sidney Howard (trang chưa được viết)">Sidney Howard</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ben_Hecht&action=edit&redlink=1" title="Ben Hecht (trang chưa được viết)">Ben Hecht</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_O._Selznick&action=edit&redlink=1" title="David O. Selznick (trang chưa được viết)">David O. Selznick</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jo_Swerling&action=edit&redlink=1" title="Jo Swerling (trang chưa được viết)">Jo Swerling</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Van_Druten&action=edit&redlink=1" title="John Van Druten (trang chưa được viết)">John Van Druten</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diễn viên</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clark_Gable" title="Clark Gable">Clark Gable</a>,<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a>,<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leslie_Howard&action=edit&redlink=1" title="Leslie Howard (trang chưa được viết)">Leslie Howard</a>,<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Olivia_de_Havilland" title="Olivia de Havilland">Olivia de Havilland</a>,<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Âm nhạc</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Max_Steiner&action=edit&redlink=1" title="Max Steiner (trang chưa được viết)">Max Steiner</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Phát hành</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Metro-Goldwyn-Mayer" title="Metro-Goldwyn-Mayer">Metro-Goldwyn-Mayer</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Công chiếu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_12" title="15 tháng 12">15 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939" title="1939">1939</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Độ dài</th>
<td>222 phút</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ</th>
<td>Tiếng Anh</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kinh phí</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">$</a> 3.900.000 (ước lượng)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Doanh thu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">$</a> 400.176.459<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#cite_note-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
</tbody></table>
<i><b>Cuốn theo chiều gió</b></i> (<i>Gone With the Wind</i>) (1939) là bộ phim Mỹ, thuộc thể loại phim chính kịch-lãng mạn-sử thi, được phỏng theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3" title="Cuốn theo chiều gió">tiểu thuyết cùng tên</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Margaret_Mitchell" title="Margaret Mitchell">Margaret Mitchell</a>, xuất bản năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>.
Phim được sản xuất bởi David O.Selznick, đạo diễn Victor Fleming và
kịch bản gốc Sidney Howard. Bộ phim được quay ở miền Nam nước Mỹ trong
thời gian xảy ra nội chiến. Các diễn viên chính bao gồm: Clark Gable,
Vivien Leigh, Leslie Howard, Olivia de Havilland và Hattie McDaniel. Nội
dung của phim xoay quanh cuộc nội chiến Mỹ và thời kì tái thiết nhìn từ
quan điểm của một người Mỹ da trắng ở miền Nam.<br />
Ra mắt năm 1939, <i>Gone With the Wind</i> vẫn chứng tỏ sức sống lâu
bền trong lòng khán giả khi dẫn đầu danh sách 100 bộ phim thành công
nhất mọi thời đại về doanh thu tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a>. Đây là kết quả từ cuộc thăm dò của nhật báo điện ảnh <i>Screen Digest</i>. Bộ phim đoạt 9 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar" title="Giải Oscar">giải Oscar</a> vừa được bình chọn là bộ phim có nhiều khán giả nhất mọi thời đại trong lịch sử chiếu bóng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a>.
Kể từ khi được phát hành năm 1939, "Cuốn theo chiều gió" đã mang lại
5.4 tỉ đô la (gấp nhiều lần so với con số 1.84 tỉ đô la doanh thu phòng
vé mà <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Titanic_%28phim_1997%29" title="Titanic (phim 1997)">Titanic</a></i> kiếm được, tính đến thời điểm này).<br />
Với độ dài ba giờ bốn mươi phút và bốn phút nghỉ giữa các phần, Cuốn
theo chiều gió là bộ phim Mỹ có lồng tiếng dài nhất từng được thực hiện
tính đến thời điểm hiện tại.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#T.C3.B3m_t.E1.BA.AFt_n.E1.BB.99i_dung"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tóm tắt nội dung</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Ph.E1.BA.A7n_1"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Phần 1</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Ph.E1.BA.A7n_2"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Phần 2</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#S.E1.BA.A3n_xu.E1.BA.A5t"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Sản xuất</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#K.E1.BB.8Bch_b.E1.BA.A3n"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Kịch bản</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Nh.C3.A2n_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Nhân vật</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Scarlett_O.27Hara"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Scarlett O'Hara</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Rhett_Butler"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Rhett Butler</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Ashley_Wilkes"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Ashley Wilkes</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Melanie_Hamilton"><span class="tocnumber">3.4</span> <span class="toctext">Melanie Hamilton</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Ph.C3.A2n_vai"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Phân vai</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#M.E1.BB.99t_v.C3.A0i_chi_ti.E1.BA.BFt_th.C3.BA_v.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Một vài chi tiết thú vị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Nh.E1.BA.A1c_phim"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhạc phim</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Gi.E1.BA.A3i_th.C6.B0.E1.BB.9Fng_c.E1.BB.A7a_Vi.E1.BB.87n_h.C3.A0n_l.C3.A2m_khoa_h.E1.BB.8Dc_M.E1.BB.B9_Academy_Award_.28Gi.E1.BA.A3i_Oscar.29"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Giải thưởng của Viện hàn lâm khoa học Mỹ Academy Award (Giải Oscar)</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Vinh_danh"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Vinh danh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B3m_t.E1.BA.AFt_n.E1.BB.99i_dung">Tóm tắt nội dung</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.E1.BA.A7n_1">Phần 1</span></h3>
Bộ phim bắt đầu trên trang trại trồng bông Tara ở vùng nông thôn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgia,_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Georgia, Hoa Kỳ">Georgia</a> năm 1861 - thời kì nước Mỹ đang xảy ra nội chiến, nơi mà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scarlett_O%27Hara" title="Scarlett O'Hara">Scarlett O'Hara</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a>) đang tán tỉnh hai anh em nhà Tarleton, Brent (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fred_Crane&action=edit&redlink=1" title="Fred Crane (trang chưa được viết)">Fred Crane</a>) và Stuart (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Reeves&action=edit&redlink=1" title="George Reeves (trang chưa được viết)">George Reeves</a>). Scarlett, Suelle (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Evelyn_Keynes&action=edit&redlink=1" title="Evelyn Keynes (trang chưa được viết)">Evelyn Keynes</a>) và Careen (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ann_Rutherford&action=edit&redlink=1" title="Ann Rutherford (trang chưa được viết)">Ann Rutherford</a>) là ba cô con gái của một người di cư gốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ailen</a>, Gerald O'Hara (<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thomas_Mitchell" title="Thomas Mitchell">Thomas Mitchell</a>), và vợ ông, Ellen O'Hara (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barbara_O%27Neil&action=edit&redlink=1" title="Barbara O'Neil (trang chưa được viết)">Barbara O'Neil</a>), một hậu duệ của dòng dõi quý tộc Pháp. Hai anh em nhà Tarleton chia sẻ với Scarlett một bí mật, rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ashley_Wilkes" title="Ashley Wilkes">Ashley Wilkes</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leslie_Howard&action=edit&redlink=1" title="Leslie Howard (trang chưa được viết)">Leslie Howard</a>), người mà Scarlett thầm yêu, sẽ cưới em họ anh ta là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Melanie_Hamilton" title="Melanie Hamilton">Melanie Hamilton</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Olivia_de_Havilland" title="Olivia de Havilland">Olivia de Havilland</a>).
Lễ đính hôn dự định sẽ được thông báo và ngày tiếp theo đó trong bữa
tiệc ngoài trời tại nhà Ashley, trang trại Twelve Oaks gần đó.<br />
Tại Twelve Oaks, Scarlett nhận ra cô đang được mến mộ bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rhett_Butler" title="Rhett Butler">Rhett Butler</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clark_Gable" title="Clark Gable">Clark Gable</a>),
một khách mời đẹp trai láu cá mà đã bị dòng họ ở Charleston của anh ta
từ mặt. Rhett bị mọi người phản đối trong một cuộc thảo luận về chiến
tranh, khi anh cho rằng miền Nam chẳng có cơ hội nào thắng những con số
vượt trội và sức mạnh công nghiệp của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Liên bang miền Bắc Hoa Kỳ">miền Bắc</a>.
Scarlett lẻn đi khi mọi người đang ngủ trưa để được ở một mình với
Ashley trong thư viện, và thú nhận tình yêu dành cho anh. Ashley thừa
nhận anh thấy Scarlett hấp dẫn, và rằng anh cũng đã luôn thầm yêu cô,
nhưng anh và Melanie ngọt ngào hợp nhau hơn. Cô buộc tội Ashley đã khiến
cô hiểu nhầm và tát anh một cách giận dữ. Ashley im lặng bỏ đi còn
Scarlett càng tức giận khi biết rằng Rhett đang chợp mắt trên ghế bành
trong thư viện, và anh đã nghe lỏm toàn bộ câu chuyện. "Này ông, ông
thật chẳng ra dáng một quý ngài!", và anh đáp lại lời của cô: "Còn cô,
thưa cô, chẳng phải một quý bà!". Tuy nhiên Rhett hứa sẽ giữ kín bí mật
tội lỗi của cô. Scarlett vội vã rời khỏi thư viện. Bữa tiệc bị gián đoạn
bởi thông báo rằng chiến tranh đã nổ ra, do đó đám đàn ông phải vội đi
tòng quân và đám phụ nữ thì bị tỉnh giấc trưa. Khi Scarlett nhìn Ashley
hôn tạm biệt Melanie từ trên lầu, cậu em trai nhút nhát của Melanie,
Charles Hamilton (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rand_Brooks&action=edit&redlink=1" title="Rand Brooks (trang chưa được viết)">Rand Brooks</a>),
người mà Scarlett đã vô tư đùa bỡn, hỏi cưới cô trước khi lên đường.
Mặc dù không thực sự yêu Charles nhưng Scarlett vẫn đồng ý với mục đích
tiếp cận gia đình Ashley và khiến anh ghen tuông. Charles và Scarlett
cưới trước khi anh lên đường ra mặt trận.<br />
Scalett sớm gúa bụa khi Charles chết vì bệnh viêm phổi và bệnh sởi trong quá trình phục vụ quân đội <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_mi%E1%BB%81n_Nam_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Liên minh miền Nam Hoa Kỳ">Liên minh miền Nam</a>. Mẹ của Scarlett gửi cô đến nhà Hamilton ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Atlanta" title="Atlanta">Atlanta</a> để khiến cô vui lên, mặc dù bà vú trực tính Mammy (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a>)
bảo với Scarlett rằng bà biết cô tới đó chỉ hòng hi vọng Ashley quay
lại. Scarlett và Melanie tham gia buổi bán hàng từ thiện ở Atlanta;
Scarlett, người đáng nhẽ phải chìm đắm trong tột cùng đau khổ thì bị xì
xào căm ghét. Rhett, bây giờ là người hùng vượt phong tỏa của Liên minh,
xuất hiện trong sự ngạc nhiên của mọi người. Scarlett thậm chí còn làm
dân chúng Atlanta kinh ngạc hơn khi chấp nhận lời mời nhảy cùng của
Rhett. Trong khi nhảy, Rhett tiết lộ ý định giành lấy cô, và Scarlett
đáp rằng điều đó sẽ chẳng bao giờ xảy ra khi mà cô còn đang sống. Cuộc
chiến trở nên bất lợi cho Liên minh sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Gettysburg" title="Trận Gettysburg">trận Gettysburg</a>
mà trong đó nhiều đàn ông ra đi từ thị trấn của Scarlett đã hi sinh.
Scarlett một lần nữa không thành trong nỗ lực giành lấy trái tim Ashley
khi anh về nghỉ lễ Giáng sinh, mặc dù họ đã hôn nhau say đắm trong phòng
khách trước khi anh quay trở lại mặt trận. Trong bệnh viện, Scarlett và
Melanie chăm sóc những chiến sĩ bị thương (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cliff_Edwards&action=edit&redlink=1" title="Cliff Edwards (trang chưa được viết)">Cliff Edwards</a>).<br />
Tám tháng sau, thành phố bị bao vây bởi quân đội Liên bang trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Atlanta" title="Chiến dịch Atlanta">chiến dịch Atlanta</a>, Melanie trở dạ sớm. Giữ lời hứa với Ashley rằng sẽ "chăm sóc Melanie", Scarlett và người hầu gái Prissy (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Butterfly_McQueen&action=edit&redlink=1" title="Butterfly McQueen (trang chưa được viết)">Butterfly McQueen</a>)
phải tự đỡ đẻ mà không có bác sỹ. Scarlett cầu xin Rhett đưa cô trở về
Tara ngay lập tức cùng với Melanie, Prissy và đứa bé. Anh xuất hiện trên
xe ngựa để mang họ rời khỏi thành phố trên một hành trình nguy hiểm
vượt qua những bến ga và kho hàng bốc cháy. Anh bỏ cô lại cùng với con
ngựa sắp chết, Melanie đang hấp hối, đứa bé và Prissy khóc lóc sướt
mướt, cùng một nụ hôn say đắm trên đường trở về Tara. Cô đáp lại sự sửng
sốt của anh bằng một cái tát khi anh lên đường chiến đấu cho quân đội
Liên minh. Trên hành trình trở về nhà, Scarlett thấy Twelve Oaks bị
cháy, tàn phá và bỏ hoang. Cô thở phào nhìn thấy Tara vẫn còn nhưng tất
cả đã bỏ đi ngoại trừ bố mẹ cô, những người chị em và hai người làm,
Mammy và Pork (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oscar_Polk&action=edit&redlink=1" title="Oscar Polk (trang chưa được viết)">Oscar Polk</a>).
Scarlett biết tin mẹ cô vừa mất vì sốt thương hàn còn cha cô thì đang
trở nên mất trí sau những đau khổ. Trước Tara không có ai coi sóc và bị
cướp phá bởi đám lính Liên Bang, Scarlett thề cô sẽ làm bất cứ điều gì
để cứu sống gia đình và bản thân: "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/As_God_is_my_witness,_I%27ll_never_be_hungry_again" title="As God is my witness, I'll never be hungry again">Có chúa chứng giám, ta sẽ không bao giờ đói nữa</a>".<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.E1.BA.A7n_2">Phần 2</span></h3>
Scarlett xếp đặt công việc thu hoạch bông cho người nhà và giúp việc.
Cô còn giết cả một tên lính miền Bắc đào ngũ đã đột nhập và hăm doạ cô,
và tìm được tiền vàng trong túi dết của hắn, đủ để chu cấp cho gia đình
cô trong một thời gian ngắn. Chiến tranh kết thúc với sự thất bại của
quân Liên minh. Ashley trở về sau khi bị bắt làm tù binh. Mammy ngăn
Scarlett chạy đến bên anh trong ngày anh và Melanie đoàn tụ. Ashley chán
nản thấy mình không giúp được gì nhiều cho Tara, và khi Scarlett cầu
xin anh hãy chạy trốn cùng cô, anh thú nhận rằng anh khao khát cô rồi
hôn cô say đắm, nhưng cũng nói rằng anh không thể rời bỏ Melanie. Gerad
O’Hara chết vì ngã ngựa trong lúc cố rượt tên Yankee, đốc công cũ của
Tara bây giờ muốn mua lại điền trang này, ra khỏi lãnh địa của ông. Chỉ
còn lại Scarlett một mình gánh vác gia đình, và cô nhận thấy là không
thể trả nổi những khoản thuế má ngày càng tăng cho Tara. Biết rằng Rhett
vẫn còn ở Atlanta và tin rằng anh vẫn giàu có, cô yêu cầu Mammy may cho
một chiếc váy từ tấm rèm cũ của mẹ cô vẫn treo trong phòng khách. Tuy
nhiên, qua cuộc viếng thăm, Rhett bảo cô rằng tài khoản ngân hàng của
anh đã bị phong toả, và rằng nỗ lực vay mượn của cô là vô ích.<br />
Khi Scarlett từ biệt Rhett, cô chạm trán vị hôn phu của cô em gái, Frank Kennedy (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carroll_Nye&action=edit&redlink=1" title="Carroll Nye (trang chưa được viết)">Carroll Nye</a>)
đã luống tuổi, người mà hiện tại đang sở hữu một cửa hàng tạp hoá và
một nhà máy xẻ gỗ đều làm ăn phát đạt. Scarlett nói dối rằng Suellen mệt
mỏi vì chờ đợi và đã cưới một gã đẹp trai khác. Sau khi trở thành bà
Frank Kennedy, Scarlett cũng tiếp quản luôn công việc kinh doanh của
chồng, và nàng dùng lợi nhuận kiếm được để mua một nhà máy cưa mà đã rất
phát đạt trong quá trình tái thiết Atlanta, một phần là vì cô sẵn sàng
giao thương với cả bọn Yankee đáng khinh cũng như thuê dùng những công
nhân từng ngồi tù trong nhà máy của cô. Khi Ashley sắp nhận được một
công việc trong nhà băng, Scarlett lại nhử tính yếu đuối của anh bằng
cách khóc lóc rằng cần anh giúp một tay điều hành nhà máy cưa. Dưới sức
ép từ Melanie, anh nhận lời. Một hôm, sau vụ Scarlett bị tấn công khi
đánh xe một mình qua khu ổ chuột lân cận, Frank, Ashley và những người
khác đã bất ngờ đột kích vào khu phố đó. Ashlet bị thương trong cuộc ẩu
đả với đám lính Liên bang, còn Frank thì chết.<br />
Sau đám tang của Frank, Rhett tới thăm Scarlett và cầu hôn nàng.
Scarlett chấp nhận anh một phần vì tiền. Anh hôn nàng say đắm và nói
rằng rồi một ngày anh sẽ giành được tình yêu của nàng bởi cả anh và nàng
đều giống nhau. Sau tuần trăng mật ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Orleans" title="New Orleans">New Orleans</a>,
Rhett hứa rằng sẽ lấy lại vẻ huy hoàng cũ cho Tara, trong khi Scarlett
xây dựng biệt thự lớn nhất ở Atlanta. Hai người có với nhau một bé gái.
Scarlett muốn đặt tên bé là Eugenie Victoria, nhưng Rhett lại đặt là
Bonnie Blue Butler (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cammie_King&action=edit&redlink=1" title="Cammie King (trang chưa được viết)">Cammie King</a>).
Rhett làm mọi thứ để có được danh tiếng tốt đối với dân chúng Atlanta
vì lợi ích của cô con gái bé bỏng. Scarlett, vẫn bám lấy Ashley và buồn
phiền trước những dấu hiệu đi xuống của nhan sắc (vòng eo của nàng đã
tăng từ 18,5 inch lên 20 inch), nói với Rhett rằng cô không muốn có thêm
con nữa và rằng họ sẽ không ngủ chung giường kể từ nay. Trong cơn tức
giân, anh đạp đổ cánh cửa ngăn đôi phòng ngủ của hai người, cho cô biết
rằng cô không thể xua đuổi anh một khi anh đã muốn gần cô.<br />
Một hôm trong lúc đi thăm nhà máy, Scarlett và Ashley cùng ôn lại
những kỉ niệm xưa cũ, và khi cô ôm lấy anh để an ủi thì đã bị phát hiện
bởi hai kẻ hay buôn chuyện, trong đó có chị gái India của Ashley, người
vốn ghét Scarlett. Họ hăm hở rêu rao tin đồn khắp nơi và danh tiếng của
Scarlett lại một lần nữa bị huỷ hoại. Tối hôm đó, Rhett, đã biết chuyện,
buộc Scarlett phải ra khỏi giường và đến dự bữa tiệc sinh nhật của
Ashley. Không tin bất cứ lời nói xấu nào về chị dâu mình, Melanie đã
đứng về phía Scarlett để cho mọi người thấy rằng cô tin những tin đồn
kia là sai sự thật.<br />
Tối muộn hôm đó, sau khi về đến nhà, trong khi định lén lấy cho mình
một ly rượu thì Scarlett phát hiện ra Rhett đang ngồi uống ở tầng dưới.
Mù quáng vì ghen tuông, anh bảo Scarlett rằng anh có thể giết cô nếu
điều đó có thể khiến cô quên được Ashley. Bế xốc cô lên tầng, anh nói:
"Đêm nay em sẽ không đẩy tôi ra". Cô tỉnh dậy vào sáng hôm sau với vẻ
hạnh phúc tội lỗi, nhưng Rhett trở lại để xin lỗi cô và đề nghị li hôn.
Scarlett không đồng ý, nói rằng đó là một sự ô nhục. Rhett quyết định
mang theo Bonnie trong chuyến đi dài ngày đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a>.
Tuy nhiên sau đấy anh nhận ra rằng một đứa bé như Bonnie vẫn luôn cần
có mẹ vì một đêm, Bonnie gặp ác mộng và bé đã khóc gọi mẹ trong mơ.
Rhett trở về cùng với Bonnie và Scarlett vui sướng được gặp lại anh,
nhưng anh cự tuyệt nỗ lực hoà giải của cô. Anh để ý thấy sự khác biệt ở
cô. Cô cho anh biết cô đang mang bầu nữa. Rhett hỏi ai là cha đứa bé và
Scarlett nói với anh rằng anh biết rõ đấy là ai và thậm chí cô còn chẳng
muốn đứa bé. Bị tổn thương, Rhett bảo cô "Vui lên đi. Biết đâu cô sẽ
gặp tai nạn." Điên tiết, Scarlett nhảy bổ vào Rhett nhưng bị trượt chân
ngã xuống cầu thang và sẩy thai. Rhett, phát điên lên vì cảm giác tội
lỗi, khóc và kể với Melanie về cơn ghen của anh nhưng vẫn không để lộ sự
thật về tình cảm của Scarlett dành cho Ashley.<br />
Khi Scarlett đang hồi phục thì Bonnie bé bỏng, cũng bốc đồng như ông
ngoại, chết trong một cú ngã trong lúc nhảy qua hàng rào với chú ngựa
con. Scarlett đổ lỗi cho Rhett còn Rhett thì đổ lỗi cho chính mình.
Melanie tới thăm để an ủi họ, và thuyết phục Rhett hãy để Bonnie được
yên nghỉ nhưng sau đó thì cô đổ gục khi mang cái thai thứ hai mà bác sỹ
đã cảnh báo có thể khiến cô mất mạng. Lúc hấp hối, cô nhờ Scarlett chăm
sóc Ashley dùm cô như nàng đã từng chăm sóc cô dùm Ashley. Melanie cũng
bảo Scarlett hãy đối tốt với Rhett vì anh rất yêu cô và trút hơi thở
cuối cùng. Bên ngoài, Ashley khuỵu xuống trong nước mắt, vô vọng khi
không còn vợ nữa. Chỉ đến lúc đấy Scarlett mới nhận ra cô không hề có
một ý nghĩa gì trong anh, rằng cô đã yêu một điều gì đó chưa từng tồn
tại. Cô chạy về nhà chỉ để biết rằng Rhett đang đóng gói hành lí rời bỏ
cô. Cô cầu xin anh đừng đi, nói với anh rằng cô đã luôn yêu anh, rằng cô
chưa từng thật sự yêu Ashley. Nhưng, anh cự tuyệt, nói rằng cái chết
của Bonnie đã đi cùng với mọi cơ hội hàn gắn giữa hai người. Và khi cô
nhắc lại rằng cô yêu anh, anh khẳng định: "Đấy là điều không may của
em".<br />
Khi Rhett bước ra khỏi cửa, dự định sẽ quay về quê hương Charleston
của anh, Scarlett van nài, "Rhett, nếu anh đi, em sẽ về đâu? Em sẽ làm
gì? <i>Anh đã trả lời một câu nổi tiếng, "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Frankly,_my_dear,_I_don%27t_give_a_damn" title="Frankly, my dear, I don't give a damn">Nói thẳng là, em yêu, tôi đếch quan tâm</a>!"
và lẩn vào màn sương. Cô ngồi trên bậc thang và khóc trong tuyệt vọng,
"Vậy thì có sao chứ?". Và rồi cô nhớ lại giọng nói của Gerald, Ashley,
Rhett, tất cả họ đều gợi nhắc cô rằng sức mạnh của cô đến từ chính Tara.
Hi vọng bừng sáng trên gương mặt Scarlett: "Tara! Nhà. Mình sẽ về nhà,
và mình sẽ nghĩ cách mang Rhett trở về! <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/After_all,_tomorrow_is_another_day%21" title="After all, tomorrow is another day!">Rốt cuộc thì, ngày mai là một ngày khác!</a>". Trong cảnh cuối, Scarlett đứng dậy, kiên quyết, trước khi đến Tara.</i><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BA.A3n_xu.E1.BA.A5t">Sản xuất</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BB.8Bch_b.E1.BA.A3n">Kịch bản</span></h3>
Về biên kịch Sidney Howard, nhà nghiên cứu lịch sử điện ảnh Joanne
Yeck viết, "đơn giản hoá cuốn tiểu thuyết đồ sộ Cuốn theo chiều gió quả
thực là một nhiệm vụ hết sức nặng nề...và bản thảo đầu tiên của Howard
thì cực dài, yêu cầu bộ phim kéo dài ít nhất sáu tiếng đồng hồ;...
Selznick đã muốn Howard ở lại để sửa bản thảo...nhưng Howard từ chối rời
khỏi New England và kết quả là, bản thảo đã được sửa lại bởi một nhóm
những nhà viết kịch địa phương, gồm cả Bent Hecht..."<br />
Nhà sản xuất David O.Selznick đã thay đạo diễn ba tuần trước khi khởi
quay và sau đó thay luôn kịch bản. Ông tìm ra Victor Fleming, người mà
thời điểm đó đang thực hiện bộ phim "The Wizard of Oz". Fleming đã không
bằng lòng với kịch bản nên Selznick đã yêu cầu nhà viết kịch lừng danh
Ben Hecht viết lại hoàn toàn kịch bản trong vòng năm ngày." Nhà viết
kịch Ron Hutchinson đã khai thác tình tiết li kì này trong vở kịch nổi
tiếng Moonlight and Magnolias, khi mà "Selznick thực sự nhốt bản thân
ông cùng Fleming và Ben Hecht trong phòng trong vòng năm này để viết lại
hoàn toàn kịch bản".<br />
Cùng lúc bộ phim được phát hành năm 1939, người ta đã thắc mắc rằng
ai nên được cho là người biên kịch cho bộ phim. "Tuy nhiên bất chấp
những thay đổi và số lượng người tham gia biên kịch, kịch bản cuối cùng
giống bản thảo của Howard một cách đáng kể. Tên của Howard xuất hiện duy
nhất trong phần hiệu đính như là một sự tưởng nhớ đến ông và sự nghiệp
của ông, vì năm 1939, Sidney Howard chết thảm khốc trong một vụ tai nạn
máy kéo trên nông trường ở tuổi bốn mươi tám, trước khi bộ phim được
khởi chiếu." Selznick nhớ lại vào tháng 10 năm 1939, cuộc thảo luận với
người hiệu đính cho phim:<br />
"Anh có thể nó thẳng rằng một phần tương đối nhỏ trong những chất
liệu của bộ phim mà không phải từ truyện, phần lớn là chính bản thân
tôi, và những lời thoại duy nhất không phải của tôi thì một ít là của
Sidney Howard, một ít của Ben Hecht và một ít của John Van Druten. Tôi
nghi ngờ rằng có khoảng mười từ trong kịch bản là của Oliver Garrett. Về
phần kết cấu, khoảng tám mươi phần trăm là của tôi, phần còn lại thì
chia cho Jo Swerling và Sidney Howard, cùng Ben Hecht đóng góp cho kết
cấu của phần cuối". Theo người viết tiểu sử cho Hecht, illiam MacAdams,
"Lúc bình minh ngày chủ nhật 20 tháng hai năm 1939, David Selznick và
đạo diễn Victor Fleming lắc Hecht dậy để thông báo rằng ông đang nợ MGM
và phải đi cùng họ ngay lập tức để quay Cuốn theo chiều gió mà đã được
bấm máy từ năm tuần trước. Selznick mất khoảng 50,000 đô-la cho mỗi một
ngày trì hoãn bộ phim để đợi biên kịch và thời gian thì rất là cấp bách.<br />
Hetch lúc đấy đang làm dở dự án At the Circus cho anh em Marx. Nhớ
lại bức thư viết cho người bạn Gene Fowler, cũng là một nhà biên kịch,
Hecht nói ông chưa từng đọc cuốn tiểu thuyết nhưng Selznick và Fleming
không thể đợi cho tới khi ông đọc xong nó. Họ phải ứng biến dựa trên
kịch bản gốc của Howard. Hecht viết, "Sau mỗi cảnh được thảo luận và mổ
xẻ, tôi ngồi xuống trước máy chữ và gõ nó ra. Selznick và Fleming nóng
lòng muốn tiếp tục việc quay phim đang dở của họ liên tục giục tôi.
Chúng tôi làm việc như vậy trong bảy ngày, từ mười tám đến hai mươi giờ
một ngày. Selznick không cho chúng tôi ăn trưa với lí do rằng ăn uống sẽ
làm chậm tiến độ. Anh ta chỉ cho chúng tôi chuối và lạc muối...vậy nên
đến ngày thứ bảy thì tôi xong gọn ghẽ chín cuộn phim đầu tiên về cuộc
nội chiến.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_v.E1.BA.ADt">Nhân vật</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Scarlett_O.27Hara">Scarlett O'Hara</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scarlett_O%27Hara" title="Scarlett O'Hara">Scarlett O'Hara</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Katie Scarlett O'Hara Hamilton Kennedy Butler</b>: Nhân vật chính của tác phẩm, một cô gái xinh đẹp, con của một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_ch%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Điền chủ (trang chưa được viết)">điền chủ</a> giàu có ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Georgia,_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Georgia, Hoa Kỳ">Georgia</a> trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Nội chiến Hoa Kỳ">nội chiến Mỹ</a>. Nàng đã 3 lần kết hôn, tính tình ích kỷ, ngang bướng nhưng là con người đầy nghị lực và sức mạnh vượt qua khó khăn.<br />
Scarlett O'Hara do nữ diễn viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a> thủ vai.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Rhett_Butler">Rhett Butler</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rhett_Butler" title="Rhett Butler">Rhett Butler</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Rhett Butler</b>: Người chồng thứ 3 của Scarlett, một con người
từng trải, mưu trí, vô cùng thông minh và sâu sắc, thực dụng nhưng cũng
rất đa cảm và có một tình yêu thương vô bờ bến với Scarlett và Bonnie.<br />
Rhett Butler được thể hiện bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clark_Gable" title="Clark Gable">Clark Gable</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ashley_Wilkes">Ashley Wilkes</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ashley_Wilkes" title="Ashley Wilkes">Ashley Wilkes</a></i></div>
</dd></dl>
<b>George Ashley Wilkes</b>: <i>George Ashley Wilkes</i>: Chồng của
Melanie và là người Scarlett theo đuổi đến gần hết tác phẩm. Một người
đàn ông quý phái và hay mơ mộng, thông minh nhưng yếu đuối, dễ gục ngã
trước thực tế.<br />
Ashley Wilkes được thể hiện bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leslie_Howard&action=edit&redlink=1" title="Leslie Howard (trang chưa được viết)">Leslie Howard</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Melanie_Hamilton">Melanie Hamilton</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Melanie_Hamilton" title="Melanie Hamilton">Melanie Hamilton</a></i></div>
</dd></dl>
<b>Melanie Hamilton Wilkes</b>: Vợ và là em họ của Ashley, em chồng
Scarlett, một người phụ nữ quý phái, yếu đuối, hiền dịu, đôn hậu nhưng
lại đầy nghị lực và sức mạnh tiềm ẩn, là điểm tựa tinh thần của Ashley
và Scarlett. Sau khi cố gắng sinh đứa con thứ hai, nàng đã mất vì không
đủ sức khỏe.<br />
Melanie Hamilton được thể hiện bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Olivia_de_Havilland" title="Olivia de Havilland">Olivia de Havilland</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.A2n_vai">Phân vai</span></h2>
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-collapse: collapse; border: 0; padding: 0; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td align="left" valign="top">
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a> vai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scarlett_O%27Hara" title="Scarlett O'Hara">Scarlett O'Hara</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clark_Gable" title="Clark Gable">Clark Gable</a> vai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rhett_Butler" title="Rhett Butler">Rhett Butler</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leslie_Howard&action=edit&redlink=1" title="Leslie Howard (trang chưa được viết)">Leslie Howard</a> vai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ashley_Wilkes" title="Ashley Wilkes">Ashley Wilkes</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Olivia_de_Havilland" title="Olivia de Havilland">Olivia de Havilland</a> vai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Melanie_Hamilton" title="Melanie Hamilton">Melanie Hamilton</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a> vai Mammy</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oscar_Polk&action=edit&redlink=1" title="Oscar Polk (trang chưa được viết)">Oscar Polk</a> vai Pork</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Butterfly_McQueen&action=edit&redlink=1" title="Butterfly McQueen (trang chưa được viết)">Butterfly McQueen</a> vai Prissy</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Reeves&action=edit&redlink=1" title="George Reeves (trang chưa được viết)">George Reeves</a> vai Stuart Tarleton (hoặc Brent Tarleton)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fred_Crane&action=edit&redlink=1" title="Fred Crane (trang chưa được viết)">Fred Crane</a> vai Brenton Tarleton (hoặc Stuart Tarleton)</li>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thomas_Mitchell" title="Thomas Mitchell">Thomas Mitchell</a> vai Gerald O'Hara</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barbara_O%27Neil&action=edit&redlink=1" title="Barbara O'Neil (trang chưa được viết)">Barbara O'Neil</a> vai Ellen O'Hara</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ward_Bond&action=edit&redlink=1" title="Ward Bond (trang chưa được viết)">Ward Bond</a> vai Tom - Đại úy Yankee</li>
</ul>
</td>
<td align="left" valign="top">
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Evelyn_Keyes&action=edit&redlink=1" title="Evelyn Keyes (trang chưa được viết)">Evelyn Keyes</a> vai Suellen O'Hara</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ann_Rutherford&action=edit&redlink=1" title="Ann Rutherford (trang chưa được viết)">Ann Rutherford</a> vai Carreen O'Hara</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Howard_C._Hickman&action=edit&redlink=1" title="Howard C. Hickman (trang chưa được viết)">Howard Hickman</a> vai John Wilkes</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alicia_Rhett&action=edit&redlink=1" title="Alicia Rhett (trang chưa được viết)">Alicia Rhett</a> vai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=India_Wilkes&action=edit&redlink=1" title="India Wilkes (trang chưa được viết)">India Wilkes</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rand_Brooks&action=edit&redlink=1" title="Rand Brooks (trang chưa được viết)">Rand Brooks</a> vai Charles Hamilton</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carroll_Nye&action=edit&redlink=1" title="Carroll Nye (trang chưa được viết)">Carroll Nye</a> vai Frank Kennedy</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Jory&action=edit&redlink=1" title="Victor Jory (trang chưa được viết)">Victor Jory</a> vai Jonas Wilkerson</li>
<li>Everett Brown vai Big Sam</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Harry_Davenport&action=edit&redlink=1" title="Harry Davenport (trang chưa được viết)">Harry Davenport</a> vai Dr. Meade</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cammie_King&action=edit&redlink=1" title="Cammie King (trang chưa được viết)">Cammie King</a> vai Bonnie blue Butler</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cliff_Edwards&action=edit&redlink=1" title="Cliff Edwards (trang chưa được viết)">Cliff Edwards</a> vai Reminiscent Soldier</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ona_Munson&action=edit&redlink=1" title="Ona Munson (trang chưa được viết)">Ona Munson</a> vai Belle Watling</li>
</ul>
(*Mục giới thiệu trên phim có một chỗ nhầm: George Reeves và Fred
Crane diễn vai anh em nhà Tarleton. Reeves trong vai Stuart, nhưng lại
được chú thích là đóng vai Brent, trong khi Crane trong vai Brent, thì
lại được ghi là Stuart.)<br />
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="M.E1.BB.99t_v.C3.A0i_chi_ti.E1.BA.BFt_th.C3.BA_v.E1.BB.8B">Một vài chi tiết thú vị</span></h2>
Tất cả rượu sử dụng trong bộ phim đều là trà. Tuy nhiên, trong cảnh
quay khi Clark Gable và Hattie McDaniel uống mừng ngày sinh của Bonnie
thì Gable đã bí mật thay trà bằng rượu thật. Hattie không hề biết chút
gì cho tới khi uống một ngụm. Chiều hôm sau, Gable hỏi Hattie: "Này vú,
cơn say rượu thế nào ?<br />
Gable cũng bị đoàm làm phim chơi một vố. Trong cảnh quay khi Rhett
tới để cứu Scartlett, Prissy và hai mẹ con Melanie, Rhett phải vào phòng
ngủ để bế Melanie (đang bệnh) ra khỏi giường. Nhân viên hậu trường đã
khâu thêm 70 pounds vào đồ ngủ của Melanie. Khi Gable bế de Havilland
lên, ông cảm thấy bà nặng hơn bình thường. Vốn là người là người rất vui
tính, Gable đã đùa lại rằng có ai đó trong đoàn làm phim đã đóng đinh
de Ha villand vào giường.<br />
Trong bốn nhân vật chính trong phim thì Melanie là nhân vật duy nhất
chết. Điều kì lạ là ngoài đời thực thì diễn viên Olivia de Havilland là
diễn viên duy nhất còn sống (Leslie Howard mất vì tai nạn máy bay trong
chiến tranh, Vivien Leigh mất năm 1967 do căn bệnh viêm phổi còn Clark
Gable thì chết vì nhồi máu cơ tim vào năm 1960)<br />
Vivien Leigh nói rằng bà không thích hôn Clark Gable vì miệng ông có mùi rất khó chịu.<br />
Khi Hattie McDaniel nhận được giải Oscar, bà sung sướng đến phát khóc
và chỉ lí nhí được lời cảm ơn. Bạn diễn của bà, Olivia de Havilland đã
tới chúc mừng và chỉ đến lúc ấy, de Havilland mới nhớ ra là mình đã bị
vuột mất giải Oscar (cả hai người đều được đề cử giải Oscar cho diễn
viên phụ xuất sắc nhất). Quá thất vọng, de Havilland đã lặng lẽ ra ngoài
trong nước mắt.<br />
Trong giờ nghỉ, Vivien Leigh và Clark Gable thường chơi trò
battleship (một trò đố chữ). Một lần, hai người mời Olivia de Havilland
chơi và bà đã dễ dàng đánh bại cả hai người. Từ đó, Leigh và Gable không
cho de Havilland chơi cùng nữa.<br />
Trong thời gian quay phim, Vivien Leigh hút bốn gói thuốc lá một ngày.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.E1.BA.A1c_phim">Nhạc phim</span></h2>
Phần nhạc sử dụng trong phim được xếp thứ 2 trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_n%C4%83m_nh%E1%BA%A1c_phim_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 năm nhạc phim của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 năm nhạc phim của Viện phim Mỹ</a><br />
<table class="multicol" role="presentation" style="background: transparent; border-collapse: collapse; border: 0; padding: 0; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td align="left" valign="top">
<ul>
<li>Mở màn - Ban nhạc MGM Studio</li>
<li>Nhan đề chính - "Tara's Theme"</li>
<li>"(I Wish I Was in) Dixie's Land" (1860) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Decatur_Emmett&action=edit&redlink=1" title="Daniel Decatur Emmett (trang chưa được viết)">Daniel Decatur Emmett</a></dd></dl>
<ul>
<li>"Katie Belle" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stephen_Foster&action=edit&redlink=1" title="Stephen Foster (trang chưa được viết)">Stephen Foster</a></dd></dl>
<ul>
<li>"Under the Willow She's Sleeping" (1860 (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"Lou'siana Belle" (1847) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"Dolly Day" (1850) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"Ring de Banjo" (1851) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"Sweet and Low" (1865) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Barnby&action=edit&redlink=1" title="Joseph Barnby (trang chưa được viết)">Joseph Barnby</a></dd></dl>
<ul>
<li>"Ye Cavaliers of Dixie" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Khuyết danh</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Taps&action=edit&redlink=1" title="Taps (trang chưa được viết)">Taps</a>" (1862) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Butterfield&action=edit&redlink=1" title="Daniel Butterfield (trang chưa được viết)">Daniel Butterfield</a></dd></dl>
<ul>
<li>"Massa's in de Cold Ground" (1852) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Maryland,_My_Maryland&action=edit&redlink=1" title="Maryland, My Maryland (trang chưa được viết)">Maryland, My Maryland</a>" (1861) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Dựa trên bài ca Giáng sinh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=O_Tannenbaum&action=edit&redlink=1" title="O Tannenbaum (trang chưa được viết)">O Tannenbaum</a>"</dd></dl>
<ul>
<li>"Irish Washerwoman" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Dân ca <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ái Nhĩ Lan</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Garryowen&action=edit&redlink=1" title="Garryowen (trang chưa được viết)">Garryowen</a>" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Dân ca</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=When_Johnny_Comes_Marching_Home&action=edit&redlink=1" title="When Johnny Comes Marching Home (trang chưa được viết)">When Johnny Comes Marching Home</a>" (1863) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_Lambert&action=edit&redlink=1" title="Louis Lambert (trang chưa được viết)">Louis Lambert</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Patrick_Sarsfield_Gilmore&action=edit&redlink=1" title="Patrick Sarsfield Gilmore (trang chưa được viết)">Patrick Sarsfield Gilmore</a>)</dd></dl>
<ul>
<li>"Weeping, Sad and Lonely (When This Cruel War Is Over)" (1862)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henry_Tucker&action=edit&redlink=1" title="Henry Tucker (trang chưa được viết)">Henry Tucker</a> (không chắc chắn)</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Bonnie_Blue_Flag&action=edit&redlink=1" title="The Bonnie Blue Flag (trang chưa được viết)">The Bonnie Blue Flag</a>" (1861) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Soạn bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Harry_McCarthy&action=edit&redlink=1" title="Harry McCarthy (trang chưa được viết)">Harry McCarthy</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hark%21_the_Herald_Angels_Sing&action=edit&redlink=1" title="Hark! the Herald Angels Sing (trang chưa được viết)">Hark! the Herald Angels Sing</a>" (pub. 1856) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Felix_Mendelssohn-Bartholdy&action=edit&redlink=1" title="Felix Mendelssohn-Bartholdy (trang chưa được viết)">Felix Mendelssohn-Bartholdy</a> (1840)</dd></dl>
</td>
<td align="left" valign="top">
<ul>
<li>"Tramp! Tramp! Tramp! (The Boys Are Marching)" (1864) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc và lời <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Frederick_Root&action=edit&redlink=1" title="George Frederick Root (trang chưa được viết)">George Frederick Root</a></dd></dl>
<ul>
<li>"The Old Folks at Home (Swanee River)" (1851) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi Stephen Foster</dd></dl>
<ul>
<li>"Go Down Moses (Let My People Go)" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Thánh ca của người da đen</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=My_Old_Kentucky_Home&action=edit&redlink=1" title="My Old Kentucky Home (trang chưa được viết)">My Old Kentucky Home</a>" (1853) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc và lời Stephen Foster</dd><dd>Thể hiện bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Butterfly_McQueen&action=edit&redlink=1" title="Butterfly McQueen (trang chưa được viết)">Butterfly McQueen</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marching_Through_Georgia&action=edit&redlink=1" title="Marching Through Georgia (trang chưa được viết)">Marching Through Georgia</a>" (1865) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Viết bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henry_Clay_Work&action=edit&redlink=1" title="Henry Clay Work (trang chưa được viết)">Henry Clay Work</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Battle_Hymn_of_the_Republic&action=edit&redlink=1" title="Battle Hymn of the Republic (trang chưa được viết)">Battle Hymn of the Republic</a>" (circa 1856) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Steffe&action=edit&redlink=1" title="William Steffe (trang chưa được viết)">William Steffe</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Beautiful_Dreamer&action=edit&redlink=1" title="Beautiful Dreamer (trang chưa được viết)">Beautiful Dreamer</a>" (1862) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc Stephen Foster</dd><dd>Nhạc chờ</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeanie_with_the_Light_Brown_Hair&action=edit&redlink=1" title="Jeanie with the Light Brown Hair (trang chưa được viết)">Jeanie with the Light Brown Hair</a>" (1854) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc Stephen Foster</dd><dd>Nhạc chờ</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yankee_Doodle&action=edit&redlink=1" title="Yankee Doodle (trang chưa được viết)">Yankee Doodle</a>" (ca. 1755) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Dân ca Anh</dd></dl>
<ul>
<li>"Stars of the Summer Night" (1856) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Isaac_Baker_Woodbury&action=edit&redlink=1" title="Isaac Baker Woodbury (trang chưa được viết)">Isaac Baker Woodbury</a></dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bridal_Chorus&action=edit&redlink=1" title="Bridal Chorus (trang chưa được viết)">Bridal Chorus</a> (Here Comes the Bride)" (1850) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>từ "Lohengrin" viết bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Richard_Wagner" title="Richard Wagner">Richard Wagner</a></dd></dl>
<ul>
<li>"Deep River" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Dân ca</dd></dl>
<ul>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=For_He%27s_a_Jolly_Good_Fellow&action=edit&redlink=1" title="For He's a Jolly Good Fellow (trang chưa được viết)">For He's a Jolly Good Fellow</a>" (không chắc chắn)</li>
<li>"<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=London_Bridge_Is_Falling_Down&action=edit&redlink=1" title="London Bridge Is Falling Down (trang chưa được viết)">London Bridge Is Falling Down</a>" (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Đồng dao</dd></dl>
<ul>
<li>"Ben Bolt (Oh Don't You Remember)" (1848) (không chắc chắn)</li>
</ul>
<dl><dd>Nhạc Nelson Kneass</dd><dd>Phổ thơ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thomas_Dunn_English&action=edit&redlink=1" title="Thomas Dunn English (trang chưa được viết)">Thomas Dunn English</a> (1842)</dd><dd>Thể hiện bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a></dd></dl>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.E1.BA.A3i_th.C6.B0.E1.BB.9Fng_c.E1.BB.A7a_Vi.E1.BB.87n_h.C3.A0n_l.C3.A2m_khoa_h.E1.BB.8Dc_M.E1.BB.B9_Academy_Award_.28Gi.E1.BA.A3i_Oscar.29">Giải thưởng của Viện hàn lâm khoa học Mỹ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar" title="Giải Oscar">Academy Award</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar" title="Giải Oscar">Giải Oscar</a>)</span></h2>
Phim được đề cử 13 giải <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3i_Oscar_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_12&action=edit&redlink=1" title="Giải Oscar lần thứ 12 (trang chưa được viết)">năm 1939</a>, trong đó có 8 đoạt giải, trở thành phim đầu tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_phim_%C4%91o%E1%BA%A1t_6_gi%E1%BA%A3i_Oscar_tr%E1%BB%9F_l%C3%AAn" title="Danh sách các phim đoạt 6 giải Oscar trở lên">đoạt trên 5 giải Oscar</a>.<br />
<ul>
<li>Phim hay nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Selznick_International_Pictures&action=edit&redlink=1" title="Selznick International Pictures (trang chưa được viết)">Selznick International Pictures</a> (nhà sản xuất: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_O._Selznick&action=edit&redlink=1" title="David O. Selznick (trang chưa được viết)">David O. Selznick</a>)</li>
<li>Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a></li>
<li>Nữ diễn viên phụ xuất sắc nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a></li>
<li>Quay phim xuất sắc nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Haller&action=edit&redlink=1" title="Ernest Haller (trang chưa được viết)">Ernest Haller</a> and <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ray_Rennahan&action=edit&redlink=1" title="Ray Rennahan (trang chưa được viết)">Ray Rennahan</a></li>
<li>Đạo diễn xuất sắc nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Fleming&action=edit&redlink=1" title="Victor Fleming (trang chưa được viết)">Victor Fleming</a></li>
<li>Biên tập phim xuất sắc nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hal_C._Kern&action=edit&redlink=1" title="Hal C. Kern (trang chưa được viết)">Hal C. Kern</a> and <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_E._Newcom&action=edit&redlink=1" title="James E. Newcom (trang chưa được viết)">James E. Newcom</a></li>
<li>Kịch bản chuyển thể hay nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sidney_Howard&action=edit&redlink=1" title="Sidney Howard (trang chưa được viết)">Sidney Howard</a></li>
<li>Chỉ đạo nghệ thuật xuất sắc nhất - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyle_Wheeler&action=edit&redlink=1" title="Lyle Wheeler (trang chưa được viết)">Lyle Wheeler</a></li>
<li>Giải thưởng đặc biệt - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Cameron_Menzies&action=edit&redlink=1" title="William Cameron Menzies (trang chưa được viết)">William Cameron Menzies</a> - "Vì thành tích nổi bật trong việc sử dụng màu sắc làm tăng kịch tính trong tác phẩm <i>Cuốn theo chiều gió</i>."</li>
<li>Giải thưởng về thành tựu kỹ thuật - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Don_Musgrave&action=edit&redlink=1" title="Don Musgrave (trang chưa được viết)">Don Musgrave</a> and Selznick International Pictures</li>
</ul>
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th>Giải</th>
<th>Kết quả</th>
<th>Đối tượng tham gia</th>
</tr>
<tr>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_phim_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho phim xuất sắc nhất">Phim xuất sắc nhất</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Selznick_International_Pictures&action=edit&redlink=1" title="Selznick International Pictures (trang chưa được viết)">Selznick International Pictures</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_O._Selznick&action=edit&redlink=1" title="David O. Selznick (trang chưa được viết)">David O. Selznick</a>, nhà sản xuất)</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_%C4%91%E1%BA%A1o_di%E1%BB%85n_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho đạo diễn xuất sắc nhất">Đạo diễn</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Fleming&action=edit&redlink=1" title="Victor Fleming (trang chưa được viết)">Victor Fleming</a></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_nam_di%E1%BB%85n_vi%C3%AAn_ch%C3%ADnh_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho nam diễn viên chính xuất sắc nhất">Vai nam chính</a></td>
<td class="no table-no2" style="background: #FDD; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đề cử</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Clark_Gable" title="Clark Gable">Clark Gable</a><br />
Winner was <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Robert_Donat&action=edit&redlink=1" title="Robert Donat (trang chưa được viết)">Robert Donat</a> - <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Goodbye,_Mr._Chips_%281939_film%29&action=edit&redlink=1" title="Goodbye, Mr. Chips (1939 film) (trang chưa được viết)">Goodbye, Mr. Chips</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_n%E1%BB%AF_di%E1%BB%85n_vi%C3%AAn_ch%C3%ADnh_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho nữ diễn viên chính xuất sắc nhất">Vai nữ chính</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vivien_Leigh" title="Vivien Leigh">Vivien Leigh</a></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_k%E1%BB%8Bch_b%E1%BA%A3n_chuy%E1%BB%83n_th%E1%BB%83_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho kịch bản chuyển thể xuất sắc nhất">Kịch bản chuyển thể</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sidney_Howard&action=edit&redlink=1" title="Sidney Howard (trang chưa được viết)">Sidney Howard</a><br />
Awarded <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_posthumous_Academy_Award_winners_and_nominees&action=edit&redlink=1" title="List of posthumous Academy Award winners and nominees (trang chưa được viết)">posthumously</a></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_n%E1%BB%AF_di%E1%BB%85n_vi%C3%AAn_ph%E1%BB%A5_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho nữ diễn viên phụ xuất sắc nhất">Vai nữ phụ</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a><br />
Received a miniature "Oscar" statuette on a plaque</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_n%E1%BB%AF_di%E1%BB%85n_vi%C3%AAn_ph%E1%BB%A5_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho nữ diễn viên phụ xuất sắc nhất">Vai nữ phụ</a></td>
<td class="no table-no2" style="background: #FDD; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đề cử</td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Olivia_de_Havilland" title="Olivia de Havilland">Olivia de Havilland</a><br />
Winner was <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hattie_McDaniel&action=edit&redlink=1" title="Hattie McDaniel (trang chưa được viết)">Hattie McDaniel</a> - <i>Gone with the Wind</i></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_quay_phim_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho quay phim xuất sắc nhất">Quay phim</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Haller&action=edit&redlink=1" title="Ernest Haller (trang chưa được viết)">Ernest Haller</a> and <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ray_Rennahan&action=edit&redlink=1" title="Ray Rennahan (trang chưa được viết)">Ray Rennahan</a><br />
This received the "Oscar" statuette</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_bi%C3%AAn_t%E1%BA%ADp" title="Giải Oscar cho biên tập">Biên tập</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td>Hal C. Kern and James E. Newcom<br />
Received a miniature "Oscar" statuette on a plaque, replaced with a regular statuette in 1962</td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_ch%E1%BB%89_%C4%91%E1%BA%A1o_ngh%E1%BB%87_thu%E1%BA%ADt_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho chỉ đạo nghệ thuật xuất sắc nhất">Chỉ đạo nghệ thuật</a></td>
<td class="yes table-yes2" style="background: #ccffcc; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đoạt giải</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyle_R._Wheeler&action=edit&redlink=1" title="Lyle R. Wheeler (trang chưa được viết)">Lyle Wheeler</a></td>
</tr>
<tr>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Academy_Award_for_Best_Visual_Effects" title="Academy Award for Best Visual Effects">Best Visual Effects</a></td>
<td class="no table-no2" style="background: #FDD; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đề cử</td>
<td>Fred Albin (Sound), Jack Cosgrove (Photographic), and Arthur Johns (Sound)<br />
Winners were <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Fred_Sersen&action=edit&redlink=1" title="Fred Sersen (trang chưa được viết)">Fred Sersen</a> (Photographic) and E. H. Hansen (Sound) - <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Rains_Came&action=edit&redlink=1" title="The Rains Came (trang chưa được viết)">The Rains Came</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_nh%E1%BA%A1c_phim_hay_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho nhạc phim hay nhất">Nhạc phim</a></td>
<td class="no table-no2" style="background: #FDD; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đề cử</td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Max_Steiner&action=edit&redlink=1" title="Max Steiner (trang chưa được viết)">Max Steiner</a><br />
Winner was <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Herbert_Stothart&action=edit&redlink=1" title="Herbert Stothart (trang chưa được viết)">Herbert Stothart</a> - <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Wizard_of_Oz_%281939_film%29&action=edit&redlink=1" title="The Wizard of Oz (1939 film) (trang chưa được viết)">The Wizard of Oz</a></i></td>
</tr>
<tr>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_h%C3%B2a_%C3%A2m_hay_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho hòa âm hay nhất">Âm thanh</a></td>
<td class="no table-no2" style="background: #FDD; color: black; text-align: center; vertical-align: middle;">Đề cử</td>
<td>Thomas T. Moulton (Samuel Goldwyn Studio Sound Department)<br />
Winner was Bernard B. Brown (Universal Studio Sound Department) - <i>When Tomorrow Comes</i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="wikitable">
<tbody>
<tr>
<th>Giải</th>
<th>Kết quả</th>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Irving_G._Thalberg_Memorial_Award&action=edit&redlink=1" title="Irving G. Thalberg Memorial Award (trang chưa được viết)">Irving G. Thalberg Award</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_O._Selznick&action=edit&redlink=1" title="David O. Selznick (trang chưa được viết)">David O. Selznick</a><br />
For his career achievements as a producer.</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Academy_Honorary_Award&action=edit&redlink=1" title="Academy Honorary Award (trang chưa được viết)">Honorary Award</a></td>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Cameron_Menzies&action=edit&redlink=1" title="William Cameron Menzies (trang chưa được viết)">William Cameron Menzies</a> (Miniature "Oscar" statuette on a plaque)<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#cite_note-2">[2]</a></sup><br />
For outstanding achievement in the use of color for the enhancement of dramatic mood in the production of <i>Gone with the Wind</i>.</td>
</tr>
<tr>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Academy_Award_for_Technical_Achievement&action=edit&redlink=1" title="Academy Award for Technical Achievement (trang chưa được viết)">Technical Achievement Award</a></td>
<td>Don Musgrave and <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Selznick_International_Pictures&action=edit&redlink=1" title="Selznick International Pictures (trang chưa được viết)">Selznick International Pictures</a> (Certificate)<br />
For pioneering in the use of coordinated equipment in the production <i>Gone with the Wind</i>.</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Vinh_danh">Vinh danh</span></h2>
Được viện phim Mĩ xếp loại<br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_phim_hay_nh%E1%BA%A5t_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 phim hay nhất của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 phim hay nhất của Viện phim Mỹ</a> #4 năm 1998, #6 năm 2007</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_c%C3%A2u_tho%E1%BA%A1i_%C4%91%C3%A1ng_nh%E1%BB%9B_trong_phim_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 câu thoại đáng nhớ trong phim của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 câu thoại đáng nhớ trong phim của Viện phim Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_phim_truy%E1%BB%81n_c%E1%BA%A3m_h%E1%BB%A9ng_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 phim truyền cảm hứng của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 phim truyền cảm hứng của Viện phim Mỹ</a> #43</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_phim_t%C3%ACnh_c%E1%BA%A3m_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 phim tình cảm của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 phim tình cảm của Viện phim Mỹ</a> #2</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_100_n%C4%83m_nh%E1%BA%A1c_phim_c%E1%BB%A7a_Vi%E1%BB%87n_phim_M%E1%BB%B9" title="Danh sách 100 năm nhạc phim của Viện phim Mỹ">Danh sách 100 năm nhạc phim của Viện phim Mỹ</a> #2</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3" title="Cuốn theo chiều gió">Cuốn theo chiều gió</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Margaret_Mitchell" title="Margaret Mitchell">Margaret Mitchell</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Scarlett_O%27Hara" title="Scarlett O'Hara">Scarlett O'Hara</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gonewiththewind.htm" rel="nofollow">“Gone with the Wind”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Box_Office_Mojo" title="Box Office Mojo">Box Office Mojo</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 11 năm 2010</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Gone+with+the+Wind&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.boxofficemojo.com%2Fmovies%2F%3Fid%3Dgonewiththewind.htm&rft.genre=book&rft.pub=Box+Office+Mojo&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cuốn theo chiều gió (phim)"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Newsreel footage of Menzies receiving award, seen in <i>The Making of Gone With the Wind</i> (1988).</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29" title="commons:Special:Search/Cuốn theo chiều gió (phim)"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Gone_with_the_Wind_%28film%29?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Cuốn theo chiều gió (phim) trên Wikimedia Commons">Cuốn theo chiều gió (phim)</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3_%28phim%29" title="q:Special:Search/Cuốn theo chiều gió (phim)"><img alt="" data-file-height="150" data-file-width="150" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Wikiquote-logo-en.svg/40px-Wikiquote-logo-en.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> có sưu tập danh ngôn về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3" title="q:Cuốn theo chiều gió">Cuốn theo chiều gió</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Tiếng Việt<br />
<ul>
<li><a class="external text" href="http://vivienleigh.tk/" rel="nofollow">Diễn đàn tiếng Việt về Vivien Leigh và phim Cuốn theo chiều gió</a></li>
</ul>
Tiếng Anh<br />
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.franklymydear.com/" rel="nofollow">Official site</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.imdb.com/title/tt0031381/" rel="nofollow"><i>Cuốn theo chiều gió (phim)</i></a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet_Movie_Database" title="Internet Movie Database">Internet Movie Database</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.allmovie.com/work/1:20278" rel="nofollow"><i>Cuốn theo chiều gió (phim)</i></a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Allmovie" title="Allmovie">Allmovie</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gonewiththewind.htm" rel="nofollow"><i>Cuốn theo chiều gió (phim)</i></a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Box_Office_Mojo" title="Box Office Mojo">Box Office Mojo</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.hrc.utexas.edu/exhibitions/web/gwtw//wardrobe/" rel="nofollow"><i>Gone with the Wind</i> wardrobe</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.vivien-leigh.com/photos/" rel="nofollow"><i>Gone with the Wind</i> Film Stills</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #EEDD82;"><div style="font-size: 110%;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_phim_xu%E1%BA%A5t_s%E1%BA%AFc_nh%E1%BA%A5t" title="Giải Oscar cho phim xuất sắc nhất">Giải Oscar cho phim xuất sắc nhất</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-ar-fa"></span> <span id="interwiki-it-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Thể loại:Phim tiếng Anh">Phim tiếng Anh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_gi%C3%A0nh_gi%E1%BA%A3i_Oscar_cho_phim_hay_nh%E1%BA%A5t" title="Thể loại:Phim giành giải Oscar cho phim hay nhất">Phim giành giải Oscar cho phim hay nhất</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Cu%E1%BB%91n_theo_chi%E1%BB%81u_gi%C3%B3" title="Thể loại:Cuốn theo chiều gió">Cuốn theo chiều gió</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_c%E1%BB%A7a_MGM" title="Thể loại:Phim của MGM">Phim của MGM</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_Clark_Gable_tham_gia" title="Thể loại:Phim Clark Gable tham gia">Phim Clark Gable tham gia</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_v%E1%BB%81_N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thể loại:Phim về Nội chiến Hoa Kỳ">Phim về Nội chiến Hoa Kỳ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_chuy%E1%BB%83n_th%E1%BB%83" title="Thể loại:Phim chuyển thể">Phim chuyển thể</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_1939" title="Thể loại:Phim 1939">Phim 1939</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_s%E1%BB%AD_thi_l%C3%A3ng_m%E1%BA%A1n" title="Thể loại:Phim sử thi lãng mạn">Phim sử thi lãng mạn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_l%E1%BA%A5y_b%E1%BB%91i_c%E1%BA%A3nh_%E1%BB%9F_Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Thể loại:Phim lấy bối cảnh ở Luân Đôn">Phim lấy bối cảnh ở Luân Đôn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_l%E1%BA%A5y_b%E1%BB%91i_c%E1%BA%A3nh_%E1%BB%9F_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thể loại:Phim lấy bối cảnh ở thế kỷ 19">Phim lấy bối cảnh ở thế kỷ 19</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_quay_t%E1%BA%A1i_California" title="Thể loại:Phim quay tại California">Phim quay tại California</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phim_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c_l%C6%B0u_tr%E1%BB%AF_t%E1%BA%A1i_C%C6%A1_quan_l%C6%B0u_tr%E1%BB%AF_phim_Qu%E1%BB%91c_gia_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Thể loại:Phim được lưu trữ tại Cơ quan lưu trữ phim Quốc gia Hoa Kỳ">Phim được lưu trữ tại Cơ quan lưu trữ phim Quốc gia Hoa Kỳ</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Thần đạo</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<br /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><span style="font-size: 88%;"></span></span><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Shinto_torii_icon_gold.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="278" data-file-width="266" height="157" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Shinto_torii_icon_gold.png/150px-Shinto_torii_icon_gold.png" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Biểu tượng của thần đạo được thế giới biết đến</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Shinto_shrine.PNG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="450" data-file-width="600" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Shinto_shrine.PNG/220px-Shinto_shrine.PNG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một thần xã nhỏ</div>
</div>
</div>
<b>Thần đạo</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nh%E1%BA%ADt" title="Tiếng Nhật">tiếng Nhật</a>: 神道, <b>Shintō</b>) là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Tín ngưỡng">tín ngưỡng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a> của dân tộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Nhật Bản">Nhật Bản</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#T.C3.ADn_ng.C6.B0.E1.BB.A1ng"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tín ngưỡng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#C.C3.A1c_v.E1.BB.8B_th.E1.BA.A7n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Các vị thần</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#.C4.90.E1.BB.81n_th.E1.BB.9D"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Đền thờ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Hình ảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#V.C4.83n_h.C3.B3a_hi.E1.BB.87n_.C4.91.E1.BA.A1i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Văn hóa hiện đại</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ADn_ng.C6.B0.E1.BB.A1ng">Tín ngưỡng</span></h2>
Thần đạo có rất nhiều các thần thánh, có đến 8 triệu thần (神 <i>kami</i>).
Tuy một số các vị thần này được nhân cách hóa, đa phần các thần liên
quan đến thiên nhiên như linh hồn của đất, trời, Mặt Trăng, cây cỏ, hoa
lá. Ngay cả đá, núi, hay động vật như cáo, gấu và người quá cố đã trở
thành linh hồn cũng được xem là thần. Những thần trú ngụ ở tầng cao nhất
trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_%C4%91%C3%A0ng" title="Thiên đàng">thiên đàng</a> gọi là "cao thiên nguyên" (高天原 <i>takama-ga-hara</i>), và chỉ rời khỏi đó khi được mời xuống các đền thờ trong các nghi lễ.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kehi_Jingu_Torii.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="2048" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Kehi_Jingu_Torii.jpg/220px-Kehi_Jingu_Torii.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cổng lớn của Thần cung Kehi</div>
</div>
</div>
Nghi lễ trong Thần đạo để cầu nguyện hay cảm tạ các thần thường được
tổ chức tại các thần xã (神社) hoặc những nơi linh thiêng đặc biệt. Những
linh vật thường được dâng lên thần linh là vải, gương hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFm" title="Kiếm">kiếm</a>.
Nghi lễ tẩy trần rất quan trọng, người làm lễ phải giữ cho mình được
trong sáng để được tĩnh tâm và có được may mắn. Ngày nay, các hoạt động
nghi lễ Thần đạo thường được gắn với lễ hội, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%85_c%C6%B0%E1%BB%9Bi" title="Lễ cưới">lễ cưới</a> truyền thống hay năm mới. Tuy nhiên người ta cũng thường hay đến đền để cầu nguyện và dâng lễ (thường là chỉ bỏ vài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y%C3%AAn_Nh%E1%BA%ADt" title="Yên Nhật">yen</a> vào thùng rồi cầu xin thần), hay mua bùa may mắn. Và ở nhà cũng thường có <i>thần bằng</i> (神棚 <i>kamidana</i>) để thờ các linh hồn.<br />
Tư tưởng của <b>Thần đạo</b> khác với những tôn giáo khác ở chỗ không
cấm hay buộc con người làm gì, mà chỉ khuyên nên hướng tới sự trong
sáng và tránh điều ác. Giết chóc đối với Thần đạo là điều ác và không
nên giết sinh vật trừ khi vì sự sống còn của bạn, nên trước khi ăn
thường phải nói câu <i>Itadakimasu!</i> (戴きます) để cảm ơn những sinh linh
đã chết để trở thành thức ăn, ngày nay điều này đã trở thành một phong
tục. Những người hay sinh vật bị giết một cách dã man, và không được thờ
cúng sẽ trở thành hoang thần dạng (荒神様 <i>aragami</i>). Ngoài ra, còn có rất nhiều loại ma quỉ như quỉ (鬼 <i>oni</i>), yêu quái (妖怪 <i>youkai</i>), hà đồng (河童 <i>kappa</i>)...<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_v.E1.BB.8B_th.E1.BA.A7n">Các vị thần</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 152px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kobayashi_Izanami_and_izanagi.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1307" data-file-width="592" height="331" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Kobayashi_Izanami_and_izanagi.jpg/150px-Kobayashi_Izanami_and_izanagi.jpg" width="150" /></a>
<div class="thumbcaption">
Izanagi và Izanami tạo nên nước Nhật</div>
</div>
</div>
Mỗi ngôi đền đều được xây dựng để dành riêng cho một thần. Sau đây là những nam thần và nữ thần (女神 <i>megami</i>) chính trong truyền thuyết:<br />
<ul>
<li><b>Izanagi</b> (イザナギ <i>Cổ sự ký</i> ghi là 伊弉諾 <i>Y Trang Nặc,</i> <i>Nhật Bản thư kỷ</i> ghi là 伊邪那岐 <i>Y Tà Na Kỳ,</i> ngoài ra còn được viết là 伊弉諾尊 <i>Y Trang Nặc Tôn</i>) là vị nam thần đầu tiên, chồng của Izanami. Ông cùng vợ đã tạo ra nước Nhật. Ông từ trên cầu <i>Ame-no-ukihashi</i> dùng ngọn giáo thần <i>Ame-no-nuboko</i> nhúng vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_d%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại dương">đại dương</a> và khuấy. Khi ngọn giáo được rút lên nước biển nhỏ xuống tạo thành một hòn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o" title="Đảo">đảo</a>.
Izanagi và Izanami xây dựng một lâu đài và sinh ra 8 hòn đảo mới, gộp
thành phần lớn nước Nhật ngày nay. Izanagi là cha của Amaterasu,
Tsukiyomi và Susanoo.</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Izanami</b> (イザナミ còn được viết là: 伊弉冉 <i>Y Trang Nhiễm,</i> 伊邪那美 <i>Y Tà Na Mỹ,</i> 伊弉弥 <i>Y Trang My</i>) là vị nữ thần đầu tiên, vợ của Izanagi. Khi Izanami sinh ra thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%ADa" title="Lửa">lửa</a> Kagutsuchi (火之迦具土神 <i>Hinokagatsuchi</i>, <i>Hỏa Chi Già Cụ Thổ Thần</i> trong <i>Cổ sự kí;</i> còn gọi là <i>Kagutsuchi</i> trong <i>Nhật Bản thư kỷ</i>),
lửa bốc cháy khiến bà bị thương và chết. Inazagi nổi giận và dùng kiếm
chém vào đầu của Kagutsuchi và chặt thành 8 khúc. Các phần của
Kagutsuchi trở thành những <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_l%E1%BB%ADa" title="Núi lửa">núi lửa</a> bao bọc nước Nhật. Khi Izanagi xuống Suối Vàng (黄泉 <i>Yomi</i>, <i>Hoàng Tuyền</i>) để đón Izanami về, bà đã biến thành thần chết. Izanagi bị vợ đuổi và trở về một mình.</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Amaterasu_cave.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="491" data-file-width="1014" height="107" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/Amaterasu_cave.JPG/220px-Amaterasu_cave.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Amaterasu ló mình khỏi hang đá</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><b>Amaterasu-Ōmikami</b> (天照大神 <i>Thiên Chiếu Đại Thần</i> theo <i>Nhật Bản thư kỷ,</i> 天照大御神 <i>Thiên Chiếu Đại Ngự Thần</i> theo <i>Cổ sự ký;</i> ngoài ra còn được viết là 天照皇大神 <i>Thiên Chiếu Hoàng Đại Thần,</i> 日神 <i>Nhật Thần</i> hay Thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%E1%BB%9Di" title="Mặt Trời">Mặt Trời</a>) là vị nữ thần được sinh ra từ mắt trái của Izanagi khi ông rửa mặt sau khi trở về từ Suối Vàng. Amaterasu mang lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81nh_s%C3%A1ng" title="Ánh sáng">ánh sáng</a>
và hơi ấm cho vạn vật, nhưng một hôm em trai của Amaterasu là Susanoo
cãi nhau với bà và ném vật được dâng tế cho Amaterasu, một con lừa chết,
vào phòng thêu làm chết một cô hầu gái. Amaterasu tức giận và tự nhốt
mình trong hang đá, khiến thế giới chìm vào bóng tối. Ame-no-Uzume và
các vị thần khác đã tìm cách lừa Amaterasu ra bằng một lễ hội ầm ĩ và
một chiếc gương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng" title="Đồng">đồng</a>. Amaterasu được xem là tổ tiên của người Nhật, và bà đã tặng chiếc gương đồng "Bát Chỉ" (八咫鏡 <i>Yata No Kagami</i>, <i>Bát Chỉ kính</i>), "<i>Bát Xích Quỳnh Khúc ngọc</i>" (八尺瓊曲玉 <i>Yasakani no Magatama</i>) và thanh gươm "Thảo Thế" (草薙の剣 <i>Kusanagi-no-Tsurugi</i>, <i>Thảo Thế kiếm</i>) cho cháu mình là Ninigi-no-Mikoto khi cho ông xuống mặt đất. Ngày nay thanh gươm được giữ tại thần cung Atsuta (熱田).</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tsukuyomi_shrine_Kyoto.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1224" data-file-width="1632" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Tsukuyomi_shrine_Kyoto.jpg/220px-Tsukuyomi_shrine_Kyoto.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đền thờ thần Tsukuyomi ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyoto" title="Kyoto">Kyoto</a></div>
</div>
</div>
<ul>
<li><b>Tsukuyomi</b> (月読 <i>Nguyệt Độc</i>) là thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_Tr%C4%83ng" title="Mặt Trăng">Mặt Trăng</a>,
em trai của Amaterasu. Tsukuyomi được sinh ra từ mắt phải của Izanagi
khi ông rửa mặt sau khi trở về từ Suối Vàng. Một hôm Amaterasu sai
Tsukuyomi đi thay mình đến dự tiệc của Ukemochi-no-kami (保食神 <i>Bảo thực thần)</i>. Ukemochi lần lượt nhìn vào biển, rừng và đồng lúa rồi nôn ra cá, thịt và một chén <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1m" title="Cơm">cơm</a>
mời Tsukuyomi ăn. Kết quả là bà bị Tsukuyomi cảm thấy kinh hãi và giết
chết. Từ đó, Amaterasu không thèm nhìn mặt em trai nữa, và khi nào có
Mặt Trăng thì Mặt Trời đi chỗ khác.</li>
</ul>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 102px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dragon_Susanoo_no_mikoto_and_the_water_dragon.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3589" data-file-width="1135" height="316" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Dragon_Susanoo_no_mikoto_and_the_water_dragon.jpg/100px-Dragon_Susanoo_no_mikoto_and_the_water_dragon.jpg" width="100" /></a>
<div class="thumbcaption">
Susa-no-O diệt đại xà</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><b>Susanoo-no-Mikoto</b> (スサノオ đọc là <i>Susa-no-O</i>, <i>Nhật Bản thư kỷ</i> ghi là 素盞嗚尊 <i>Tố Trản Ô Tôn,</i> 素戔嗚尊 <i>Tố Tiên Ô Tôn</i>; <i>Cổ sự ký</i> ghi là 建速須佐之男命 <i>Kiến Tốc Tu Tá Chi Nam Mệnh,</i> 須佐乃袁尊 <i>Tu Tá Nãi Viên Tôn</i>) là thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n" title="Biển">biển</a> và gió <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A3o" title="Bão">bão</a>.
Susanoo là em trai của Amaterasu và Tsukuyomi, được sinh ra từ mũi của
Izanagi khi ông rửa mặt sau khi trở về từ Suối Vàng. Susanoo làm
Amaterasu tức giận và bị đuổi đi. Khi đến huyện Izumo, Susanoo gặp hai
thần đất. Họ đã bị một con rắn 8 đầu Yamata-no-Orochi (八岐の大蛇 <i>Bát Kỳ Đại Xà</i>) bắt mất 7 người con gái. Susanoo hỏi cưới cô thứ 8 nhỏ nhất chưa bị bắt là Kushi-inada-hime (奇稲田姫 <i>Kì Đạo Điền Cơ</i>)
rồi biến cô thành một chiếc lược giấu trên đầu. Susanoo dùng 8 bình
rượu để làm con rắn bị say rồi chặt khúc. Từ đuôi của đại xà, Susanoo
tìm được thanh gươm Thảo Thế và gửi tặng Amaterasu để làm hòa.</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Amaterasu_cave.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="300" data-file-width="640" height="103" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/37/Amaterasu_cave.jpg/220px-Amaterasu_cave.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ame-no-Uzume-no-mikoto lừa được Amaterasu ra ngoài</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><b>Ame-no-Uzume-no-mikoto</b> (アメノウズメ, <i>Cổ sự ký</i> ghi là 天宇受賣命 <i>Thiên Vũ Thụ Mại Mệnh,</i> <i>Nhật Bản thư kỷ</i> ghi là 天鈿女命 <i>Thiên Điền Nữ Mệnh</i>) là nữ thần của lễ hội và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1nh_ph%C3%BAc" title="Hạnh phúc">hạnh phúc</a>.
Khi Amaterasu nhốt mình trong hang, Ame-no-Uzume treo một chiếc gương
bằng đồng lên cây, khoác hoa lá lên mình rồi nhảy múa trước cửa hang.
Các vị thần kéo tới xem, Ame-no-Uzume vất bỏ chiếc áo bằng hoa và đám
đông nam thần hét lên thích thú. Amaterasu tò mò lẻn ra khỏi hang xem,
ánh sáng của bà phản chiếu trong gương tạo ra bình minh xóa tan bóng
tối. Các vị thần lấp của hang, mọi người vui vẻ trở lại và cùng nhau lập
lễ hội.</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Sarutahiko-Ōkami</b>(猿田毘古大神 <i>Viên Điền Tì Cổ Đại Thần</i>) là thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A5t" title="Đất">đất</a>
và sức mạnh. Ông là chồng của Ame-no-Uzume-no-mikoto. Khi
Ninigi-no-Mikoto được phái xuống đất, ông ta bị Sarutahiko chặn đường.
Khi Ame-no-Uzume đến hỏi, Sarutahiko chào đón Ninigi-no-Mikoto và cả 3
cùng đi chung với nhau. Sarutahiko thường được mô tả là một người rất to
lớn và cầm giáo dài, đặc biệt có mũi rất to và dài.</li>
</ul>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KyotoFushimiInariLarge.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2048" data-file-width="3072" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/KyotoFushimiInariLarge.jpg/220px-KyotoFushimiInariLarge.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Torii dẫn vào đền thờ thần Đạo Hà</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><b>Inari</b> (稲荷 <i>Đạo Hà</i>) là thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G%E1%BA%A1o" title="Gạo">gạo</a>,
đôi lúc xuất hiện dưới dạng một ông già, hoặc một thiếu nữ, thường được
đi kèm bởi một con hồ ly màu trắng. Đền của Inari thường có rất nhiều
cổng nối tiếp nhau và có tượng cáo trắng đeo khăn đỏ ở hai bên. Cả Inari
và Kitsune đều rất thích ăn đậu khuôn chiên <i>Aburaage</i> (油揚げ) nên món này thường được dâng cho Inari cùng với rượu <i>sake</i> và bánh gạo.</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Enma-Daiō</b> (閻魔大王 <i>Diêm Ma đại vương</i>) là vua của địa ngục. Tuy nhiên Enma có xuất xứ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> chứ không phải Thần đạo.</li>
</ul>
<ul>
<li><b>Ninigi-no-Mikoto</b> (瓊瓊杵尊 <i>Quỳnh Quỳnh Chử Tôn</i>) là cháu của Amaterasu. Nữ thần Mặt Trời phái ông xuống mặt đất để thành lập nước Nhật. Ninigi-no-Mikoto đem theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tam_Ch%E1%BB%A7ng_Th%E1%BA%A7n_Kh%C3%AD" title="Tam Chủng Thần Khí">3 bảo vật của Thiên Chiếu</a> là thanh gươm, gương và viên ngọc. Khi Ninigi-no-Mikoto gặp Konohana-sakuya-hime (木花之開耶姫 <i>Mộc Hoa Chi Khai Da Cơ</i>)
liền đem lòng yêu cô và đến gặp cha của Konohana để hỏi cưới. Công chúa
hoa anh đào Konohana và Ninigi-no-Mikoto là tổ tiên của người Nhật.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.81n_th.E1.BB.9D">Đền thờ</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ItsukushimaTorii7359.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1108" data-file-width="1500" height="163" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/ItsukushimaTorii7359.jpg/220px-ItsukushimaTorii7359.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Torii của đền Itsukushima</div>
</div>
</div>
Đền thờ Thần đạo gọi là thần xã (神社 <i>jinja</i>). Phía ngoài đền thờ có cổng <i>torii</i> (鳥居) bằng gỗ, thường được sơn màu đỏ. Khu vực linh thiêng nhất là sảnh điện bên trong bản điện (本殿 <i>honden</i>), chỉ có các thần chủ (神主 <i>kannushi</i>)
mới được phép vào làm lễ. Còn khu vực sân bên ngoài cho phép người
ngoài đến viếng đền, uống nước, mua sắm hay đi tham quan. Thường các đền
thờ có bán đủ loại bùa đem lại may mắn (như khi mang thai, sức khỏe,
tình yêu, hay để khỏi bị xe đụng). Đền thờ thường có giếng nước hay nơi
đựng nước để người đến rửa mặt và tay để tẩy trần trước khi vào sâu hơn.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Itsukushima_floating_shrine.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="542" data-file-width="1023" height="117" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/51/Itsukushima_floating_shrine.jpg/220px-Itsukushima_floating_shrine.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thần xã Itsukushima</div>
</div>
</div>
Các thần xã thường được xây trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93i" title="Đồi">đồi</a> núi, từ dưới leo lên đến nơi rất mỏi chân và mệt, nhưng đó là cách để tỏ lòng thành kính. Đặc biệt có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_Itsukushima" title="Đền Itsukushima">thần xã Itsukushima</a> (厳島) nổi tiếng nằm trên nước. Thần xã Itsukushima được xem là di sản văn hóa quốc gia và được công nhận là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">di sản văn hóa thế giới</a>. Đại xã Fushimi Inari (伏見稲荷) có đến hàng ngàn cổng <i>torii</i> nối tiếp dẫn từ ngoài vào đến tận đền.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Meiji-jingu_wedding_procession_-_P1000847.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="681" data-file-width="1024" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Meiji-jingu_wedding_procession_-_P1000847.jpg/220px-Meiji-jingu_wedding_procession_-_P1000847.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Miko" title="Miko">vu nữ</a> giúp làm lễ cưới truyền thống</div>
</div>
</div>
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Miko" title="Miko">vu nữ</a> (巫女 <i>miko</i>) có nhiệm vụ chăm sóc các ngôi đền. Vu nữ thường mặc <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kimono" title="Kimono">kimono</a></i> trắng với quần <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hakama" title="Hakama">hakama</a></i> đỏ, và bít tất <i>tabi</i>.
Ngày xưa các vu nữ bắt buộc phải là trinh nữ. Họ giúp đỡ thần chủ trong
các buổi lễ, biểu diễn các điệu múa nghi lễ gọi là "Vu nữ thần lạc"
(巫女神楽 <i>Miko Kagura</i>), quét dọn sân đền, thắp đèn lồng, làm thẻ xăm
bói toán, hoặc bán các loại bùa may mắn. Thần lạc là điệu múa mà
Ame-no-Uzume biểu diễn trong thần thoại. Điệu múa này thường rất chậm,
vu nữ sẽ cầm quạt hay chuông, và các động tác đều có ý nghĩa.<br />
Ở các cổng <i>torii</i> của đền thường treo những dây thừng làm bằng rơm gọi là "chú liên thừng" (注連繩 <i>shimenawa</i>). Những sợi dây này thường được treo ở những nơi thiêng liêng để đuổi tà, trên đó thường quấn thêm "chỉ thùy" (紙垂 <i>shide</i>),
là những chuỗi thường được làm bằng giấy hay vải trắng có hình dạng như
tia sét. Chỉ thùy cũng thường được quấn vào que đũa gỗ thành cái gọi là
gậy trừ tà "phất xuyến" (祓串 <i>tamagushi</i>) hay gậy sét <i>haraigushi</i> (はらいぐし). Các vu nữ thường dùng phất xuyến gồm có chỉ thùy gắn vào nhánh cây chè <i>sakaki</i> (榊) trong các buổi lễ thanh tẩy.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ema_at_Meiji_shrine.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="800" data-file-width="600" height="293" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Ema_at_Meiji_shrine.jpg/220px-Ema_at_Meiji_shrine.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Ema treo ở đền Minh Trị tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a></div>
</div>
</div>
Hội mã (絵馬 <i>ema</i>) thường được treo trước đền, là những thẻ gỗ
dùng để viết điều ước của mình lên đó. Những thẻ này được để bên ngoài
để thần có thể đọc và hoàn thành điều ước. Hội mã nghĩa là "ngựa vẽ", vì
ngày xưa người giàu thường dâng ngựa cho đền, nhưng ngày nay chỉ dùng
"ngựa vẽ trên thẻ gỗ". Ngày nay những người trẻ tuổi thường ước chuyện
tình yêu hay không học bài mà vẫn thi đậu. Tuy các <i>ema</i> được trang trí bằng họa tiết theo lối <i>Ukiyo-e</i> (浮世絵), thường các bảng treo hội mã vẫn trông rất xấu, vì nhiều người chữ xấu mà vẫn ước đủ thứ.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yakisoba_vender_by_Heroic_Beer_in_Katsuyama,_Fukui.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Yakisoba_vender_by_Heroic_Beer_in_Katsuyama%2C_Fukui.jpg/220px-Yakisoba_vender_by_Heroic_Beer_in_Katsuyama%2C_Fukui.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một quầy bán mì nướng Yakisoba ở lễ hội</div>
</div>
</div>
Người ta thường viếng đền vào những dịp như lễ cưới, năm mới, lễ hội,
hay chỉ đơn giản là đi cầu may trước khi đi thi. Đa phần các lễ hội địa
phương phải được tổ chức gần một đền Thần đạo và người ta thường kéo
tới đền trong những dịp này. Đường dẫn đến đền sẽ được bày bán nhiều
loại thức ăn đặc trưng được làm trong lễ hội như <i>yakisoba</i> (焼きそば).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
Thần đạo xuất hiện từ trước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_Nguy%C3%AAn" title="Công Nguyên">Công nguyên</a>,
nhưng hệ thống tín ngưỡng tôn giáo phát triển khá chậm, các nghi lễ
được thực hiện trong hang đá hoặc những địa điểm linh thiêng, và hầu như
không có tên gọi. Những truyền thuyết bắt đầu được ghi chép lại trong
cuốn <i>Cổ sự ký</i> (古事記 <i>Furukotofumi</i>) và sau đó là <i>Nhật Bản thư kỷ</i> (日本書紀 <i>Nihon Shoki</i>). Cuốn <i>Nhật Bản thư kỷ</i> tương tự như <i>Heimskringla</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_%C3%82u" title="Bắc Âu">Bắc Âu</a>,
trong đó các vị vua chúa đều cho rằng mình là con cháu của các vị thần,
ở đây là nữ thần Mặt Trời Amaterasu. Do đó cờ nước Nhật có hình Mặt
Trời <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Japan_%28bordered%29.svg"><img alt="Flag of Japan (bordered).svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f0/Flag_of_Japan_%28bordered%29.svg/22px-Flag_of_Japan_%28bordered%29.svg.png" width="22" /></a>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hirano-jinja_shurine.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2000" data-file-width="3008" height="146" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Hirano-jinja_shurine.JPG/220px-Hirano-jinja_shurine.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thần xã Hirano ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kyoto" title="Kyoto">Kyoto</a></div>
</div>
</div>
Đến thế kỷ thứ 6, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nho_gi%C3%A1o" title="Nho giáo">Nho giáo</a> xâm nhập vào Nhật Bản, tên gọi Thần đạo được đặt ra để phân biệt. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Asuka" title="Thời kỳ Asuka">thời kỳ Asuka</a>
(飛鳥時代; 538 - 710), những thần xã đầu tiên được xây dựng, nhưng Thần đạo
nhanh chóng bị áp đảo bởi Phật giáo. Đầu thế kỷ thứ 9, đại sư <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_H%E1%BA%A3i" title="Không Hải">Kōbō</a> (弘法) hợp nhất những tư tưởng Phật giáo và tín ngưỡng xưa để tạo ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2n_Ng%C3%B4n_T%C3%B4ng" title="Chân Ngôn Tông">Chân ngôn tông</a> (真言宗). Tuy cùng tồn tại với Phật giáo, Thần đạo gần như bị loại bỏ.<br />
Đến tận thế kỷ 18, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Edo" title="Thời kỳ Edo">thời kỳ Edo</a> (江戸時代; 1603 - 1868), Thần đạo được tách ra khỏi Phật giáo nhờ một số người như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Motoori_Norinaga&action=edit&redlink=1" title="Motoori Norinaga (trang chưa được viết)">Motoori Norinaga</a> (本居宣長 <i>Bổn Cư Tuyên Trưởng</i>) hay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hirata_Atsutane&action=edit&redlink=1" title="Hirata Atsutane (trang chưa được viết)">Hirata Atsutane</a> (平田篤胤 <i>Bình Điền Đốc Dận</i>),
những người này đề cao tư tưởng tự hào dân tộc và rất ghét những phong
tục du nhập từ nước ngoài vào. Tuy nhiên do tầm ảnh hưởng của Phật giáo
rất lớn, những nỗ lực để đưa Thần đạo thành quốc giáo không thành công
và phải chờ đến cả thế kỷ sau.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yasukuni_Jinja_7_032.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1636" data-file-width="2528" height="142" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Yasukuni_Jinja_7_032.jpg/220px-Yasukuni_Jinja_7_032.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thẫn xã Yasukuni tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a></div>
</div>
</div>
Năm 1867, chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sh%C5%8Dgun" title="Shōgun">Mạc phủ</a> (将軍) bị lật đổ, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%C3%AAn_ho%C3%A0ng_Minh_Tr%E1%BB%8B" title="Thiên hoàng Minh Trị">Thiên hoàng Minh Trị</a>
lên nắm quyền. Ngày 13 tháng 3 năm 1868, chính phủ Nhật Bản công bố
"Thần Phật phân ly lệnh", tách Thần đạo ra khỏi Phật giáo, đồng thời
khôi phục lại Thần kỳ quan (神祇官 <i>Jingi-kan</i>), một cơ quan lo việc
tôn giáo, khuyến khích Thần đạo phát triển. Tiếp đó, vào tháng 7 năm
1869, dựa vào Đại Bảo luật lệnh (大宝律令 <i>Taihō-ritsuryō</i>), Thần kỳ quan được đặt cao hơn Thái chính quan (太政官 <i>Daijō-kan</i>),
hay cơ quan đứng đầu chính phủ. Năm 1870, công bố chiếu Đại giáo, thực
thi chính sách coi Thần đạo là quốc giáo. Đến tháng 7 năm 1871, cơ cấu
chính phủ lại gần giống với ban đầu, Thái chính quan nắm mọi quyền lực.
Do Thiên hoàng được cho là con cháu thần linh, chính phủ lợi dụng Thần
đạo để nói rằng Thiên hoàng xứng đáng cai trị cả thế giới, và buộc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Loan" title="Đài Loan">Đài Loan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_Ti%C3%AAn" title="Triều Tiên">Triều Tiên</a> là các thuộc địa phải theo đạo Thần đạo.<br />
Hệ thống các đền Thần đạo đa phần được nhà nước thiết lập. Như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_Yasukuni" title="Đền Yasukuni">Thần xã Yasukuni</a>
(靖国神社) được dành riêng để thờ linh hồn những người hi sinh cho tổ quốc,
do đó có cả những sĩ quan được cho là tội phạm chiến tranh. Việc các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Thủ tướng Nhật Bản">Thủ tướng Nhật Bản</a> như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Koizumi_Junichir%C5%8D" title="Koizumi Junichirō">Koizumi Junichirō</a> thường xuyên đi thăm đền này đã tạo ra nhiều phản đối từ các nước như Hàn Quốc, vì Nhật chiếm đóng Hàn Quốc hơn 50 năm. Sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến thứ hai</a>,
Thần đạo tách ra khỏi nhà nước để trở lại là một tôn giáo bình thường
và số người theo đạo giảm mạnh. Ngày nay trong nước có hơn 80 ngàn đền
thờ và khoản 100 triệu người theo các tín ngưỡng hay phong tục Thần đạo.
Tuy nhiên, số người thật sự coi Thần đạo là tôn giáo chính và sống vì
Thần đạo (như các vu nữ) thì chỉ khoảng hơn 4 triệu. Như một người Nhật
bình thường hàng năm vẫn đi thăm các đền Thần đạo vài lần, nhưng như vậy
không tính là theo Thần đạo.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh">Hình ảnh</span></h2>
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Izushi_castle01_2816.jpg"><img alt="" data-file-height="2816" data-file-width="2112" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f2/Izushi_castle01_2816.jpg/90px-Izushi_castle01_2816.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cổng torri ở Izushi<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 35px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Izushi_Castle_017.JPG"><img alt="" data-file-height="1362" data-file-width="2048" height="80" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Izushi_Castle_017.JPG/120px-Izushi_Castle_017.JPG" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cổng torri ở Izushi<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 41px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Izushi_castle03_2816.jpg"><img alt="" data-file-height="1584" data-file-width="2816" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/75/Izushi_castle03_2816.jpg/120px-Izushi_castle03_2816.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cổng torri ở Izushi<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 35.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FushimiInari_Taisha_Corridor-of-Torii.jpg"><img alt="" data-file-height="793" data-file-width="1200" height="79" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/FushimiInari_Taisha_Corridor-of-Torii.jpg/120px-FushimiInari_Taisha_Corridor-of-Torii.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Lối vào đền Fushimi-Inari<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kumanonachitaisha4s1800.jpg"><img alt="" data-file-height="1800" data-file-width="1200" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4d/Kumanonachitaisha4s1800.jpg/80px-Kumanonachitaisha4s1800.jpg" width="80" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Kumano-Nachi ở Wakayama<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Fuji_Sengen_Shrine,_Mt_Fuji,_Japan.jpg"><img alt="" data-file-height="1720" data-file-width="2312" height="89" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/Fuji_Sengen_Shrine%2C_Mt_Fuji%2C_Japan.jpg/120px-Fuji_Sengen_Shrine%2C_Mt_Fuji%2C_Japan.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Fuji Sengen ở chân núi Fuji<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tama-Ono-jinja_haiden.jpeg"><img alt="" data-file-height="1536" data-file-width="2048" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/22/Tama-Ono-jinja_haiden.jpeg/120px-Tama-Ono-jinja_haiden.jpeg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Ono ở Tokyo<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ebara_shrine_Shinagawa_Tokyo.jpg"><img alt="" data-file-height="1944" data-file-width="2592" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9a/Ebara_shrine_Shinagawa_Tokyo.jpg/120px-Ebara_shrine_Shinagawa_Tokyo.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Ebara ở Tokyo<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 35px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tamagawa-sengenjinjya.jpg"><img alt="" data-file-height="2000" data-file-width="3008" height="80" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Tamagawa-sengenjinjya.jpg/120px-Tamagawa-sengenjinjya.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Tamagawa Sengen ở Tokyo<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:TogoShrine.JPG"><img alt="" data-file-height="600" data-file-width="800" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/TogoShrine.JPG/120px-TogoShrine.JPG" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Togo ở Tokyo<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 41px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Go-oh_shrine01.JPG"><img alt="" data-file-height="1584" data-file-width="2816" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Go-oh_shrine01.JPG/120px-Go-oh_shrine01.JPG" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Go-ō ở Kyoto<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 36.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kurama-deraWP.jpg"><img alt="" data-file-height="900" data-file-width="1399" height="77" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a0/Kurama-deraWP.jpg/120px-Kurama-deraWP.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Yuki ở Kyoto<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 50px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Izumo_daijingu.jpg"><img alt="" data-file-height="927" data-file-width="2208" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Izumo_daijingu.jpg/120px-Izumo_daijingu.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Izumo ở Kyoto<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Sapporo_Fushimi_Inari_jinja.jpg"><img alt="" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6e/Sapporo_Fushimi_Inari_jinja.jpg/120px-Sapporo_Fushimi_Inari_jinja.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Fushimi-Inari ở Hokkaido<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Minatogawa_Jinja_main_gate1.JPG"><img alt="" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Minatogawa_Jinja_main_gate1.JPG/120px-Minatogawa_Jinja_main_gate1.JPG" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền Minatogawa<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 35px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:KasugaEma0398.jpg"><img alt="" data-file-height="667" data-file-width="1000" height="80" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/KasugaEma0398.jpg/120px-KasugaEma0398.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Ema hình trái tim tại đền Kasuga<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yudzuruha_shrine,_ema_by_spinachdip.jpg"><img alt="" data-file-height="1200" data-file-width="1600" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Yudzuruha_shrine%2C_ema_by_spinachdip.jpg/120px-Yudzuruha_shrine%2C_ema_by_spinachdip.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Ema ở đền Yuzuruha<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nagasaki-Suwa-Shrine-1580.jpg"><img alt="" data-file-height="1125" data-file-width="1500" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Nagasaki-Suwa-Shrine-1580.jpg/120px-Nagasaki-Suwa-Shrine-1580.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Ema ở đền Suwa<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kanazawa-C-2897.jpg"><img alt="" data-file-height="1125" data-file-width="1500" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1a/Kanazawa-C-2897.jpg/120px-Kanazawa-C-2897.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Ema ở đền Oyama<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ema_Minatogawa-Jinja.JPG"><img alt="" data-file-height="1600" data-file-width="1200" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/77/Ema_Minatogawa-Jinja.JPG/90px-Ema_Minatogawa-Jinja.JPG" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Ema ở đền Minatogawa<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Inari-kitsune.jpg"><img alt="" data-file-height="640" data-file-width="480" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Inari-kitsune.jpg/90px-Inari-kitsune.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Tượng Kitsune ở Kyoto<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yuki_Shrine_-_giant_Sugi.jpg"><img alt="" data-file-height="650" data-file-width="433" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Yuki_Shrine_-_giant_Sugi.jpg/80px-Yuki_Shrine_-_giant_Sugi.jpg" width="80" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Shimenawa buộc quanh thân cây ở đền Yuki<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 28.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Izumo_Taisya_Haiden.jpg"><img alt="" data-file-height="1620" data-file-width="2100" height="93" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c2/Izumo_Taisya_Haiden.jpg/120px-Izumo_Taisya_Haiden.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Shimenawa lớn ở Đại Đền Izumo<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Sakaki_branch.jpg"><img alt="" data-file-height="1400" data-file-width="790" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Sakaki_branch.jpg/67px-Sakaki_branch.jpg" width="67" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Nhánh Sakaki<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kagamimochi_gorgeous_version.jpg"><img alt="" data-file-height="1380" data-file-width="980" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Kagamimochi_gorgeous_version.jpg/85px-Kagamimochi_gorgeous_version.jpg" width="85" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Bàn lễ vật đắt tiền<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kagami-Mochi.jpg"><img alt="" data-file-height="1380" data-file-width="1843" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ab/Kagami-Mochi.jpg/120px-Kagami-Mochi.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Bàn lễ vật<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 37.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Kamidana.jpg"><img alt="" data-file-height="249" data-file-width="400" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Kamidana.jpg/120px-Kamidana.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đền thờ nhỏ ở nhà<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a_hi.E1.BB.87n_.C4.91.E1.BA.A1i">Văn hóa hiện đại</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 52px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wikipe-tan_Miko.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2100" data-file-width="900" height="117" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Wikipe-tan_Miko.png/50px-Wikipe-tan_Miko.png" width="50" /></a>
<div class="thumbcaption">
Wiki-tan mặc trang phục <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Miko" title="Miko">vu nữ</a></div>
</div>
</div>
<ul>
<li>Tháng 10 (theo lịch âm) là tháng <i>Kannazuki</i> (神無月 Thần Vô Nguyệt), tháng mà tất cả các vị thần đều rời nơi ở của mình để đến họp tại Đại xã Izumo (出雲大社 <i>Izumo Taisha</i>);</li>
<li>Núi Phú Sỹ (富士) được xem là nơi linh thiêng, phụ nữ bị cấm tới gần cho đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_Minh_Tr%E1%BB%8B" title="Thời kỳ Minh Trị">thời kỳ Minh Trị</a> (1868);</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Trà đạo">Trà đạo</a> (茶道 <i>Sadō</i>) có ảnh hưởng từ Thần đạo;</li>
<li>Nghệ thuật cắm hoa <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ikebana" title="Ikebana">Ikebana</a></i> (いけばな) có ảnh hưởng từ Thần đạo;</li>
<li>Đấu vật <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumo" title="Sumo">Sumō</a></i> (相撲) được bắt nguồn từ Thần đạo;</li>
<li>Ngày nay lễ cưới và lễ hội người ta đi đến các đền Thần đạo, nhưng đám tang thì lại kéo tới chùa Phật giáo;</li>
<li>Trong game <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%8Ckami&action=edit&redlink=1" title="Ōkami (trang chưa được viết)">Ōkami</a>, nhân vật chính Amaterasu, một con sói, được gọi thân mật là <i>Ammy</i>;</li>
<li>Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anime" title="Anime">anime</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mai-HiME" title="Mai-HiME">Mai-HiME</a>, Kagu-tsuchi là phượng hoàng lửa, <i>child</i> của <i>HiME</i> Mai;</li>
<li>Trong anime <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kannazuki_no_Miko" title="Kannazuki no Miko">Kannazuki no Miko</a>, Orochi là một ác quỉ muốn tiêu diệt loài người;</li>
<li>Trong anime <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/InuYasha" title="InuYasha">Inuyasha</a> có nhiều việc được vay mượn từ truyền thuyết;</li>
<li>Trong game <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_King_of_Fighters" title="The King of Fighters">The King of Fighters</a>, Orochi là boss của phiên bản '97;</li>
<li>Bộ phim <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ju-on:_The_Grudge&action=edit&redlink=1" title="Ju-on: The Grudge (trang chưa được viết)">Ju-on: The Grudge</a></i> (呪怨) và hai phiên bản Mỹ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Grudge&action=edit&redlink=1" title="The Grudge (trang chưa được viết)">The Grudge</a></i> và <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Grudge_2&action=edit&redlink=1" title="The Grudge 2 (trang chưa được viết)">The Grudge 2</a></i> mượn thuyết về <i>Urami</i> (怨み) và hoang thần (荒神様 <i>Aragami</i>).</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Chikafusa Kitabatake - Dòng dõi Thiên Hoàng (Thế kỷ 14)</li>
<li>Tsunetsugu Muraoka - Tư tưởng của Thần đạo</li>
<li>Genichi Kato - Lịch sử phát triển của Thần đạo</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A0_%C4%91%E1%BA%A1o" title="Trà đạo">Trà đạo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ikebana" title="Ikebana">Ikebana</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sumo" title="Sumo">Sumo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_anh_%C4%91%C3%A0o" title="Hoa anh đào">Sakura</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_Ph%C3%BA_S%C4%A9" title="Núi Phú Sĩ">Fuji</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o" title="commons:Special:Search/Thần đạo"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Shint%C5%8D?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Thần đạo trên Wikimedia Commons">Thần đạo</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://shinto.org/" rel="nofollow">Trang Thần đạo quốc tế</a></li>
<li><a class="external text" href="http://jinja.jp/" rel="nofollow">Đền Thần đạo</a></li>
<li><a class="external text" href="http://eos.kokugakuin.ac.jp/modules/xwords/" rel="nofollow">Từ điển về Thần đạo của Đại học Kokugakuin</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.kogakkan-u.ac.jp/" rel="nofollow">Trang của Đại học Kogakukan</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www21.big.or.jp/%7Etetsuki/link-religion/shinto/" rel="nofollow">Liên kết đến các trang Thần đạo</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.h3.dion.ne.jp/%7Etsutaya/newpage80.htm" rel="nofollow">Cách cắt giấy để làm Shide</a></li>
</ul>
<span id="interwiki-de-ga"></span><br />
<span id="interwiki-it-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A1o_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Thần đạo Nhật Bản">Thần đạo Nhật Bản</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Thể loại:Tôn giáo">Tôn giáo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Thể loại:Tín ngưỡng">Tín ngưỡng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Thuy%E1%BA%BFt_%C4%91a_th%E1%BA%A7n" title="Thể loại:Thuyết đa thần">Thuyết đa thần</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%C3%B4n_gi%C3%A1o_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Thể loại:Tôn giáo Nhật Bản">Tôn giáo Nhật Bản</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-30895328321798190332014-12-15T02:31:00.000-08:002014-12-15T02:31:04.886-08:00Chào ngày mới 14 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Night Bivouac of Great Army.jpg" data-file-height="682" data-file-width="1000" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg/100px-Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg" width="100" /></a></div>
CNM365 Chào ngày mới 14 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/835" title="835">Năm 835</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99" title="Sự biến Cam Lộ">Sự biến Cam Lộ</a></b> nổ ra trong triều đình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">Đường</a> khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> tiêu diệt thế lực chống đối, thảm sát quan lại và kiểm soát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1812" title="1812">Năm 1812</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29" title="Chiến tranh Pháp-Nga (1812)">Chiến tranh Pháp-Nga</a></b> <i>(hình)</i> kết thúc khi tàn quân của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grande_Arm%C3%A9e" title="Grande Armée">Đại Quân Pháp</a> bị đánh đuổi khỏi Nga. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1958" title="1958">Năm 1958</a> – Đoàn Viễn chinh Nam Cực Liên Xô thứ ba trở thành đoàn thám hiểm đầu tiên đến được <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn" title="Cực bất khả tiếp cận">cực bất khả tiếp cận</a></b> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_Nam_C%E1%BB%B1c" title="Vùng Nam Cực">Vùng Nam Cực</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Chiến tranh Pháp-Nga (1812)</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="dablink">
Cụm từ Chiến tranh Vệ quốc 1812 dẫn đến bài này. Không nên nhầm lẫn tới cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_V%E1%BB%87_qu%E1%BB%91c_V%C4%A9_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại">Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại</a>, cái tên Nga cho cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">chiến tranh thế giới thứ hai</a> diễn ra ở phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">đông châu Âu</a></div>
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Chiến tranh Pháp-Nga<br />
<small>(Chiến tranh Vệ quốc 1812)</small></b></span></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #C0C0C0; border-top: 2px solid #f9f9f9; color: black; font-size: 90%; padding: 1px;"><i>Một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A7a_Napol%C3%A9on" title="Các cuộc chiến tranh của Napoléon">Chiến tranh Napoléon</a></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg" title="century"><img alt="century" data-file-height="682" data-file-width="1000" height="205" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg/300px-Night_Bivouac_of_Great_Army.jpg" width="300" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
Quân Pháp chìm trong bão tuyết trên đường rút lui.</center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_6" title="24 tháng 6">24 tháng 6</a> -<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_12" title="14 tháng 12">14 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1812" title="1812">1812</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Quân Pháp chết gần hết do đói và lanh. Chiến thắng quyết định của Nga,<sup class="reference" id="cite_ref-klaus_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-klaus-1">[1]</a></sup><br />
Đội quân liên minh của Pháp bị tiêu diệt<br />
Bắt đầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Li%C3%AAn_minh_th%E1%BB%A9_s%C3%A1u" title="Chiến tranh Liên minh thứ sáu">Chiến tranh với Liên minh thứ sáu</a></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Đế chế thứ nhất">Đế chế Pháp</a><br />
<ul>
<li><span class="flagicon"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg"><img alt="Flag of the Duchy of Warsaw.svg" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1280" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg/22px-Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg.png" width="22" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Warszawa" title="Công quốc Warszawa">Công quốc Warsaw</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C3%9D_th%E1%BB%9Di_Napol%C3%A9on" title="Vương quốc Ý thời Napoléon"><img alt="Vương quốc Ý thời Napoléon" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Flag_of_the_Napoleonic_Kingdom_of_Italy.svg/23px-Flag_of_the_Napoleonic_Kingdom_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C3%9D_thu%E1%BB%99c_Napoleon&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Ý thuộc Napoleon (trang chưa được viết)">Ý</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Hai_Sicilia" title="Vương quốc Hai Sicilia"><img alt="Vương quốc Hai Sicilia" class="thumbborder" data-file-height="228" data-file-width="340" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Flag_of_the_Kingdom_of_Naples_%281811%29.gif/23px-Flag_of_the_Kingdom_of_Naples_%281811%29.gif" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Napoli_thu%E1%BB%99c_Napoleon&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Napoli thuộc Napoleon (trang chưa được viết)">Napoli</a></li>
<li><span class="flagicon"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Alleged_flag_of_the_Rhine_Confederation_1806-13.svg"><img alt="Alleged flag of the Rhine Confederation 1806-13.svg" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Alleged_flag_of_the_Rhine_Confederation_1806-13.svg/22px-Alleged_flag_of_the_Rhine_Confederation_1806-13.svg.png" width="22" /></a></span> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_s%C3%B4ng_Rhine" title="Liên bang sông Rhine">Liên bang sông Rhine</a>
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg"><img alt="Flagge Großherzogtum Baden (1891–1918).svg" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="500" height="13" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0b/Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg/22px-Flagge_Gro%C3%9Fherzogtum_Baden_%281891%E2%80%931918%29.svg.png" width="22" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Baden&action=edit&redlink=1" title="Đại Công quốc Baden (trang chưa được viết)">Baden</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayern" title="Bayern"><img alt="Bayern" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="1000" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Flag_of_Bavaria_%28lozengy%29.svg/23px-Flag_of_Bavaria_%28lozengy%29.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Bayern" title="Vương quốc Bayern">Bayern</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Grandduchy_of_Berg_%281806-1808%29.svg"><img alt="Flag of the Grandduchy of Berg (1806-1808).svg" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Flag_of_the_Grandduchy_of_Berg_%281806-1808%29.svg/22px-Flag_of_the_Grandduchy_of_Berg_%281806-1808%29.svg.png" width="22" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Berg&action=edit&redlink=1" title="Đại Công quốc Berg (trang chưa được viết)">Berg</a></li>
<li><span class="flagicon"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:State_flag_of_Saxony_before_1815.svg"><img alt="State flag of Saxony before 1815.svg" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/State_flag_of_Saxony_before_1815.svg/22px-State_flag_of_Saxony_before_1815.svg.png" width="22" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Sachsen" title="Vương quốc Sachsen">Saxony</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg"><img alt="Flag of the Kingdom of Westphalia.svg" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg/22px-Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg.png" width="22" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Westphalia&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Westphalia (trang chưa được viết)">Westphalia</a></li>
</ul>
</li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9" title="Thụy Sĩ"><img alt="Thụy Sĩ" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1000" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Switzerland.svg/15px-Flag_of_Switzerland.svg.png" width="15" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Li%C3%AAn_bang_Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9_thu%E1%BB%99c_Napoleon&action=edit&redlink=1" title="Liên bang Thụy Sĩ thuộc Napoleon (trang chưa được viết)">Liên bang Thụy Sĩ</a></li>
<li><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha"><img alt="Tây Ban Nha" class="thumbborder" data-file-height="500" data-file-width="750" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Flag_of_Spain_%281785-1873_and_1875-1931%29.svg/23px-Flag_of_Spain_%281785-1873_and_1875-1931%29.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_T%C3%A2y_Ban_Nha_thu%E1%BB%99c_Napoleon&action=edit&redlink=1" title="Vương quốc Tây Ban Nha thuộc Napoleon (trang chưa được viết)">Tây Ban Nha</a></li>
</ul>
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o_%281804%E2%80%931867%29" title="Đế quốc Áo (1804–1867)"><img alt="Đế quốc Áo (1804–1867)" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Flag_of_the_Habsburg_Monarchy.svg/23px-Flag_of_the_Habsburg_Monarchy.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o_%281804%E2%80%931867%29" title="Đế quốc Áo (1804–1867)">Áo</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%E1%BB%95" title="Vương quốc Phổ"><img alt="Vương quốc Phổ" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/23px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%E1%BB%95" title="Vương quốc Phổ">Phổ</a><br />
</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga">Đế quốc Nga</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon Bonaparte</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis-Alexandre_Berthier&action=edit&redlink=1" title="Louis-Alexandre Berthier (trang chưa được viết)">Louis-Alexandre Berthier</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Louis_Nicolas_Davout" title="Louis Nicolas Davout">Louis Nicolas Davout</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Michel_Ney" title="Michel Ney">Michel Ney</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jacques_MacDonald&action=edit&redlink=1" title="Jacques MacDonald (trang chưa được viết)">Jacques MacDonald</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp"><img alt="Pháp" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Flag_of_France.svg/23px-Flag_of_France.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nicolas_Oudinot&action=edit&redlink=1" title="Nicolas Oudinot (trang chưa được viết)">Nicolas Oudinot</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg"><img alt="Flag of the Kingdom of Westphalia.svg" class="thumbborder" data-file-height="400" data-file-width="600" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/72/Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg/22px-Flag_of_the_Kingdom_of_Westphalia.svg.png" width="22" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J%C3%A9r%C3%B4me_Bonaparte&action=edit&redlink=1" title="Jérôme Bonaparte (trang chưa được viết)">Jérôme Bonaparte</a><br />
<span class="flagicon"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg"><img alt="Flag of the Duchy of Warsaw.svg" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1280" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg/22px-Flag_of_the_Duchy_of_Warsaw.svg.png" width="22" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=J%C3%B3zef_Poniatowski&action=edit&redlink=1" title="Józef Poniatowski (trang chưa được viết)">Józef Poniatowski</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Hai_Sicilia" title="Vương quốc Hai Sicilia"><img alt="Vương quốc Hai Sicilia" class="thumbborder" data-file-height="228" data-file-width="340" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/af/Flag_of_the_Kingdom_of_Naples_%281811%29.gif/23px-Flag_of_the_Kingdom_of_Naples_%281811%29.gif" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Joachim_Murat" title="Joachim Murat">Joachim Murat</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_%C3%9D_th%E1%BB%9Di_Napol%C3%A9on" title="Vương quốc Ý thời Napoléon"><img alt="Vương quốc Ý thời Napoléon" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bc/Flag_of_the_Napoleonic_Kingdom_of_Italy.svg/23px-Flag_of_the_Napoleonic_Kingdom_of_Italy.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Eug%C3%A8ne_de_Beauharnais" title="Eugène de Beauharnais">Eugène de Beauharnais</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C3%81o_%281804%E2%80%931867%29" title="Đế quốc Áo (1804–1867)"><img alt="Đế quốc Áo (1804–1867)" class="thumbborder" data-file-height="800" data-file-width="1200" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/Flag_of_the_Habsburg_Monarchy.svg/23px-Flag_of_the_Habsburg_Monarchy.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Karl_Philipp,_Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%AD_Schwarzenberg&action=edit&redlink=1" title="Karl Philipp, Hoàng tử Schwarzenberg (trang chưa được viết)">Karl Philipp</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Ph%E1%BB%95" title="Vương quốc Phổ"><img alt="Vương quốc Phổ" class="thumbborder" data-file-height="1000" data-file-width="1500" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg/23px-Flag_of_the_Kingdom_of_Prussia_%281803-1892%29.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ludwig_Yorck_von_Wartenburg&action=edit&redlink=1" title="Ludwig Yorck von Wartenburg (trang chưa được viết)">Johann Yorck</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Standard_of_the_Emperor_of_Russia_%281858%29.svg"><img alt="Standard of the Emperor of Russia (1858).svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Standard_of_the_Emperor_of_Russia_%281858%29.svg/23px-Standard_of_the_Emperor_of_Russia_%281858%29.svg.png" width="23" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_I_c%E1%BB%A7a_Nga" title="Aleksandr I của Nga">Aleksandr I</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Illarionovich_Kutuzov" title="Mikhail Illarionovich Kutuzov">Mikhail Kutuzov</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Bogdanovich_Barklay-de-Tolli" title="Mikhail Bogdanovich Barklay-de-Tolli">Barklay-de-Tolli</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pyotr_Bagration&action=edit&redlink=1" title="Pyotr Bagration (trang chưa được viết)">Pyotr Bagration</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AD_tr%E1%BA%ADn" title="Tử trận"><span style="font-family: 'Times New Roman', 'Old English Text MT', serif;"><b>†</b></span></a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Khristianovich_Wittgenstein" title="Pyotr Khristianovich Wittgenstein">Peter Wittgenstein</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Tormasov" title="Alexander Tormasov">Alexander Tormasov</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Đế quốc Nga"><img alt="Đế quốc Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pavel_Chichagov&action=edit&redlink=1" title="Pavel Chichagov (trang chưa được viết)">Pavel Chichagov</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">khoảng 580.000–690.000; nhưng chỉ có 130.000 tham chiến<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">700.000 quân<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
223.361 dân quân (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Opelchenie&action=edit&redlink=1" title="Opelchenie (trang chưa được viết)">Opelchenie</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-4">[4]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><b>Chết:</b> 380.000.<br />
<br />
<b>Sống sót</b>: 120.000 (không tính những người đào ngũ từ trước).<br />
<br />
Trong đó, có 50.000 là người Áo và Phổ, 20.000 người Ba Lan và 35.000 người Pháp.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-5">[5]</a></sup></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><b>Chết:</b> 210.000<sup class="reference" id="cite_ref-Bogdanovich_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-Bogdanovich-6">[6]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;"><strong class="selflink">Chiến tranh Pháp-Nga</strong></span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A7a_Napol%C3%A9on" title="Các cuộc chiến tranh của Napoléon"><span style="color: black;">Chiến tranh Napoleon</span></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Chiến dịch nước Nga</b> (hay còn gọi là <b>Cuộc chiến tranh vệ quốc năm 1812</b>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <span lang="ru"><i>Отечественная война 1812 года</i></span>) là bước ngoặt trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A7a_Napol%C3%A9on" title="Các cuộc chiến tranh của Napoléon">chiến tranh Napoléon</a>. Nó làm giảm sức mạnh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Đế chế thứ nhất">Đế chế Pháp</a>
và lực lượng đồng minh, gây nên một sự thay đổi lớn trong nền chính trị
ở châu Âu vì nó làm suy giảm đáng kể quyền bá chủ của Pháp ở châu Âu.
Danh tiếng của Napoléon dường như là một thiên tài quân sự bất khả chiến
bại đã bị lung lay. Trong khi các đông minh của Pháp trước đây, đầu
tiên là Phổ và sau đó là Áo đã lần lượt phá vỡ liên minh, và chuyển sang
chống lại họ gây nên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Li%C3%AAn_minh_th%E1%BB%A9_s%C3%A1u" title="Chiến tranh Liên minh thứ sáu">cuộc chiến với Liên minh thứ sáu</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-7">[7]</a></sup><br />
Chiến dịch bắt đầu ngày 24 tháng 6 năm 1812, khi Napoléon vượt sông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Neman&action=edit&redlink=1" title="Sông Neman (trang chưa được viết)">Neman</a>. Napoléon buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> nước Nga là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_I_c%E1%BB%A7a_Nga" title="Aleksandr I của Nga">Aleksandr I</a> ở lại trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_th%E1%BB%91ng_phong_t%E1%BB%8Fa_L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba" title="Hệ thống phong tỏa Lục địa">Hệ thống phong tỏa Lục địa</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Vương quốc Anh">Vương quốc Anh</a>, mục đích chính là để tránh các đe dọa của Nga tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Warszawa" title="Công quốc Warszawa">Ba Lan</a>. Napoléon đặt tên cuộc xâm lăng này là <b>chiến dịch Ba Lan lần thứ hai</b>, người Nga tuyên bố phát động một cuộc <b>chiến tranh Vệ quốc</b>.<br />
Hơn nửa triệu tinh binh của đại quân Napoléon hành quân qua phía tây
nước Nga, họ giành chiến thắng trong một số cuộc xung đột nhỏ và một
trận đánh lớn ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Smolensk" title="Smolensk">Smolensk</a> vào 16-18 tháng 8. Tuy nhiên, trên cùng một ngày, cánh phải của quân đội Nga do nguyên soái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pyotr_Khristianovich_Wittgenstein" title="Pyotr Khristianovich Wittgenstein">Pyotr Khristianovich Wittgenstein</a> đã chặn một nhánh của quân đội Pháp, dẫn đầu bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF_Ph%C3%A1p" title="Thống chế Pháp">Thống chế</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nicolas_Oudinot&action=edit&redlink=1" title="Nicolas Oudinot (trang chưa được viết)">Nicolas Oudinot</a> trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Polotsk&action=edit&redlink=1" title="Trận Polotsk (trang chưa được viết)">trận Polotsk</a>. Điều này ngăn chặn cuộc hành quân của Pháp tới kinh thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sankt-Peterburg" title="Sankt-Peterburg">Sankt-Peterburg</a>; số phận của cuộc chiến đã phải quyết định tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>, nơi mà Napoléon đã thân chinh dẫn quân tiến đánh.<br />
Cuộc kháng chiến của Quân đội Nga cũng bắt nguồn từ tinh thần yêu
nước sục sôi, quyết tâm trả thù những thất bại trước quân Pháp trong các
năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1805" title="1805">1805</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1807" title="1807">1807</a>, cũng như quyết tâm không chịu ách chư hầu cho Pháp theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Tilsit&action=edit&redlink=1" title="Hiệp định Tilsit (trang chưa được viết)">Hiệp định Tilsit</a> (1807).<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-8">[8]</a></sup> Chiến thắng rạng rỡ của cuộc chiến đấu bảo vệ nước Nga này chứng tỏ sức mạnh uy dũng của lực lượng Quân đội Nga trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_cu%E1%BB%99c_chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A7a_Napol%C3%A9on" title="Các cuộc chiến tranh của Napoléon">những cuộc chiến tranh của Napoléon</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-9">[9]</a></sup> Sự kiện này đã từng được miêu tả trong cuốn tiểu thuyết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_v%C3%A0_h%C3%B2a_b%C3%ACnh" title="Chiến tranh và hòa bình">Chiến tranh và Hòa bình</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lev_Nikolayevich_Tolstoy" title="Lev Nikolayevich Tolstoy">Lev Tolstoy</a> và thường được người Nga gọi là <b>Chiến tranh Vệ quốc 1812</b> (phân biệt với "Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại" tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_X%C3%B4-%C4%90%E1%BB%A9c" title="Chiến tranh Xô-Đức">Chiến tranh Xô-Đức</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Đệ nhị Thế chiến</a>).<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Th.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Thài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Kh.C3.B4ng_h.C6.B0_c.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Không hư cấu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Ti.E1.BB.83u_thuy.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Tiểu thuyết</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Khác</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h2>
Mở đầu cuộc binh lửa, Quân đội Nga đã gặt hái được những chiến công
ban đầu tại Mir, Romanovo, Ostrovno, Saltanovka, và Klyastitsy.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-10">[10]</a></sup> Nhưng vào tháng 8 năm 1812, quân Nga phải rút lui trước sức ép của Pháp và cũng bởi chiến lược của Tư lệnh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barclay_De_Tolly&action=edit&redlink=1" title="Barclay De Tolly (trang chưa được viết)">Barclay De Tolly</a>. Sau đó Sa hoàng không hài lòng, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Illarionovich_Kutuzov" title="Mikhail Illarionovich Kutuzov">Kutuzov</a> được phong hàm Nguyên soái và được cử làm Tổng Chỉ huy Quân đội Nga thay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Barclay_De_Tolly&action=edit&redlink=1" title="Barclay De Tolly (trang chưa được viết)">Barclay De Tolly</a>. Sau đó quân Nga do Kutuzov chỉ huy chống cự lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon I</a> ác liệt trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Borodino" title="Trận Borodino">trận đánh lớn</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Borodino" title="Borodino">Borodino</a> từ khoảng cách 120 km (khoảng 75 dặm) về phía tây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> ngày 07-9-1812. Quân đội Nga đã chiến đấu anh dũng và gây cho quân Pháp bị tổn thất nặng nề.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-11">[11]</a></sup> Rất nhiều binh sĩ người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Westfalen&action=edit&redlink=1" title="Westfalen (trang chưa được viết)">Westfalen</a> chư hầu chiến đấu cho Pháp cũng bị thiệt mạng cuộc giao tranh khốc liệt này.<sup class="reference" id="cite_ref-rothenberg159_12-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-rothenberg159-12">[12]</a></sup> Tuy nhiên, Hoàng đế Napoléon I đã chiến thắng và quân Nga triệt binh khỏi trận địa.<sup class="reference" id="cite_ref-herold354356_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-herold354356-13">[13]</a></sup><br />
Nhưng trận thư hùng đẫm máu này đã trở thành một chiến thắng về mặt tinh thần của các chiến binh Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-zamoyski1x_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-zamoyski1x-14">[14]</a></sup>
Mùa đông trên lãnh thổ Nga rất khắc nghiệt. Quân đội Nga càng rút lui,
càng khiến cho quân đội Pháp sa lầy vào xứ sở mênh mông còn làng mạc đã
bị quân Nga đốt sạch trước khi quân Pháp tiến tới khiến cho người Pháp
không thể tìm ra được thực phẩm.<br />
Với nguồn quân nhu trống rỗng và đường tiếp tế bị trải dài quá mức,
đại quân của Napoléon I sau chiến thắng trong trận huyết chiến ở
Borodino đã tiến quân đến cố đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_7" title="14 tháng 7">14 tháng 7</a>
năm 1812. Các chiến binh Pháp vui mừng trước ngưỡng cửa Moskva hùng vĩ,
và Napoléon I coi thời khắc đã đến để buộc người Nga phải ra hàng. Tuy
nhiên, không có bóng ai ở đây cả mà chỉ có một Sĩ quan Nga đề nghị đình
chiến, để các chiến sĩ Nga có thêm thời gian rút quân ra khỏi cố đô. Đến
lúc Mặt Trời lặn cũng chẳng thấy ai, một số Sĩ quan Pháp vào Moskva rồi
thì lại chạy ra và bẩm báo với Hoàng đế Napoléon I hung tin là toàn thể
dân chúng thành Moskva đã di tản khỏi đây. Màn đêm buông xuống, ông mới
tiến đại binh vào cố đô nước Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-herold354356_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-herold354356-13">[13]</a></sup><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sa_ho%C3%A0ng" title="Sa hoàng">Sa hoàng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_I_c%E1%BB%A7a_Nga" title="Aleksandr I của Nga">Alekxandr I</a> nhất định không chịu thương thuyết. Mong đợi Sa hoàng Alekxandr I <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A7u_h%C3%A0ng" title="Đầu hàng">đầu hàng</a>
có điều kiện, thay vào đó quân Pháp lại thấy mình đang ở trong một
thành phố cằn cỗi và hoàng tàn đã bị quân Nga san phẳng hoàn toàn trước
khi rút lui. Thiếu nơi đồn trú mùa đông, Napoléon thấy cần phải rút
quân. Bắt đầu vào ngày 19/10 và kéo dài đến tháng 12, quân đội Pháp phải
đối mặt với một số trở ngại rất lớn trên đường dài rút quân khỏi Nga:
nạn đói, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%9Di_ti%E1%BA%BFt" title="Thời tiết">thời tiết</a> giá lạnh và lực lượng quân đội của Nga đã chặn đường rút lui.<br />
Lực lượng Pháp bị thiệt hại nặng nề vì thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu
phương tiện y tế, luôn luôn bị quân du kích Nga quấy phá và bị tấn công
bởi "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_T%C6%B0%E1%BB%9Bng_M%C3%B9a_%C4%90%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Đại Tướng Mùa Đông (trang chưa được viết)">Đại Tướng Mùa Đông</a>"
(General Winter) là 1 từ dùng để chỉ mùa Đông quá sức khắc nghiệt tại
Nga. Đa số quân Pháp đã chết vì đói, vì lạnh, vì bệnh tật, một số lớn bị
bắt làm tù binh.<br />
Những trận đánh tại Krasnyi kéo dài suốt từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_11" title="4 tháng 11">4</a> cho đến ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_11" title="5 tháng 11">5 tháng 11</a> năm 1812, làm cho Napoléon bị hao tổn thêm 2 vạn chiến binh nữa. Tiếp theo đó, Quân đội Nga kéo đến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Berezina&action=edit&redlink=1" title="Sông Berezina (trang chưa được viết)">sông Berezina</a> để truy kích quân Pháp, viên chỉ huy quân Nga là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pavel_Vasilievich_Chichagov&action=edit&redlink=1" title="Pavel Vasilievich Chichagov (trang chưa được viết)">Pavel Vasilievich Chichagov</a> đã chiếm được một kho quân nhu lớn của quân Pháp tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minsk" title="Minsk">Minsk</a>,
phá hủy những chiếc cầu bắc qua sông Berezina tại thị trấn Borisov, và
kéo quân bên bờ Tây sông này để ngăn chặn quân địch vượt sông. Từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_11" title="14 tháng 11">14</a> cho tới ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_11" title="17 tháng 11">17 tháng 11</a> năm 1812, trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Berezina" title="Trận Berezina">trận sông Berezina</a>,
quân Nga liên tiếp tấn công, song Napoléon vượt được sông này. Ông phải
hứng chịu tổn thất khủng khiếp. Chỉ sự hợp tác ngầm của Kutuzov mà đã
gây cho Napoléon thảm họa như thế. Vốn dĩ ông nhận thấy rằng Mùa Đông đã
hủy diệt quân lực của Napoléon, do đó ông không cần phải truy kích quân
Pháp quá mãnh liệt.<sup class="reference" id="cite_ref-stone106_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-stone106-15">[15]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="711" data-file-width="1200" height="178" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/01/French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg/300px-French_retreat_in_1812_by_Pryanishnikov.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Quân Pháp bị bắt trong chiến dịch nước Nga</div>
</div>
</div>
Cuộc xâm lược nước Nga của Napoléon là một trong những sự kiện trọng đại trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Lịch sử châu Âu">lịch sử châu Âu</a>, là chiến bại thê thảm của ông,<sup class="reference" id="cite_ref-stone106_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-stone106-15">[15]</a></sup>
và dẫn đến bi kịch của ông. Với chiến thắng này, nhân dân Nga bắt đầu
ấp ủ lòng tự hào dân tộc. Đây là chiến thắng nhờ lòng dũng cảm của dân
tộc Nga, nhờ Hoàng đế Aleksandr I đã tập hợp được lực lượng quý tộc và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%B4ng_d%C3%A2n" title="Nông dân">nông dân</a> đấu tranh bảo vệ đất nước.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-16">[16]</a></sup>
Đây là bước ngoặt lớn trong các cuộc chiến của Napoléon vì chiến dịch
này đã giảm quân số của Pháp và các lực lượng đồng minh xuống chỉ còn
một phần nhỏ so với ban đầu.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-17">[17]</a></sup>. Mùa đông khắc nghiệt của nước Nga đã góp phần làm thiệt mạng hàng loạt quân Pháp, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Napol%C3%A9on_Bonaparte" title="Napoléon Bonaparte">Napoléon</a> buộc phải rút quân về nước. Nhiều đạo quân Nga vẫn tiếp tục truy quét quân địch vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_C%C3%B4ng_qu%E1%BB%91c_Warsawa&action=edit&redlink=1" title="Đại Công quốc Warsawa (trang chưa được viết)">Đại Công quốc Warsawa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%95_%28qu%E1%BB%91c_gia%29" title="Phổ (quốc gia)">Phổ</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-stone106_15-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-stone106-15">[15]</a></sup> Tuy vị Hoàng đế nước Pháp đã tái xây dựng lực lượng Quân đội trong đó có nhiều chiến sĩ luôn trung kiên với đất nước, <i>Đội quân vĩ đại</i> của ông không bao giờ hồi phục được.<sup class="reference" id="cite_ref-rothenberg159_12-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-rothenberg159-12">[12]</a></sup> Chẳng bao lâu sau, các quốc gia Châu Âu đều đồng loạt nổi lên chống Pháp và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Đế chế thứ nhất">Đệ nhất Đế chế</a>
của Napoléon sụp đổ. Do đó, chiến thắng lẫy lừng của cuộc Chiến tranh
Vệ quốc Nga được coi là một sự kiện trọng đại dẫn đến sự giải phóng cả
châu Âu thoát khỏi ách chiếm đóng của Hoàng đế Napoléon I.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-18">[18]</a></sup><br />
Cuộc Chiến tranh Vệ quốc khốc liệt này đã lôi cuốn biết bao thế hệ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Lịch sử">sử học</a> nước Nga.<sup class="reference" id="cite_ref-zamoyski1x_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_note-zamoyski1x-14">[14]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-klaus-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-klaus_1-0">^</a></b> <span class="reference-text">von Clausewitz, Carl (1996). <i>The Russian campaign of 1812</i>. Transaction Publishers. Introduction by Gérard Chaliand, VII. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1412805996">ISBN 1-4128-0599-6</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">The Logistics of War, DIANE Publishing, trg 180</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Osprey - Men At Arms 028 - The Russian Army Of The Napoleonic Wars tr 20</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Russian Army of the Napoleonic Wars 1-Infantry NXB Osprey tr 37</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Zamoyski, trg 536</span></li>
<li id="cite_note-Bogdanovich-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-Bogdanovich_6-0">^</a></b> <span class="reference-text">Bogdanovich, "History of Patriotic War 1812", Spt., 1859–1860, Appendix, trg 492–503.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Fierro; Palluel-Guillard; Tulard: <i>Histoire et Dictionnaire du Consulat et de l'Empire. Paris: Éditions Robert Laffont</i>, trang 159-161</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Alexander Mikaberidze, <i>The battle of Borodino: Napoleon against Kutuzov</i>, trang 1</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Gunther Erich Rothenberg, <i>The art of warfare in the age of Napoleon</i>, trang 204</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Alexander Mikaberidze, <i>The battle of Borodino: Napoleon against Kutuzov</i>, trang 14</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Alexander Mikaberidze, <i>The battle of Borodino: Napoleon against Kutuzov</i>, trang 204</span></li>
<li id="cite_note-rothenberg159-12">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-rothenberg159_12-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-rothenberg159_12-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Gunther Erich Rothenberg, <i>The art of warfare in the age of Napoleon</i>, trang 159</span></li>
<li id="cite_note-herold354356-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-herold354356_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-herold354356_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">J. Christopher Herold, <i>The Age of Napoleon</i>, các trang 354-356.</span></li>
<li id="cite_note-zamoyski1x-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-zamoyski1x_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-zamoyski1x_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Adam Zamoyski, <i>Moscow 1812: Napoleon's Fatal March</i>, trang XX</span></li>
<li id="cite_note-stone106-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-stone106_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-stone106_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-stone106_15-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">David R. Stone, <i>A military history of Russia: from Ivan the Terrible to the war in Chechnya</i>, trang 106</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Adam Zamoyski, <i>Moscow 1812: Napoleon's Fatal March</i>, các trang X-XVII.</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://uts.cc.utexas.edu/%7Ejrubarth/gslis/lis385t.16/Napoleon/" rel="nofollow">Napoleon's Invasion of Russia, 1812</a></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Adam Zamoyski, <i>Moscow 1812: Napoleon's Fatal March</i>, trang 146</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Thài liệu tham khảo</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Ph%C3%A1p-Nga_%281812%29" title="commons:Special:Search/Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Patriotic_War_1812?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Chiến tranh Pháp-Nga (1812) trên Wikimedia Commons">Chiến tranh Pháp-Nga (1812)</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<dl>
<dt>Sách</dt>
</dl>
<div class="references-small">
<ul>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Paul_Britten_Austin&action=edit&redlink=1" title="Paul Britten Austin (trang chưa được viết)">Britten Austin, Paul</a> (2000). <i>1812: Napoleon's Invasion of Russia</i>. Greenhill Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/185367415X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/185367415X">185367415X</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Britten+Austin&rft.aufirst=Paul&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=1812%3A+Napoleon%27s+Invasion+of+Russia&rft.pub=Greenhill+Books&rft.isbn=185367415X&rft.genre=book&rft.date=2000&rft.au=Britten+Austin%2C+Paul&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span> (Originally published in three volumes: The March on Moscow, Napoleon in Moscow, The Great Retreat.)</li>
<li><span class="citation book">Bogdanovich, Michael (1863). <i>History of Patriotic War 1812</i>. St. Petersburg. tr. 1859–1860. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/OCLC" title="OCLC">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/25319830" rel="nofollow">25319830</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Bogdanovich&rft.aufirst=Michael&rft.place=St.+Petersburg&rft.date=1863&rft.btitle=History+of+Patriotic+War+1812&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.pages=1859%E2%80%931860&rft.au=Bogdanovich%2C+Michael&rft_id=info%3Aoclcnum%2F25319830&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li>Gunther Erich Rothenberg, <a class="external text" href="http://books.google.com.vn/books?id=jxqdnKQrAmEC&pg=PA207&dqborodino#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>The art of warfare in the age of Napoleon</i></a>, Đại học Indiana Press, 1980. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0253202604">ISBN 0-253-20260-4</a>.</li>
</ul>
<ul>
<li><span class="citation book">Connelly, Owen (1999). <i>Blundering to Glory: Napoleon's Military Campaigns</i> (ấn bản 2). Wilmington, Delaware: SR Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0842027807" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0842027807">0842027807</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Wilmington%2C+Delaware&rft.genre=book&rft.edition=2nd&rft.aufirst=Owen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Blundering+to+Glory%3A+Napoleon%27s+Military+Campaigns&rft.aulast=Connelly&rft.isbn=0842027807&rft.pub=SR+Books&rft.date=1999&rft.au=Connelly%2C+Owen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book">Marshall-Cornwall, James (1967). <i>Napoleon as Military Commander</i>. London: Batsford.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Marshall-Cornwall&rft.aufirst=James&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1967&rft.pub=Batsford&rft.btitle=Napoleon+as+Military+Commander&rft.genre=book&rft.place=London&rft.au=Marshall-Cornwall%2C+James&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book">Nafziger, George (1984). <i>Napoleon's Invasion of Russia</i>. New York, N.Y.: Hippocrene Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0882546813" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0882546813">0882546813</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+York%2C+N.Y.&rft.genre=book&rft.aufirst=George&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1984&rft.aulast=Nafziger&rft.pub=Hippocrene+Books&rft.btitle=Napoleon%27s+Invasion+of+Russia&rft.isbn=0882546813&rft.au=Nafziger%2C+George&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book">Riehn, Richard K. (1991). <i>1812 Napoleon's Russian Campaign</i>. New York: Wiley. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0471543020" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0471543020">0471543020</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+York&rft.genre=book&rft.aufirst=Richard+K.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1991&rft.aulast=Riehn&rft.pub=Wiley&rft.btitle=1812+Napoleon%27s+Russian+Campaign&rft.isbn=0471543020&rft.au=Riehn%2C+Richard+K.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book">Zamoyski, Adam (2004). <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moscow_1812:_Napoleon%27s_Fatal_March&action=edit&redlink=1" title="Moscow 1812: Napoleon's Fatal March (trang chưa được viết)">Moscow 1812: Napoleon's Fatal March</a></i>. London: HarperCollins. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0007123752" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0007123752">0007123752</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=London&rft.genre=book&rft.aufirst=Adam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft.aulast=Zamoyski&rft.pub=HarperCollins&rft.btitle=Moscow+1812%3A+Napoleon%27s+Fatal+March&rft.isbn=0007123752&rft.au=Zamoyski%2C+Adam&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dominic_Lieven&action=edit&redlink=1" title="Dominic Lieven (trang chưa được viết)">Lieven, Dominic</a> (2009). <i>Russia Against Napoleon: The Battle for Europe, 1807 to 1814</i>. Allen Lane/The Penguin Press. tr. 617.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Lieven&rft.aufirst=Dominic&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=617&rft.btitle=Russia+Against+Napoleon%3A+The+Battle+for+Europe%2C+1807+to+1814&rft.pub=Allen+Lane%2FThe+Penguin+Press&rft.genre=book&rft.date=2009&rft.au=Lieven%2C+Dominic&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span><a class="external autonumber" href="http://www.literaryreview.co.uk/esdaile_10_09.html" rel="nofollow">[1]</a></li>
<li><span class="citation book">Fierro, Alfred; Palluel-Guillard, André; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jean_Tulard&action=edit&redlink=1" title="Jean Tulard (trang chưa được viết)">Tulard, Jean</a> (1995). <i>Histoire et Dictionnaire du Consulat et de l'Empire</i>. Paris: Éditions Robert Laffont. tr. 1350. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/2-221-05858-5" title="Đặc biệt:Nguồn sách/2-221-05858-5">2-221-05858-5</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Paris&rft.pages=1350&rft.genre=book&rft.aufirst=Alfred&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1995&rft.aulast=Fierro&rft.isbn=2-221-05858-5&rft.pub=%C3%89ditions+Robert+Laffont&rft.btitle=Histoire+et+Dictionnaire+du+Consulat+et+de+l%27Empire&rft.au=Fierro%2C+Alfred&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
</ul>
</div>
<dl>
<dt>Các tạp chí</dt>
</dl>
<ul>
<li><span class="citation journal">Anthony, James Joes (1996). <a class="external text" href="http://journals.hil.unb.ca/index.php/JCS/article/view/4482/5262" rel="nofollow">“Continuity and Change in Guerrilla War: The Spanish and Afghan Cases”</a>. <i>Journal of Conflict Sudies</i> <b>16</b> (2).</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.volume=16&rft_id=http%3A%2F%2Fjournals.hil.unb.ca%2Findex.php%2FJCS%2Farticle%2Fview%2F4482%2F5262&rft.atitle=Continuity+and+Change+in+Guerrilla+War%3A+The+Spanish+and+Afghan+Cases&rft.genre=book&rft.aulast=Anthony&rft.aufirst=James+Joes&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1996&rft.jtitle=Journal+of+Conflict+Sudies&rft.issue=2&rft.btitle=Continuity+and+Change+in+Guerrilla+War%3A+The+Spanish+and+Afghan+Cases&rft.au=Anthony%2C+James+Joes&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li>Nafziger, George. "Rear services and foraging in the 1812 campaign: Reasons of Napoleon's defeat" <a class="external text" href="http://genstab.ru/nap_sup_1812.htm" rel="nofollow">(Russian translation online)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www-cgsc.army.mil/carl/resources/csi/Chew/CHEW.asp" rel="nofollow">Fighting the Russians in Winter: Three Case Studies</a>. US Army Command and General Staff College.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.B4ng_h.C6.B0_c.E1.BA.A5u">Không hư cấu</span></h3>
<div class="references-small">
<ul>
<li>Bogdanovich Modest I. (1859-1860). <a class="external text" href="http://new.runivers.ru/lib/book3097/" rel="nofollow">'History of the War of 1812'</a> (История Отечественной войны 1812 года) at <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Runivers.ru&action=edit&redlink=1" title="Runivers.ru (trang chưa được viết)">Runivers.ru</a> in <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/DjVu" title="DjVu">DjVu</a> and <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/PDF" title="PDF">PDF</a> formats</li>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_G._Chandler&action=edit&redlink=1" title="David G. Chandler (trang chưa được viết)">David G. Chandler</a> (2002). <i>The Campaigns of Napoleon</i>. Folio. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-29-774830-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-29-774830-0">0-29-774830-0</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=David+G.+Chandler&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Campaigns+of+Napoleon&rft.pub=Folio&rft.isbn=0-29-774830-0&rft.genre=book&rft.date=2002&rft.au=David+G.+Chandler&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Denis_Davydov" title="Denis Davydov">Denis Davidov</a> (1999). <i>In Service of the Tsar Against Napoleon, 1806–1814</i>. Greenhill Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-85367-373-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-85367-373-0">1-85367-373-0</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Denis+Davidov&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=In+Service+of+the+Tsar+Against+Napoleon%2C+1806%E2%80%931814&rft.pub=Greenhill+Books&rft.isbn=1-85367-373-0&rft.genre=book&rft.date=1999&rft.au=Denis+Davidov&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book">Edward Ryan (1999). <i>Napoleon's Elite Cavalry</i>. Greenhill Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-85367-371-4" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-85367-371-4">1-85367-371-4</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Edward+Ryan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Napoleon%27s+Elite+Cavalry&rft.pub=Greenhill+Books&rft.isbn=1-85367-371-4&rft.genre=book&rft.date=1999&rft.au=Edward+Ryan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
<li><span class="citation book"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Heinrich_von_Brandt&action=edit&redlink=1" title="Heinrich von Brandt (trang chưa được viết)">Heinrich von Brandt</a> (1999). <i>In the Legions of Napoleon; The Memoirs of a Polish Officer in Spain and Russia, 1808–1813</i>. Greenhill Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-85367-380-3" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-85367-380-3">1-85367-380-3</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Heinrich+von+Brandt&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=In+the+Legions+of+Napoleon%3B+The+Memoirs+of+a+Polish+Officer+in+Spain+and+Russia%2C+1808%E2%80%931813&rft.pub=Greenhill+Books&rft.isbn=1-85367-380-3&rft.genre=book&rft.date=1999&rft.au=Heinrich+von+Brandt&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Chiến tranh Pháp-Nga (1812)"></span></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.E1.BB.83u_thuy.E1.BA.BFt">Tiểu thuyết</span></h3>
<ul>
<li><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_v%C3%A0_h%C3%B2a_b%C3%ACnh" title="Chiến tranh và hòa bình">War and Peace</a></i>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lev_Nikolayevich_Tolstoy" title="Lev Nikolayevich Tolstoy">Leo Tolstoy</a></li>
<li><i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Retreat_%28novel%29&action=edit&redlink=1" title="The Retreat (novel) (trang chưa được viết)">The Retreat</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Patrick_Rambaud&action=edit&redlink=1" title="Patrick Rambaud (trang chưa được viết)">Patrick Rambaud</a></i></li>
<li><i>Commodore Hornblower</i> by <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C.S._Forester&action=edit&redlink=1" title="C.S. Forester (trang chưa được viết)">C.S. Forester</a> A fictional account of the siege of <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Riga" title="Riga">Riga</a> on the <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baltic_Sea&action=edit&redlink=1" title="Baltic Sea (trang chưa được viết)">Baltic</a> by the French army and its allies.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.A1c">Khác</span></h3>
<pre><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/War_and_Peace_%28Prokofiev%29" title="War and Peace (Prokofiev)">War and Peace</a></i>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sergey_Sergeyevich_Prokofiev" title="Sergey Sergeyevich Prokofiev">Sergey Sergeyevich Prokofiev</a>
</pre>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.gutenberg.org/etext/18113" rel="nofollow">History of the Expedition to Russia Undertaken by the Emperor Napoleon in the Year 1812</a>, by <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Philippe_Paul,_comte_de_S%C3%A9gur&action=edit&redlink=1" title="Philippe Paul, comte de Ségur (trang chưa được viết)">the count de Ségur</a> (Gutenberg Project ebook)</li>
<li><a class="external text" href="http://napoleonistyka.atspace.com/Invasion_of_Russia_1812.htm" rel="nofollow">Napoleon's Invasion of Russia 1812 + color maps</a></li>
<li><a class="external text" href="http://robslink.com/SAS/democd15/zoom.htm" rel="nofollow">Alternative version of Minard's map (using modern country boundaries)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://robslink.com/SAS/democd15/minard.htm" rel="nofollow">Alternative version of Minard's map (zoomed-out, to show area in relationship to the rest of Europe)</a></li>
<li><a class="external text" href="http://steadfast.tin.soldier.hotbox.ru/s2/1en.html" rel="nofollow">French invasion of 1812, view from Russia</a></li>
</ul>
<span id="interwiki-ru-ga"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C3%81i_qu%E1%BB%91c_Nga" title="Thể loại:Chiến tranh Ái quốc Nga">Chiến tranh Ái quốc Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Napol%C3%A9on" title="Thể loại:Chiến tranh Napoléon">Chiến tranh Napoléon</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_19" title="Thể loại:Xung đột thế kỷ 19">Xung đột thế kỷ 19</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Sự biến Cam Lộ</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Sự biến Cam Lộ</b> hay <b>Cam Lộ chi biến</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 甘露之变), là một cuộc chính biến cung đình nổ ra vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_12" title="14 tháng 12">14 tháng 12</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-1">[1]</a></sup> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/835" title="835">835</a>, tức ngày Nhâm Tuất tháng 11 ÂL năm Thái Hòa thứ 8 thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Lịch sử Trung Quốc">lịch sử Trung Quốc</a>, do các đại thần <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a> khơi nguồn, được sự ủng hộ của hoàng đế Văn Tông nhằm diệt trừ nạn hoạn quan tham chính. Tuy nhiên kế hoạch thất bại, các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0u_Ho%E1%BA%B1ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Ngưu Hoằng Chí (trang chưa được viết)">Ngưu Hoằng Chí</a>
phát giác âm mưu và tập hợp lực lượng tiêu diệt các đại thần muốn lật
đổ mình, dẫn đến một cuộc thảm sát cung đình. Sau cuộc chính biến này, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a> bị nằm dưới sự kiểm soát của hoạn quan<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-3">[3]</a></sup> đến tận lúc qua đời (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/841" title="841">841</a>).<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Nguy.C3.AAn_nh.C3.A2n_v.C3.A0_s.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nguyên nhân và sự chuẩn bị</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Ho.E1.BA.A1n_quan_l.E1.BB.99ng_quy.E1.BB.81n"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Hoạn quan lộng quyền</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#S.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_vua_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Sự chuẩn bị của vua Đường</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_V.C6.B0.C6.A1ng_Th.E1.BB.A7_Tr.E1.BB.ABng_v.C3.A0_Tr.E1.BA.A7n_Ho.E1.BA.B1ng_Ch.C3.AD"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Tiêu diệt Vương Thủ Trừng và Trần Hoằng Chí</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_m.E1.BB.9Bi_c.E1.BB.A7a_L.C3.BD_Hi.E1.BA.BFu"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Kế hoạch mới của Lý Hiếu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_b.E1.BA.A1i_l.E1.BB.99"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Kế hoạch bại lộ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Giao_tranh_.E1.BB.9F_H.C3.A0m_Nguy.C3.AAn_.C4.91i.E1.BB.87n"><span class="tocnumber">2.4</span> <span class="toctext">Giao tranh ở Hàm Nguyên điện</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Th.E1.BA.A3m_s.C3.A1t_.C4.91.E1.BA.A1i_th.E1.BA.A7n"><span class="tocnumber">2.5</span> <span class="toctext">Thảm sát đại thần</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#K.E1.BA.BFt_c.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">2.6</span> <span class="toctext">Kết cục</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hậu quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nguy.C3.AAn_nh.C3.A2n_v.C3.A0_s.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B">Nguyên nhân và sự chuẩn bị</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ho.E1.BA.A1n_quan_l.E1.BB.99ng_quy.E1.BB.81n">Hoạn quan lộng quyền</span></h3>
Từ sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lo%E1%BA%A1n_An_S%E1%BB%AD" title="Loạn An Sử">loạn An Sử</a>, triều đại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>
dần dần bước vào thời kì suy yếu. Ở bên ngoài, các Tiết độ sứ được trao
cho những lãnh địa rộng lớn bắt đầu tỏ ý li khai với triều đình, trong
đó một số nhanh chóng bị đánh dẹp, một số Tiết độ sứ khác do có thế lực
quá lớn khiến triều đình cũng không thể giành được thắng lợi trong những
lần thảo phạt, cuối cùng phải công nhận chức vị của họ. Các Tiết độ sứ
này nhiều lúc còn gây ra nhiều cuộc phản loạn lớn, đe dọa đến sự tồn tại
của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nhà Đường">nhà Đường</a>, như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Ph%E1%BB%A5ng_Thi%C3%AAn" title="Sự biến Phụng Thiên">sự biến Phụng Thiên</a> (783 - 784) dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BB%A9c_T%C3%B4ng" title="Đường Đức Tông">Đường Đức Tông</a>.
Đặc biệt ba trấn ở vùng Hà Bắc (Thành Đức, Ngụy Bác, Lư Long) xem như
đã hoàn toàn nằm ngoài sự kiểm soát của nhà Đường từ năm 821.<br />
Trong khi đó tình hình trong triều cũng rơi vào khủng hoảng với việc
nhiều hoạn quan được trọng dụng, nắm được quyền lực và lấn át các hoàng
đế, mở đầu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Ph%E1%BB%A5_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Lý Phụ Quốc (trang chưa được viết)">Lý Phụ Quốc</a> dưới thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_T%C3%BAc_T%C3%B4ng" title="Đường Túc Tông">Đường Túc Tông</a> (756 - 762). Sang thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%B4ng" title="Đường Đại Tông">Đường Đại Tông</a> (762 - 779) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BB%A9c_T%C3%B4ng" title="Đường Đức Tông">Đường Đức Tông</a>
(779 - 805), các hoàng đế tuy có thể loại bỏ được một số hoạn quan
chuyên quyền, nhưng lại nhanh chóng tín nhiệm những hoạn quan khác, dẫn
đến tình trạng hoạn quan chuyên quyền không những không bị dập tắt mà
còn ngày một lớn mạnh. Sau thời Đức Tông, hoạn quan bắt đầu nắm được
quyền kiểm soát triều chính và gây ra những vụ phế lập hay chính biến<br />
<ol>
<li>Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/805" title="805">805</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Thu%E1%BA%ADn_T%C3%B4ng" title="Đường Thuận Tông">Đường Thuận Tông</a> Lý Tụng - vừa lên ngôi được 7 tháng và đang phát động một cuộc cải cách đất nước - đã bị nhóm hoạn quan, đứng đầu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A2u_V%C4%83n_Tr%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Câu Văn Trân (trang chưa được viết)">Câu Văn Trân</a> ép phải nhường ngôi cho con trai mình là thái tử Lý Thuần. Lý Thuần đăng cơ, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Hi%E1%BA%BFn_T%C3%B4ng" title="Đường Hiến Tông">Đường Hiến Tông</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/805" title="805">805</a> - 820)<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-4">[4]</a></sup>.</li>
<li>Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/820" title="820">820</a>, bản thân Hiến Tông cũng bị hoạn quan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_Ho%E1%BA%B1ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Trần Hoằng Chí (trang chưa được viết)">Trần Hoằng Chí</a> hạ độc sát hại, hưởng thọ 43 tuổi<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ241_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ241-5">[5]</a></sup></li>
<li>Sau cái chết của Hiến Tông, các hoạn quan nổ ra cuộc tranh chấp với nhau về người thừa kế ngôi vị. Tả Trung úy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%95_%C4%90%E1%BB%99t_Th%E1%BB%ABa_Th%C3%B4i&action=edit&redlink=1" title="Thổ Đột Thừa Thôi (trang chưa được viết)">Thổ Đột Thừa Thôi</a> âm mưu phế thái tử Hằng để lập Lễ vương Uẩn lên ngôi. Các hoạn quan khác là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_Ti%E1%BA%BFn_%C4%90%C3%A0m&action=edit&redlink=1" title="Mã Tiến Đàm (trang chưa được viết)">Mã Tiến Đàm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Th%E1%BB%ABa_Giai&action=edit&redlink=1" title="Lưu Thừa Giai (trang chưa được viết)">Lưu Thừa Giai</a>... hợp sức tôn lập thái tử, giết Lễ vương Uẩn và Thổ Đột Thừa Thôi. Thái tử Hằng đăng cơ, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_M%E1%BB%A5c_T%C3%B4ng" title="Đường Mục Tông">Đường Mục Tông</a> (820 - 824)<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ241_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ241-5">[5]</a></sup>.</li>
<li>Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/827" title="827">827</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_K%C3%ADnh_T%C3%B4ng" title="Đường Kính Tông">Đường Kính Tông</a> (824 - 827, con Mục Tông) bị nhóm hoạn quan do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Kh%E1%BA%AFc_Minh&action=edit&redlink=1" title="Lưu Khắc Minh (trang chưa được viết)">Lưu Khắc Minh</a> cầm đầu giết chết ở trong cung. Lưu Khắc Minh muốn khống chế triều đình và đưa con trai của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Hi%E1%BA%BFn_T%C3%B4ng" title="Đường Hiến Tông">Đường Hiến Tông</a> là Giáng vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Ng%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Lý Ngộ (trang chưa được viết)">Lý Ngộ</a> làm hoàng đế. Các hoạn quan gồm Xu mật sứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a>, Trung úy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Khi%C3%AAm&action=edit&redlink=1" title="Lương Thủ Khiêm (trang chưa được viết)">Lương Thủ Khiêm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%E1%BB%A5y_T%C3%B2ng_Gi%C3%A1n&action=edit&redlink=1" title="Ngụy Tòng Gián (trang chưa được viết)">Ngụy Tòng Gián</a> dẫn quân đội Thần Sách tiến vào cung tiêu diệt bọn Khắc Minh, tôn hoàng đệ Giang vương Hàm lên ngôi, tức là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a> (827 - 841)<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-6">[6]</a></sup>.</li>
</ol>
Tuy được hoạn quan ủng hộ lên ngôi, nhưng Văn Tông vẫn mang lòng thù
oán bọn này chuyên quyền và muốn tìm cách tiêu diệt, và bí mật tìm cách
liên kết với một số tể tướng để thực hiện việc này.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_chu.E1.BA.A9n_b.E1.BB.8B_c.E1.BB.A7a_vua_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng">Sự chuẩn bị của vua Đường</span></h3>
Giữa năm 830, Đường Văn Tông tìm cách liên hệ với Hàn lâm học sĩ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%91ng_Th%C3%A2n_T%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Tống Thân Tích (trang chưa được viết)">Tống Thân Tích</a>. Thấy Thân Tích là người có thể dùng được, Văn Tông phong ông ta làm tể tướng. Thân Tích lại tiến cử Lại bộ thị lang <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a> để giúp vua trong việc tiêu diệt hoạn quan sau này. Nhưng Vương Phan làm tiết lộ âm mưu này đến tai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a>, nên Thủ Trừng đã có sự chuẩn bị. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/831" title="831">831</a>, Thủ Trừng ngầm giật dây cho Thần Sách đô ngu hậu Đậu Lư Trứ vu cáo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%91ng_Th%E1%BA%A7n_T%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Tống Thần Tích (trang chưa được viết)">Tống Thần Tích</a> có ý đồ phế bỏ Văn Tông để lập hoàng đệ là Chương vương <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Th%E1%BA%A5u&action=edit&redlink=1" title="Lý Thấu (trang chưa được viết)">Lý Thấu</a>.
Văn Tông chưa truy xét kĩ càng đã vội tức giận, cho bãi chức Tống Thân
Tích làm Tư mã Khai châu, Chương vương Thấu giáng làm Sào huyện công. Kế
hoạch diệt trừ hoạn quan bước đầu thất bại<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-7">[7]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-8">[8]</a></sup>.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/834" title="834">834</a>, dưới sự tiến cử của hoạn quan, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Tr%E1%BB%8Dng_Ng%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="Lý Trọng Ngôn (trang chưa được viết)">Lý Trọng Ngôn</a> (sau đổi tên là Lý Huấn) được bổ nhiệm lên chức tể tướng, đồng thời đại phu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a>, vốn là người từng chữa bệnh cho Văn Tông cũng được trọng dụng. Hai người này khi trước vốn có quan hệ mật thiết với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a>. Văn Tông nghĩ rằng Lý Huấn và Trịnh Chú vốn được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a> tiến cử nên các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> sẽ không nghi ngờ hai người này, bèn bí mật liên lạc với họ và bàn kế diệt trừ hoạn quan. Vào mùa hạ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/835" title="835">835</a>,
Lý Huấn và Trịnh Chú đề nghị lên Văn Tông một kế hoạch để yên định đất
nước, gồm ba giai đoạn: Lúc đầu là tiêu diệt hoạn quan trong triều, sau
đó là thu phục lại những vùng đất cũ bị người <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_Phi%C3%AAn" title="Thổ Phiên">Thổ Phiên</a> xâm chiếm, và thứ ba là tiêu diệt các Tiết độ sứ đang nắm quyền ở Hà Bắc<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ti.C3.AAu_di.E1.BB.87t_V.C6.B0.C6.A1ng_Th.E1.BB.A7_Tr.E1.BB.ABng_v.C3.A0_Tr.E1.BA.A7n_Ho.E1.BA.B1ng_Ch.C3.AD">Tiêu diệt Vương Thủ Trừng và Trần Hoằng Chí</span></h3>
Mùa hạ năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/835" title="835">835</a>, kế hoạch chống lại Vương Thủ Trừng bắt đầu. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a> nhận thấy Thủ Trừng bất hòa với hoạn quan khác là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>,
người từng tham gia tôn lập mình làm vua, nên tiến cử Cừu Sĩ Lương làm
Tả Thần Sách trung úy để làm đối trọng với Thủ Trừng. Tuy nhiên về sau
để xoa dịu Thủ Trừng, Văn Tông bèn hạ lệnh biếm chức một số hoạn quan có
hiềm khích với ông ta, đuổi họ ra khỏi Trường An làm giám quân ở các
nơi; như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi_Nguy%C3%AAn_T%E1%BB%91&action=edit&redlink=1" title="Vi Nguyên Tố (trang chưa được viết)">Vi Nguyên Tố</a> bị đày đến Hoài Nam, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%ABa_H%C3%B2a&action=edit&redlink=1" title="Dương Thừa Hòa (trang chưa được viết)">Dương Thừa Hòa</a> bị đày đi Tây Xuyên, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Ti%E1%BB%85n_Ng%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="Vương Tiễn Ngôn (trang chưa được viết)">Vương Tiễn Ngôn</a> bị đày đến Hà Đông, sau đó ép ba người này phải tự sát<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.
Còn Lý Huấn và Trịnh Chú ngày càng được Văn Tông sủng tín và liên tục
thăng chức. Lý Huấn làm Binh bộ lang trung, Y tiền thị giảng học sĩ;
Trịnh Chú là Công bộ thượng thư, Hàn lâm thị giảng học sĩ.<br />
Hoạn quan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%B4i_Ho%E1%BA%B1ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Thôi Hoằng Chí (trang chưa được viết)">Thôi Hoằng Chí</a> là người trước kia đã sát hại Hiến Tông nhưng lâu nay không bị xử tội. Đến đây, Hoằng Chí đang làm Sơn Nam Đông đạo giám quân, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> lập kế triệu về triều, đến Thanh Nê dịch thì sai đánh trượng đến chết. Sau đó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a> được cử làm Tiết độ sứ Phượng Tường<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-9">[9]</a></sup> để tập hợp thêm lực lượng, sau này có thể trong ngoài phối hợp, nhưng thực ra <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> cũng có kế hoạch nhân lúc này tìm cách loại bỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a>
khỏi triều đình. Vương Thủ Trừng sau đó được thăng làm Tả, hữu Thần
Sách quan dung quân sứ, kiêm Thập nhị Vệ thống quân, kì thực là bị tước
đi quyền lực. Sáu hoạn quan khác là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_Nguy%C3%AAn_Thao&action=edit&redlink=1" title="Điền Nguyên Thao (trang chưa được viết)">Điền Nguyên Thao</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_H%C3%A0nh_Th%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Lưu Hành Thâm (trang chưa được viết)">Lưu Hành Thâm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFt_S%C4%A9_Can&action=edit&redlink=1" title="Tiết Sĩ Can (trang chưa được viết)">Tiết Sĩ Can</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B1_Ti%C3%AAn_Ngh%C4%A9a_D%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Tự Tiên Nghĩa Dật (trang chưa được viết)">Tự Tiên Nghĩa Dật</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_Anh" title="Lưu Anh">Lưu Anh</a> cũng bất hòa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a>
bị đày khỏi kinh thành, đến các trấn làm giám quân, về sau Văn Tông hạ
lệnh ép phải tự tử, nhưng lệnh không được thi hành, bọn Nguyên Thao được
vô sự.<br />
Những sự việc này bề ngoài tuy có lợi cho Vương Thủ Trừng nhưng thực ra là để làm bớt đi sự đề phòng của ông ta. Sau đó, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a>
bí mật dâng thư xin Văn Tông nên nhân khi Thủ Trừng không phòng bị mà
trừ đi. Văn Tông nghe theo, đến mùa đông năm 835 thì sai người mang rượu
độc đến ép <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a> phải uống<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>. Bè đảng thời Nguyên Hòa đến đây bị tiêu diệt gần hết.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_m.E1.BB.9Bi_c.E1.BB.A7a_L.C3.BD_Hi.E1.BA.BFu">Kế hoạch mới của Lý Hiếu</span></h3>
Trịnh Chú ở Phượng Tường đã mộ được hơn 100 tráng sĩ, làm thân binh. Ông ta dự định vào ngày tang lễ của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a> (20 tháng 12) sẽ đem số quân này về cung, nhân đó bắt giết tất cả các hoạn quan tham dự lễ tang. Tuy nhiên hoàng thân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Lý Hiếu (trang chưa được viết)">Lý Hiếu</a>,
vừa được phong làm tể tướng lại có hiềm khích với Trịnh Chú, nghĩ rằng
nếu sự việc thành công thì công lao sẽ về Chú cả, nên tìm cách ra tay
diệt trừ hoạn quan trước ngày ấy để giành công. Lý Hiếu phong Quách Hành
Dư làm Tiết độ sứ Bân Ninh<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-10">[10]</a></sup>, Tiết độ sứ Hà Đông<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-11">[11]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_T%C3%A1i_Ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Lý Tái Nghĩa (trang chưa được viết)">Lý Tái Nghĩa</a> làm Thị trung; <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a>
làm Tiết độ sứ Hà Đông. Những người này liên kết cùng Lý Hiếu chuẩn bị
thực hiện chính biến diệt hoạn quan trước ngày 20 tháng 12. Kế hoạch của
Lý Hiếu, chỉ có một vài đại thần trong triều như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0n_%C6%AF%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Hàn Ước (trang chưa được viết)">Hàn Ước</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Nguy%C3%AAn_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Thư Nguyên Dư (trang chưa được viết)">Thư Nguyên Dư</a>... và cả Lý Huấn biết được.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_b.E1.BA.A1i_l.E1.BB.99">Kế hoạch bại lộ</span></h3>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_12" title="14 tháng 12">14 tháng 12</a>,
Văn Tông thiết triều ở Tử Thần điện. Hàn Ước, thân tín của Lý Hiếu đang
thống lĩnh đội quân Kim Ngô, không tấu việc quân mà bảo rằng có vào đêm
tối hôm trước có cam lộ xuất hiện trên một cây lựu gần trụ sở quân Kim
Ngô, mục đích dụ các hoạn quan đến chỗ có mai phục<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup> và nhân đó các tể tướng dẫn quần thần đến chúc mừng Văn Tông vì trời ban phước xuống. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Nguy%C3%AAn_Du&action=edit&redlink=1" title="Thư Nguyên Du (trang chưa được viết)">Thư Nguyên Du</a>
khuyên Văn Tông nên đích thân đến xem. Hoàng đế bằng lòng, đi đến Hàm
Nguyên Điện rồi lệnh tể tướng và lưỡng tỉnh quan đến xem trước. Lý Huấn
bảo nếu để các đại thần đến trước thì nếu không phải cam lộ thì họ cũng
phải tuyên bố mình bị lừa làm mất mặt triều đình. Văn Tông bèn sai <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0u_Ho%E1%BA%B1ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Ngưu Hoằng Chí (trang chưa được viết)">Ngưu Hoằng Chí</a> dẫn chư hoạn quan cùng đến xem. Sau khi các hoạn quan rời cung, Huấn bảo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A1ch_H%C3%A0nh_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Quách Hành Dư (trang chưa được viết)">Quách Hành Dư</a> cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a><br />
<dl><dd><i>Chuẩn bị nhận sắc lệnh</i>.</dd></dl>
Vương Phan nghe thấy sinh ra lo sợ, chỉ có Hành Dư quỳ xuống bái Văn
Tông. Hơn 100 quân sĩ của Hành Dư và Phan đã được bố trí mai phục ở bên
ngoài Đan Phụng môn. Lý Huấn sai triệu họ đến cổng nhận sắc lệnh, nhưng
chỉ có Đông binh của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a> nghe lệnh, còn quân Bân Ninh của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A1ch_H%C3%A0nh_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Quách Hành Dư (trang chưa được viết)">Quách Hành Dư</a> không tới<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
Bọn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a> theo Hàn Ước đến gần chỗ có cam lộ, bỗng thấy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%A0n_%C6%AF%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Hàn Ước (trang chưa được viết)">Hàn Ước</a> biến sắc và đổ mồ hôi, Sĩ Lương sinh ra nghi ngờ, bèn hỏi<br />
<dl><dd><i>Tướng quân tại sao lại sợ đến thế</i>.</dd></dl>
Bỗng có gió mạnh thổi tới, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>
vì thế phát hiện rất nhiều binh lính đang mai phục xung quanh cùng
tiếng lanh canh của vũ khí, biết có người muốn hại mình nên vội cùng các
hoạn quan khác bỏ chạy. Kim Ngô quân chuẩn bị đóng cửa Đan Phụng Môn để
nhốt Sĩ Lương ở đó mà tiêu diệt, Sĩ Lương lên tiếng mắng nhiếc khiến họ
quên việc đóng cửa, để ông ta thoát ra ngoài. Các hoạn quan chạy đến
cung Hàm Nguyên, báo việc với Văn Tông.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Giao_tranh_.E1.BB.9F_H.C3.A0m_Nguy.C3.AAn_.C4.91i.E1.BB.87n">Giao tranh ở Hàm Nguyên điện</span></h3>
Lý Huấn thấy kế hoạch bị lộ, hoạn quan đã trốn thoát bèn mắng vệ sĩ Kim Ngô rồi bảo<br />
<dl><dd><i>Người nào vào điện bảo vệ thiên tử sẽ được thưởng tiền bách mân.</i></dd></dl>
Trong khi đó ở điện Hàm Nguyên, hoạn quan nói với Văn Tông<br />
<dl><dd><i>Sự tình cấp bách, xin Bệ hạ nhanh chóng về cung</i>.</dd></dl>
Rồi phá vỡ cửa điện Hàm Nguyên, đưa Văn Tông chạy lên hướng bắc, trở về cung. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> cho quân đuổi theo và hét lên<br />
<dl><dd><i>Thần tấu sự mà không hoàn thành được, bệ hạ không thể trở về cung<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.</i></dd></dl>
Rồi cho quân lên điện, tấn công các hoạn quan. La Lập Ngôn suất 300 dũng sĩ từ Kinh Triệu tấn công từ hướng đông, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Lý Hiếu (trang chưa được viết)">Lý Hiếu</a> dẫn 200 tráng sĩ tấn công từ hướng tây. Cuộc giao tranh diễn ra ác liệt tại điện Hàm Nguyên. Hơn 10 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">hoạn quan</a> bị giết hoặc bị thương, nhưng bọn hoạn quan vẫn đưa được Văn Tông đến điện Tuyên Chánh. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> khuyên vua dừng lại, nhưng Văn Tông không biết suy nghĩ đã quát mắng. Hoạn quan <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Si_Ch%C3%AD_Vinh&action=edit&redlink=1" title="Si Chí Vinh (trang chưa được viết)">Si Chí Vinh</a>
nhân đó dùng vũ lực, đấm vào ngực Lý Huấn, Lý Huấn ngã xuống đất. Hoạn
quan đưa Văn Tông đến điện Tuyên Chánh rồi đóng cửa lại. Thấy đại thế đã
mất, quân sĩ Kim Ngô đang ở điện Hàm Nguyên tìm cách bỏ trốn; Lý Huấn
cũng cướp lấy bộ quần áo màu xanh từ tên thuộc hạ rồi lên ngựa định
chạy. Trên đường đi không ai nhận ra ông.<br />
Trong khi đó các tể tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_T%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Giả Tốc (trang chưa được viết)">Giả Tốc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Nguy%C3%AAn_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Thư Nguyên Dư (trang chưa được viết)">Thư Nguyên Dư</a> trở về Trung thư và cho rằng Văn Tông sẽ sớm triệu mình để bàn bạc việc xử lí hậu quả, nên vẫn làm việc như bình thường<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.A3m_s.C3.A1t_.C4.91.E1.BA.A1i_th.E1.BA.A7n">Thảm sát đại thần</span></h3>
Lúc này <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>
đã biết được Văn Tông có dính dáng đến âm mưu chính biến này, nên nói
ra những lời vô lễ trước mặt vua mà Văn Tông thì quá sợ không dám nói
gì. Sĩ Lương sai Tả, hữu Thần Sách phó sứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_Th%C3%A1i_Lu%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Lưu Thái Luân (trang chưa được viết)">Lưu Thái Luân</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%E1%BB%A5y_Tr%E1%BB%8Dng_Khanh&action=edit&redlink=1" title="Ngụy Trọng Khanh (trang chưa được viết)">Ngụy Trọng Khanh</a> suất mỗi người 500 cấm binh, được trang bị đao kiếm để bắt giết những người đồng lõa trong vụ này. Bọn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a> cùng các tể tướng ăn trưa mà không nghi ngờ gì, đến khi có người đến báo<br />
<dl><dd><i>Có binh lính từ bên trong đi ra, gặp kẻ nào thì giết kẻ đó</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup></dd></dl>
Các tể tướng cực kì sợ hãi, vội cùng các đại thần trọng Lưỡng tỉnh và
quân Kim Ngô, tổng cộng khoảng 1000 người tranh nhau bỏ chạy. Cánh cửa
quá hẹp, cuối cùng 600 người không kịp bỏ trốn vẫn bị mắc kẹt bên trong
và khi quân Thần Sách kéo đến thì tất cả thành quỷ không đầu. Sĩ Lương
lại chia quân ra đến tất cả mọi ngóc ngách trong cung môn và chư ti để
bắt giết kì hết những đồng đảng còn lại. Các đại thần và dân chúng bị
giết lên tới 1000, tư ấn và đồ tịch, văn thư bị phá hủy với số lượng
lớn. Sau lại sai quân truy sát tặc đảng ở các ngả đường trong thành
Trường An.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Nguy%C3%AAn_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Thư Nguyên Dư (trang chưa được viết)">Thư Nguyên Dư</a> một mình một ngựa chạy đến cửa An Hóa thì bị bắt; còn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a>
- đã 70 tuổi cũng chạy đến một quán trà ở huyện Vĩnh Xương rồi cũng bị
bắt và đưa đến trụ sở quân Thần Sách để các hoạn quan thẩm vấn. Nhai
tuổi cao không chịu nổi cực hình, bèn khai rằng mình hợp mưu với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> để phế truất Văn Tông mà tôn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a> làm hoàng thượng. Còn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a>
chạy về phủ đệ ở Trường Hưng phường rồi đóng cửa và bố trí binh lính
phòng bị. Các hoạn quan đuổi đến nơi, thấy Vương Phan có chuẩn bị như
vậy bèn bảo<br />
<dl><dd><i>Bọn Vương Nhai mưu phản bị trị tội, Thiên tử muốn phong cho Thượng thư làm tướng, ngư hộ quân lệnh biết ý.</i></dd></dl>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a> cả mừng vội đi ra khỏi phủ<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>. Chỉ đến khi ấy, thấy thái độ của bọn chúng đối xử với mình thì mới biết đã bị lừa. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=La_L%E1%BA%ADp_Ng%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="La Lập Ngôn (trang chưa được viết)">La Lập Ngôn</a> cũng bị bắt ở thôn Thái Bình. Thân tín và người nhà của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a> tất cả đều bị tống giam vào ngục. Em họ của Lý Huấn là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Nguy%C3%AAn_Cao&action=edit&redlink=1" title="Lý Nguyên Cao (trang chưa được viết)">Lý Nguyên Cao</a> cũng bị giết hại<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
Quân đội Thần Sách tiếp tục truy bắt Lý Huấn, trên đường đi đã cướp
bóc và giết chóc ở các hộ trong kinh đô. Ví dụ như cố Lĩnh Nam<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-12">[12]</a></sup>
tiết độ sứ Hồ Chứng vốn là người giàu có, đám hoạn quan thấy vậy lấy cớ
truy bắt loạn đảng mà xông vào nhà ông ta rồi vô cớ bắt giết con trai
của Chứng là Hồ Ân. Nhiều tên vô lại trong thành cũng nhân đó trả thù
những ai có hiềm khích với mình và cướp bóc khắp nơi<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_c.E1.BB.A5c">Kết cục</span></h3>
Sáng ngày Quý Hợi (15 tháng 12) các viên quan còn sống sót sau sự
biến vào triều, nhưng cửa điện bị hoạn quan đóng lại. Mãi đến lúc mặt
trời mọc lên cao thì mới cửa cửa Kiến Phúc cho các đại thần vào, nhưng
quân Thần Sách lại chỉ cho phép quan lại vào cung một mình, cấm đem theo
tùy tùng. Lúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a> lên điện thì không thấy mặt các tể tướng và rất nhiều đại thần khác nắm giữ những chức vụ quan trọng. Văn Tông ngạc nhiên hỏi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>. Sĩ Lương đáp<br />
<dl><dd><i>Bọn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a> mưu phản đã bắt vào ngục rồi</i>.</dd></dl>
Sau đó trình bản cung khai của Vương Nhai lên, đồng thời triệu Tả bộc xạ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%87nh_H%E1%BB%93_S%E1%BB%9F&action=edit&redlink=1" title="Lệnh Hồ Sở (trang chưa được viết)">Lệnh Hồ Sở</a> và [Hữu bộc xạ]] <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_%C4%90%C3%A0m&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Đàm (trang chưa được viết)">Trịnh Đàm</a>
thăng điện cùng xem. Văn Tông bi phẫn tột cùng vì biết có điều gian
trá, nên hỏi Lệnh Hồ Sở. Lệnh Hồ Sở trả lời rằng bản cung khai là thật.
Bèn giao cho Sở và Đàm xét án và bố cáo sự việc. Lệnh Hồ Sở viết bản cáo
trạng về việc "mưu phản" nhưng trong đó có nhiều việc miêu tả một cách
phù phiếm, khiến bọn Sĩ Lương không ưa, để rồi cuối cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%87nh_H%E1%BB%93_S%E1%BB%9F&action=edit&redlink=1" title="Lệnh Hồ Sở (trang chưa được viết)">Lệnh Hồ Sở</a> không được bổ làm tể tướng<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
Trong khi đó tình hình trong thành vẫn hết sức rối loạn. Các tướng trong quân Thần Sách là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C6%B0%C6%A1ng_Tr%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Dương Trấn (trang chưa được viết)">Dương Trấn</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%ADn_To%E1%BA%A1i_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cận Toại Lương (trang chưa được viết)">Cận Toại Lương</a> dẫn 500 quân đến trấn an, đánh trống cảnh báo vọn vô lại và giết được 10 tên vô lại, tình hình trở lại bình yên. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_T%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Giả Tốc (trang chưa được viết)">Giả Tốc</a>
đang trên đường bỏ trốn cho rằng mình không thể thoát được, do đó đến
cửa cung Hưng An xin nộp mình cho quân Thần Sách trị tội, bị đưa đến Tây
quân. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Lý Hiếu (trang chưa được viết)">Lý Hiếu</a>
ngụy trang bằng một bộ quần áo màu xanh để che giấu hành tung và định
trốn đến Phượng Tường, nhưng vẫn không bỏ đai lưng màu vàng, do vậy vẫn
bị phát hiện và bị bắt ở phía tây Hàm Dương.<br />
Ngày Giáp Tí (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_12" title="16 tháng 12">16 tháng 12</a>), lấy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_%C4%90%C3%A0m&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Đàm (trang chưa được viết)">Trịnh Đàm</a> làm Đồng bình chương sự (tể tướng). Trong khi đó <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a>
chạy đến Chung Nam và muốn nương nhờ bạn thân là Tông Mật thiền sư,
nhưng Tông Mật không tiếp nhận, do vậy Huấn xuống núi và định chạy đến
Phượng Tường nhưng rốt cục bị Trưu Trất Trấn át sứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%91ng_S%E1%BB%9F&action=edit&redlink=1" title="Tống Sở (trang chưa được viết)">Tống Sở</a>
bắt được. Khi bị đưa đến Côn Minh, Huấn lo sợ rằng mình sẽ bị đám hoạn
quan làm nhục, nên yêu cầu người hộ tống giết chết mình. Người này nghe
theo, chém đầu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hu%E1%BA%A5n&action=edit&redlink=1" title="Lý Huấn (trang chưa được viết)">Lý Huấn</a> rồi gửi về Trường An<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.
Ngày Ất Sửu, có chiếu phong Hộ bộ thị lang Lý Thạch làm tể tướng cùng
Trịnh Đàm. Cùng hôm đó, 300 người lính của đội Tả Thần Sách áp giải <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Nhai&action=edit&redlink=1" title="Vương Nhai (trang chưa được viết)">Vương Nhai</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Phan&action=edit&redlink=1" title="Vương Phan (trang chưa được viết)">Vương Phan</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=La_L%E1%BA%ADp_Ng%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="La Lập Ngôn (trang chưa được viết)">La Lập Ngôn</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%C3%A1ch_H%C3%A0nh_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Quách Hành Dư (trang chưa được viết)">Quách Hành Dư</a>; 300 người lính đội Hữu Thần Sách dẫn theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3_T%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Giả Tốc (trang chưa được viết)">Giả Tốc</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Nguy%C3%AAn_D%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Thư Nguyên Dư (trang chưa được viết)">Thư Nguyên Dư</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Lý Hiếu (trang chưa được viết)">Lý Hiếu</a>
diễu hành khắp nơi trong thành rồi cùng bị đưa đến miếu xã, và tất cả
đều bị giết dưới sự chứng kiến của tất cả đại thần. Họ bị chém ở ngang
lưng rồi bị cắt đầu, treo ở bên ngoài Hưng An môn. Thân quyến không kể
thân sơ đều bị giết. Những người còn nhỏ tuổi hoặc tì thiếp, con gái của
các đại thần này bị sung làm nô tì<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>. Chỉ có tộc tử của Thư Nguyên Dư là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_Th%E1%BB%A7_Khi%C3%AAm&action=edit&redlink=1" title="Thư Thủ Khiêm (trang chưa được viết)">Thư Thủ Khiêm</a>
vốn bị ông nay ghét bỏ là được miễn tội tử. Trong mấy ngày này, hoạn
quan nắm hết quyền hành và tự tiện ra các sắc lệnh không cần thông qua
Văn Tông.<br />
Ngày Nhâm Thân tháng 12 ÂL (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_12" title="18 tháng 12">18 tháng 12</a>), Cố Sư Ung - người đã được cử đem chiếu diệt trừ bọn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_To%C3%A0n_Thao&action=edit&redlink=1" title="Điền Toàn Thao (trang chưa được viết)">Điền Toàn Thao</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_H%C3%A0nh_Th%C3%A2m&action=edit&redlink=1" title="Lưu Hành Thâm (trang chưa được viết)">Lưu Hành Thâm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ti%E1%BA%BFt_S%C4%A9_Can&action=edit&redlink=1" title="Tiết Sĩ Can (trang chưa được viết)">Tiết Sĩ Can</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%B1_Ti%C3%AAn_Ngh%C4%A9a_D%E1%BA%ADt&action=edit&redlink=1" title="Tự Tiên Nghĩa Dật (trang chưa được viết)">Tự Tiên Nghĩa Dật</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_Anh" title="Lưu Anh">Lưu Anh</a> (mặc dù sáu trấn không nhận lệnh) bị bắt đày ra Đam châu rồi bị bức tử ở Thương Sơn<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.<br />
Ở Phượng Tường, Trịnh Chú chưa hay việc chính biến nên vẫn đưa quân
đến Phù Phng theo kế hoạch cũ, mãi sau mới nghe tin Lý Huấn bị giết bèn
nhanh chóng về trấn. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a> bí mật mua chuộc giám quân <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%C6%A1ng_Tr%E1%BB%8Dng_Thanh&action=edit&redlink=1" title="Trương Trọng Thanh (trang chưa được viết)">Trương Trọng Thanh</a>, cuối cùng Trọng Thanh cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Th%C3%BAc_H%C3%B2a&action=edit&redlink=1" title="Lý Thúc Hòa (trang chưa được viết)">Lý Thúc Hòa</a>
ms sát Trịnh Chú trong một bữa tiệc rồi giết hết thân binh, gia thuộc
của Trịnh Chú khoảng 1000 người. Ở Trường An, ngày Đinh Mão (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/19_th%C3%A1ng_12" title="19 tháng 12">19 tháng 12</a>), các hoạn quan chuẩn bị tấn công Phượng Tường, đến hôm sau, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_12" title="20 tháng 12">20 tháng 12</a> thì Lý Thúc Hòa mới đem thủ cấp của Trịnh Chú đến kinh rồi treo ở cửa Hưng An, quân đội triều đình lại trở về doanh như cũ.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BA.ADu_qu.E1.BA.A3">Hậu quả</span></h2>
Sau sự biến này, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ng%C6%B0u_Ho%E1%BA%B1ng_Ch%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Ngưu Hoằng Chí (trang chưa được viết)">Ngưu Hoằng Chí</a> nắm quyền kiểm soát hoàng đế và triều đình. Sáu hoạn quan bị buộc phải tự sát được trở về kinh, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90i%E1%BB%81n_To%C3%A0n_Thao&action=edit&redlink=1" title="Điền Toàn Thao (trang chưa được viết)">Điền Toàn Thao</a> còn muốn tiếp tục một cuộc thảm sát để giết hết các đại thần. Cả thành Trường An do vậy rơi vào náo loạn. Chỉ khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Th%E1%BA%A1ch&action=edit&redlink=1" title="Lý Thạch (trang chưa được viết)">Lý Thạch</a> cùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A7n_Qu%C3%A2n_Th%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Trần Quân Thưởng (trang chưa được viết)">Trần Quân Thưởng</a> vẫn giữ bình tĩnh và bố trí quân phòng bị các ngả, thì tình hình mới được yên.<br />
Mùa xuân năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/836" title="836">836</a>, Tiết độ sứ Chiêu Nghĩa<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-13">[13]</a></sup> là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C6%B0u_T%C3%B2ng_Gi%C3%A1n&action=edit&redlink=1" title="Lưu Tòng Gián (trang chưa được viết)">Lưu Tòng Gián</a>
dâng sớ với lời lẽ gay gắt, tố cáo Cừu Sĩ Lương và các hoạn quan khác.
Sĩ Lương cũng sinh ra lo sợ, nên đồng ý cho Văn Tông cùng các tể tướng
có thể quyết định một số việc lớn trong triều<sup class="reference" id="cite_ref-ZZTJ245_2-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_note-ZZTJ245-2">[2]</a></sup>.
Nhưng khi Văn Tông hạ lệnh an táng cho Vương Nhai và một số đại thần
tham gia chính biến thì ngay lập tức, Cừu Sĩ Lương sai quật mộ họ, ném
thi thể xuống sông. Từ đó đến tận những năm cuối triều Đường, hoạn quan
mỗi lúc một lộng hành và khuynh đảo triều đình, gây ra các vụ phế lập
tiếp theo.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%E1%BA%A1n_quan" title="Hoạn quan">Hoạn quan</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_V%C4%83n_T%C3%B4ng" title="Đường Văn Tông">Đường Văn Tông</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%BD_Hi%E1%BA%BFu&action=edit&redlink=1" title="Lý Hiếu (trang chưa được viết)">Lý Hiếu</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%8Bnh_Ch%C3%BA&action=edit&redlink=1" title="Trịnh Chú (trang chưa được viết)">Trịnh Chú</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%ABu_S%C4%A9_L%C6%B0%C6%A1ng&action=edit&redlink=1" title="Cừu Sĩ Lương (trang chưa được viết)">Cừu Sĩ Lương</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C6%B0%C6%A1ng_Th%E1%BB%A7_Tr%E1%BB%ABng&action=edit&redlink=1" title="Vương Thủ Trừng (trang chưa được viết)">Vương Thủ Trừng</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Academia_Sinica">Academia Sinica - Chuyển hoán Trung Quốc - Tây lịch</a></span></li>
<li id="cite_note-ZZTJ245-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-10"><sup><i><b>h</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-11"><sup><i><b>i</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-12"><sup><i><b>k</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-13"><sup><i><b>l</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-14"><sup><i><b>m</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-15"><sup><i><b>n</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ245_2-16"><sup><i><b>o</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7245" title="zh:s:資治通鑑/卷245">quyển 245</a>.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%A1_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bá Dương">Bá Dương</a>, Edition of the Zizhi Tongjian, vol. 59, preface.</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7236" title="zh:s:資治通鑑/卷236">quyển 236</a></span></li>
<li id="cite_note-ZZTJ241-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ241_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-ZZTJ241_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7241" title="zh:s:資治通鑑/卷241">quyển 241</a>.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7243" title="zh:s:資治通鑑/卷243">quyển 243</a></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1u_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_th%C6%B0" title="Cựu Đường thư">Cựu Đường thư</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%88%8A%E5%94%90%E6%9B%B8/%E5%8D%B717" title="zh:s:舊唐書/卷17">quyển 17</a></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0_tr%E1%BB%8B_th%C3%B4ng_gi%C3%A1m" title="Tư trị thông giám">Tư trị thông giám</a></i>, <a class="extiw" href="http://zh.wikipedia.org/wiki/s:%E8%B3%87%E6%B2%BB%E9%80%9A%E9%91%91/%E5%8D%B7244" title="zh:s:資治通鑑/卷244">quyển 244</a></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Bảo Kê, Thiểm Tây, Trung Quốc hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Trụ sở thuộc Hàm Dương, Thiểm Tây, Trung Quốc hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Trụ sở thuộc Thái Nguyên, Sơn Tây, Trung Quốc hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_%C4%90%C3%B4ng" title="Quảng Đông">Quảng Đông</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> hiện nay</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_Cam_L%E1%BB%99#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_T%C3%A2y" title="Sơn Tây">Sơn Tây</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> hiện nay</span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Xung_%C4%91%E1%BB%99t_th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_830&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Xung đột thập niên 830 (trang chưa được viết)">Xung đột thập niên 830</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Thể loại:Nhà Đường">Nhà Đường</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_T%C3%A2y_An&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Lịch sử Tây An (trang chưa được viết)">Lịch sử Tây An</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_ch%C3%A2u_%C3%81_th%E1%BA%ADp_ni%C3%AAn_830&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Sự kiện chính trị châu Á thập niên 830 (trang chưa được viết)">Sự kiện chính trị châu Á thập niên 830</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Cực bất khả tiếp cận</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Distancia_a_la_costa.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="619" data-file-width="1278" height="194" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ad/Distancia_a_la_costa.png/400px-Distancia_a_la_costa.png" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4_p%C3%B4" title="Tô pô">tô pô</a> khoanh vùng các cực bất khả tiếp cận trên mặt đất</div>
</div>
</div>
Các <b>cực bất khả tiếp cận</b> là các <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%83m" title="Điểm">điểm</a> nằm trên bề mặt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Trái Đất">Trái Đất</a> với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%8B_tr%C3%AD&action=edit&redlink=1" title="Vị trí (trang chưa được viết)">vị trí</a> đặc biệt là rất khó chinh phục.<br />
Các cực này vốn là một sự thách thức đối với các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1m_hi%E1%BB%83m" title="Thám hiểm">nhà thám hiểm</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Du_h%C3%A0nh&action=edit&redlink=1" title="Du hành (trang chưa được viết)">du hành</a>. Cực bất khả tiếp cận hoàn toàn không phải là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87n_t%C6%B0%E1%BB%A3ng_t%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Hiện tượng tự nhiên (trang chưa được viết)">hiện tượng tự nhiên</a> gì cả, mà về mặt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_h%C3%ACnh" title="Địa hình">địa hình</a> nó cũng chẳng có gì khác biệt. Đấy chỉ là một điểm địa lý, được xác định bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/To%C3%A1n_h%E1%BB%8Dc" title="Toán học">toán học</a>
dựa theo tính chất cực trị, trên bề mặt Trái Đất, bao gồm các điểm khó
tiếp cận nhất ở phương Bắc và phương Nam, trên lục địa và ngoài biển.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_B.E1.BA.AFc"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Cực bất khả tiếp cận Bắc</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_Nam"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Cực bất khả tiếp cận Nam</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BA.A1i_d.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Cực bất khả tiếp cận đại dương</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_l.E1.BB.A5c_.C4.91.E1.BB.8Ba"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Cực bất khả tiếp cận lục địa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_B.E1.BA.AFc">Cực bất khả tiếp cận Bắc</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_B%E1%BA%AFc_-_Northern_pole_of_inaccessibility.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1759" data-file-width="1993" height="353" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/32/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_B%E1%BA%AFc_-_Northern_pole_of_inaccessibility.jpg/400px-C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_B%E1%BA%AFc_-_Northern_pole_of_inaccessibility.jpg" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ Cực bất khả tiếp cận Bắc tại Bắc Cực</div>
</div>
</div>
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nordpole.png"><img alt="" data-file-height="330" data-file-width="329" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/25/Nordpole.png/120px-Nordpole.png" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<b>Cực bất khả tiếp cận Bắc:</b><br />
<b>1</b>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_C%E1%BB%B1c" title="Bắc Cực">Bắc Cực</a>;<br />
<b>2</b>: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%B1c_t%E1%BB%AB_b%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Cực từ bắc (trang chưa được viết)">Cực từ bắc</a>;<br />
<b>3</b>: Cực địa từ bắc;<br />
<b>4</b>: <b>Cực bất khả tiếp cận Bắc</b><br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 33.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wilkins_arctic_expedition_1926.jpg"><img alt="" data-file-height="667" data-file-width="966" height="83" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Wilkins_arctic_expedition_1926.jpg/120px-Wilkins_arctic_expedition_1926.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
George Hubert Wilkins thám hiểm phương bắc năm 1926<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
Cực này là một điểm nằm trên biển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_B%C4%83ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Bắc Băng Dương">Bắc Băng Dương</a> cách xa nhất với bất kì các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%9D_bi%E1%BB%83n" title="Bờ biển">bờ biển</a> phía bắc nào của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_l%E1%BB%A5c" title="Đại lục">đại lục</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C3%81-%C3%82u" title="Lục địa Á-Âu">Á-Âu</a> cũng như của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ địa lý</a> của điểm này là <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=84_03_N_174_51_W_" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">84°03′B, 174°51′T</span></a></span></span>, còn khoảng cách của nó tới các bờ biển là khoảng 1.100 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t" title="Kilômét">km</a>. Mặt biển ở đây bao phủ bởi một lớp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C4%83ng_m%E1%BB%8Fng&action=edit&redlink=1" title="Băng mỏng (trang chưa được viết)">băng mỏng</a> (<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Drift_ice" title="en:Drift ice">Drift ice</a></i>).<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phi_c%C3%B4ng" title="Phi công">Phi công</a> người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Ac" title="Úc">Úc</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hubert_Wilkins&action=edit&redlink=1" title="Hubert Wilkins (trang chưa được viết)">Hubert Wilkins</a> cùng với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carl_Ben_Eielson&action=edit&redlink=1" title="Carl Ben Eielson (trang chưa được viết)">Carl Ben Eielson</a> đã chinh phục cực bất khả tiếp cận Bắc lần đầu tiên vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_4" title="15 tháng 4">15 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1928" title="1928">1928</a>. Tên của George Hubert Wilkins hiện được đặt cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_b%C4%83ng_Wilkins" title="Đường băng Wilkins">đường băng thương mại và duy nhất</a> (tính đến 2008) tại châu Nam Cực.<br />
Ba mươi năm sau, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1958" title="1958">1958</a> một con <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0u_ph%C3%A1_b%C4%83ng&action=edit&redlink=1" title="Tàu phá băng (trang chưa được viết)">tàu phá băng</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> cũng đã tới đây.<br />
Hiện chưa có công trình cố định nào được xây dựng để đánh dấu khu vực này.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_Nam">Cực bất khả tiếp cận Nam</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 402px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_nam_-_Southern_Pole_of_inaccessibility.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="976" data-file-width="1681" height="232" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_nam_-_Southern_Pole_of_inaccessibility.jpg/400px-C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_nam_-_Southern_Pole_of_inaccessibility.jpg" width="400" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cực bất khả tiếp cận Nam</div>
</div>
</div>
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 29px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Karte_antarktis2.png"><img alt="" data-file-height="996" data-file-width="1300" height="92" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/dd/Karte_antarktis2.png/120px-Karte_antarktis2.png" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
<b>Cực bất khả tiếp cận Nam</b>, có chú thích <i>Pol der Unzuganglichkeit</i>, trên bản đồ châu Nam Cực<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 41px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Southern_Pol_of_Inaccessibility_Henry_Cookson_team_n2i.JPG"><img alt="" data-file-height="916" data-file-width="1628" height="68" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Southern_Pol_of_Inaccessibility_Henry_Cookson_team_n2i.JPG/120px-Southern_Pol_of_Inaccessibility_Henry_Cookson_team_n2i.JPG" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Trạm Sovetskaya tại cực bất khả tiếp cận Nam, chụp bởi nhóm Team N2i ngày 19 tháng 1 năm 2007<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
Cực bất khả tiếp cận Nam là một điểm thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Nam_C%E1%BB%B1c" title="Châu Nam Cực">châu Nam Cực</a>, cách xa bờ biển (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_%C4%90%E1%BA%A1i_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Nam Đại Dương">Nam Băng Dương</a>) nhất – khoảng chừng 1.700 km. Tọa độ địa lý của nó là <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=85_50_S_65_47_E_" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">85°50′N, 65°47′Đ</span></a></span></span>.<br />
<ul>
<li>Một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_th%C3%A1m_hi%E1%BB%83m&action=edit&redlink=1" title="Đoàn thám hiểm (trang chưa được viết)">đoàn thám hiểm</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a> (đoàn thám hiểm phương nam thứ ba) do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yevgeny_Ivanovich_Tolstikov&action=edit&redlink=1" title="Yevgeny Ivanovich Tolstikov (trang chưa được viết)">Yevgeny Ivanovich Tolstikov</a> dẫn đầu đã chinh phục cực bất khả tiếp cận Nam lần đầu tiên vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1957" title="1957">1957</a> và họ đã thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%A1m_Nam_c%E1%BB%B1c&action=edit&redlink=1" title="Trạm Nam cực (trang chưa được viết)">trạm Nam cực</a> mang tên <a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Sovetskaya_%28Antarctic_Research_Station%29" title="en:Sovetskaya (Antarctic Research Station)">Sovetskaya</a> (<i>Советская (антарктическая станция)</i>), đã được sử dụng vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%E1%BA%A1" title="Mùa hạ">mùa hè</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1957" title="1957">1957</a>-<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1958" title="1958">1958</a>.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_12" title="14 tháng 12">14 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ram%C3%B3n_Larramendi&action=edit&redlink=1" title="Ramón Larramendi (trang chưa được viết)">Ramón Larramendi</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Juan_Manuel_Viu&action=edit&redlink=1" title="Juan Manuel Viu (trang chưa được viết)">Juan Manuel Viu</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ignacio_Oficialdegui&action=edit&redlink=1" title="Ignacio Oficialdegui (trang chưa được viết)">Ignacio Oficialdegui</a> trong đoàn thám hiểm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> đã đến gần điểm bất khả tiếp cận Nam, tại tọa độ <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=83_50_37_S_65_43_30_E_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">83°50′37″N</span> <span class="longitude">65°43′30″Đ</span></span></span></a></span></span>.</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_12" title="4 tháng 12">4 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>, đoàn của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Team_N2i&action=edit&redlink=1" title="Team N2i (trang chưa được viết)">Team N2i</a> cũng đã đến đây</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_.C4.91.E1.BA.A1i_d.C6.B0.C6.A1ng">Cực bất khả tiếp cận đại dương</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 322px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Oceanic_pole_of_inaccessibility.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="960" height="320" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Oceanic_pole_of_inaccessibility.png/320px-Oceanic_pole_of_inaccessibility.png" width="320" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tọa độ điểm Nemo</div>
</div>
</div>
Cực bất khả tiếp cận đại dương có toạ độ 48°52.6′ Nam, 123°23.6′ Tây (<span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=48_52.6_S_123_23.6_W_%7B%7B%7B7%7D%7D%7D&title=C%E1%BB%B1c+b%E1%BA%A5t+kh%E1%BA%A3+ti%E1%BA%BFp+c%E1%BA%ADn+%C4%91%E1%BA%A1i+d%C6%B0%C6%A1ng" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">48°52.6′N, 123°23.6′T</span></a></span></span>), còn được gọi là <b>Điểm Nemo</b> (đặt theo tên thuyền trưởng Nemo, một nhân vật trong tiểu thuyết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hai_v%E1%BA%A1n_d%E1%BA%B7m_d%C6%B0%E1%BB%9Bi_%C4%91%C3%A1y_bi%E1%BB%83n" title="Hai vạn dặm dưới đáy biển">Hai vạn dặm dưới biển</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jules_Verne" title="Jules Verne">Jules Verne</a>), là điểm nằm trên đại dương xa đất liền nhất. Nó nằm trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">biển Nam Thái Bình Dương</a>, cách điểm đất liền gần nhất là 2688 km. Nó giáp với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_Ducie&action=edit&redlink=1" title="Đảo Ducie (trang chưa được viết)">đảo Ducie</a> (một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A7n_%C4%91%E1%BA%A3o_Pitcairn" title="Quần đảo Pitcairn">đảo Pitcairn</a>) về phía Bắc, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moto_Nui&action=edit&redlink=1" title="Moto Nui (trang chưa được viết)">Moto Nui</a> (là một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3o_Ph%E1%BB%A5c_Sinh" title="Đảo Phục Sinh">đảo Phục Sinh</a>) về phía đông bắc và đảo Mahae (gần đảo Siple, bờ biển Marie Byrd Land) về phía nam. Xa hơn về phía tây giáp với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3o_Chatham&action=edit&redlink=1" title="Đảo Chatham (trang chưa được viết)">đảo Chatham</a> và phía đông giáp với bờ biển <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chile" title="Chile">Chile</a>.<br />
Wiki hiện chưa có hình ảnh cụ thể về điểm Nemo này, nhưng có thể hình dung qua vùng phụ cận và tọa độ của nó:<br />
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:NASA_DucieAtoll.jpg"><img alt="" data-file-height="285" data-file-width="273" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/NASA_DucieAtoll.jpg/115px-NASA_DucieAtoll.jpg" width="115" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đảo Ducia<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 31.5px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ducie.png"><img alt="" data-file-height="902" data-file-width="1240" height="87" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e8/Ducie.png/120px-Ducie.png" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đảo Ducia<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Pacific-Ocean-Pitcairn-Island-on-globe-view-English.jpg"><img alt="" data-file-height="400" data-file-width="400" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Pacific-Ocean-Pitcairn-Island-on-globe-view-English.jpg/120px-Pacific-Ocean-Pitcairn-Island-on-globe-view-English.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Pitcairn Island<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Motu_Nui_Easter_Island.jpg"><img alt="" data-file-height="1000" data-file-width="750" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8a/Motu_Nui_Easter_Island.jpg/90px-Motu_Nui_Easter_Island.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Motu Nui<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chatham_Islands_from_space_ISS005-E-15265.jpg"><img alt="" data-file-height="1632" data-file-width="1631" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/29/Chatham_Islands_from_space_ISS005-E-15265.jpg/120px-Chatham_Islands_from_space_ISS005-E-15265.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Đảo Chatham<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
Ngoài điểm khó tiếp cận chung này ra, mỗi đại dương có thể tính ra điểm khó tiếp cận nhất riêng của nó:<br />
<ul>
<li>Điểm khó tiếp cận nhất trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại Tây Dương">Đại Tây Dương</a>:</li>
<li>Điểm khó tiếp cận nhất trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Ấn Độ Dương">Ấn Độ Dương</a>:</li>
<li>Điểm khó tiếp cận nhất trên Nam Đại Dương: là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_Nam">điểm bất khả tiếp cận Nam</a></li>
<li>Điểm khó tiếp cận nhất trên Bắc Băng Dương: là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_B.E1.BA.AFc">điểm bất khả tiếp cận Bắc</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.B1c_b.E1.BA.A5t_kh.E1.BA.A3_ti.E1.BA.BFp_c.E1.BA.ADn_l.E1.BB.A5c_.C4.91.E1.BB.8Ba">Cực bất khả tiếp cận lục địa</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 322px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Continental_pole_of_inaccessibility.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="960" data-file-width="960" height="320" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a3/Continental_pole_of_inaccessibility.png/320px-Continental_pole_of_inaccessibility.png" width="320" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tọa độ điểm bất khả tiếp cận lục địa</div>
</div>
</div>
Cực bất khả tiếp cận lục địa là điểm trên đất liền nằm cách xa các bờ biển nhất, thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_%C3%81-%C3%82u" title="Lục địa Á-Âu">lục địa Á-Âu</a>, có tọa độ <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=46_17_N_86_40_E_%7B%7B%7B7%7D%7D%7D" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">46°17′B, 86°40′Đ</span></a></span></span>, trên miền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_B%E1%BA%AFc" title="Hoa Bắc">Bắc Trung Quốc</a> và cách bờ biển gần nhất 2.645 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kil%C3%B4m%C3%A9t" title="Kilômét">km</a>, cách thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cr%C3%BCmqi" title="Ürümqi">Ürümqi</a> 320 km, thuộc khu tự trị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_C%C6%B0%C6%A1ng" title="Tân Cương">Tân Cương</a><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#cite_note-2">[2]</a></sup>, có điểm định cư gần nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hoxtolgay&action=edit&redlink=1" title="Hoxtolgay (trang chưa được viết)">Hoxtolgay</a> 30 dặm về phía tây nam, Xazgat 13 dặm về phía tây, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Suluk&action=edit&redlink=1" title="Suluk (trang chưa được viết)">Suluk</a> 7 dặm về phía đông.<br />
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9.jpg"><img alt="" data-file-height="1490" data-file-width="1125" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/0/0c/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9.jpg/90px-C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cực bất khả tiếp cận lục địa của Bắc Mỹ<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_Nam_M%E1%BB%B9.jpg"><img alt="" data-file-height="1589" data-file-width="1245" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/5/5a/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_Nam_M%E1%BB%B9.jpg/94px-C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn_l%E1%BB%A5c_%C4%91%E1%BB%8Ba_c%E1%BB%A7a_Nam_M%E1%BB%B9.jpg" width="94" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cực bất khả tiếp cận lục địa của Nam Mỹ<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
Ngoài ra, mỗi châu lục lại có một điểm bất khả tiếp cận lục địa riêng:<br />
<ul>
<li>Cực bất khả tiếp cận lục địa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a> là <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=43_26_N_102_23_W_%7B%7B%7B7%7D%7D%7D" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">43°26′B, 102°23′T</span></a></span></span>, thuộc về tây nam của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Dakota" title="Nam Dakota">Nam Dakota</a>, cách bờ biển gần nhất 1.650 km.</li>
<li>Cực bất khả tiếp cận lục địa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a> là <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=14_05_S_56_85_W_" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">14°05′N, 56°85′T</span></a></span></span>, nằm trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_v%E1%BB%B1c" title="Lưu vực">lưu vực</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Amazon" title="Sông Amazon">sông Amazon</a>, thuộc đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a></li>
<li>Cực bất khả tiếp cận lục địa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%9Ac" title="Châu Úc">châu Úc</a> nằm tại <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=13_2_S_132_10_E_" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">13°2′N, 132°10′Đ</span></a></span></span>, cách bờ biển gần nhất 920 km, thị trấn gần nhất là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Haasts_Bluff&action=edit&redlink=1" title="Haasts Bluff (trang chưa được viết)">Haasts Bluff</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_th%E1%BB%95_B%E1%BA%AFc_%C3%9Ac" title="Lãnh thổ Bắc Úc">lãnh thổ Bắc Úc</a> 56 km về phía tây bắc</li>
<li>Cực bất khả tiếp cận lục địa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_Phi" title="Châu Phi">châu Phi</a> là <span class="plainlinksneverexpand"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn&params=5_65_S_26_17_E_" style="white-space: normal;"><span title="Bản đồ, không ảnh, và các dữ liệu khác cho địa điểm này">5°65′N, 26°17′Đ</span></a></span></span> cách bờ biển 1814 km, tại điểm gặp nhau của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%C3%AAn_gi%E1%BB%9Bi" title="Biên giới">biên giới</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Trung_Phi" title="Cộng hòa Trung Phi">Cộng hoà Trung Phi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sudan" title="Sudan">Sudan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_Congo" title="Cộng hòa Dân chủ Congo">Cộng hòa Dân chủ Congo</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c" title="Cực">Cực</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%B1c_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD&action=edit&redlink=1" title="Cực địa lý (trang chưa được viết)">Cực địa lý</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%B1c_%C4%91%E1%BB%8Ba_t%E1%BB%AB&action=edit&redlink=1" title="Cực địa từ (trang chưa được viết)">Cực địa từ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_gi%C3%A1_l%E1%BA%A1nh" title="Cực giá lạnh">Cực giá lạnh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_%C4%91i%E1%BB%83m_c%E1%BB%B1c_tr%E1%BB%8B_c%E1%BB%A7a_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Danh sách điểm cực trị của Trái Đất">Những điểm đặc biệt trên trái đất</a> (<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Extreme_points_of_Earth" title="en:Extreme points of Earth">en:Extreme points of Earth</a></i>)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_k%E1%BB%B7_l%E1%BB%A5c_v%E1%BB%81_th%E1%BB%9Di_ti%E1%BA%BFt&action=edit&redlink=1" title="Các kỷ lục về thời tiết (trang chưa được viết)">Các kỷ lục về thời tiết</a> (<i><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_weather_records" title="en:List of weather records">en:List of weather records</a></i>)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn" title="commons:Special:Search/Cực bất khả tiếp cận"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Pole_of_inaccessibility?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Cực bất khả tiếp cận trên Wikimedia Commons">Cực bất khả tiếp cận</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Theo enwiki <a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Pole_of_inaccessibility#Northern_pole_of_inaccessibility" title="en:Pole of inaccessibility">en:Pole of inaccessibility#Northern pole of inaccessibility</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%B1c_b%E1%BA%A5t_kh%E1%BA%A3_ti%E1%BA%BFp_c%E1%BA%ADn#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://maps.msn.com/%28woi0qn2tx4tlhsvtpzwqki45%29/map.aspx?&lats1=46.283333&lons1=86.666667&alts1=200&regn1=2" rel="nofollow">Bản đồ cực bất khả tiếp cận lục địa trên MSN</a></span></li>
</ol>
</div>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.geocuriosa.com/pointnemo/index.html" rel="nofollow">Point Nemo</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.teamn2i.com/" rel="nofollow">Team N2i reaches for POI and found Lenin!</a></li>
</ul>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Thể loại:Trái Đất">Trái Đất</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%8Ba_l%C3%BD_h%E1%BB%8Dc" title="Thể loại:Địa lý học">Địa lý học</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90i%E1%BB%83m_c%E1%BB%B1c_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Thể loại:Điểm cực Trái Đất">Điểm cực Trái Đất</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C3%B9ng_c%E1%BB%B1c_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Thể loại:Vùng cực Trái Đất">Vùng cực Trái Đất</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-70759242856131560352014-12-15T02:11:00.001-08:002014-12-15T02:11:29.180-08:00Chào ngày mới 13 tháng 12<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vua_Ham_Nghi.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Vua Ham Nghi.jpg" data-file-height="347" data-file-width="246" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/17/Vua_Ham_Nghi.jpg/71px-Vua_Ham_Nghi.jpg" width="71" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 13 tháng 12 Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Cộng hòa tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malta" title="Malta">Malta</a></b> (1974), ngày Quốc khánh tại <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Saint_Lucia" title="Saint Lucia">Saint Lucia</a></b> (1979). <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1769" title="1769">Năm 1769</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth" title="Đại học Dartmouth">Đại học Dartmouth</a></b> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Hampshire" title="New Hampshire">New Hampshire</a> được thành lập theo quyết định của Quốc vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_III_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George III của Anh">George III của Anh</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1888" title="1888">Năm 1888</a> – Sau khi bị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">Thực dân Pháp</a> bắt, Hoàng đế <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi" title="Hàm Nghi">Hàm Nghi</a></b> <i>(hình)</i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">triều Nguyễn</a> bị đưa lên tàu để sang an trí tại Algérie thuộc Pháp.<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1937" title="1937">Năm 1937</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Trung-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Trung-Nhật">Chiến tranh Trung-Nhật</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%A5c_qu%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Lục quân Đế quốc Nhật Bản">Quân đội Nhật Bản</a> chiếm được thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Kinh" title="Nam Kinh">Nam Kinh</a> của Trung Quốc và bắt đầu <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A3m_s%C3%A1t_Nam_Kinh" title="Thảm sát Nam Kinh">các hành động tội ác</a></b> trong vài tuần sau đó. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1974" title="1974">Năm 1974</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a>: Quân đội Nhân dân Việt Nam bắt đầu tiến hành <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long" title="Chiến dịch Đường 14 - Phước Long">Chiến dịch Phước Long</a></b> nhằm thăm dò phản ứng quốc tế.<br /><br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Hàm Nghi</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Hàm Nghi Đế<br />
<span style="font-size: x-small;">咸宜帝</span></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> <small><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vua_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Vua Việt Nam">(chi tiết...)</a></small></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vua_Ham_Nghi.jpg"><img alt="Vua Ham Nghi.jpg" data-file-height="347" data-file-width="246" height="384" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/17/Vua_Ham_Nghi.jpg" width="272" /></a>
<div>
Chân dung thông dụng của Hoàng đế Hàm Nghi.</div>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a></th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trị vì</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_8" title="2 tháng 8">2 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1884" title="1884">1884</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Gi%E1%BA%A3n_T%C3%B4ng" title="Nguyễn Giản Tông"><span style="color: grey;">Nguyễn Giản Tông</span></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_C%E1%BA%A3nh_T%C3%B4ng" title="Nguyễn Cảnh Tông"><span style="color: blue;">Nguyễn Cảnh Tông</span></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thê thiếp</th>
<td>Marcelle Loe</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hậu duệ</th>
<td>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" style="font-weight: normal;"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#" id="collapseButton0" style="color: black;">hiện</a>]</span>Hậu duệ</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên húy</th>
<td>Nguyễn Phúc Ưng Lịch (阮福膺𧰡)<br />
Nguyễn Phúc Minh (阮福明)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Niên hiệu</th>
<td>Hàm Nghi 咸宜</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Triều đại</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">Nhà Nguyễn</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hoàng gia ca</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C4%83ng_%C4%91%C3%A0n_cung" title="Đăng đàn cung">Đăng đàn cung</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_H%E1%BB%93ng_Cai" title="Nguyễn Phúc Hồng Cai">Nguyễn Phúc Hồng Cai</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Phan_Th%E1%BB%8B_Nh%C3%A0n&action=edit&redlink=1" title="Phan Thị Nhàn (trang chưa được viết)">Phan Thị Nhàn</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_8" title="3 tháng 8">3 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1871" title="1871">1871</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_1" title="4 tháng 1">4 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1943" title="1943">1943</a> (71 tuổi)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Algiers" title="Algiers">Alger</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">An táng</th>
<td>Làng Thonac, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vigeois" title="Vigeois">Vigeois</a>,<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dordogne" title="Dordogne">Dordogne</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>.</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Hàm Nghi</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Hán</a>: 咸宜; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_8" title="3 tháng 8">3 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1871" title="1871">1871</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_1" title="4 tháng 1">4 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1943" title="1943">1943</a>) là vị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">Hoàng đế</a> thứ 8 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Nhà Nguyễn">nhà Nguyễn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tri%E1%BB%81u_%C4%91%E1%BA%A1i" title="Triều đại">vương triều</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_ki%E1%BA%BFn" title="Phong kiến">phong kiến</a> cuối cùng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Lịch sử Việt Nam">lịch sử Việt Nam</a>. Ngày nay, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> xem ông, cùng với các vua chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_Th%C3%A1i" title="Thành Thái">Thành Thái</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Duy_T%C3%A2n" title="Duy Tân">Duy Tân</a> là ba vị vua yêu nước trong thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_thu%E1%BB%99c" title="Pháp thuộc">Pháp thuộc</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-tuoitre_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-tuoitre-1">[1]</a></sup><br />
Là em trai của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFn_Ph%C3%BAc" title="Kiến Phúc">Kiến Phúc</a>, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1884" title="1884">1884</a> Hàm Nghi được các phụ chính đại thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nguyễn Văn Tường">Nguyễn Văn Tường</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Thuy%E1%BA%BFt" title="Tôn Thất Thuyết">Tôn Thất Thuyết</a> đưa lên ngôi ở tuổi 13. Sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kinh_th%C3%A0nh_Hu%E1%BA%BF_1885" title="Trận Kinh thành Huế 1885">cuộc phản công tại</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_th%C3%A0nh_Hu%E1%BA%BF" title="Kinh thành Huế">kinh thành Huế</a> thất bại năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a>, Tôn Thất Thuyết đưa ông ra ngoài và phát hịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a> chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_th%E1%BB%B1c_d%C3%A2n_Ph%C3%A1p" title="Đế quốc thực dân Pháp">thực dân Pháp</a>.<br />
Nhân danh ông, Tôn Thất Thuyết đã phát động phong trào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a>, kêu gọi văn thân, nghĩa sĩ giúp vua, giúp nước. Phong trào này kéo dài đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1888" title="1888">1888</a> thì Hàm Nghi bị bắt. Sau đó, ông bị đem an trí ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Algiers" title="Algiers">Alger</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">thủ đô</a> xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a>). Ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt" title="Chết">qua đời</a> tại đây năm 1943 vì bệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_th%C6%B0_d%E1%BA%A1_d%C3%A0y" title="Ung thư dạ dày">ung thư dạ dày</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Xu.E1.BA.A5t_th.C3.A2n"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Xuất thân</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Th.E1.BB.9Di_gian_t.E1.BA.A1i_kinh_th.C3.A0nh_Hu.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thời gian tại kinh thành Huế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Phong_tr.C3.A0o_C.E1.BA.A7n_V.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Phong trào Cần Vương</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#L.C6.B0u_vong"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Lưu vong</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#.C4.90.E1.BB.9Di_t.C6.B0"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Đời tư</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Vinh_danh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Vinh danh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Tài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xu.E1.BA.A5t_th.C3.A2n">Xuất thân</span></h2>
<b>Vua Hàm Nghi</b> tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%C3%BAy&action=edit&redlink=1" title="Húy (trang chưa được viết)">húy</a> là <b>Nguyễn Phúc Ưng Lịch</b> (阮福膺𧰡), còn có tên là <b>Nguyễn Phúc Minh</b> (阮福明). Ông là con thứ 5 của Kiên Thái Vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_H%E1%BB%93ng_Cai" title="Nguyễn Phúc Hồng Cai">Nguyễn Phúc Hồng Cai</a> và bà Phan Thị Nhàn, sinh ngày 17 tháng 6 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_M%C3%B9i" title="Tân Mùi">Tân Mùi</a>, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_8" title="3 tháng 8">3 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1871" title="1871">1871</a>(có tài liệu ghi ông sinh ngày 22 tháng 7 năm 1872) tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a>. Ông là em ruột của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki%E1%BA%BFn_Ph%C3%BAc" title="Kiến Phúc">Kiến Phúc</a> Ưng Đăng và Chánh Mông (hay Ưng Kỷ), tức là vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_Kh%C3%A1nh" title="Đồng Khánh">Đồng Khánh</a> sau này.<br />
Sau khi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tự Đức">Tự Đức</a> qua đời vào tháng 7 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1883" title="1883">1883</a>, mặc dù các phụ chính đại thần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_V%C4%83n_T%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Nguyễn Văn Tường">Nguyễn Văn Tường</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Thuy%E1%BA%BFt" title="Tôn Thất Thuyết">Tôn Thất Thuyết</a>
nắm trọn quyền hành trong việc phế bỏ vua này, truất ngôi vua khác,
nhưng họ lại rất bị động trong việc tìm người trong Hoàng gia có cùng
chí hướng để đưa lên ngôi. Trước thời Hàm Nghi, cả ba vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BB%A5c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Dục Đức">Dục Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_H%C3%B2a" title="Hiệp Hòa">Hiệp Hoà</a>
và Kiến Phúc đều lần lượt đi ngược lại đường lối của phái chủ chiến
hoặc bị mất sớm, trở thành những phần tử không thể không bị loại bỏ khỏi
việc triều chính đang rối ren<sup class="reference" id="cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995-2">[2]</a></sup>. Vua Kiến Phúc đột ngột qua đời trong lúc tình hình đang có lợi cho phái chủ chiến trong triều đình Huế.<sup class="reference" id="cite_ref-thuathienhue_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-thuathienhue-3">[3]</a></sup> Sau khi nhà vua mất, đáng lẽ con nuôi thứ hai của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%B1_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tự Đức">Tự Đức</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_Kh%C3%A1nh" title="Đồng Khánh">Nguyễn Phúc Ưng Kỷ</a>
lên ngôi, nhưng Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết sợ lập một vị vua
lớn tuổi sẽ mất quyền hành và hai ông chủ trương dứt khoát lựa chọn bằng
được một vị vua ủng hộ lập trường chống Pháp nên đã chọn Ưng Lịch. Đây
là một người có đủ tư cách về dòng dõi, nhưng chưa bị cuộc sống giàu
sang của kinh thành làm vẩn đục tinh thần tự tôn dân tộc và quan trọng
hơn hết là hai ông có thể định hướng nhà vua về đại cuộc của đất nước
một cách dễ dàng.<br />
Ưng Lịch từ nhỏ sống trong cảnh bần hàn, dân dã với mẹ ruột chứ không
được nuôi dạy tử tế như hai người anh ruột ở trong cung. Khi thấy sứ
giả đến đón, cậu bé Ưng Lịch hoảng sợ và không dám nhận áo mũ người ta
dâng lên. Sáng ngày 12 tháng 6 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1p_Th%C3%A2n" title="Giáp Thân">Giáp Thân</a>, tức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_8" title="2 tháng 8">2 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1884" title="1884">1884</a>, Ưng Lịch được dìu đi giữa hai hàng thị vệ, tiến vào điện <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_H%C3%B2a" title="Thái Hòa">Thái Hòa</a> để làm lễ lên ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_%C4%91%E1%BA%BF" title="Hoàng đế">hoàng đế</a>,
đặt niên hiệu là Hàm Nghi. Khi đó Ưng Lịch mới 13 tuổi. Người ta nói
rằng Hàm Nghi được lên nối ngôi theo di chúc của vua Kiến Phúc trước
đây. Tuy nhiên, trên thực tế, Hàm Nghi được phái chủ chiến lập lên ngôi.
Nhân vật cầm đầu phái chủ chiến là Tôn Thất Thuyết - Phụ chính đại thần
đồng thời là Thương thư bộ Binh.<sup class="reference" id="cite_ref-thuathienhue_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-thuathienhue-3">[3]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_gian_t.E1.BA.A1i_kinh_th.C3.A0nh_Hu.E1.BA.BF">Thời gian tại kinh thành Huế</span></h2>
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%A2m_s%E1%BB%A9_Trung_k%E1%BB%B3" title="Khâm sứ Trung kỳ">Khâm sứ</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pierre_Paul_Rheinart&action=edit&redlink=1" title="Pierre Paul Rheinart (trang chưa được viết)">Pierre Paul Rheinart</a> thấy Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết tự tiện lập vua, không hỏi ý kiến đúng như đã giao kết nên gửi quân vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a> bắt Triều đình phải xin phép. Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết phải làm tờ xin phép bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_N%C3%B4m" title="Chữ Nôm">chữ Nôm</a> nhưng viên Khâm sứ không chịu, bắt làm bằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_H%C3%A1n" title="Chữ Hán">chữ Nho</a>.
Hai ông phải viết lại, viên Khâm sứ mới chịu và sau đó đi cửa chính vào
điện làm lễ phong vương cho vua Hàm Nghi. Công việc đầu tiên mà vua Hàm
Nghi phải thủ vai, dưới sự hướng dẫn của Tôn Thất Thuyết là tổ chức đón
phái đoàn Pháp từ Tòa khâm sứ ở bờ Nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%C6%B0%C6%A1ng" title="Sông Hương">sông Hương</a> sang điện <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_H%C3%B2a" title="Thái Hòa">Thái Hoà</a>
làm lễ tôn vương cho nhà vua. Đây là thắng lợi mà phe chủ chiến của
triều đình Huế đã đạt được trong việc bảo vệ ngai vàng của Hàm Nghi; còn
đối với người Pháp thì sau những yêu sách, đòi hỏi bất thành, họ đành
phải nhân nhượng để tránh thêm những rắc rối mới bằng cách chấp nhận một
sự việc đã rồi.<br />
Lúc 9 giờ sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/17_th%C3%A1ng_8" title="17 tháng 8">17 tháng 8</a>
năm 1884, phái đoàn Pháp gồm Đại tá Guerrier, Khâm sứ Rheinart, Thuyền
trưởng Wallarrmé cùng 185 sĩ quan binh lính kéo sang Hoàng thành Huế.
Guerrier buộc triều đình Huế phải để toàn bộ quân Pháp tiến vào Ngọ Môn
bằng lối giữa, là lối chỉ dành cho vua đi, nhưng Tôn Thất Thuyết nhất
định cự tuyệt. Cuối cùng chỉ có 3 sứ giả được vào cổng chính, còn lại
các thành phần khác thì đi cổng hai bên. Cả triều đình Huế và phái đoàn
Pháp đều mang tâm trạng không vừa lòng nhau, nhưng buổi lễ thọ phong
cuối cùng cũng kết thúc êm thấm. Lúc phái đoàn Pháp cáo từ, Tôn Thất
thuyết đã ngầm cho quân lính đóng cửa chính ở Ngọ Môn lại nên đoàn Pháp
phải theo hai lối cửa bên để về. Nhìn nhận về sự kiện này, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marcel_Gaultier&action=edit&redlink=1" title="Marcel Gaultier (trang chưa được viết)">Marcel Gaultier</a> đã viết:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
"<i>Vua Hàm Nghi đã giữ được tính chất thiêng liêng đối với thần dân
mình. Vô tình vị vua trẻ tuổi đã làm một việc có ảnh hưởng vang dội khắp
nước: với ý chí cương quyết độc lập và dù người Pháp có đóng quan tại
Huế, triều đình An Nam vẫn biểu dương một thái độ không hèn. Thái độ ấy
do Hội đồng Phụ chính đề ra. Hội đồng ấy rất có lý mà tin chắc rằng dân
chúng trông vào thái độ của nhà vua để noi theo, xem thái độ ấy như mệnh
lệnh [chống lại người Pháp] không nói ra bằng lời..."</i><sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-4">[4]</a></sup><br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Năm sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a>,
Thống tướng de Courcy được chính phủ Pháp cử sang Việt Nam để phụ lực
vào việc đặt nền bảo hộ. Tướng de Courcy muốn vào yết kiến vua Hàm Nghi
nhưng lại muốn là toàn thể binh lính của mình, 500 người, đi vào cửa
chánh là cửa dành riêng cho đại khách. Triều đình Huế xin để quân lính
đi cửa hai bên, chỉ có các bậc tướng lĩnh là đi cửa chánh cho đúng nghi
thức triều đình, nhưng de Courcy nhất định không chịu.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Phong_tr.C3.A0o_C.E1.BA.A7n_V.C6.B0.C6.A1ng">Phong trào Cần Vương</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<div class="rellink boilerplate seealso">
<i style="padding: 0px;">Xem thêm: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_Kinh_th%C3%A0nh_Hu%E1%BA%BF_1885" title="Trận Kinh thành Huế 1885">Trận Kinh thành Huế 1885</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Thuy%E1%BA%BFt" title="Tôn Thất Thuyết">Tôn Thất Thuyết</a></i></div>
</div>
</dd><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Phong trào Cần Vương</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 194px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ton_That_Thuyet.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="192" data-file-width="192" height="192" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/b/bd/Ton_That_Thuyet.jpg" width="192" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BB%A5_ch%C3%ADnh_%C4%91%E1%BA%A1i_th%E1%BA%A7n&action=edit&redlink=1" title="Phụ chính đại thần (trang chưa được viết)">Phụ chính đại thần</a> Tôn Thất Thuyết (1839 – 1913)</div>
</div>
</div>
Đêm 22 rạng 23 tháng 4 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%82m_l%E1%BB%8Bch" title="Âm lịch">âm lịch</a> (tức 5, 6 tháng 7 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1885" title="1885">1885</a>),
Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết, vì thấy người Pháp khinh mạn vua
mình như vậy, nên quyết định ra tay trước: đem quân tấn công trại binh
của Pháp ở đồn Mang Cá. Đến sáng thì quân Pháp phản công, quân triều
Nguyễn thua chạy, rời bỏ Kinh thành Huế. Tôn Thất Thuyết vào cung báo
lại việc giao chiến trong đêm và mời vị hoàng đế trẻ Hàm Nghi cùng Tam
cung lên đường. Nghe chuyện phải rời khỏi thành, vua Hàm Nghi đã thảng
thốt nói:<br />
<dl><dd><i>"Ta có đánh nhau với ai mô mà phải chạy".</i> <sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-5">[5]</a></sup></dd></dl>
Vua Hàm Nghi ngồi trong kiệu bị chao đảo liên tục, đầu bị va đập
nhiều lần vào thành kiệu rất đau, sau cùng nhà vua phải xuống nằm trên
võng cho lính cáng. Nguyễn Văn Tường cho người rước vua Hàm Nghi tới
thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BB%8B" title="Quảng Trị">Quảng Trị</a> để lánh nạn. Chiều ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_7" title="6 tháng 7">6 tháng 7</a>
thì cả đoàn mới tới Quảng Trị. Nhưng sau đó ông lại ra trình diện với
quân Pháp. Tướng de Courcy hẹn cho Nguyễn Văn Tường hai tháng phải tìm
cách để rước vua về. Nguyễn Văn Tường viết sớ ra Quảng Trị xin rước vua
về nhưng ông Tôn Thất Thuyết cản thư không cho vua biết. Hết hạn hai
tháng, cả gia đình Nguyễn Văn Tường bị de Courcy đày ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4n_%C4%90%E1%BA%A3o" title="Côn Đảo">Côn Đảo</a>, sau đó đưa tới đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tahiti" title="Tahiti">Tahiti</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a>. Một thời gian sau Nguyễn Văn Tường qua đời, xác được đưa về Việt Nam. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_7" title="9 tháng 7">9 tháng 7</a>, dưới áp lực của Tôn Thất Thuyết, vua Hàm Nghi đành từ biệt Tam cung, lên đường đi Tân Sở.<br />
Hàm Nghi ở Tân Sở rồi về vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tuy%C3%AAn_H%C3%B3a" title="Tuyên Hóa">Tuyên Hóa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a>. <i>Vua
Hàm Nghi đã phải chịu nhiều khổ ải vì phải luồn lách giữa núi rừng hiểm
trở, thời tiết khắc nghiệt, giữa muôn vàn thiếu thốn, bệnh tật, đói
khát và sự hiểm nguy về tính mạng luôn đe dọa</i><sup class="reference" id="cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995-2">[2]</a></sup>. Tại Tân Sở, vua Hàm Nghi tuyên hịch <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Cần Vương</a>
kêu gọi sĩ phu và dân chúng nổi dậy chống Pháp giành độc lập. Sự ủng
hộ, che chở giúp đỡ và tham gia nhiệt tình của đồng bào các địa phương
từ Quảng Trị qua tới đất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> cũng như trong vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Hà Tĩnh">Hà Tĩnh</a>, Quảng Bình đã cho Hàm Nghi thấy được vai trò của bản thân mình nên nhà vua đã không còn cảm thấy bị cưỡng ép như trước. "<i>Nhà vua bị những gian lao mà luyện thành người nhẫn nại và đón cuộc phong trần bằng thái độ rất thản nhiên"</i><sup class="reference" id="cite_ref-Ch.C3.BAc_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-Ch.C3.BAc-6">[6]</a></sup>.
Dân chúng nổi dậy rất đông, nhưng vì rải rác các nơi nên lực lượng
không mạnh. Nhà vua đã hai lần xuống dụ Cần vương trong đó có một lần
gửi thư cầu viện cho Tổng đốc Vân-Quý của triều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Thanh" title="Nhà Thanh">Mãn Thanh</a> và rất nhiều chỉ dụ khác tới các quan lại, lãnh tụ của phong trào chống Pháp. <i>Tên
của ông ta đã trở thành ngọn cờ của nền độc lập quốc gia... Từ Bắc chí
Nam, đâu đâu dân chúng cũng nổi lên theo lời gọi của ông vua xuất hạnh</i><sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
Trong suốt thời gian kháng chiến của vua Hàm Nghi, vua anh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_Kh%C3%A1nh" title="Đồng Khánh">Đồng Khánh</a> và 3 bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_th%C3%A1i_h%E1%BA%ADu" title="Hoàng thái hậu">Thái hậu</a> liên tục gửi thư kêu gọi vua trở về nhưng ông khẳng khái từ chối. Toàn quyền Pháp ở Đông Dương là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paul_Bert" title="Paul Bert">Paul Bert</a> cũng đã định lập Hàm Nghi làm vua 4 tỉnh Thanh Nghệ Tĩnh Bình nhưng cũng không thành. <i>Nhà vua thường nói mình ưa chết trong rừng hơn là trở về làm vua mà ở trong vòng cương tỏa của người</i><sup class="reference" id="cite_ref-Ch.C3.BAc_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-Ch.C3.BAc-6">[6]</a></sup>. Tại căn cứ địa lãnh đạo phong trào Cần Vương, vua Hàm Nghi được Tôn Thất Thuyết cử con là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_%C4%90%C3%A0m" title="Tôn Thất Đàm">Tôn Thất Đạm</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_Ti%E1%BB%87p" title="Tôn Thất Tiệp">Tôn Thất Thiệp</a> hộ giá bảo vệ, cùng đề đốc Lê Trực, Nguyễn Phạm Tuân chia nhau phòng thủ và tấn công lực lượng Pháp trong vùng.<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_ch%C3%ADn" title="Tháng chín">Tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1888" title="1888">1888</a>,
suất đội Nguyễn Đình Tình phản bội ra đầu thú với Pháp tại đồn Đồng Cá.
Nguyễn Đình Tình lại dụ được Trương Quang Ngọc về đầu thú. Sau đó
Nguyễn Đình Tình và Trương Quang Ngọc tình nguyện với Pháp đem quân đi
vây bắt vua Hàm Nghi. Đêm khuya 26 tháng 9 1888<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-8">[8]</a></sup>,
vua Hàm Nghi bị bắt khi đang ngủ, Tôn Thất Thiệp bị đâm chết. Khi đó,
ông mới 17 tuổi, chống Pháp được ba năm. Nhà vua đã chỉ thẳng vào mặt
Trương Quang Ngọc mà nói rằng:<br />
<dl><dd><i>"Mi giết ta đi còn hơn là mi mang ta ra nộp cho Tây"</i>.</dd></dl>
Từ đêm hôm đó ở bờ khe Tá Bào, huyện Tuyên Hóa (nay là huyện Minh
Hóa) tỉnh Quảng Bình, Trương Quang Ngọc mang vua Hàm Nghi về các đồn
Thanh Lạng, Đồng Ca rồi sang Quảng Khê và đến đồn Thuận Bài vào chiều
ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_11" title="14 tháng 11">14 tháng 11</a>
năm 1888. Quân Pháp tổ chức chào đón vua rất long trọng nhưng vua đã tỏ
ra không hiểu, không nhận mình là Hàm Nghi. Viên trung uý chỉ huy quân
đội Bonnefoy đã chuyển bức thư của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_Th%E1%BA%A5t_%C4%90%C3%A0m" title="Tôn Thất Đàm">Tôn Thất Đàm</a>
gửi cho vua Hàm Nghi xem nhưng nhà vua ném lá thư xuống bàn và làm như
không có can hệ gì đến mình. Viên đề đốc Thanh Thuỷ là Nguyễn Hữu Viết
được Pháp cử tới để thăm hỏi và nhận mặt thì nhà vua giả như không hay
biết. Nhưng khi người Pháp đem thầy học cũ là Nguyễn Nhuận đến xem thì
nhà vua vô tình đứng dậy vái chào. Đến lúc đó thì người Pháp mới yên trí
đó là vua Hàm Nghi. Từ Thuận Bài, người Pháp chuyển vua Hàm Nghi qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a> rồi vào Đồng Hới và tới cửa Thuận An ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/22_th%C3%A1ng_11" title="22 tháng 11">22 tháng 11</a> năm 1888.<br />
Lúc này, triều đình Huế đã biết tin Hàm Nghi bị bắt, vua Đồng Khánh
sai quan lại Thừa Thiên và bộ binh ra đón để đưa về Huế. Nhưng người
Pháp sợ dân tình sẽ bị kích động khi thấy mặt vị vua kháng chiến nên
Pháp đã báo cho Viện Cơ mật rằng vua Hàm Nghi lúc này tính tình khác
thường, về kinh e có điều bất tiện, cần phải đưa đi tĩnh dưỡng nơi khác
một thời gian. Kỳ thực người Pháp đã có quyết định dứt khoát với vị vua
kháng chiến này là đày sang xứ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alg%C3%A9rie" title="Algérie">Algérie</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Phi" title="Bắc Phi">Bắc Phi</a>.
Rheinart đã báo cho ông biết là Thái hậu đang ốm nặng, nếu nhà vua muốn
thăm hỏi thì sẽ cho rước về gặp mặt. Nghe vậy, vua Hàm Nghi đáp: <i>"Tôi thân đã tù, nước đã mất, còn dám nghĩ gì đến cha mẹ, anh em nữa"</i>, rồi ông cáo từ về phòng riêng.<br />
Sau khi bị truất, cựu hoàng được chính thức gọi là <b>Quận công Ưng Lịch</b>.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C6.B0u_vong">Lưu vong</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dam_cuoi_vua_Ham_Nghi.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="502" data-file-width="763" height="197" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c5/Dam_cuoi_vua_Ham_Nghi.jpg/300px-Dam_cuoi_vua_Ham_Nghi.jpg" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Đám cưới cựu hoàng Hàm Nghi</div>
</div>
</div>
Vào 4 giờ sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_11" title="25 tháng 11">25 tháng 11</a> năm 1888, vua Hàm Nghi bị đưa xuống tàu đi vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C4%83ng_C%C3%B4" title="Lăng Cô">Lăng Cô</a>. Trước phút rời xa quê hương, nhà vua nhìn lên bờ, không nén được cảm xúc vì nỗi niềm riêng và vận nước nên đã oà khóc.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-10">[10]</a></sup>. Từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Sài Gòn</a>, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_12" title="13 tháng 12">13 tháng 12</a>
năm 1888, vua Hàm Nghi bị đưa xuống chiếc tàu mang tên "Biên Hoà" vượt
đại dương đi Bắc Phi. Do không quen đi trên biển, nhà vua bị say sóng
liên miên nhưng vẫn không hề thốt ra một lời kêu ca, oán thán. Chiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_nh%E1%BA%ADt" title="Chủ nhật">chủ nhật</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_1" title="13 tháng 1">13 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1889" title="1889">1889</a><sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-11">[11]</a></sup>, cựu hoàng Hàm Nghi đến thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Algiers" title="Algiers">Alger</a>
của Algérie. Lúc này nhà vua vừa bước qua tuổi 18. Mười ngày đầu, cựu
hoàng Hàm Nghi tạm trú tại L'hôtel de la Régence (Tòa nhiếp chính). Sau
đó, ông được chuyển về ở Villa des Pins (Biết thự Rừng thông) thuộc làng
El Biar, cách Alger 5 cây số.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_1" title="24 tháng 1">24 tháng 1</a>,
Toàn quyền Tirman của Algérie tiếp kiến và mời Hàm Nghi ăn cơm gia
đình. Ít ngày sau, qua Toàn quyền Tirman, cựu hoàng nhận được tin mẹ là
bà Phan Thị Nhàn; vợ thứ của Kiên Thái Vương; đã mất vào ngày 21 tháng 1
năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1889" title="1889">1889</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a>.<br />
Trong mười tháng tiếp đó, cựu hoàng Hàm Nghi nhất định không chịu học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Ph%C3%A1p" title="Tiếng Pháp">tiếng Pháp</a>
vì ông cho đó là thứ tiếng của dân tộc xâm lược nước mình và vẫn dùng
khăn lượt, áo dài theo nếp cũ ở quê hương. Mọi việc giao thiệp đều qua
thông ngôn Trần Bình Thanh. Nhưng về sau, thấy người Pháp ở Algérie thân
thiện, khác với người Pháp ở Việt Nam, nên từ tháng 11 năm 1889 ông bắt
đầu học tiếng Pháp. Vài năm sau, vua Hàm Nghi có thể nói và viết tiếng
Pháp rất sõi.<br />
Cựu hoàng Hàm Nghi cũng giao du cùng những trí thức Pháp nổi tiếng. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1899" title="1899">1899</a>, ông có sang thăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> và đến xem một triển lãm của danh họa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paul_Gauguin" title="Paul Gauguin">Paul Gauguin</a>, về sau khi vẽ tranh Hàm Nghi cũng chịu ảnh hưởng bởi phong cách của Gauguin. Hơn 100 năm sau, bức tranh <i>Déclin du jour</i> (Chiều tà) của cựu hoàng phát hiện được dưới nghệ danh Xuân Tử khi bán đấu giá ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a> ngày 24 tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2010" title="2010">2010</a> bán được với giá 8.800 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Euro" title="Euro">euro</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-12">[12]</a></sup><br />
Đối với người Việt thì <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B3_%C4%90%E1%BB%93ng" title="Kỳ Đồng">Kỳ Đồng</a>,
tức Nguyễn Văn Cẩm từng lui tới thăm cựu hoàng. Cũng chính vì đó mà
người Pháp sinh nghi rồi ra lệnh trục xuất Kỳ Đồng về Việt Nam.<sup class="reference" id="cite_ref-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891-13">[13]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.9Di_t.C6.B0">Đời tư</span></h2>
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1904" title="1904">1904</a>,
cựu hoàng Hàm Nghi đính hôn với cô Marcelle Laloe (sinh năm 1884, mất
năm 1974), con gái của ông Laloe chánh án tòa Thượng phẩm Alger. Đám
cưới của họ trở thành một sự kiện văn hóa của thủ đô Alger. Hàm Nghi
cùng bà Marcelle Laloe có ba người con:<br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Nh%C6%B0_Mai" title="Nguyễn Phúc Như Mai">Công chúa Như Mai</a> sinh năm 1905 (mất năm 1999).</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Nh%C6%B0_L%C3%BD" title="Nguyễn Phúc Như Lý">Công chúa Như Lý</a> (hoặc Như Luân)<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-14">[14]</a></sup> sinh năm 1908 (mất năm 2005).</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nguy%E1%BB%85n_Ph%C3%BAc_Minh_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Nguyễn Phúc Minh Đức">Hoàng tử Minh Đức</a> sinh năm 1910 (mất năm 1990).</li>
</ul>
Công chúa Như Mây tốt nghiệp kỹ sư canh nông. Công chúa Như Luân tốt
nghiệp tiến sĩ y khoa và lập gia đình với Công tước François Barthomivat
de la Besse.<sup class="reference" id="cite_ref-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891_13-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891-13">[13]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_1" title="4 tháng 1">4 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1943" title="1943">1943</a>, cựu hoàng Hàm Nghi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt" title="Chết">qua đời</a> vì bệnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ung_th%C6%B0_d%E1%BA%A1_d%C3%A0y" title="Ung thư dạ dày">ung thư dạ dày</a> tại biệt thự Gia Long, thủ đô Alger. Ông được chôn cất ở Sarlat (Sarlat-la-Canéda), vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aquitaine" title="Aquitaine">Aquitaine</a>, nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Trên mộ của vua Hàm Nghi và một số tài liệu ghi ông mất năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1944" title="1944">1944</a>. Ông ra đi mang theo nỗi hờn vong quốc không bao giờ nguôi ngoai trong tâm trí.<sup class="reference" id="cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_note-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995-2">[2]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Vinh_danh">Vinh danh</span></h2>
Vì có tư tưởng chống Pháp, vua Hàm Nghi, cùng với các vua Thành Thái,
Duy Tân, được xem là 3 vị vua yêu nước của Việt Nam thời Pháp thuộc.
Đến thời điểm tháng 05 năm 2014, hài cốt vua Hàm Nghi ở Làng THONAC
(Pháp). Năm 2009, Bài vị và di ảnh Vua Hàm Nghi được hội đồng Nguyễn
Phúc Tộc đưa về thờ tại Thế Tổ Miếu (Hoàng thành Huế).<br />
Niên hiệu của ông (Hàm Nghi) được đặt cho một con đường trung tâm ở
Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh. Tại Thành phố Hà nội có tên dường Hàm
Nghi thuộc xã Mỹ Đình, huyện Từ Liêm.Tại Thành phố Hải phòng có tên
đường Hàm Nghi ở phường Trại Chuối, quận Hồng Bàng. Tại Thành phố Đà
Nẵng có tên đường Hàm nghi tại quận Hải châu. Tại Thành phố Huế có tên
đường Hàm Nghi ở phường Phước Vĩnh.<br />
Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1955" title="1955">1955</a>,
trường Trung học Thành Nội được dời về trường Quốc Tử Giám triều Nguyễn
ở Huế và đổi tên thành trường Trung học Hàm Nghi. Trường bị giải thể
năm 1975 để rồi 30 năm sau vào ngày 4 tháng 9 năm 2005 ngôi trường này
chính thức được khai giảng trở lại với sự đóng góp rất lớn của Cựu học
sinh Trường Hàm Nghi trước 1975. Tại thành phố Đà Nẵng có trường Tiểu
học Hàm Nghi và tại Quận Tân Phú, Thành phố Hồ Chí Minh có trường Trung
học Hàm Nghi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-tuoitre-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-tuoitre_1-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=258687&ChannelID=10" rel="nofollow">Tuổi trẻ Online - Văn hóa - Giải trí: Tìm dấu vua trong lòng dân</a></span></li>
<li id="cite_note-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-Nguy.E1.BB.85n_Quang_Trung_Ti.E1.BA.BFn_1995_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Nguyễn Quang Trung Tiến. <i>Vị vua trưởng thành từ niên thiếu</i>. Tạp chí thông tin Khoa học và Công nghệ, số 1(7), 1995.</span></li>
<li id="cite_note-thuathienhue-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-thuathienhue_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-thuathienhue_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www3.thuathienhue.gov.vn/GeographyBook/Default.aspx?sel=3&id=228" rel="nofollow">Dư địa chí Thừa Thiên Huế</a></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Marcel Gaultier. <i>Le Roi Proscrit</i>. Hà Nội, Impr. d'Extrême-Orient, 1940, tr. 40 - 41.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Phạm Văn Sơn. <i>Việt Nam cách mạng cận sử</i>. Sài Gòn. Khai Trí phát hành, 1963, tr. 38.</span></li>
<li id="cite_note-Ch.C3.BAc-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-Ch.C3.BAc_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-Ch.C3.BAc_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Phan Trần Chúc. <i>Vua Hàm Nghi</i>. Hà Nội, Chinh Ký, 1952, tr. 142.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Ch. Gosselin. <i>L' Empire de l' Annam. Paris, Perrin et Cie, p. 239, 237.</i></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Về
ngày vua Hàm Nghi bị bắt các tài liệu chép lại mâu thuẫn nhau. Có thể
là một trong các ngày 26 tháng 9, 30 tháng 10, 2 tháng 11 năm 1888, 14
tháng 11.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Vũ Ngự Chiêu. tr 889</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Phạm Văn Sơn. <i>Việt Nam cách mang cận sử</i> và Phan Trần Chúc. <i>Vua Hàm Nghi</i>.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Những ngày này các tài liệu cũng ghi khác nhau.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.viet.rfi.fr/viet-nam/20101126-phong-su-paris-ban-dau-gia-tranh-cua-vua-ham-nghi" rel="nofollow">"Phóng sự Paris bán đấu giá tranh của vua Hàm Nghi" theo <i>RFI</i></a></span></li>
<li id="cite_note-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891-13">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891_13-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-V.C5.A9_Ng.E1.BB.B1_Chi.C3.AAu._tr_891_13-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Vũ Ngự Chiêu. tr 891</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Vũ Ngự Chiêu. tr 890-1</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.royalark.net/Vietnam/annam8.htm" rel="nofollow">Gia phả họ Nguyễn Phúc</a></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Tài liệu tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Nguyễn Quang Trung Tiến. "Vị vua trưởng thành từ niên thiếu". <i>Tạp chí thông tin Khoa học và Công nghệ</i>, số 1(7), 1995.</li>
<li>Vũ Ngự Chiêu. <i>Các vua cuối nhà Nguyễn 1884-1945</i> Tập 3. Houston, TX: Văn hóa, 2000.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/H%C3%A0m_Nghi" title="commons:Special:Search/Hàm Nghi"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Emperor_H%C3%A0m_Nghi?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Hàm Nghi trên Wikimedia Commons">Hàm Nghi</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikisource.org/wiki/Special:Search/H%C3%A0m_Nghi" title="s:Special:Search/Hàm Nghi"><img alt="" data-file-height="430" data-file-width="410" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" width="38" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikisource" title="Wikisource">Wikisource</a> có các tác phẩm gốc nói đến hoặc của:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikisource.org/wiki/T%C3%A1c_gia:H%C3%A0m_Nghi" title="s:Tác gia:Hàm Nghi">Hàm Nghi</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=186515&ChannelID=10" rel="nofollow">Báu kiếm của vua Hàm Nghi</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #e8e8ff;"><span class="collapseButton"></span><span style="float: left; width: 6em;"> </span>
<div style="font-size: 110%;">
Hàm Nghi</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1871" title="Thể loại:Sinh 1871">Sinh 1871</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1943" title="Thể loại:Mất 1943">Mất 1943</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n" title="Thể loại:Vua nhà Nguyễn">Vua nhà Nguyễn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Thể loại:Phong trào Cần Vương">Phong trào Cần Vương</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ngh%C4%A9a_qu%C3%A2n_ch%E1%BB%91ng_Ph%C3%A1p" title="Thể loại:Nghĩa quân chống Pháp">Nghĩa quân chống Pháp</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Hu%E1%BA%BF" title="Thể loại:Người Huế">Người Huế</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_c%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Nhà cách mạng Việt Nam">Nhà cách mạng Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ph%C3%A1p_g%E1%BB%91c_Vi%E1%BB%87t" title="Thể loại:Người Pháp gốc Việt">Người Pháp gốc Việt</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Đại học Dartmouth</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: lightgray; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; padding: 5px; text-align: center;">Trường Đại học Dartmouth</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_shield.svg" title="Phù hiệu"><img alt="Phù hiệu" data-file-height="300" data-file-width="280" height="246" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/e/e4/Dartmouth_College_shield.svg/230px-Dartmouth_College_shield.svg.png" width="230" /></a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div align="center">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_logo.png"><img alt="Dartmouth logo.png" data-file-height="54" data-file-width="300" height="36" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/93/Dartmouth_logo.png/200px-Dartmouth_logo.png" width="200" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khẩu hiệu</th>
<td><i>Vox clamantis in deserto</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nghĩa</th>
<td>Tiếng người hô trong hoang địa</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành lập</th>
<td>Ngày 13 tháng 12 năm 1769</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Loại hình</th>
<td>Tư</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tài trợ</th>
<td>3,00 tỉ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/USD" title="USD">USD</a><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hiệu trưởng</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jim_Yong_Kim" title="Jim Yong Kim">Jim Yong Kim</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Giảng viên</th>
<td>647<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh viên đại học</th>
<td>4.147<sup class="reference" id="cite_ref-Total_Enrollment_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Total_Enrollment-3">[3]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh viên sau đại học</th>
<td>1.701<sup class="reference" id="cite_ref-Total_Enrollment_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Total_Enrollment-3">[3]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Khuôn viên</th>
<td>nội thành, 269 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Acre" title="Acre">acre</a> (1.1 km²)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Vị trí</th>
<td><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ"><img alt="Hoa Kỳ" class="thumbborder" data-file-height="650" data-file-width="1235" height="12" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Flag_of_the_United_States.svg/23px-Flag_of_the_United_States.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hanover,_New_Hampshire&action=edit&redlink=1" title="Hanover, New Hampshire (trang chưa được viết)">Hanover</a><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Hampshire" title="New Hampshire">New Hampshire</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Toạ độ</th>
<td><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth&params=43_42_12_N_72_17_18_W_type:edu_region:US-NH" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">43°42′12″B</span> <span class="longitude">72°17′18″T</span></span></span></a></span></span><span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth&params=43_42_12_N_72_17_18_W_type:edu_region:US-NH" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">43°42′12″B</span> <span class="longitude">72°17′18″T</span></span></span></a></span></span></span></span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Màu</th>
<td>Dartmouth màu xanh lá cây <span style="background-color: #00693e; border: 1px solid darkgray;"> </span> và màu trắng <span style="background-color: white; border: 1px solid darkgray;"> </span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Biệt hiệu</th>
<td>Big Green</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Linh vật</th>
<td>Indian,<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-4">[4]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Keggy_the_Keg&action=edit&redlink=1" title="Keggy the Keg (trang chưa được viết)">Keggy the Keg</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-5">[5]</a></sup> and Dartmouth Moose<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-6">[6]</a></sup> (all unofficial)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành viên</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=University_of_the_Arctic&action=edit&redlink=1" title="University of the Arctic (trang chưa được viết)">University of the Arctic</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thể thao</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=National_Collegiate_Athletic_Association&action=edit&redlink=1" title="National Collegiate Athletic Association (trang chưa được viết)">NCAA</a> Division I, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivy_League" title="Ivy League">Ivy League</a><br />
34 varsity teams</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Trang mạng</th>
<td><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/" rel="nofollow">www.dartmouth.edu</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Trường Đại học Dartmouth</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Anh" title="Tiếng Anh">tiếng Anh</a>: <i>Dartmouth College</i>; thường gọi là <i>Dartmouth</i>, phát âm <span class="nowrap"><span class="IPA" style="font-family: 'Code2000', 'Chrysanthi Unicode', 'Doulos SIL', 'Gentium', 'GentiumAlt', 'TITUS Cyberbit Basic', 'Bitstream Vera', 'Bitstream Cyberbit', 'Arial Unicode MS', 'Lucida Sans Unicode', 'Hiragino Kaku Gothic Pro'; font-family: inherit;" title="Cách phát âm bằng chữ IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA_for_English" title="en:Help:IPA for English">/</a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="trọng âm chính">ˈ</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“đ”">d</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“aơ”">ɑr</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“th” trong “thùng”">t</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“m”">m</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“ơ”">ə</span></a></span><span class="IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:IPA_for_English#Key" title="en:Wikipedia:IPA for English"><span style="border-bottom: 1px dotted;" title="“t” trong “ta”">θ</span></a></span><span class="IPA" style="font-family: 'Code2000', 'Chrysanthi Unicode', 'Doulos SIL', 'Gentium', 'GentiumAlt', 'TITUS Cyberbit Basic', 'Bitstream Vera', 'Bitstream Cyberbit', 'Arial Unicode MS', 'Lucida Sans Unicode', 'Hiragino Kaku Gothic Pro'; font-family: inherit;" title="Cách phát âm bằng chữ IPA"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:IPA_for_English" title="en:Help:IPA for English">/</a></span></span> <span class="IPA" title="English pronunciation respelling"><a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Pronunciation_respelling_key" title="en:Wikipedia:Pronunciation respelling key"><i><small>DART</small>-məth</i></a></span>) là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87n_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc" title="Viện đại học">viện đại học</a> nghiên cứu tư thục thuộc nhóm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivy_League" title="Ivy League">Ivy League</a>, dành cho cả nam lẫn nữ, ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanover" title="Hanover">Hanover</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Hampshire" title="New Hampshire">New Hampshire</a>, Hoa Kỳ. Dartmouth bao gồm một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_khai_ph%C3%B3ng" title="Trường đại học khai phóng">trường đại học khai phóng</a>
(liberal arts college), Trường Y khoa Geisel, Trường Kỹ thuật Thayer,
và Trường Kinh doanh Tuck, cũng như 19 chương trình sau đại học trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_ng%C3%A0nh_khai_ph%C3%B3ng" title="Các ngành khai phóng">các ngành khai phóng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Khoa học">khoa học</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-usnwr-aag_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-usnwr-aag-7">[7]</a></sup> Dartmouth là một trong chín trường đại học thời thuộc địa, thành lập trước cuộc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Cách mạng Hoa Kỳ">Cách mạng Hoa Kỳ</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup> Trường do "Hội đồng Quản trị Trường Đại học Dartmouth" điều hành.<sup class="reference" id="cite_ref-irs_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-irs-9">[9]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-10">[10]</a></sup>
Với tổng số sinh viên vào khoảng 6.144, trong đó có 4.194 sinh viên đại
học, Dartmouth là cơ sở giáo dục nhỏ nhất trong số các thành viên của
Ivy League.<sup class="reference" id="cite_ref-Total_Enrollment_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Total_Enrollment-3">[3]</a></sup><br />
Thành lập vào năm 1769 bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%A5c_s%C6%B0" title="Mục sư">mục sư</a> Tin lành theo phái Giáo đoàn tự trị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eleazar_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="Eleazar Wheelock (trang chưa được viết)">Eleazar Wheelock</a> với ngân quỹ chủ yếu do <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samson_Occom&action=edit&redlink=1" title="Samson Occom (trang chưa được viết)">Samson Occom</a>
- một nhà truyền giáo người Mỹ bản địa - quyên góp, sứ mệnh ban đầu của
trường là khai sáng văn hóa và cải đạo người Mỹ bản địa (thành tín đồ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki-t%C3%B4_gi%C3%A1o" title="Ki-tô giáo">Ki-tô giáo</a>).
Sau một giai đoạn dài với nhiều khó khăn về mặt tài chính và chính trị,
tương lai của Dartmouth trở nên tốt đẹp hơn khi dần đạt được nhiều
tiếng tăm vào những năm đầu thế kỉ 20.<sup class="reference" id="cite_ref-trd-wheelock_11-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-trd-wheelock-11">[11]</a></sup> Vào năm 2004, Booz <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Allen_Hamilton&action=edit&redlink=1" title="Allen Hamilton (trang chưa được viết)">Allen Hamilton</a>
đề cao Trường Đại học Dartmouth và xem nó như là hình mẫu về sự tồn tại
bền vững, "cơ sở giáo dục mà lịch sử tồn tại bền vững của nó đã mang
lại những hệ quả và những lợi ích cho tất cả các định chế khác của Hoa
Kỳ, dù là trong lĩnh vực học thuật hay thương mại," (có ý nói đến vụ
kiện giữa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_Qu%E1%BA%A3n_tr%E1%BB%8B_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng Quản trị Trường Đại học Dartmouth (trang chưa được viết)">Hội đồng Quản trị Trường Đại học Dartmouth</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Woodward&action=edit&redlink=1" title="Woodward (trang chưa được viết)">Woodward</a> và việc tự cải tổ một cách thành công của Dartmouth vào cuối những năm 1800.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-12">[12]</a></sup> Các cựu sinh viên của Dartmouth, từ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Webster&action=edit&redlink=1" title="Daniel Webster (trang chưa được viết)">Daniel Webster</a> cho tới những nhà hảo tâm vào thế kỉ 19 và 20, đã có những gắn bó chặt chẽ và đáng ghi nhận đối với ngôi trường.<sup class="reference" id="cite_ref-ihe-alum_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-ihe-alum-13">[13]</a></sup><br />
Dartmouth có khuôn viên rộng 269-acre (1.1 km²) ở vùng nông thôn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Upper_Valley&action=edit&redlink=1" title="Upper Valley (trang chưa được viết)">Upper Valley</a>
của New Hampshire. Vì vị trí khá tách biệt của trường, có rất nhiều
sinh viên tham gia chơi các môn thể thao và tham gia vào các hội đoàn
sinh viên.<sup class="reference" id="cite_ref-abc-greek_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-abc-greek-14">[14]</a></sup> Dartmouth có 34 đội thể thao tham gia vào đại hội thể thao <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ivy_League" title="Ivy League">Ivy League</a> của Giải Hạng nhất của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=NCAA&action=edit&redlink=1" title="NCAA (trang chưa được viết)">NCAA</a>. Sinh viên của trường có tiếng là còn bảo tồn được rất nhiều truyền thống của trường đại học.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.C3.A1c_hi.E1.BB.87u_tr.C6.B0.E1.BB.9Fng_c.E1.BB.A7a_Dartmouth"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Các hiệu trưởng của Dartmouth</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Dartmouth"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Kế hoạch Dartmouth</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Tuy.E1.BB.83n_sinh"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Tuyển sinh</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#H.E1.BB.99i_.C4.91.E1.BB.93ng_Qu.E1.BA.A3n_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">2.3</span> <span class="toctext">Hội đồng Quản trị</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Khu.C3.B4n_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Khuôn viên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_d.C3.A0nh_cho_.C4.91.C3.A0o_t.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Cơ sở vật chất dành cho đào tạo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_d.C3.A0nh_cho_th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Cơ sở vật chất dành cho thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#N.C6.A1i_.E1.BB.9F_v.C3.A0_c.C3.A1c_c.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_kh.C3.A1c_cho_cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sinh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">3.3</span> <span class="toctext">Nơi ở và các cơ sở vật chất khác cho cuộc sống sinh viên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sinh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Cuộc sống sinh viên</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_sinh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Các tổ chức sinh viên</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.C3.B4ng_ngh.E1.BB.87"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Công nghệ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Ng.C6.B0.E1.BB.9Di_M.E1.BB.B9_b.E1.BA.A3n_x.E1.BB.A9_.E1.BB.9F_Dartmouth"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Người Mỹ bản xứ ở Dartmouth</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Truy.E1.BB.81n_th.E1.BB.91ng"><span class="tocnumber">4.4</span> <span class="toctext">Truyền thống</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Huy_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_c.C3.A1c_bi.E1.BB.83u_tr.C6.B0ng_kh.C3.A1c"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Huy hiệu và các biểu trưng khác</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Kh.E1.BA.A9u_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_b.C3.A0i_h.C3.A1t"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Khẩu hiệu và bài hát</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Con_d.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Con dấu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Ph.C3.B9_hi.E1.BB.87u"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Phù hiệu</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng.2C_bi.E1.BB.87t_danh_v.C3.A0_linh_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Biểu tượng, biệt danh và linh vật</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#C.E1.BB.B1u_h.E1.BB.8Dc_sinh"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Cựu học sinh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Thu_nh.E1.BA.ADp_c.E1.BB.A7a_c.E1.BB.B1u_sinh_vi.C3.AAn"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Thu nhập của cựu sinh viên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
Dartmouth được sáng lập bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eleazar_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="Eleazar Wheelock (trang chưa được viết)">Eleazar Wheelock</a>,
một giám mục Thanh giáo quê ở Connecticut, người có ước mơ thành lập
một ngôi trường để đào tạo những người Mỹ bản xứ trở thành những nhà
truyền đạo. Một người Anh-điêng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohegan&action=edit&redlink=1" title="Mohegan (trang chưa được viết)">Mohegan</a> tên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samson_Occom&action=edit&redlink=1" title="Samson Occom (trang chưa được viết)">Samson Occom</a>, người đã trở thành một giám mục tấn phong sau khi theo Wheelock học đạo từ năm 1743 tới 1747 và sau đó tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Long_Island" title="Long Island">Long Island</a> để giảng đạo cho những người Montauks, là người đã gợi cho ông ý tưởng này.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup><br />
Wheelock thành lập Trường Moor's Indian Charity vào năm 1755.<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-16">[16]</a></sup>
Trường Charity tỏ ra khá thành công vào lúc đầu, nhưng nó cần thêm các
khoản đầu tư để tiếp tục hoạt động. Tới lúc này, Wheelock tìm kiếm sự
giúp đỡ về tài chính của bạn bè. Occom, đồng hành cùng Cha Nathaniel
Whitaker, tới Xứ Anh vào năm 1766 để kêu gọi sự đóng góp của các nhà
thờ. Với số tiền thu được, họ thành lập một hội đồng tín hữu để giúp
Wheelock.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup> Đứng đầu hội đồng tín hữu này là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Legge&action=edit&redlink=1" title="William Legge (trang chưa được viết)">William Legge</a>, 2nd Earl of Dartmouth.<br />
Dù quỹ này cung cấp cho Wheelock một nguồn hỗ trợ tài chính dồi dào,
Wheelock vấp phải nhiều khó khăn trong việc thu nhận những người
Anh-điêng theo học tại trường Charity – chủ yếu vì địa điểm của nó cách
quá xa chỗ ở của các bộ lạc. Nhận được lời mời tặng đất tốt nhất từ New
Hampshire, Wheelock tiếp cận Thống đốc Hoàng gia của Tỉnh New Hampshire <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Wentworth&action=edit&redlink=1" title="John Wentworth (trang chưa được viết)">John Wentworth</a> để xin một hiến chương. Wentworth, đại diện cho vua <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_III" title="George III">George III</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Vương quốc Liên hiệp Anh</a>,
đã cấp cho Dartmouth một hiến chương hoàng gia vào ngày 13 tháng 12,
1769, theo đó thiết lập nên đại học thuộc địa cuối cùng và đặt tên thuộc
địa đó theo tên một người bạn của Wentworth, Tử tước nhà Dartmouth.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup>
Mục tiêu của Đại học Dartmouth, theo như hiến chương nguyên gốc là cải
theo Đạo Thiên Chúa, chỉ dẫn và giáo dục "thế hệ trẻ của các bộ lạc
Anh-điêng trên mảnh đất này cũng như thế hệ trẻ người Anh và những người
khác". Nhận thấy những thành công hạn chế của Trường Charity, Wheelock,
thay vào đó, lại muốn trường đại học mới của ông dành chủ yếu cho người
da trắng.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-chi_17-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-chi-17">[17]</a></sup><br />
Wheelock đã thiết lập một khoa giáo dục đại học trong Trường Moor’s
Charity vào năm 1768. Sau đó, ông đã dời trường đến Hanover vào 1770 nơi
mà Trường cấp những tấm bằng đầu tiên vào những năm 1771.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-18">[18]</a></sup>
Occom, thất vọng vì việc Wheelock rời bỏ những mục tiêu ban đầu là cải
Đạo Thiên Chúa cho người Anh-điêng, liên thành lập một cộng đồng của
những người Anh-điêng tại New England với tên gọi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brothertown_Indians&action=edit&redlink=1" title="Brothertown Indians (trang chưa được viết)">Brothertown Indians</a> đặt tại New York.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-chi_17-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-chi-17">[17]</a></sup><br />
Vào năm 1819, Đại học Dartmouth trở thành tâm điểm của vụ án Dartmouth lịch sử, trong đó nỗ lực của Tiểu bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Hampshire" title="New Hampshire">New Hampshire</a>
nhằm sửa đổi hiến chương hoàng gia của trường vào năm 1816 và biến nó
thành một trường đại học công bị chống cự. Một viện giáo dục mang tên
Đại học Dartmouth (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_University&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth University (trang chưa được viết)">Dartmouth University</a>,
khác với Dartmouth College) chiếm giữ các tòa nhà của nhà trường và bắt
đầu vận hành tại Hanover từ năm 1817, dù rằng trường Dartmouth gốc vẫn
tiếp tục dạy học trong những phòng học thuê tạm gần đó.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Webster&action=edit&redlink=1" title="Daniel Webster (trang chưa được viết)">Daniel Webster</a>,
một cựu học sinh khóa tốt nghiệp 1801, đã trình vụ việc lên Tối cao
Pháp viện Hoa Kỳ, nơi tuyên án rằng việc sửa đổi hiến chương của
Dartmouth là hành động phá hoại hợp đồng bất hợp pháp của tiểu bang, và
đảo lại quyết định chiếm giữ ngôi trường của Tiểu bang Dartmouth. Kết
luận bài diễn văn nổi tiếng của mình, Webster đã nói lên những câu từ
nổi tiếng mà sau này được nhiều thế hệ trích dẫn lại: "Nó, thưa ngài,
như tôi đã nói, là một ngôi trường nhỏ. Nhưng, có không biết bao nhiêu
người yêu nó" ("It is, Sir, as I have said, a small college. And yet
there are those who love it.")<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_Hall.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="901" data-file-width="1352" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b3/Dartmouth_Hall.jpg/220px-Dartmouth_Hall.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lithograph of the President's House, Thornton Hall, Dartmouth Hall, and Wentworth Hall, circa 1834.</div>
</div>
</div>
Dartmouth nổi lên trên vũ đài giáo dục quốc gia Hoa Kỳ vào những năm
đầu của thế kỉ 20. Trước giai đoạn này, trường không có mấy tiếng tăm và
ngân sách thì nghèo nàn. Dưới nhiệm kì chủ tịch của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Jewett_Tucker&action=edit&redlink=1" title="William Jewett Tucker (trang chưa được viết)">William Jewett Tucker</a>
(1893–1909), Dartmouth trải qua quá trình cải tổ sâu sắc về cả cơ sở
vật chất, đội ngũ giảng viên, cộng đồng sinh viên, kéo theo khoản đóng
góp khổng lồ trị giá $10,000 của cựu sinh viên và giáo sư ngành luật <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Ordronaux&action=edit&redlink=1" title="John Ordronaux (trang chưa được viết)">John Ordronaux</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-19">[19]</a></sup>
Hai mươi tòa kiến trúc mới thay thế những tòa nhà cũ kĩ, trong khi đội
ngũ giáo viên và học sinh tăng gấp ba. Tucker thường được tôn vinh vì đã
"tái sinh Dartmouth" và đưa nó tới với danh tiếng cấp quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-20">[20]</a></sup> Chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Fox_Nichols&action=edit&redlink=1" title="Ernest Fox Nichols (trang chưa được viết)">Ernest Fox Nichols</a> (1909–16) và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Martin_Hopkins&action=edit&redlink=1" title="Ernest Martin Hopkins (trang chưa được viết)">Ernest Martin Hopkins</a>
(1916–45) tiếp tục quá trình hiện đại hóa của Tucker, tiếp tục cải
thiện cơ sở vật chất, và bắt đầu quá trình tuyển sinh khắt khe từ những
năm 1920.<sup class="reference" id="cite_ref-trd-wheelock_11-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-trd-wheelock-11">[11]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Sloan_Dickey&action=edit&redlink=1" title="John Sloan Dickey (trang chưa được viết)">John Sloan Dickey</a>,
giữ chức chủ tịch từ năm 1945 tới 1970, đặc biệt nhấn mạnh vào phương
pháp giáo dục kiến thức toàn diện (liberal arts), đặc biệt là chính sách
công và quan hệ quốc tế.<sup class="reference" id="cite_ref-trd-wheelock_11-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-trd-wheelock-11">[11]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Năm 1970, giáo sư toán học và khoa học máy tính lâu năm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_George_Kemeny&action=edit&redlink=1" title="John George Kemeny (trang chưa được viết)">John George Kemeny</a> trở thành chủ tịch của Dartmouth.<sup class="reference" id="cite_ref-kemeny-bio_22-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-kemeny-bio-22">[22]</a></sup>
Kemeny đã dẫn dắt nhà trường qua những thay đổi đáng kể. Dartmouth,
trước đó chỉ là trường cho nam sinh, bắt đầu nhận nữ sinh vào học và cấp
bằng cử nhân cho họ vào năm 1972 giữa rất nhiều tranh cãi.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-23">[23]</a></sup>
Cùng lúc đó, ngôi trường triển khai "Kế hoạch Darmouth" về lịch đào
tạo, giúp số lượng sinh viên có thể tăng trong khi giữ nguyên cơ sở vật
chất.<sup class="reference" id="cite_ref-kemeny-bio_22-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-kemeny-bio-22">[22]</a></sup><br />
Khoảng những năm 1990, trường chứng kiến sự những thay đổi lớn về giáo dục dưới thời Chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_O._Freedman&action=edit&redlink=1" title="James O. Freedman (trang chưa được viết)">James O. Freedman</a>
và một dự định gây tranh cãi (và cũng không thành công) nhằm khuyến
khích các câu lạc bộ Hi lạp đơn giới của trường trở nên đẳng giới.<sup class="reference" id="cite_ref-trd-wheelock_11-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-trd-wheelock-11">[11]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-24">[24]</a></sup>
Những năm 2000 chứng kiến sự bắt đầu của Chiến dịch Trải nghiệm
Darmouth nhằm quyên góp số tiền trị giá 1,3 tỉ đô la Mỹ cho trường; đây
là chương trình gây quĩ lớn nhất trong lịch sử nhà trường, và cho tới
tháng 1 năm 2008, số tiền gây dựng được đã vượt 1 tỉ đô la và dự kiến sẽ
đạt mục tiêu vào năm 2010.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-25">[25]</a></sup>
Vào khoảng giữa và cuối những năm 2000, trường cũng chứng kiến việc xây
dựng trường xá trên qui mô lớn, với hai tổ hợp nhà ở, sự tu chỉnh toàn
diện của khu kí túc xá, và sắp tới là một sảnh ăn uống, một trung tâm về
khoa học đời sống và một trung tâm mỹ thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
Kể từ khi có một số thành viên Hội đồng Tín hữu đồng thời là cựu học
sinh được bầu qua việc thu thập chữ kí vào năm 2004, vai trò của cựu
sinh viên trong việc lãnh đạo Dartmouth đã trở thành một chủ đề nóng.<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-27">[27]</a></sup> Chủ tịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Wright&action=edit&redlink=1" title="James Wright (trang chưa được viết)">James Wright</a> tuyên bố nghỉ hưu vào tháng 2 năm 2008<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-28">[28]</a></sup> và được kế nhiệm bởi giáo sư Đại học Harvard, nhà vật lý <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jim_Yong_Kim" title="Jim Yong Kim">Jim Yong Kim</a> vào mùng 1 tháng 7 năm 2009.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-29">[29]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_hi.E1.BB.87u_tr.C6.B0.E1.BB.9Fng_c.E1.BB.A7a_Dartmouth">Các hiệu trưởng của Dartmouth</span></h2>
<table>
<tbody>
<tr>
<td width="50%">
<ul>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eleazar_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="Eleazar Wheelock (trang chưa được viết)">Eleazar Wheelock</a> (1769 - 1779)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="John Wheelock (trang chưa được viết)">John Wheelock</a> (1779 - 1815)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francis_Brown&action=edit&redlink=1" title="Francis Brown (trang chưa được viết)">Francis Brown</a> (1815 - 1820)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Dana&action=edit&redlink=1" title="Daniel Dana (trang chưa được viết)">Daniel Dana</a> (1820 - 1821)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Bennet_Tyler&action=edit&redlink=1" title="Bennet Tyler (trang chưa được viết)">Bennet Tyler</a> (1821 - 1828)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nathan_Lord&action=edit&redlink=1" title="Nathan Lord (trang chưa được viết)">Nathan Lord</a> (1828 - 1863)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Asa_Dodge_Smith&action=edit&redlink=1" title="Asa Dodge Smith (trang chưa được viết)">Asa Dodge Smith</a> (1863 - 1877)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samuel_Colcord_Bartlett&action=edit&redlink=1" title="Samuel Colcord Bartlett (trang chưa được viết)">Samuel Colcord Bartlett</a> (1877 - 1892)</li>
<li>Cha <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=William_Jewett_Tucker&action=edit&redlink=1" title="William Jewett Tucker (trang chưa được viết)">William Jewett Tucker</a> (1892 - 1909)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Fox_Nichols&action=edit&redlink=1" title="Ernest Fox Nichols (trang chưa được viết)">Ernest Fox Nichols</a> (1909 - 1916)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ernest_Martin_Hopkins&action=edit&redlink=1" title="Ernest Martin Hopkins (trang chưa được viết)">Ernest Martin Hopkins</a> (1916 - 1945)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Sloan_Dickey&action=edit&redlink=1" title="John Sloan Dickey (trang chưa được viết)">John Sloan Dickey</a> (1945 - 1970)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_G._Kemeny&action=edit&redlink=1" title="John G. Kemeny (trang chưa được viết)">John G. Kemeny</a> (1970 - 1981)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_T._McLaughlin&action=edit&redlink=1" title="David T. McLaughlin (trang chưa được viết)">David T. McLaughlin</a> (1981 - 1987)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_O._Freedman&action=edit&redlink=1" title="James O. Freedman (trang chưa được viết)">James O. Freedman</a> (1987 - 1998)</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Wright&action=edit&redlink=1" title="James Wright (trang chưa được viết)">James Wright</a> (1998 - 2009)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jim_Yong_Kim" title="Jim Yong Kim">Jim Yong Kim</a> (2009 -)</li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Dartmouth, một trường <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Liberal_arts" title="Liberal arts">liberal arts</a>, chỉ cấp bằng với tên gọi Bằng Cử nhận Nhân văn.<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-30">[30]</a></sup>
Có hơn 39 khoa giảng dạy 56 chuyên ngành trong trường, dù rằng sinh
viên được tự do thiết kế các chương rình đặc biệt hoặc học chuyên ngành
kép.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-31">[31]</a></sup>
Vào năm 2008, các chuyên ngành có đông sinh viên theo học nhất là kinh
tế, chính trị, lịch sử, tâm lý học và khoa học thần kinh, tiếng Anh,
sinh học và các ngành kỹ thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
Để tốt nghiệp, sinh viên toàn hoàn thành 35 khóa học, tám phần mười số đó thuộc về ngành học đã chọn.<sup class="reference" id="cite_ref-requirements_33-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-requirements-33">[33]</a></sup>
Các yêu cầu khác cho việc tốt nghiệp bao gồm việc hoàn thành mười "yêu
cầu phân phối" trong nhiều lĩnh vực khác nhau, khả năng sử dụng thành
thạo một ngoại ngữ, và việc hoàn thành lớp học viết hoặc một xê-mi-na về
viết vào năm thứ nhất.<sup class="reference" id="cite_ref-requirements_33-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-requirements-33">[33]</a></sup>
Rất nhiều khoa có giảng dạy các chương trình với bằng danh dự, trong đó
yêu cầu các học sinh nổi bật và muốn tham gia "một quá trình làm việc
độc lập và lâu dài", kết thúc bằng việc làm luận văn tốt nghiệp.<sup class="reference" id="cite_ref-requirements_33-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-requirements-33">[33]</a></sup>
Ngoài các khóa học tại Hanover, Dartmouth cung cấp 57 chương trình học
ngoài trường sở, bao gồm Chương trình Quốc tế học, Chương trình Ngoại
ngữ tại Nước ngoài, và các chương trình trao đổi sinh viên.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-34">[34]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-35">[35]</a></sup><br />
Dartmouth cũng cấp bằng cao học trong 19 chuyên ngành khoa học và nghệ thuật.<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup>
Ngoài ra, Dartmouth cũng có 3 trường cao học: Trường Y khoa Dartmouth
(thành lập 1797),, Trường Kỹ thuật Thayer (1867)– cũng là khoa kỹ thuật
cho cấp cử nhân – và Trường Kinh doan Tuck (1900). Với các chương trình
cao học này, lối dùng từ thông thường của người Mỹ sẽ gọi trường là
"Dartmouth University";<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup> tuy nhiên, vì lý do lịch sử (như vụ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_College_ki%E1%BB%87n._Woodward&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth College kiện. Woodward (trang chưa được viết)">Dartmouth College kiện. Woodward</a>), và do tôn trọng các giá trị truyện thống, ngôi trường vẫn sử dụng tên "Dartmouth College" để chỉ toàn bộ tập thể nhà trường.<sup class="reference" id="cite_ref-history-lesson_15-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-history-lesson-15">[15]</a></sup><br />
Dartmouth đang có tổng cộng 597 giảng viên biên chế hoặc chờ vào biên chế.<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup> Trường có tỉ lệ giáo sư biên chế là nữ cao nhất trong các trường thuộc Ivy League.<sup class="reference" id="cite_ref-about-dartmouth-facts_8-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-dartmouth-facts-8">[8]</a></sup> Các giảng viên của trường đã là những người tiên phong trong các bước phát triển lớn của tri thức nhân loại như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Conferences&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Conferences (trang chưa được viết)">Dartmouth Conferences</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Time_Sharing_System&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Time Sharing System (trang chưa được viết)">Dartmouth Time Sharing System</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_BASIC&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth BASIC (trang chưa được viết)">Dartmouth BASIC</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_ALGOL_30&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth ALGOL 30 (trang chưa được viết)">Dartmouth ALGOL 30</a>. Năm 2005, các giải thưởng dành cho các nghiên cứu thành công của Dartmouth lên tới $169 million.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-36">[36]</a></sup><br />
Dartmouth cũng chính là đơn vị chủ nhà của Nhà xuất bản Đại học New
England, một nhà xuất bản đại học thành lập vào năm 1970 và được hỗ trợ
bởi một nhóm các trường đại học bao gồm Đại học Brandeis, Đại học New
Hampshire, Đại học Northeastern, Đại học Tuffs và Đại học Vermont.<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-37">[37]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BF_ho.E1.BA.A1ch_Dartmouth">Kế hoạch Dartmouth</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Baker_Memorial_Library_at_Dartmouth_College,_October_14,_2007.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2594" data-file-width="2592" height="220" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/ae/Baker_Memorial_Library_at_Dartmouth_College%2C_October_14%2C_2007.jpg/220px-Baker_Memorial_Library_at_Dartmouth_College%2C_October_14%2C_2007.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_Baker_Memorial&action=edit&redlink=1" title="Thư viện Baker Memorial (trang chưa được viết)">Thư viện Baker Memorial</a> tại Đại học Dartmouth</div>
</div>
</div>
Dartmouth vận hành theo quý với năm học kéo dài trong suốt cả năm với
4 kì, mỗi kì 10 tuần. Kế hoạch Dartmouth (hay được đơn giản là
"D-Plan") là hệ thống khóa biểu cho phép mỗi sinh viên tự xây dựng lịch
cho năm học của mình. Tất cả sinh viên cấp đại học đều phải ở tại trường
vào các kì học mùa thu, đông và xuân của năm thứ nhất và thứ hai, cũng
như kì mùa hè của năm thứ hai.<sup class="reference" id="cite_ref-d-plan-admin_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-d-plan-admin-38">[38]</a></sup>
Trong các kì học còn lại, sinh viên được chọn học trong trường sở hoặc
tham gia các chương trình ngoài khuôn viên trường, đi nghỉ, thực tập
hoặc tham gia các dự án nghiên cứu. Một khóa học điển hình thường có ba
lớp mỗi kì và sinh viên thường sẽ học trên lớp tổng cộng mười hai kì
trong suốt thời gian học tập tại trường.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-39">[39]</a></sup><br />
D-Plan bắt đầu được thiết lập tại trường vào đầu những năm 1970 cùng
thời điểm Dartmouth bắt đầu nhận sinh viên nữ vào học chương trình đại
học. Ban đầu, nó được thiết kế nhằm giúp tăng số sinh viên theo học
nhưng không làm quá tải cơ sở vật chất của tường và được miêu tả là
"cách để đặt 4.000 sinh viên vào 3.000 cái giường".<sup class="reference" id="cite_ref-trd-wheelock_11-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-trd-wheelock-11">[11]</a></sup>
Dù rằng nhiều phòng nội trú đã được xây dựng kể từ đó, việc số sinh
viên của tường cũng tiếp tục tăng lên khiến người ta vẫn giữ nguyên
D-Plan gần như không thay đổi.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tuy.E1.BB.83n_sinh">Tuyển sinh</span></h3>
Dartmouth tự miêu tả mình "vô cùng chọn lọc"<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-40">[40]</a></sup> và xếp thứ 15 trong số các trường "khó vào nhất" bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Princeton_Review&action=edit&redlink=1" title="The Princeton Review (trang chưa được viết)">The Princeton Review</a> vào năm 2007,<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-41">[41]</a></sup> và được phân loại là trường "chọn lọc nhất" bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_%26_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News & World Report (trang chưa được viết)">U.S. News & World Report</a>.
Với khóa 2012 (tức là khóa nhập học năm 2008), 16,536 người nộp hồ sơ
so với chỉ tiêu 1.100, và chỉ 13,2% được nhận học. 93.4% của các học
sinh được nhận vào xếp trong tốp 10% những học sinh ưu tú nhất của
trường phổ thông họ từng học. 38.5% những sinh viên được nhận là học
sinh tốt nghiệp với điểm cao nhất trường phổ thông và 11.3% là người có
điểm cao thứ hai. Điểm SAT trung bình của sinh viên là 726 cho phần đọc
hiểu, 731 cho toán, và 726 cho viết.<sup class="reference" id="cite_ref-2012-admissions_42-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-2012-admissions-42">[42]</a></sup> Vào năm 2007, chương trình đại học của Dartmouth xếp thứ 9 bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_%26_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News & World Report (trang chưa được viết)">U.S. News & World Report</a> trong số chương trình tại các trường đại học quốc gia.<sup class="reference" id="cite_ref-usnews-gen-list_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-usnews-gen-list-43">[43]</a></sup> Tuy nhiên, một số người cho rằng xếp hạng như vậy không công bằng vì sự chú trọng của Dartmouth vào giáo dục đại học.<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-44">[44]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-45">[45]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-46">[46]</a></sup>
Thế mạnh của Dartmouth trong giáo dục đại học được U.S. News &
World Report nhấn mạnh khi tạp chí này xếp Dartmouth ở vị trí thứ nhất,
trên Princeton, Yale, Stanford, Brown, and Duke. Phân loại vào năm 2006
của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carnegie_Foundation&action=edit&redlink=1" title="Carnegie Foundation (trang chưa được viết)">Carnegie Foundation</a>
cho rằng Dartmouth là trường đại học duy nhất tại Hoa Kỳ có sinh viên
chủ yếu của cấp đại học, tập trung vào nghệ thuật và khoa học nhưng lại
có chương trình cao học và nghiên cứu rất chất lượng.<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-47">[47]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-48">[48]</a></sup><br />
Dartmouth đáp ứng đủ 100% số tiền sinh viên cần để nhập học và hiện
nay xét tuyển cho tất cả các sinh viên, kể cả sinh viên quốc tế mà không
quan tâm tới khả năng tài chính của họ. Kể từ năm học 2008–2009,
Dartmouth áp dụng chính sách trợ cấp tài chính mới, mở rộng chính sách
tuyển sinh mà không quan tâm tới khả năng tài chính tới sinh viên quốc
tế, đồng thời thay thể các khoản vay học tập bằng các học bổng và hỗ trợ
khác. Sinh viên từ các gia đình có tổng thu nhập dưới 75.000 Đô la Mỹ
một năm không phải đóng học phí.<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-49">[49]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-50">[50]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.99i_.C4.91.E1.BB.93ng_Qu.E1.BA.A3n_tr.E1.BB.8B">Hội đồng Quản trị</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Dartmouth_Hall_02.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2112" data-file-width="2816" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/28/Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Dartmouth_Hall_02.JPG/220px-Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Dartmouth_Hall_02.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Sảnh Dartmouth, xây năm 1904</div>
</div>
</div>
Dartmouth được điều hành bởi Hội đồng Tín hữu bao gồm Chủ tịch của
trường (kiêm nhiệm), thống đốc của tiểu bang (kiêm nhiệm), và mười ba
tín hữu được đề bạt và bầu chọn bởi chính Hội đồng (gọi là "Tín hữu hiến
chương"), và tám tín hữu đề cử bởi các cựu sinh viên và bầu bởi ủy ba
("Tín hữu cựu sinh viên").<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-51">[51]</a></sup>
Các ứng viên cho vị trí tín hữu cựu sinh viên được chọn ra từ những đề
xuất của Hội đồng Cựu sinh viên hoặc các đơn kiến nghị bởi một cuộc bỏ
phiếu của các thành viên thuộc Hội Cựu sinh viên Đại học Dartmouth.<br />
Dù rằng Hội đồng Tín hữu bầu các thành viên của nó từ hai nguồn ứng cử viên với tỉ lệ ngang nhau từ năm 1891 cho tới năm 2007,<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-52">[52]</a></sup> vào năm 2007, hội đồng tín hữu quyết định thêm một số thành viên khác, tất cả là tín hữu hiến chương.<sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-53">[53]</a></sup> Trong cuộc tranh cãi nổ ra sau đó, Hiệp hội Cựu sinh viên trường đâm đơn kiện, dù sau đó rút lại.<sup class="reference" id="cite_ref-54"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-54">[54]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-55">[55]</a></sup> Năm 2008, Hội đồng Tín hữu nhận thêm 5 tín hữu hiến chương mới.<sup class="reference" id="cite_ref-56"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-56">[56]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Khu.C3.B4n_vi.C3.AAn">Khuôn viên</span></h2>
Đại học Dartmouth tọa lạc tại thị trấn nông thôn <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hanover" title="Hanover">Hanover</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_Hampshire" title="New Hampshire">New Hampshire</a>, trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Upper_Valley&action=edit&redlink=1" title="Upper Valley (trang chưa được viết)">Upper Valley</a> dọc theo sông Connecticut ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/New_England" title="New England">New England</a>. Khuôn viên rộng 1,1 km2 (269 mẫu Anh) của trường được đặt quanh một Vùng Xanh rộng 2 héc ta,<sup class="reference" id="cite_ref-57"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-57">[57]</a></sup> trước đây là một cánh đồng thông, được phát quang bởi trường vào năm 1771.<sup class="reference" id="cite_ref-dartmo-green_58-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-dartmo-green-58">[58]</a></sup> Dartmouth là đơn vị sở hữu đất tư lớn nhất Hanover,<sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-59">[59]</a></sup> và tổng giá trị bất động sản cũng như cơ sở vật chất của nó trị giá 434 triệu Đô la Mỹ.<sup class="reference" id="cite_ref-irs_9-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-irs-9">[9]</a></sup> Ngoài khuôn viên tại Hanover, Dartmouth còn sở hữu 18.2 km² đất của Núi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moosilauke&action=edit&redlink=1" title="Moosilauke (trang chưa được viết)">Moosilauke</a> tại Vùng White Mountains<sup class="reference" id="cite_ref-60"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-60">[60]</a></sup> và một khoảng đất rộng 109 km² tại phía bắc New Hampshire được biết đến với tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Second_College_Grant&action=edit&redlink=1" title="Second College Grant (trang chưa được viết)">Second College Grant</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-61">[61]</a></sup><br />
Các tòa nhà trong khuôn viên của Dartmouth có thời gian xây dựng khác
nhau khá nhiều, từ Sảnh Wentworth và Thornton của những năm 1820 (những
tòa nhà lâu đời nhất còn sót lại xây dựng bởi nhà trường) cho tới những
nhà nội trú và các cơ sở toán học hoàn thành năm 2006.<sup class="reference" id="cite_ref-62"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-62">[62]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-63">[63]</a></sup> Phần lớn các công trình của Dartmouth được thiết kế theo phong cách kiến trúc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Georgian&action=edit&redlink=1" title="Georgian (trang chưa được viết)">Georgian</a> thời kì thuộc địa,<sup class="reference" id="cite_ref-64"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-64">[64]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-65"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-65">[65]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-66"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-66">[66]</a></sup> một sự thống nhất được bảo tồn nguyên vẹn trong các công trình kiến trúc mới của nhà trường.<sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-67">[67]</a></sup>
Dartmouth cũng đã tìm cách giảm phát thải các bon và sử dụng năng lượng
tại trường sở, và giành được điểm A- từ Sustainable Endowments
Institute cho Báo cáo Phát triển bền vững Đại học 2008.<sup class="reference" id="cite_ref-68"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-68">[68]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-69"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-69">[69]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_d.C3.A0nh_cho_.C4.91.C3.A0o_t.E1.BA.A1o">Cơ sở vật chất dành cho đào tạo</span></h3>
Cơ sở dành cho nghệ thuật sáng tạo và nghệ thuật biểu diễn của trường
là Trung tâm Nghệ thuật Hopkins ("the Hop"). Mở cửa năm 1962, Hop là
mái nhà của các khoa kịch, nhạc, film và điện ảnh, cũng như một xưởng
mộc, xưởng gốm và xưởng chế tác đá quý.<sup class="reference" id="cite_ref-hop-info_70-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-hop-info-70">[70]</a></sup> Tòa nhà được thiết kế bởi kiến trúc sơ nổi tiếng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Wallace_Harrison&action=edit&redlink=1" title="Wallace Harrison (trang chưa được viết)">Wallace Harrison</a>, người sau đó đã thiết kết mặt tiền giống như vậy cho Nhà hát Opera Siêu đô thị tại Trung tâm Lincoln.<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-71">[71]</a></sup> Tòa nhà bao gồm hai rạp hát và một khán phòng với 900 chỗ ngồi.<sup class="reference" id="cite_ref-hop-info_70-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-hop-info-70">[70]</a></sup> Hop cũng là địa điểm đặt các hòm thư của sinh viên ("Hòm Hinman")<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-72">[72]</a></sup> và Courtyard Café.<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-73">[73]</a></sup> Hop có liên kết với Bảo tàng Mỹ thuật Hood, bảo tàng lâu đời nhất tại Bắc Mỹ còn tồn tại,<sup class="reference" id="cite_ref-74"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-74">[74]</a></sup> và Loew Auditorium.<sup class="reference" id="cite_ref-75"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-75">[75]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_campus_2007-10-20_09.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2112" data-file-width="2816" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ec/Dartmouth_College_campus_2007-10-20_09.JPG/220px-Dartmouth_College_campus_2007-10-20_09.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
A view of the Sherman Fairchild Physical Science Center and Wheeler Hall from the tower of <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baker_Memorial_Library&action=edit&redlink=1" title="Baker Memorial Library (trang chưa được viết)">Baker Memorial Library</a></div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_d.C3.A0nh_cho_th.E1.BB.83_thao">Cơ sở vật chất dành cho thể thao</span></h3>
Sân thể thao ban đầu của Dartmouth chính là Vùng Xanh, nơi sinh viên chơi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cricket" title="Cricket">cricket</a> and <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Old_division_football&action=edit&redlink=1" title="Old division football (trang chưa được viết)">old division football</a> trong thế kỉ 19.<sup class="reference" id="cite_ref-dartmo-green_58-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-dartmo-green-58">[58]</a></sup> Ngày nay, Dartmouth duy trì hơn một tá các công trình thể thao và sân vận động<sup class="reference" id="cite_ref-dcaf_76-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-dcaf-76">[76]</a></sup> và đã dành hơn 70 triệu Đô la Mỹ để nâng cấp chúng kể từ năm 2000.<sup class="reference" id="cite_ref-77"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-77">[77]</a></sup><br />
Phần lớn các cơ sở thể thao của Dartmouth nằm ở phía đông nam của khuôn viên trường.<sup class="reference" id="cite_ref-dcaf_76-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-dcaf-76">[76]</a></sup>
Trung tâm của các hoạt động thể htao tại trường là Nhà thi đấu Cựu sinh
viên, nơi có Bể bơi thi đấu Karl Michael và Bể bơi Spaulding, một trung
tâm thể hình, một phòng tập tạ, và một đường chạy trong nhà dài 123 m.<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-78">[78]</a></sup> Cạnh Nhà thi đấu Cựu sinh viên là Trung tâm Thể thao Berry, gồm nhiều sân bóng rổ và bóng chuyền (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Leede_Arena&action=edit&redlink=1" title="Leede Arena (trang chưa được viết)">Leede Arena</a>), cũng như Trung tâm thể hình Kresge.<sup class="reference" id="cite_ref-79"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-79">[79]</a></sup> Phía sau Nhà thi đấu Cựu sinh viên là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Memorial_Field&action=edit&redlink=1" title="Memorial Field (trang chưa được viết)">Memorial Field</a>, một sân vân động 15.000 chỗ ngồi với sân thi đấu bóng đá và đường chạy.<sup class="reference" id="cite_ref-80"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-80">[80]</a></sup> Đấu trường <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thompson" title="Thompson">Thompson</a>, thiết kế bởi kỹ sư người Ý <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pier_Luigi_Nervi&action=edit&redlink=1" title="Pier Luigi Nervi (trang chưa được viết)">Pier Luigi Nervi</a> và được xây dựng năm 1975, là nơi diễn ra các cuộc thi đấu trên băng của Dartmouth.<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-81">[81]</a></sup> Từ Memorial Field, người ta cũng có thể nhìn thấy Nhà thi đấu Thể thao trong nhà Nathaniel Leverone.<br />
Các cơ sở thể thao khác của Dartmouth tại Hanover bao gồm Nhà chứa thuyền Bằng hữu Dartmouth bên cạnh sông Connecticut, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hanover_Country_Club&action=edit&redlink=1" title="Hanover Country Club (trang chưa được viết)">Hanover Country Club</a>, công trình thể thao lâu đời nhất còn tồn tại của Dartmouth (thành lập năm 1899),<sup class="reference" id="cite_ref-82"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-82">[82]</a></sup> và Corey Ford Rugby Clubhouse.<sup class="reference" id="cite_ref-83"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-83">[83]</a></sup> Trường cũng lưu giữ được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Skiway&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Skiway (trang chưa được viết)">Dartmouth Skiway</a>, một cơ sở dành cho trượt tuyết rộng 0,4 km² đặt tại hai ngọn núi ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lyme_Center,_New_Hampshire&action=edit&redlink=1" title="Lyme Center, New Hampshire (trang chưa được viết)">Lyme Center, New Hampshire</a>, gần khuôn viên tại Hanover.<sup class="reference" id="cite_ref-84"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-84">[84]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="N.C6.A1i_.E1.BB.9F_v.C3.A0_c.C3.A1c_c.C6.A1_s.E1.BB.9F_v.E1.BA.ADt_ch.E1.BA.A5t_kh.C3.A1c_cho_cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sinh_vi.C3.AAn">Nơi ở và các cơ sở vật chất khác cho cuộc sống sinh viên</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Lord_Hall.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2112" data-file-width="2816" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d1/Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Lord_Hall.JPG/220px-Dartmouth_College_campus_2007-06-23_Lord_Hall.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Lord Hall in the Gold Coast Cluster</div>
</div>
</div>
Khác với các khu kí túc xá rải rác hay những cư hiệu được tổ chức tại
những trường như Đại học Yale, Dartmouth có chín cộng đồng ngụ cư phân
bố đều trong khuôn viên trường.<sup class="reference" id="cite_ref-orl_85-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-orl-85">[85]</a></sup>
Các khu kí túc xá được thiết kế với nhiều phong cách khác nhau, cổ đến
hiện đại, nhưng đều thống nhất theo lối kiến trúc Georgia. Phòng ở của
sinh viên gồm từ phòng đơn tới phòng bốn người và căn hộ.<sup class="reference" id="cite_ref-orl_85-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-orl-85">[85]</a></sup> Từ năm 2006, nhà trường đảm bảo chỗ ở cho các sinh viên trong suốt năm thứ nhất và thứ hai tại trường.<sup class="reference" id="cite_ref-86"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-86">[86]</a></sup> Hơn 3.000 sinh viên chọn sống trong khu kí túc xá của trường.<sup class="reference" id="cite_ref-orl_85-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-orl-85">[85]</a></sup><br />
Các bữa ăn trong trường sở được phục vụ bởi Dartmouth Dining
Services, cơ quan vận hành mười một cơ sở ăn uống quanh khuôn viên
trường.<sup class="reference" id="cite_ref-87"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-87">[87]</a></sup> Bốn trong số chúng đặt tại trung tâm của khuôn viên trường ở Nhà Ăn Thayer.<sup class="reference" id="cite_ref-88"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-88">[88]</a></sup><br />
Trung tâm Collis được coi là trung tâm của các hoạt động của sinh
viên của trường. Nơi này phục vụ và được tổ chức như một hội sinh viên
hay trung tâm của trường sở.<sup class="reference" id="cite_ref-89"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-89">[89]</a></sup> Ở đây có một quán cà phê, khu học tập, khu sinh hoạt chung, và một số các ban quản lý, bao gồm Trung tâm Kỹ năng Học tập.<sup class="reference" id="cite_ref-90"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-90">[90]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-91"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-91">[91]</a></sup>
Sảnh Robinson, cạnh Collins và Thayer, bao gồm văn phòng của các tổ
chức sinh viên tại trường, bao gồm Câu lạc bộ Dã ngoại Dartmouth và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a>, tờ nhật báo của trường.<sup class="reference" id="cite_ref-92"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-92">[92]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sinh_vi.C3.AAn">Cuộc sống sinh viên</span></h2>
Năm 2006, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Princeton_Review&action=edit&redlink=1" title="The Princeton Review (trang chưa được viết)">The Princeton Review</a> xếp Dartmouth ở vị trí thứ ba trên tiêu chí "Chất lượng cuộc sống", và thứ sáu trên tiêu chí "Sinh viên hạnh phúc nhất".<sup class="reference" id="cite_ref-93"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-93">[93]</a></sup> Thể thao cũng như hệ thống Greek là những hoạt động phổ biến nhất tại trường;<sup class="reference" id="cite_ref-abc-greek_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-abc-greek-14">[14]</a></sup> tổng cộng, Dartmouth có tất cả hơn 350 tổ chức, đội và các môn thể thao.<sup class="reference" id="cite_ref-94"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-94">[94]</a></sup> Ngôi trường cũng có nhiều hoạt động và lễ hội lâu đời.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_t.E1.BB.95_ch.E1.BB.A9c_sinh_vi.C3.AAn">Các tổ chức sinh viên</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_campus_2007-10-03_Robinson_Hall.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2112" data-file-width="2816" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/02/Dartmouth_College_campus_2007-10-03_Robinson_Hall.JPG/220px-Dartmouth_College_campus_2007-10-03_Robinson_Hall.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Robinson Hall houses many of the College's student-run organizations, including the <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Outing_Club&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Outing Club (trang chưa được viết)">Dartmouth Outing Club</a>. The building is a designated stop along the <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Appalachian_Trail&action=edit&redlink=1" title="Appalachian Trail (trang chưa được viết)">Appalachian Trail</a>.</div>
</div>
</div>
Hơn 200 tổ chức sinh viên và câu lạc bộ của Dartmouth đáp ứng được nhu cầu đa dạng của sinh viên trong trường.<sup class="reference" id="cite_ref-95"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-95">[95]</a></sup>
Cho tới năm 2007, trường có 8 nhóm học tập, 17 nhóm văn hóa, 2 cộng
đồng danh dự, 30 nhóm hoạt động xã hội, 25 nhóm biểu diễn nghệ thuật, 12
nhóm định hướng nghề nghiệp, 20 ấn phẩm và 11 nhóm giải trí.<sup class="reference" id="cite_ref-96"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-96">[96]</a></sup> Các nhóm sinh viên nổi bật nhất bao gồm câu lạc bộ dã ngoại lớn nhất và lâu đời nhất Hoa Kỳ, Câu lạc bộ Dã ngoại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth (trang chưa được viết)">Dartmouth</a>, tờ báo theo khuynh hướng tiến bộ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Free_Press&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Free Press (trang chưa được viết)">Dartmouth Free Press</a>, tờ báo gây tranh cãi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-97"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-97">[97]</a></sup> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a>, tờ báo đại học lâu đời nhất tại Hoa Kỳ.<sup class="reference" id="cite_ref-nlestk_98-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-nlestk-98">[98]</a></sup> The Dartmouth tự miêu tả mình là "Tờ báo đại học lâu đời nhất Hoa Kỳ, thành lập năm 1799".<sup class="reference" id="cite_ref-nlestk_98-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-nlestk-98">[98]</a></sup><br />
Một phần vì vị trí hẻo lánh tại nông thôn của Dartmouth, hệ thống
Greek, thành lập từ năm 1840, là một trong những hoạt động phổ biến nhất
của học sinh trong trường.<sup class="reference" id="cite_ref-abc-greek_14-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-abc-greek-14">[14]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-99"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-99">[99]</a></sup> Dartmouth có hơn 27 hội Greek: 15 hội nam, 9 hội nữ và 3 hội đẳng giới.<sup class="reference" id="cite_ref-100"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-100">[100]</a></sup> Tới năm 2007, hơn 60% sinh viên trong số những sinh viên đáp ứng được các yêu cầu của các hội thuộc về một tổ chức Greek;<sup class="reference" id="cite_ref-101"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-101">[101]</a></sup> từ năm 1987, sinh viên không được phép tham gia các tổ chức Greek cho tới năm thứ hai.<sup class="reference" id="cite_ref-102"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-102">[102]</a></sup>
Đại học Dartmouth là một trong những viện đại học đầu tiên tiến thành
xóa bỏ việc chia rẽ sắc tộc trong các hội nam vào những năm 1950 cũng
như tham gia vào phong trào thiết lập các hội Greek đẳng giới vào những
năm 1970.<sup class="reference" id="cite_ref-103"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-103">[103]</a></sup> Vào đầu những năm 2000, Hội đồng Tín hữu Dartmouth đề nghị các tổ chức Greek trở thành "hầu như đẳng giới";<sup class="reference" id="cite_ref-104"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-104">[104]</a></sup> nỗ lực này đã gây ra một cuộc tranh cãi lớn trong nhà trường và cuối cùng thất bại.<sup class="reference" id="cite_ref-105"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-105">[105]</a></sup> Trong trường cũng tồn tại một số tổ chức kiểu khác được biết đến với tên gọi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Undergraduate_societies&action=edit&redlink=1" title="Undergraduate societies (trang chưa được viết)">undergraduate societies</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-106"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-106">[106]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_ngh.E1.BB.87">Công nghệ</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dartmouth_College_campus_2007-09-24_Baker-Berry_Library_02.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1836" data-file-width="2552" height="158" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7d/Dartmouth_College_campus_2007-09-24_Baker-Berry_Library_02.JPG/220px-Dartmouth_College_campus_2007-09-24_Baker-Berry_Library_02.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Students at a bank of Blitz terminals in Baker-Berry Library.</div>
</div>
</div>
Công nghệ đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống của sinh viên tại
trường, điều có thể thấy rõ qua vị trí của trường trong các bảng xếp
hạng những trường đại học tại Hoa Kỳ hiện đại nhất (như bảng xếp hạng
năm 2004 của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Newsweek" title="Newsweek">Newsweek</a> về những trường "Hấp dẫn nhất cho dân nghiền công nghệ (" Hottest for the Tech-Savvy"<sup class="reference" id="cite_ref-newsweek_107-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-newsweek-107">[107]</a></sup>) hay bảng xếp hạng của Yahoo vào năm 1998 "những trường đại học dây dợ" ("Wired Colleges"<sup class="reference" id="cite_ref-108"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-108">[108]</a></sup>). <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=BlitzMail&action=edit&redlink=1" title="BlitzMail (trang chưa được viết)">BlitzMail</a>,
hệ thống thư điện tử của trường, đóng một vai trò vô cùng quan trọng
trong cuộc sống của sinh viên, khi mà họ dùng nó thay cho điện thoại di
động hay các chương trình nhắn tin nhanh.<sup class="reference" id="cite_ref-109"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-109">[109]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nyt-blitz_110-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-nyt-blitz-110">[110]</a></sup>
Tầm quan trọng của hệ thống BlitzMail trong đời sống sinh viên được thể
hiện qua việc có hơn 100 máy tính công cộng trong trường được dành
riêng cho việc truy cập BlitzMail.<sup class="reference" id="cite_ref-nyt-blitz_110-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-nyt-blitz-110">[110]</a></sup> Từ năm 1991, các sinh viên trường Dartmouth được yêu cầu phải có máy tính cá nhân.<sup class="reference" id="cite_ref-111"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-111">[111]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-112"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-112">[112]</a></sup><br />
Vào năm 2001, Dartmouth là trường đầu tiên trong Ivy League cung cấp hệ thống mạng không dây tại mọi nơi trong trường.<sup class="reference" id="cite_ref-newsweek_107-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-newsweek-107">[107]</a></sup> Với hơn 1,400 điểm truy cập, mạng Internet có mặt tại tất cả các tòa nhà cũng như địa điểm ngoài trời trong trường.<sup class="reference" id="cite_ref-Computing_at_Dartmouth_113-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Computing_at_Dartmouth-113">[113]</a></sup>
Trường cũng tiên phong trong việc ứng dụng một số công nghệ như công
nghệ video theo yêu cầu hay phương thức liên lạc qua (VoIP).<sup class="reference" id="cite_ref-Computing_at_Dartmouth_113-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Computing_at_Dartmouth-113">[113]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Dartmouth_Public_Affairs_114-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-Dartmouth_Public_Affairs-114">[114]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ng.C6.B0.E1.BB.9Di_M.E1.BB.B9_b.E1.BA.A3n_x.E1.BB.A9_.E1.BB.9F_Dartmouth">Người Mỹ bản xứ ở Dartmouth</span></h3>
Hiến chương của Dartmouth, cấp cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eleazar_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="Eleazar Wheelock (trang chưa được viết)">Eleazar Wheelock</a>
vào năm 1769, tự tuyên bố rằng ngôi trường được tạo nên "để giáo dục và
chỉ dẫn thế hệ trẻ của những bộ tộc Anh-điêng trong vùng đất này trong
việc đọc, viết và những phần khác của việc học hành…cũng như trong tất
cả các môn khoa học và nghệ thuật; cũng như với những thanh niên người
Anh hay bất cứ ai khác".<sup class="reference" id="cite_ref-charter_115-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-charter-115">[115]</a></sup> Ngân quỹ của Dartmouth trong những năm đầu tiên được quyên góp bởi những nỗ lực của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Samson_Occom&action=edit&redlink=1" title="Samson Occom (trang chưa được viết)">Samson Occom</a>, một người Mỹ bản xứ.<sup class="reference" id="cite_ref-about-nap_116-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-nap-116">[116]</a></sup><br />
Tuy vậy, nhà trường chỉ đào tạo có 19 người Mỹ bản xứ trong suốt 200 năm lịch sử đầu tiên của nó.<sup class="reference" id="cite_ref-about-nap_116-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-nap-116">[116]</a></sup>
Vào năm 1970, nhà trường thành lập các chương trình học tập và xã hội
cho người Mỹ bản xứ như một phần của "một nỗ lực mới khuyến khích người
Mỹ bản xứ theo học".<sup class="reference" id="cite_ref-about-nap_116-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-nap-116">[116]</a></sup>
Kể từ đó, Dartmouth đã đào tạo hơn 500 người Mỹ bản xứ từ hơn 120 bộ
lạc khác nhau, nhiều hơn cả 7 trường còn lại trong Ivy League cộng lại.<sup class="reference" id="cite_ref-about-nap_116-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-about-nap-116">[116]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Truy.E1.BB.81n_th.E1.BB.91ng">Truyền thống</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:2004_Winter_Carnival_Sculpture.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3072" data-file-width="2048" height="330" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/23/2004_Winter_Carnival_Sculpture.JPG/220px-2004_Winter_Carnival_Sculpture.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Snow sculpture at the 2004 Dartmouth Winter Carnival</div>
</div>
</div>
Dartmouth nổi tiếng vì tinh thần tập thể mạnh mẽ cũng như rất nhiều nét truyền thống đặc trưng.<sup class="reference" id="cite_ref-117"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-117">[117]</a></sup>
Ngôi trường dạy và học theo 4 kì học ứng với 4 quý trong năm, và cứ mỗi
kì lại có một ngày cuối tuần được dành để tổ chức một lễ hội truyền
thống, được biết như "những ngày cuối tuần hoành tráng" ("big weekend"<sup class="reference" id="cite_ref-steph_118-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-steph-118">[118]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-119"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-119">[119]</a></sup>) hay "những ngày cuối tuần tiệc tùng" ("party weekends"<sup class="reference" id="cite_ref-120"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-120">[120]</a></sup>).
Vào kì mùa thu, Homecoming (Lễ hội Về nhà) (tên chính thức là Dartmouth
Night (Đêm Dartmouth)) nổi bật với đài lửa được chuẩn bị bởi sinh viên
năm nhất tại Vùng Xanh.<sup class="reference" id="cite_ref-homecoming-history_121-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-homecoming-history-121">[121]</a></sup>
Kì mùa đông lại được kỉ niệm bởi Winter Carnival (Carnival Mùa Đông),
một truyền thống bắt đầu từ năm 1911 bởi Câu lạc bộ Dã ngoại Dartmouth
để thúc đẩy các môn thể thao mùa đông.<sup class="reference" id="cite_ref-tdr-wc_122-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-tdr-wc-122">[122]</a></sup> Vào mùa xuân, Green Key là ngày cuối tuần dành cho các buổi tiệc tục và kỉ niệm.<sup class="reference" id="cite_ref-123"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-123">[123]</a></sup><br />
Kì học mùa hè trước đây có lễ Tubestock, một truyền thống mà trong đó
sinh viên dùng các tấm ván gỗ hoặc săm ô tô để nổi trên sông <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Connecticut_River&action=edit&redlink=1" title="Connecticut River (trang chưa được viết)">Connecticut River</a>. Bắt đầu từ năm 1986, Tubestock kết thúc vào năm 2006 khi chính quyền thị trấn Hanover có phản ứng không đồng tình.<sup class="reference" id="cite_ref-124"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-124">[124]</a></sup>
Khóa 2008, trong kì học hè của họ tại trường năm 2006, thay thế lễ hội
Tubestock bằng lễ hội Fieldstock. Lễ hội mới này bao gồm tiệc thịt nướng
ngoài trời, ca nhạc và việc khôi phục những truyền thống từ thập kỉ
1970 và 1980 như cuộc đua các cỗ xe ngựa chiến tự chế xung quanh vùng
xanh. Không như Tubestock, Fieldstock được nhận được sự tài trợ và ủng
hộ từ phía nhà trường.<sup class="reference" id="cite_ref-125"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-125">[125]</a></sup><br />
Một truyền thống khác bắt đầu từ năm 1935 khá nổi bật của trường là
các chuyến dã ngoại dài 4 ngày do Câu lạc bộ Dã ngoại Dartmouth tổ chức
dành cho những tân sinh viên. Là một thông lệ, chuyến đi nào cũng kết
thúc ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moosilauke_Ravine_Lodge&action=edit&redlink=1" title="Moosilauke Ravine Lodge (trang chưa được viết)">Moosilauke Ravine Lodge</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-126"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-126">[126]</a></sup> Vào năm 2006, 85% tân sinh viên của trường chọn tham dự truyền thống này.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Huy_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_c.C3.A1c_bi.E1.BB.83u_tr.C6.B0ng_kh.C3.A1c">Huy hiệu và các biểu trưng khác</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.E1.BA.A9u_hi.E1.BB.87u_v.C3.A0_b.C3.A0i_h.C3.A1t">Khẩu hiệu và bài hát</span></h3>
Khẩu hiệu của Dartmouth, chọn bởi Eleazar Wheelock, là "Vox Clamantis
in Deserto" trong tiếng La tinh và thường được nhà trường dịch sang
tiếng Anh là "A voice crying in the wilderness"<sup class="reference" id="cite_ref-127"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-127">[127]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-good_128-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup>
("Tiếng kêu nơi hoang dã"). Cụm từ này xuất hiện năm lần trong Kinh
thánh và dường như ám chỉ địa điểm của nhà trường, nơi từng là vùng ven
của một khu định cư của người Châu Âu.<sup class="reference" id="cite_ref-good_128-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-129"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-129">[129]</a></sup> Bài hát "<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Men_of_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="Men of Dartmouth (trang chưa được viết)">Men of Dartmouth</a>" (Những người đàn ông Dartmouth) của Richard Hovey được bình chọn là bài hát hay nhất của Dartmouth vào năm 1896,<sup class="reference" id="cite_ref-homecoming-history_121-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-homecoming-history-121">[121]</a></sup> và trở thành bài ca chính thức của nhà trường vào năm 1926.<sup class="reference" id="cite_ref-130"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-130">[130]</a></sup> Bài hát được đổi tên thành "Alma Mater" vào thập kỉ 1980 khi lời của nó được chỉnh lại để nhắc đến cả đàn ông lẫn phụ nữ.<sup class="reference" id="cite_ref-rscl_131-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-rscl-131">[131]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Con_d.E1.BA.A5u">Con dấu</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Seal_of_Dartmouth_College.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="271" data-file-width="239" height="249" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/a/af/Seal_of_Dartmouth_College.png/220px-Seal_of_Dartmouth_College.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Con dấu của Đại học Dartmouth</div>
</div>
</div>
Hiến chương hoàng gia năm 1769 của Dartmouth yêu cầu nhà trường phải
có một con dấu để dùng trong các văn bản chính thức và văn bằng tốt
nghiệp.<sup class="reference" id="cite_ref-charter_115-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-charter-115">[115]</a></sup> Người sáng lập của trường, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Eleazar_Wheelock&action=edit&redlink=1" title="Eleazar Wheelock (trang chưa được viết)">Eleazar Wheelock</a>, thiết kế một con dấu giống một cách đáng kinh ngạc với con dấu của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Society_for_the_Propagation_of_the_Gospel&action=edit&redlink=1" title="Society for the Propagation of the Gospel (trang chưa được viết)">Society for the Propagation of the Gospel</a>,
một hội truyền giáo được thành lập tại London vào năm 1701, nhằm nói
rằng trường của ông sẽ chú trọng vào việc truyền giáo nhiều hơn là giáo
dục đại học.<sup class="reference" id="cite_ref-good_128-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup>
Khắc bởi một thợ bạc ở Boston, con dấu được hoàn thành trước lễ tân
hiệu vào năm 1773. Các tín hữu chính thức chấp nhận con dấu vào ngày 25
tháng 8 năm 1773, miêu tả nó là:<br />
Hình bầu dục, viền bởi dòng chữ "SIGILL: COL: DARTMUTH: NOV: HANT: IN
AMERICA 1770." Bên trong đó là một rừng thông ở bên phải, bên trái
những người bản xứ ở bên trái đang đi đến tòa nhà hai tầng của tri thức;
phía trên rừng thông là dòng chữ "vox clamantis in deserto". Tất cả
được đỡ bởi Tôn giáo ở bên phải và Công lý ở bên trái, và trên đó là Tam
giác ngược với dòng chữ Hebrew [El Shaddai]. Con dấu mới miêu tả như
trên đường dùng để đóng vào tất cả các bằng, chứng nhận hay các tài liệu
khác của Đại học Dartmouth.<sup class="reference" id="cite_ref-132"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-132">[132]</a></sup><br />
Vào ngày 28 tháng 10 năm 1926, các tín hữu khẳng định lại quan điểm
của Hiến chương cho rằng con dấu chỉ dành cho các văn bản hành chính.<sup class="reference" id="cite_ref-good_128-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup> Năm 1940, Hội đồng ấn phẩm của nhà trường giao cho nhà khắc chữ nổi tiếng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=W._A._Dwiggins&action=edit&redlink=1" title="W. A. Dwiggins (trang chưa được viết)">W. A. Dwiggins</a>
tạo phiên bản chữ ngang của con dấu. Thiết kế của Dwiggins được thay
đổi vào năm 1957 với ngày tháng chuyển từ "1770" thành "1769," để phù
hợp với Hiến chương. Các tín hữu đã đặt một bộ khuôn rập mới với năm
"1797" để thay bộ cũ đã gần như hỏng sau hai thế kỷ sử dụng.<sup class="reference" id="cite_ref-good_128-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup> Bản thiết kế năm 1957 tiếp tục được dùng với số thương hiệu 2305032.<sup class="reference" id="cite_ref-uspatent_133-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-uspatent-133">[133]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ph.C3.B9_hi.E1.BB.87u">Phù hiệu</span></h3>
Ngày 28 tháng 10 năm 1926, Hội tín hữu phê chuẩn "Phù hiệu Đại học
Dartmouth" làm đại diện hình ảnh cho nhà trường và nhà điêu khắc W.
Parke Johnson thiết kế phiên bản này dựa nên chiến khiên được thể hiện
trên con dấu gốc. Thiết kế này không tồn tại lâu. Ngày 9 tháng 6 năm
1944, các tín hữu phê chuẩn một phiên bản khác của chiếc phù hiệu được
thiết kể bởi họa sĩ và nhà thiết kế người Canada <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thoreau_MacDonald&action=edit&redlink=1" title="Thoreau MacDonald (trang chưa được viết)">Thoreau MacDonald</a>. Thiết kế này được sử dụng rộng rãi và như con dấu của Dwiggins được sửa năm "1770" thành "1769" vào khoảng năm 1958.<sup class="reference" id="cite_ref-good_128-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-good-128">[128]</a></sup> Phiên bản này của phù hiệu được đăng kí với số thương hiệu 3112676 và một số số khác.<sup class="reference" id="cite_ref-uspatent_133-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-uspatent-133">[133]</a></sup><br />
Nhà thiết kế John Scotford cố gắng tạo ra một phiên bản thời trang của phù hiệu vào thập kỉ 1960, nhưng không thành công.<sup class="reference" id="cite_ref-134"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-134">[134]</a></sup>
Phù hiệu này được dùng làm nền cho phù hiệu của Trường Y Dược
Dartmouth, và còn được sản xuất ở kích thước với bề rộng vài nanomet.<sup class="reference" id="cite_ref-135"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-135">[135]</a></sup> Thiết kế này cũng xuất hiện trên Huân chương Nhị Bách niên của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rudolph_Ruzicka&action=edit&redlink=1" title="Rudolph Ruzicka (trang chưa được viết)">Rudolph Ruzicka</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Philadelphia_Mint&action=edit&redlink=1" title="Philadelphia Mint (trang chưa được viết)">Philadelphia Mint</a>, 1969) và một số nơi khác.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng.2C_bi.E1.BB.87t_danh_v.C3.A0_linh_v.E1.BA.ADt">Biểu tượng, biệt danh và linh vật</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Keggy_the_Keg.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1965" data-file-width="1300" height="333" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/92/Keggy_the_Keg.JPG/220px-Keggy_the_Keg.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Keggy posing on the Dartmouth College Green with <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baker_Memorial_Library&action=edit&redlink=1" title="Baker Memorial Library (trang chưa được viết)">Baker Memorial Library</a> in the background.</div>
</div>
</div>
Dartmouth chưa từng có một linh vật chính thức.<sup class="reference" id="cite_ref-ad-green_136-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-ad-green-136">[136]</a></sup>
Biệt danh "The Big Green," (người khổng lồ xanh) bắt nguồn từ 1860 và,
dựa trên việc màu xanh thẫm (Xanh Dartmouth) được công nhận là màu chính
thức của trường vào năm 1866.<sup class="reference" id="cite_ref-137"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-137">[137]</a></sup>
Bắt đầu từ thập niên 1920, các đội thể thao của Dartmouth được biết đến
với tên "những người Anh điêng," một tên vui có thể bắt nguồn từ các
nhà báo thể thao.<sup class="reference" id="cite_ref-ad-green_136-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-ad-green-136">[136]</a></sup>
Linh vật và tên đội thể thao không chính thức này được dùng cho đến đầu
những năm 1970, khi việc sử dụng đó vấp phải những chỉ trích gay gắt.
Vào năm 1974, Hội đồng Tín hữu tuyên bố rằng "việc sử dụng hình ảnh
[người Anh-điêng] như vậy dưới bất cứ dạng nào là trái với các mục tiêu
giáo dục và hoạt động của nhà trường trong việc thục đẩy giáo dục của
người bản xứ."<sup class="reference" id="cite_ref-138"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-138">[138]</a></sup> Một số cựu sinh viên và sinh viên, cũng như tờ báo theo đường lối bảo thủ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a>, đã tìm cách đưa biểu tượng người Anh-điêng trở lại,<sup class="reference" id="cite_ref-139"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-139">[139]</a></sup> nhưng không có đội thể thao nào của trường tiếp tục mặc áo có biểu tượng này trong hàng chục năm sau đó.<sup class="reference" id="cite_ref-140"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-140">[140]</a></sup><br />
Nhiều chiến dịch của sinh viên đã được tiến hành nhằm vận động cho
việc chập nhận một linh vật mới, nhưng không có nỗ lực nào thành công
trong việc biến một linh vật thành "chính thức". Một đề xuất của tạp chí
hài <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Jack-O-Lantern&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Jack-O-Lantern (trang chưa được viết)">Dartmouth Jack-O-Lantern</a> là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Keggy_the_Keg&action=edit&redlink=1" title="Keggy the Keg (trang chưa được viết)">Keggy the Keg</a>, một vại bia có hình người đã xuất hiện tại một số sự kiện thể thao của trường. Mặc dù nhiều sinh viên hứng thú với Keggy,<sup class="reference" id="cite_ref-141"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-141">[141]</a></sup> linh vật này mới chỉ nhận được sự tán thành của hội sinh viên.<sup class="reference" id="cite_ref-142"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-142">[142]</a></sup>
Vào tháng 11 năm 2006, hội sinh viên nỗ lực làm sống lại "Dartmoose"
như là phương án thay thế khi mà các tranh cãi xung quanh linh vật
Anh-điêng bị khơi lại.<sup class="reference" id="cite_ref-143"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_note-143">[143]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.E1.BB.B1u_h.E1.BB.8Dc_sinh">Cựu học sinh</span></h2>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%E1%BB%B1u_h%E1%BB%8Dc_sinh_c%E1%BB%A7a_Darthmouth_College&action=edit&redlink=1" title="Danh sách cựu học sinh của Darthmouth College (trang chưa được viết)">Danh sách cựu học sinh của Darthmouth College</a></i></div>
</dd></dl>
Mọi người biết nhiều đến các cựu học sinh của Dartmouth nhờ các đóng góp của họ cho trường. Dartmouth xếp hạng hai, chỉ sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Princeton" title="Đại học Princeton">Đại học Princeton</a> dựa trên tỉ lệ đóng góp của cựu học sinh cho trường do <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_%26_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News & World Report (trang chưa được viết)">U.S. News & World Report</a></i> bình chọn năm 2007. Theo một bài báo năm 2008 trên tờ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD_ph%E1%BB%91_Wall&action=edit&redlink=1" title="Tạp chí phố Wall (trang chưa được viết)">Tạp chí phố Wall</a></i>,
các sinh viên tốt nghiệp Dartmouth cũng có mức lương trung vị sau 10
năm tốt nghiệp cao hơn so với cựu học sinh của bất kì một trường đại học
Mĩ nào khác tham gia điều tra.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mathew_Brady,_Portrait_of_Secretary_of_the_Treasury_Salmon_P._Chase,_officer_of_the_United_States_government_%281860%E2%80%931865,_full_version%29.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3544" data-file-width="3139" height="248" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Mathew_Brady%2C_Portrait_of_Secretary_of_the_Treasury_Salmon_P._Chase%2C_officer_of_the_United_States_government_%281860%E2%80%931865%2C_full_version%29.jpg/220px-Mathew_Brady%2C_Portrait_of_Secretary_of_the_Treasury_Salmon_P._Chase%2C_officer_of_the_United_States_government_%281860%E2%80%931865%2C_full_version%29.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Salmon_P._Chase&action=edit&redlink=1" title="Salmon P. Chase (trang chưa được viết)">Salmon P. Chase</a>,
khóa 1826, là một chính trị gia người Mỹ: Thượng nghị sĩ từ tiểu bang
Ohio, Thống đốc Ohio, Bộ trưởng bộ Treasury dưới thời Abraham Lincoln,
và thẩm phán của Tóa án Tối cao.</div>
</div>
</div>
Đến năm 2008, Dartmouth đã có 238 khóa học tốt nghiệp và có trên
60,000 cựu sinh viên còn sống đang hoạt động trên rất nhiều lĩnh vực.<br />
Hơn 164 sinh viên Dartmouth tham gia phục vụ cho Thượng Viện và Hạ viện Hoa Kì, ví dụ như nghị sĩ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Daniel_Webster&action=edit&redlink=1" title="Daniel Webster (trang chưa được viết)">Daniel Webster</a>
ở Massachusetts. Từng là nội các thành viên của Tống thổng Mỹ bao gồm
Bộ trưởng bộ Quốc Phòng Amos T. Akerman, Bộ trưởng bộ Quốc phòng James
V. Forrestal, Bộ trưởng Lao động Robert Reich, cựu Bộ trưởng Ngân Khố
Henry Paulson, và vị Bộ trưởng Ngân Khố đương nhiệm Timothy Geithner. C.
Everett Koop là Surgeon General của Hoa Kỳ dưới thời Tổng thống Ronald
Reagan. Hai cựu sinh viên Dartmouth làm thẩm phán của Tòa án tối cao của
Hoa Kỳ: Salmon P. Chase và Levi Woodbury.<br />
Trong lĩnh vực văn học và báo chí, Dartmouth đã đào tạo nên tám người dành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Pulitzer" title="Giải Pulitzer">Giải Pulitzer</a>: Thomas M. Burton, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Richard_Eberhart&action=edit&redlink=1" title="Richard Eberhart (trang chưa được viết)">Richard Eberhart</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Robert_Frost" title="Robert Frost">Robert Frost</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Paul_Gigot&action=edit&redlink=1" title="Paul Gigot (trang chưa được viết)">Paul Gigot</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jake_Hooker&action=edit&redlink=1" title="Jake Hooker (trang chưa được viết)">Jake Hooker</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nigel_Jaquiss&action=edit&redlink=1" title="Nigel Jaquiss (trang chưa được viết)">Nigel Jaquiss</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Martin_J._Sherwin&action=edit&redlink=1" title="Martin J. Sherwin (trang chưa được viết)">Martin J. Sherwin</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=David_K._Shipler&action=edit&redlink=1" title="David K. Shipler (trang chưa được viết)">David K. Shipler</a>. Các tác giả và media personalities bao gồm tiểu thuyết gia/ nhà biên kịch <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Budd_Schulberg&action=edit&redlink=1" title="Budd Schulberg (trang chưa được viết)">Budd Schulberg</a>, nhà phân tích chính trị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinesh_D%27Souza&action=edit&redlink=1" title="Dinesh D'Souza (trang chưa được viết)">Dinesh D'Souza</a>, người dẫn chương trình đối thoại trên đài phát thanh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Laura_Ingraham&action=edit&redlink=1" title="Laura Ingraham (trang chưa được viết)">Laura Ingraham</a>, nhà phê bình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mort_Kondracke&action=edit&redlink=1" title="Mort Kondracke (trang chưa được viết)">Mort Kondracke</a>, và nhà báo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Panero&action=edit&redlink=1" title="James Panero (trang chưa được viết)">James Panero</a>. Theodor Geisel, còn được biết đến với tên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dr.Seuss&action=edit&redlink=1" title="Dr.Seuss (trang chưa được viết)">Dr.Seuss</a> tác giả của trẻ em, là một sinh viên của khóa 1925.<br />
Cựu sinh viên Dartmouth trong giới nghiên cứu khoa học bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stuart_Kauffman&action=edit&redlink=1" title="Stuart Kauffman (trang chưa được viết)">Stuart Kauffman</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeffrey_Weeks&action=edit&redlink=1" title="Jeffrey Weeks (trang chưa được viết)">Jeffrey Weeks</a>, cả hai người đều đã nhận giải thưởng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/MacArthur_Fellows_Program" title="MacArthur Fellows Program">MacArthur Fellowships</a> (còn được gọi là "genius grants"). Dartmouth còn có ba cựu sinh viên đã nhận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_Nobel" title="Giải Nobel">giải Nobel</a>: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Owen_Chamberlain" title="Owen Chamberlain">Owen Chamberlain</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%E1%BA%A3i_th%C6%B0%E1%BB%9Fng_Nobel_v%E1%BA%ADt_l%C3%BD" title="Giải thưởng Nobel vật lý">Vật Lý</a>, 1959), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K._Barry_Sharpless" title="K. Barry Sharpless">K. Barry Sharpless</a> (Hóa học, 2001), và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_Davis_Snell" title="George Davis Snell">George Davis Snell</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3i_Nobel_Sinh_l%C3%BD_v%C3%A0_Y_khoa&action=edit&redlink=1" title="Giải Nobel Sinh lý và Y khoa (trang chưa được viết)">Sinh lý và y khoa</a>, 1980). Các cựu sinh viên trong lĩnh vực giáo dục bao gồm người sáng lập đại học Vassar <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Milo_Parker_Jewett&action=edit&redlink=1" title="Milo Parker Jewett (trang chưa được viết)">Milo Parker Jewett</a>, người sáng lập và chủ tịch đầu tiên của đại học Bates <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oren_B._Cheney&action=edit&redlink=1" title="Oren B. Cheney (trang chưa được viết)">Oren B. Cheney</a>, giáo sư của Đại học Wabash College <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Caleb_Mills&action=edit&redlink=1" title="Caleb Mills (trang chưa được viết)">Caleb Mills</a>, và cựu chủ tịch của Đại học Union <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Augustus_Aiken&action=edit&redlink=1" title="Charles Augustus Aiken (trang chưa được viết)">Charles Augustus Aiken</a>. Chín trong tổng số 16 vị chủ tịch của Dartmouth là cựu học sinh của trường.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Timothy_Geithner_Treasury.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2985" data-file-width="2370" height="277" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/ba/Timothy_Geithner_Treasury.jpg/220px-Timothy_Geithner_Treasury.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Timothy_Geithner" title="Timothy Geithner">Timothy Geithner</a>, khóa 1983, là chủ tịch của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A2n_h%C3%A0ng_d%E1%BB%B1_tr%E1%BB%AF_li%C3%AAn_bang_New_York" title="Ngân hàng dự trữ liên bang New York">Ngân hàng dự trữ liên bang New York</a> và hiện là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Ng%C3%A2n_Kh%E1%BB%91_Hoa_K%C3%AC&action=edit&redlink=1" title="Bộ trưởng Ngân Khố Hoa Kì (trang chưa được viết)">Bộ trưởng Ngân Khố Hoa Kì</a>.</div>
</div>
</div>
Cựu sinh viên Dartmouth giữ chức vụ tổng giám đốc điều hành hoặc chủ tịch hội đồng quản trị của nhiều công ty bao gồm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Alfred_Pillsbury&action=edit&redlink=1" title="Charles Alfred Pillsbury (trang chưa được viết)">Charles Alfred Pillsbury</a>, người sáng lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_ty_Pillsbury&action=edit&redlink=1" title="Công ty Pillsbury (trang chưa được viết)">công ty Pillsbury</a> và trưởng nam của gia đình Pillsbury, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sandy_Alderson&action=edit&redlink=1" title="Sandy Alderson (trang chưa được viết)">Sandy Alderson</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=San_Diego_Padres&action=edit&redlink=1" title="San Diego Padres (trang chưa được viết)">San Diego Padres</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Donahoe&action=edit&redlink=1" title="John Donahoe (trang chưa được viết)">John Donahoe</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/EBay" title="EBay">eBay</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_V._Gerstner,_Jr.&action=edit&redlink=1" title="Louis V. Gerstner, Jr. (trang chưa được viết)">Louis V. Gerstner, Jr.</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/IBM" title="IBM">IBM</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_E._Haldeman&action=edit&redlink=1" title="Charles E. Haldeman (trang chưa được viết)">Charles E. Haldeman</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Putnam_Investments&action=edit&redlink=1" title="Putnam Investments (trang chưa được viết)">Putnam Investments</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Donald_J._Hall,_Sr.&action=edit&redlink=1" title="Donald J. Hall, Sr. (trang chưa được viết)">Donald J. Hall, Sr.</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hallmark_Cards&action=edit&redlink=1" title="Hallmark Cards (trang chưa được viết)">Hallmark Cards</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeffrey_R._Immelt&action=edit&redlink=1" title="Jeffrey R. Immelt (trang chưa được viết)">Jeffrey R. Immelt</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/General_Electric" title="General Electric">General Electric</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Henry_Paulson&action=edit&redlink=1" title="Henry Paulson (trang chưa được viết)">Henry Paulson</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Goldman_Sachs" title="Goldman Sachs">Goldman Sachs</a>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grant_Tinker&action=edit&redlink=1" title="Grant Tinker (trang chưa được viết)">Grant Tinker</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NBC" title="NBC">NBC</a>), và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brian_Goldner&action=edit&redlink=1" title="Brian Goldner (trang chưa được viết)">Brian Goldner</a> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hasbro&action=edit&redlink=1" title="Hasbro (trang chưa được viết)">Hasbro</a>).<br />
Trong lĩnh vực giải trí và điện ảnh, đại diện cho Darthmouth có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Rachel_Dratch&action=edit&redlink=1" title="Rachel Dratch (trang chưa được viết)">Rachel Dratch</a>, một thành viên của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saturday_Night_Live&action=edit&redlink=1" title="Saturday Night Live (trang chưa được viết)">Saturday Night Live</a></i>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Shonda_Rhimes&action=edit&redlink=1" title="Shonda Rhimes (trang chưa được viết)">Shonda Rhimes</a>, nhà sản xuất của <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grey%27s_Anatomy&action=edit&redlink=1" title="Grey's Anatomy (trang chưa được viết)">Grey's Anatomy</a></i>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Fred_Rogers" title="Fred Rogers">Fred Rogers</a>, một nhân vật trên danh nghĩa trong <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mister_Rogers%27_Neighborhood&action=edit&redlink=1" title="Mister Rogers' Neighborhood (trang chưa được viết)">Mister Rogers' Neighborhood</a></i>. Một vài diễn viên đáng chú ý khác bao gồm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarah_Wayne_Callies" title="Sarah Wayne Callies">Sarah Wayne Callies</a> (<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Prison_Break&action=edit&redlink=1" title="Prison Break (trang chưa được viết)">Prison Break</a></i>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mindy_Kaling&action=edit&redlink=1" title="Mindy Kaling (trang chưa được viết)">Mindy Kaling</a> (<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Office&action=edit&redlink=1" title="The Office (trang chưa được viết)">The Office</a></i>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Michael_Moriarty&action=edit&redlink=1" title="Michael Moriarty (trang chưa được viết)">Michael Moriarty</a>, người dành giải Emmy, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrew_Shue&action=edit&redlink=1" title="Andrew Shue (trang chưa được viết)">Andrew Shue</a> trong <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Melrose_Place&action=edit&redlink=1" title="Melrose Place (trang chưa được viết)">Melrose Place</a></i>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aisha_Tyler&action=edit&redlink=1" title="Aisha Tyler (trang chưa được viết)">Aisha Tyler</a> trong <i><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friends" title="Friends">Friends</a></i> và <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=24_%28TV_series%29&action=edit&redlink=1" title="24 (TV series) (trang chưa được viết)">24</a></i>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Connie_Britton&action=edit&redlink=1" title="Connie Britton (trang chưa được viết)">Connie Britton</a> trong <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Spin_City&action=edit&redlink=1" title="Spin City (trang chưa được viết)">Spin City</a></i>, <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_West_Wing&action=edit&redlink=1" title="The West Wing (trang chưa được viết)">The West Wing</a></i>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pete_Lattimer&action=edit&redlink=1" title="Pete Lattimer (trang chưa được viết)">Pete Lattimer</a> trong <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Warehouse_13&action=edit&redlink=1" title="Warehouse 13 (trang chưa được viết)">Warehouse 13</a></i> và <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Friday_Night_Lights&action=edit&redlink=1" title="Friday Night Lights (trang chưa được viết)">Friday Night Lights</a></i>.<br />
Một số cựu học sinh của Dartmouth đã rất thành công trong lĩnh vực
thể thao chuyên nghiệp. Môn bóng chày, cựu sinh viên Dartmouth bao gồm
All-Star và three-time <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Brad_Ausmus&action=edit&redlink=1" title="Brad Ausmus (trang chưa được viết)">Brad Ausmus</a> từng đoạt giải <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%C4%83ng_tay_V%C3%A0ng&action=edit&redlink=1" title="Găng tay Vàng (trang chưa được viết)">Găng tay Vàng</a> và All-Star <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mike_Remlinger&action=edit&redlink=1" title="Mike Remlinger (trang chưa được viết)">Mike Remlinger</a>. Cầu thủ bóng bầu dục chuyên nghiệp bao gồm cựu tiền vệ Miami Dolphins, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jay_Fiedler&action=edit&redlink=1" title="Jay Fiedler (trang chưa được viết)">Jay Fiedler</a>, linebacker <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Reggie_Williams&action=edit&redlink=1" title="Reggie Williams (trang chưa được viết)">Reggie Williams</a>, three-time Pro Bowler <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nick_Lowery&action=edit&redlink=1" title="Nick Lowery (trang chưa được viết)">Nick Lowery</a>, tiền vệ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeff_Kemp&action=edit&redlink=1" title="Jeff Kemp (trang chưa được viết)">Jeff Kemp</a>, và Tennessee Titans tight end <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Casey_Cramer&action=edit&redlink=1" title="Casey Cramer (trang chưa được viết)">Casey Cramer</a>. Dartmouth cũng đào tạo nên một số vận động viên Olympic. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Nelson&action=edit&redlink=1" title="Adam Nelson (trang chưa được viết)">Adam Nelson</a> đã dành nhiều huy chương vàng ở the shotput ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_m%C3%B9a_h%C3%A8_2000" title="Thế vận hội mùa hè 2000">thế vận hội Sydney năm 2000</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_m%C3%B9a_h%C3%A8_n%C4%83m_2004&action=edit&redlink=1" title="Thế vận hội mùa hè năm 2004 (trang chưa được viết)">thế vận hội Mùa hè 2004</a> cùng huy chương vàng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%E1%BA%A3i_v%C3%B4_%C4%91%E1%BB%8Bch_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_n%C4%83m_2005&action=edit&redlink=1" title="Giải vô địch thế giới năm 2005 (trang chưa được viết)">Giải vô địch thế giới năm 2005</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Helsinki" title="Helsinki">Helsinki</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kristin_King&action=edit&redlink=1" title="Kristin King (trang chưa được viết)">Kristin King</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarah_Parsons&action=edit&redlink=1" title="Sarah Parsons (trang chưa được viết)">Sarah Parsons</a> là các thành viên của đội khúc côn cầu dành huy chương đồng giải toàn quốc năm 2006. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cherie_Piper&action=edit&redlink=1" title="Cherie Piper (trang chưa được viết)">Cherie Piper</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gillian_Apps&action=edit&redlink=1" title="Gillian Apps (trang chưa được viết)">Gillian Apps</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Katie_Weatherston&action=edit&redlink=1" title="Katie Weatherston (trang chưa được viết)">Katie Weatherston</a> năm trong nhóm những người dành giải khúc côn cầu trên băng của Canada năm 2006. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dick_Durrance&action=edit&redlink=1" title="Dick Durrance (trang chưa được viết)">Dick Durrance</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tim_Caldwell&action=edit&redlink=1" title="Tim Caldwell (trang chưa được viết)">Tim Caldwell</a> lần lượt đại diện cho Hoa Kỳ môn trượt băng nghệ thuật ở thế vận hội mùa đông năm 1936 và 1976. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Arthur_Shaw&action=edit&redlink=1" title="Arthur Shaw (trang chưa được viết)">Arthur Shaw</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Earl_Thomson&action=edit&redlink=1" title="Earl Thomson (trang chưa được viết)">Earl Thomson</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Edwin_Myers&action=edit&redlink=1" title="Edwin Myers (trang chưa được viết)">Edwin Myers</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Marc_Wright" title="Marc Wright">Marc Wright</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Adam_Nelson&action=edit&redlink=1" title="Adam Nelson (trang chưa được viết)">Adam Nelson</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gerald_Ashworth&action=edit&redlink=1" title="Gerald Ashworth (trang chưa được viết)">Gerald Ashworth</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vilhj%C3%A1lmur_Einarsson&action=edit&redlink=1" title="Vilhjálmur Einarsson (trang chưa được viết)">Vilhjálmur Einarsson</a> đã dành tất cả các giải trong các sự kiện điền kinh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Thu_nh.E1.BA.ADp_c.E1.BB.A7a_c.E1.BB.B1u_sinh_vi.C3.AAn">Thu nhập của cựu sinh viên</span></h3>
Theo Payscale, các cựu sinh viên của Đại học Dartmouth thuộc nhóm có
mức lương khởi đầu cao nhất Hoa Kỳ ($58,200), cũng mức thu nhập trung
bình cao nhất mười năm sau tốt nghiệp ($129,000).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.concordmonitor.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090210/NEWS01/902100393/1043/NEWS01" rel="nofollow">“Dartmouth to lay off 60 staffers”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Concord_Monitor&action=edit&redlink=1" title="Concord Monitor (trang chưa được viết)">Concord Monitor</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Dartmouth+to+lay+off+60+staffers&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.concordmonitor.com%2Fapps%2Fpbcs.dll%2Farticle%3FAID%3D%2F20090210%2FNEWS01%2F902100393%2F1043%2FNEWS01&rft.atitle=Dartmouth+to+lay+off+60+staffers&rft.genre=book&rft.jtitle=Concord+Monitor&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eoir/pdfs/cds2006-2007.pdf" rel="nofollow">“Common Data Set '06-'07”</a> (PDF). Office of Institutional Research<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Common+Data+Set+%2706-%2707&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~oir%2Fpdfs%2Fcds2006-2007.pdf&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Institutional+Research&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-Total_Enrollment-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Total_Enrollment_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Total_Enrollment_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Total_Enrollment_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eoir/pdfs/enrollments.pdf" rel="nofollow">“Total Enrollment - Fall”</a> (PDF). Office of Institutional Research<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 12 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Total+Enrollment+-+Fall&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~oir%2Fpdfs%2Fenrollments.pdf&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Institutional+Research&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Forbes, Allison (15 tháng 4 năm 2003). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2003/04/15/news/mascot/" rel="nofollow">“Mascot debate returns to agenda”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2007</span>. “The Assembly's Student Life Committee initiated discussions about the College's unofficial mascot, the Indian...”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2003%2F04%2F15%2Fnews%2Fmascot%2F&rft.atitle=Mascot+debate+returns+to+agenda&rft.genre=book&rft.aufirst=Allison&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2003-04-15&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Forbes&rft.btitle=Mascot+debate+returns+to+agenda&rft.au=Forbes%2C+Allison&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Butler, Brent; Frances Cha (16 tháng 2 năm 2004). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2004/02/16/news/keggy/" rel="nofollow">“'Keggy' makes an awaited return”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2007</span>. “...Keggy debuted last fall as the Big Green's unofficial mascot...”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2004%2F02%2F16%2Fnews%2Fkeggy%2F&rft.atitle=%27Keggy%27+makes+an+awaited+return&rft.genre=book&rft.aufirst=Brent&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2004-02-16&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Butler&rft.btitle=%27Keggy%27+makes+an+awaited+return&rft.au=Butler%2C+Brent&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Spradling, Jessica (23 tháng 5 năm 2003). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2003/05/23/news/moose/" rel="nofollow">“Moose tops mascot survey”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 1 năm 2007</span>. “...the moose has been an unofficial symbol of the College for a long time.”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2003%2F05%2F23%2Fnews%2Fmoose%2F&rft.atitle=Moose+tops+mascot+survey&rft.genre=book&rft.aufirst=Jessica&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2003-05-23&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Spradling&rft.btitle=Moose+tops+mascot+survey&rft.au=Spradling%2C+Jessica&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-usnwr-aag-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-usnwr-aag_7-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://colleges.usnews.rankingsandreviews.com/usnews/edu/college/directory/brief/drglance_2573_brief.php" rel="nofollow">“Dartmouth College: At a Glance”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_%26_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News & World Report (trang chưa được viết)">U.S. News & World Report</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Dartmouth+College%3A+At+a+Glance&rft_id=http%3A%2F%2Fcolleges.usnews.rankingsandreviews.com%2Fusnews%2Fedu%2Fcollege%2Fdirectory%2Fbrief%2Fdrglance_2573_brief.php&rft.atitle=Dartmouth+College%3A+At+a+Glance&rft.genre=book&rft.jtitle=U.S.+News+%26+World+Report&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-about-dartmouth-facts-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-dartmouth-facts_8-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/about/facts.html" rel="nofollow">“About Dartmouth: Facts”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Dartmouth%3A+Facts&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Fabout%2Ffacts.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-irs-9">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-irs_9-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-irs_9-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.guidestar.org/FinDocuments/2005/020/222/2005-020222111-02604b96-9.pdf" rel="nofollow">“2005 Form 990”</a> (PDF). GuideStar.org<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=2005+Form+990&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.guidestar.org%2FFinDocuments%2F2005%2F020%2F222%2F2005-020222111-02604b96-9.pdf&rft.genre=book&rft.pub=GuideStar.org&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Etrustees/" rel="nofollow">“Trustees of Dartmouth College”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Trustees+of+Dartmouth+College&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~trustees%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-trd-wheelock-11">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-trd-wheelock_11-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-trd-wheelock_11-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-trd-wheelock_11-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-trd-wheelock_11-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-trd-wheelock_11-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Sayigh, Aziz G; Boris V. Vabson (1 tháng 10 năm 2006). <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2006/10/01/the_wheelock_succession.php" rel="nofollow">“The Wheelock Succession”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2006%2F10%2F01%2Fthe_wheelock_succession.php&rft.atitle=The+Wheelock+Succession&rft.genre=book&rft.aufirst=Aziz+G&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2006-10-01&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Sayigh&rft.btitle=The+Wheelock+Succession&rft.au=Sayigh%2C+Aziz+G&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.boozallen.com/news/659481" rel="nofollow">“Booz Allen Hamilton Lists the World's Most Enduring Institutions”</a>. Booz Allen Hamilton. 16 tháng 12 năm 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Booz+Allen+Hamilton&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004-12-16&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.boozallen.com%2Fnews%2F659481&rft.btitle=Booz+Allen+Hamilton+Lists+the+World%27s+Most+Enduring+Institutions&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span>; section on Dartmouth College footnoted to John R. Thelin, who also selected the <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/University_of_Oxford" title="University of Oxford">University of Oxford</a> for inclusion as a model of institutional endurance.</span></li>
<li id="cite_note-ihe-alum-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-ihe-alum_13-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Jaschik, Scott (10 tháng 9 năm 2007). <a class="external text" href="http://www.insidehighered.com/news/2007/09/10/dartmouth" rel="nofollow">“Dartmouth Approves Controversial Board Changes”</a>. <i>Inside Higher Education</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.insidehighered.com%2Fnews%2F2007%2F09%2F10%2Fdartmouth&rft.atitle=Dartmouth+Approves+Controversial+Board+Changes&rft.genre=book&rft.aufirst=Scott&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-09-10&rft.jtitle=Inside+Higher+Education&rft.aulast=Jaschik&rft.btitle=Dartmouth+Approves+Controversial+Board+Changes&rft.au=Jaschik%2C+Scott&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-abc-greek-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-abc-greek_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-abc-greek_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-abc-greek_14-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Webster, Katharine (25 tháng 5 năm 2007). <a class="external text" href="http://abcnews.go.com/US/wireStory?id=3211439" rel="nofollow">“Conservatives
Gain Ground at Dartmouth: Dartmouth Alumni Elect Conservatives to
Trustees Amid Struggle to Change College's Direction”</a>. <i>Associated Press</i> (ABC News)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fabcnews.go.com%2FUS%2FwireStory%3Fid%3D3211439&rft.atitle=Conservatives+Gain+Ground+at+Dartmouth%3A+Dartmouth+Alumni+Elect+Conservatives+to+Trustees+Amid+Struggle+to+Change+College%27s+Direction&rft.genre=book&rft.aufirst=Katharine&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-05-25&rft.aulast=Webster&rft.jtitle=Associated+Press&rft.pub=ABC+News&rft.btitle=Conservatives+Gain+Ground+at+Dartmouth%3A+Dartmouth+Alumni+Elect+Conservatives+to+Trustees+Amid+Struggle+to+Change+College%27s+Direction&rft.au=Webster%2C+Katharine&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-history-lesson-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-history-lesson_15-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Childs, Francis Lane (December năm 1957). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Especcoll/Resources/DartmouthHistory/DartmouthHistory.shtml" rel="nofollow">“A Dartmouth History Lesson for Freshman”</a>. <i>Dartmouth Alumni Magazine</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 2 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~speccoll%2FResources%2FDartmouthHistory%2FDartmouthHistory.shtml&rft.atitle=A+Dartmouth+History+Lesson+for+Freshman&rft.genre=book&rft.aufirst=Francis+Lane&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1957&rft.jtitle=Dartmouth+Alumni+Magazine&rft.aulast=Childs&rft.btitle=A+Dartmouth+History+Lesson+for+Freshman&rft.au=Childs%2C+Francis+Lane&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Hoefnagel, Dick; Virginia L. Close (November năm 1999). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Elibrary/Library_Bulletin/Nov1999/Hoefnagel_Close.html" rel="nofollow">“Eleazar Wheelock's Two Schools”</a>. <i>Dartmouth College Library Bulletin</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~library%2FLibrary_Bulletin%2FNov1999%2FHoefnagel_Close.html&rft.atitle=Eleazar+Wheelock%27s+Two+Schools&rft.genre=book&rft.aufirst=Dick&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1999&rft.jtitle=Dartmouth+College+Library+Bulletin&rft.aulast=Hoefnagel&rft.btitle=Eleazar+Wheelock%27s+Two+Schools&rft.au=Hoefnagel%2C+Dick&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-chi-17">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-chi_17-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-chi_17-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://chi.gospelcom.net/DAILYF/2002/08/daily-08-30-2002.shtml" rel="nofollow">“Samson Occom”</a>. Christian History Institute<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Samson+Occom&rft_id=http%3A%2F%2Fchi.gospelcom.net%2FDAILYF%2F2002%2F08%2Fdaily-08-30-2002.shtml&rft.genre=book&rft.pub=Christian+History+Institute&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Hoefnagel, Dick; Virginia L. Close (2002). <i>Eleazar Wheelock and the Adventurous Founding of Dartmouth College</i>. Hanover, New Hampshire: Durand Press for Hanover Historical Society.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Hoefnagel&rft.aufirst=Dick&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2002&rft.pub=Durand+Press+for+Hanover+Historical+Society&rft.btitle=Eleazar+Wheelock+and+the+Adventurous+Founding+of+Dartmouth+College&rft.genre=book&rft.place=Hanover%2C+New+Hampshire&rft.au=Hoefnagel%2C+Dick&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9805EED61F3EE233A2575AC2A9659C946997D6CF" rel="nofollow">“MANY BEQUESTS TO CHARITY.; Will of Dr. Ordronaux D...”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 2 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=MANY+BEQUESTS+TO+CHARITY.%3B+Will+of+Dr.+Ordronaux+D...&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fmem%2Farchive-free%2Fpdf%3Fres%3D9805EED61F3EE233A2575AC2A9659C946997D6CF&rft.atitle=MANY+BEQUESTS+TO+CHARITY.%3B+Will+of+Dr.+Ordronaux+D...&rft.genre=book&rft.jtitle=The+New+York+Times&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Epresoff/succession/tucker.html" rel="nofollow">“William Jewett Tucker”</a>. Office of the President<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=William+Jewett+Tucker&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~presoff%2Fsuccession%2Ftucker.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+the+President&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Epresoff/succession/dickey.html" rel="nofollow">“John Sloan Dickey”</a>. Office of the President<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=John+Sloan+Dickey&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~presoff%2Fsuccession%2Fdickey.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+the+President&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-kemeny-bio-22">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-kemeny-bio_22-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-kemeny-bio_22-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/features/succession/kemeny.html" rel="nofollow">“The Wheelock Succession of Dartmouth Presidents: John G. Kemeny, 1970-1981”</a>. <i>Dartmouth News</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+Wheelock+Succession+of+Dartmouth+Presidents%3A+John+G.+Kemeny%2C+1970-1981&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Ffeatures%2Fsuccession%2Fkemeny.html&rft.atitle=The+Wheelock+Succession+of+Dartmouth+Presidents%3A+John+G.+Kemeny%2C+1970-1981&rft.genre=book&rft.jtitle=Dartmouth+News&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ask.dartmouth.edu/categories/stulife/11.html" rel="nofollow">“When did Dartmouth become co-educational?”</a>. <i>AskDartmouth</i>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Dartmouth+College&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=When+did+Dartmouth+become+co-educational%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fask.dartmouth.edu%2Fcategories%2Fstulife%2F11.html&rft.atitle=When+did+Dartmouth+become+co-educational%3F&rft.genre=book&rft.jtitle=AskDartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Epresoff/succession/freedman.html" rel="nofollow">“James O. Freedman”</a>. Office of the President<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=James+O.+Freedman&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~presoff%2Fsuccession%2Ffreedman.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+the+President&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Coburn, Michael (23 tháng 1 năm 2008). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2008/01/23/news/campaign/" rel="nofollow">“Capital campaign hits $1 billion benchmark”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2008%2F01%2F23%2Fnews%2Fcampaign%2F&rft.atitle=Capital+campaign+hits+%241+billion+benchmark&rft.genre=book&rft.aufirst=Michael&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-01-23&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Coburn&rft.btitle=Capital+campaign+hits+%241+billion+benchmark&rft.au=Coburn%2C+Michael&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eopdc/projects/index.html" rel="nofollow">“Current Capital Projects”</a>. Office of Planning, Design & Construction<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Current+Capital+Projects&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~opdc%2Fprojects%2Findex.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Planning%2C+Design+%26+Construction&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Schpero, William (19 tháng 9 năm 2007). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/09/19/news/board/" rel="nofollow">“Battle for Board leaves boardroom”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F09%2F19%2Fnews%2Fboard%2F&rft.atitle=Battle+for+Board+leaves+boardroom&rft.genre=book&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-09-19&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Schpero&rft.btitle=Battle+for+Board+leaves+boardroom&rft.au=Schpero%2C+William&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Lowe, Allie (4 tháng 2 năm 2008). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2008/02/04/news/wright/" rel="nofollow">“President Wright to step down in June 2009”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2008%2F02%2F04%2Fnews%2Fwright%2F&rft.atitle=President+Wright+to+step+down+in+June+2009&rft.genre=book&rft.aufirst=Allie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-02-04&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Lowe&rft.btitle=President+Wright+to+step+down+in+June+2009&rft.au=Lowe%2C+Allie&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation pressrelease"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2009/03/02.html" rel="nofollow">“Dr. Jim Yong Kim appointed 17th President of Dartmouth College”</a> (Thông cáo báo chí). Dartmouth College. 2 tháng 3 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 2 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Dartmouth+College&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2009-03-02&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2009%2F03%2F02.html&rft.btitle=Dr.+Jim+Yong+Kim+appointed+17th+President+of+Dartmouth+College&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/about/" rel="nofollow">“About Dartmouth”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Dartmouth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Fabout%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/academics_research/undergraduate_majors.html" rel="nofollow">“Undergraduate Majors”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Undergraduate+Majors&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Facademics_research%2Fundergraduate_majors.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2008/06/08m.html" rel="nofollow">“Dartmouth Commencement 2008 Class Notes”</a>. <i>Dartmouth News</i>. 8 tháng 6 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 15 tháng 6 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Dartmouth+Commencement+2008+Class+Notes&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Dartmouth+Commencement+2008+Class+Notes&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2008%2F06%2F08m.html&rft.jtitle=Dartmouth+News&rft.genre=book&rft.date=2008-06-08&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-requirements-33">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-requirements_33-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-requirements_33-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-requirements_33-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Ereg/regulations/undergrad/degree-req.html" rel="nofollow">“Requirements for the Degree of Bachelor of Arts”</a>. Office of the Registrar<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Requirements+for+the+Degree+of+Bachelor+of+Arts&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~reg%2Fregulations%2Fundergrad%2Fdegree-req.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+the+Registrar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ocp-prod.dartmouth.edu/ocp/prod/index.cfm?FuseAction=Programs.Home" rel="nofollow">“Programs – List All”</a>. Off-Campus Programs<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Programs+%E2%80%93+List+All&rft_id=http%3A%2F%2Focp-prod.dartmouth.edu%2Focp%2Fprod%2Findex.cfm%3FFuseAction%3DPrograms.Home&rft.genre=book&rft.pub=Off-Campus+Programs&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ocp-prod.dartmouth.edu/ocp/prod/index.cfm?FuseAction=Abroad.ViewLink&Parent_ID=0&Link_ID=CF68AA77-C37A-2F74-CCDEF6D70AE63083#" rel="nofollow">“Types of Programs”</a>. Off-Campus Programs<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Types+of+Programs&rft_id=http%3A%2F%2Focp-prod.dartmouth.edu%2Focp%2Fprod%2Findex.cfm%3FFuseAction%3DAbroad.ViewLink%26Parent_ID%3D0%26Link_ID%3DCF68AA77-C37A-2F74-CCDEF6D70AE63083%23&rft.genre=book&rft.pub=Off-Campus+Programs&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/academics_research/" rel="nofollow">“Academics & Research”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Academics+%26+Research&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Facademics_research%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.upne.com/aboutupne.html" rel="nofollow">“About UPNE”</a>. University Press of New England<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 4 tháng 3 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+UPNE&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.upne.com%2Faboutupne.html&rft.genre=book&rft.pub=University+Press+of+New+England&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-d-plan-admin-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-d-plan-admin_38-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/apply/generalinfo/overview/dplan.html" rel="nofollow">“D-Plan”</a>. Admissions and Financial Aid<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=D-Plan&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fapply%2Fgeneralinfo%2Foverview%2Fdplan.html&rft.genre=book&rft.pub=Admissions+and+Financial+Aid&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Ereg/regulations/undergrad/working-rules.html" rel="nofollow">“Working Rules and Procedures”</a>. Office of the Registrar<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Working+Rules+and+Procedures&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~reg%2Fregulations%2Fundergrad%2Fworking-rules.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+the+Registrar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/apply/admissions/firstyear/" rel="nofollow">“First Year Admissions”</a>. Admissions & Financial Aid<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=First+Year+Admissions&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fapply%2Fadmissions%2Ffirstyear%2F&rft.genre=book&rft.pub=Admissions+%26+Financial+Aid&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book"><i>The Best 361 Colleges</i>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Princeton_Review&action=edit&redlink=1" title="The Princeton Review (trang chưa được viết)">The Princeton Review</a>. 2006. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0375765581" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0375765581">0375765581</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=The+Princeton+Review&rft.isbn=0375765581&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006&rft.btitle=The+Best+361+Colleges&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-2012-admissions-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-2012-admissions_42-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Adams, Roland; Latarsha Gatlin (31 tháng 3 năm 2008). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2008/03/31.html" rel="nofollow">“From its largest pool of applicants for undergraduate admissions to date, Dartmouth invites 2,190 to join the Class of 2012”</a>. <i>Dartmouth News</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 31 tháng 3 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F%257Enews%2Freleases%2F2008%2F03%2F31.html&rft.atitle=From+its+largest+pool+of+applicants+for+undergraduate+admissions+to+date%2C+Dartmouth+invites+2%2C190+to+join+the+Class+of+2012&rft.genre=book&rft.aufirst=Roland&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-03-31&rft.jtitle=Dartmouth+News&rft.aulast=Adams&rft.btitle=From+its+largest+pool+of+applicants+for+undergraduate+admissions+to+date%2C+Dartmouth+invites+2%2C190+to+join+the+Class+of+2012&rft.au=Adams%2C+Roland&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-usnews-gen-list-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-usnews-gen-list_43-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://colleges.usnews.rankingsandreviews.com/usnews/edu/college/rankings/brief/t1natudoc_brief.php" rel="nofollow">“America's Best Colleges 2008: National Universities”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_%26_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News & World Report (trang chưa được viết)">U.S. News & World Report</a></i>. 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 16 tháng 8 năm 2006</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=America%27s+Best+Colleges+2008%3A+National+Universities&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=America%27s+Best+Colleges+2008%3A+National+Universities&rft_id=http%3A%2F%2Fcolleges.usnews.rankingsandreviews.com%2Fusnews%2Fedu%2Fcollege%2Frankings%2Fbrief%2Ft1natudoc_brief.php&rft.jtitle=U.S.+News+%26+World+Report&rft.genre=book&rft.date=2007&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Buntz, Sam (12 tháng 8 năm 2008). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2008/08/12/opinion/buntz/" rel="nofollow">“Reject Ridiculous Rankings”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 12 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2008%2F08%2F12%2Fopinion%2Fbuntz%2F&rft.atitle=Reject+Ridiculous+Rankings&rft.genre=book&rft.aufirst=Sam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-08-12&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Buntz&rft.btitle=Reject+Ridiculous+Rankings&rft.au=Buntz%2C+Sam&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Menash, Steven (30 tháng 9 năm 1998). <a class="external text" href="http://www.dartreview.com/archives/1998/09/30/dartmouth_ranked_tenth_best_college.php" rel="nofollow">“Dartmouth Ranked Tenth Best College”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartreview.com%2Farchives%2F1998%2F09%2F30%2Fdartmouth_ranked_tenth_best_college.php&rft.atitle=Dartmouth+Ranked+Tenth+Best+College&rft.genre=book&rft.aufirst=Steven&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1998-09-30&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Menash&rft.btitle=Dartmouth+Ranked+Tenth+Best+College&rft.au=Menash%2C+Steven&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Sheldon, Linzi (23 tháng 8 năm 2005). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2005/08/23/news/college/" rel="nofollow">“College ranks ninth for six years running”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2005%2F08%2F23%2Fnews%2Fcollege%2F&rft.atitle=College+ranks+ninth+for+six+years+running&rft.genre=book&rft.aufirst=Linzi&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2005-08-23&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Sheldon&rft.btitle=College+ranks+ninth+for+six+years+running&rft.au=Sheldon%2C+Linzi&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://carnegiefoundation.org/classifications/" rel="nofollow">“The Carnegie Classification of Institutions of Higher Education”</a>. The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Carnegie+Classification+of+Institutions+of+Higher+Education&rft_id=http%3A%2F%2Fcarnegiefoundation.org%2Fclassifications%2F&rft.genre=book&rft.pub=The+Carnegie+Foundation+for+the+Advancement+of+Teaching&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://carnegiefoundation.org/classifications/sub.asp?key=748&subkey=15105&start=782" rel="nofollow">“Classifications: Dartmouth College”</a>. The Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Classifications%3A+Dartmouth+College&rft_id=http%3A%2F%2Fcarnegiefoundation.org%2Fclassifications%2Fsub.asp%3Fkey%3D748%26subkey%3D15105%26start%3D782&rft.genre=book&rft.pub=The+Carnegie+Foundation+for+the+Advancement+of+Teaching&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Adams, Roland (22 tháng 1 năm 2008). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2008/01/22.html" rel="nofollow">“Dartmouth announces new financial aid initiative”</a>. <i>Dartmouth News</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2008%2F01%2F22.html&rft.atitle=Dartmouth+announces+new+financial+aid+initiative&rft.genre=book&rft.aufirst=Roland&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-01-22&rft.jtitle=Dartmouth+News&rft.aulast=Adams&rft.btitle=Dartmouth+announces+new+financial+aid+initiative&rft.au=Adams%2C+Roland&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Swire, Nathan (25 tháng 9 năm 2008). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2008/09/25/news/aid/" rel="nofollow">“Financial aid program kicks off”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 9 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2008%2F09%2F25%2Fnews%2Faid%2F&rft.atitle=Financial+aid+program+kicks+off&rft.genre=book&rft.aufirst=Nathan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-09-25&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Swire&rft.btitle=Financial+aid+program+kicks+off&rft.au=Swire%2C+Nathan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2003/11/17b.html" rel="nofollow">“Dartmouth Trustees vote to expand size of board”</a>. <i>Dartmouth News</i>. 17 tháng 11 năm 2003<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Dartmouth+Trustees+vote+to+expand+size+of+board&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Dartmouth+Trustees+vote+to+expand+size+of+board&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2003%2F11%2F17b.html&rft.jtitle=Dartmouth+News&rft.genre=book&rft.date=2003-11-17&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.boston.com/news/education/higher/articles/2007/09/08/board_of_trustees_vote_to_change_how_dartmouth_college_is_run/" rel="nofollow">“Board of trustees vote to change how Dartmouth College is run”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Associated_Press" title="Associated Press">Associated Press</a></i> (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Boston_Globe&action=edit&redlink=1" title="The Boston Globe (trang chưa được viết)">The Boston Globe</a>). 7 tháng 9 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Board+of+trustees+vote+to+change+how+Dartmouth+College+is+run&rft.pub=The+Boston+Globe&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Board+of+trustees+vote+to+change+how+Dartmouth+College+is+run&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.boston.com%2Fnews%2Feducation%2Fhigher%2Farticles%2F2007%2F09%2F08%2Fboard_of_trustees_vote_to_change_how_dartmouth_college_is_run%2F&rft.jtitle=Associated+Press&rft.genre=book&rft.date=2007-09-07&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Schpero, William (8 tháng 9 năm 2007). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/09/08/news/board/" rel="nofollow">“Board adds 8 seats, ends century-old parity”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F09%2F08%2Fnews%2Fboard%2F&rft.atitle=Board+adds+8+seats%2C+ends+century-old+parity&rft.genre=book&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-09-08&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Schpero&rft.btitle=Board+adds+8+seats%2C+ends+century-old+parity&rft.au=Schpero%2C+William&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-54">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Schpero, William (20 tháng 8 năm 2008). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/10/04/news/suit/" rel="nofollow">“Divided Association of Alumni sues College”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F10%2F04%2Fnews%2Fsuit%2F&rft.atitle=Divided+Association+of+Alumni+sues+College&rft.genre=book&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-08-20&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Schpero&rft.btitle=Divided+Association+of+Alumni+sues+College&rft.au=Schpero%2C+William&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Schpero, William (27 tháng 6 năm 2008). <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i> <a class="external free" href="http://thedartmouth.com/2008/06/27/news/lawsuit/" rel="nofollow">http://thedartmouth.com/2008/06/27/news/lawsuit/</a> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;"><code>|tựa đề=</code> trống hay bị thiếu (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#bare_url_missing_title" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Schpero&rft.aufirst=William&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-06-27&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2008%2F06%2F27%2Fnews%2Flawsuit%2F&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.genre=book&rft.au=Schpero%2C+William&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-56">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">College, Dartmouth (5 tháng 9 năm 2008). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2008/09/05.html" rel="nofollow">“Dartmouth College's Board of Trustees Elects Five Alumni as New Trustees”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Press_Release&action=edit&redlink=1" title="Press Release (trang chưa được viết)">Press Release</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 10 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2008%2F09%2F05.html&rft.atitle=Dartmouth+College%27s+Board+of+Trustees+Elects+Five+Alumni+as+New+Trustees&rft.genre=book&rft.aufirst=Dartmouth&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2008-09-05&rft.jtitle=Press+Release&rft.aulast=College&rft.btitle=Dartmouth+College%27s+Board+of+Trustees+Elects+Five+Alumni+as+New+Trustees&rft.au=College%2C+Dartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-57">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/about/campus.html" rel="nofollow">“The Campus”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Campus&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Fabout%2Fcampus.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-dartmo-green-58">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-dartmo-green_58-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-dartmo-green_58-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmo.com/buildings/ghijkbldg.html#thegreen" rel="nofollow">“The Green”</a>. <i>Dartmo.: The Buildings of Dartmouth College</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+Green&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmo.com%2Fbuildings%2Fghijkbldg.html%23thegreen&rft.atitle=The+Green&rft.genre=book&rft.jtitle=Dartmo.%3A+The+Buildings+of+Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.hanovernh.org/stories/storyReader$94" rel="nofollow">“Open Space Priorities Plan”</a>. Planning and Zoning Department of the Town of Hanover, New Hampshire<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Open+Space+Priorities+Plan&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.hanovernh.org%2Fstories%2FstoryReader%2494&rft.genre=book&rft.pub=Planning+and+Zoning+Department+of+the+Town+of+Hanover%2C+New+Hampshire&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-60"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-60">^</a></b> <span class="reference-text"><i>Dartmouth Outing Guide</i> p. 56.</span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Edoc/secondcollegegrant/" rel="nofollow">“Second College Grant”</a>. Dartmouth Outing Club<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Second+College+Grant&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~doc%2Fsecondcollegegrant%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Outing+Club&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-62">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eopdc/projects/kh/" rel="nofollow">“Kemeny Hall and Haldeman Center”</a>. Office of Planning, Design, and Construction<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kemeny+Hall+and+Haldeman+Center&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~opdc%2Fprojects%2Fkh%2F&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Planning%2C+Design%2C+and+Construction&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eopdc/projects/mcl/" rel="nofollow">“McLaughlin Cluster Residence Halls”</a>. Office of Planning, Design, and Construction<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=McLaughlin+Cluster+Residence+Halls&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~opdc%2Fprojects%2Fmcl%2F&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Planning%2C+Design%2C+and+Construction&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-64">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.cic.edu/projects_services/grants/getty_definitions.pdf" rel="nofollow">“CIC Historic Campus Architecture Project”</a> (PDF). The Council of Independent Colleges<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=CIC+Historic+Campus+Architecture+Project&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cic.edu%2Fprojects_services%2Fgrants%2Fgetty_definitions.pdf&rft.genre=book&rft.pub=The+Council+of+Independent+Colleges&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-65">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmo.com/archives/category/history" rel="nofollow">“Atkin Olshin Lawson-Bell Architects”</a>. <i>Dartmo.: The Buildings of Dartmouth College</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Atkin+Olshin+Lawson-Bell+Architects&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmo.com%2Farchives%2Fcategory%2Fhistory&rft.atitle=Atkin+Olshin+Lawson-Bell+Architects&rft.genre=book&rft.jtitle=Dartmo.%3A+The+Buildings+of+Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-66"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-66">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Thelin, John R. (2004). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=y4GXfnoJdFkC&pg=PA1&lpg=PA1&dq=dartmouth+campus+brick+colonial&source=web&ots=i89-np6_oY&sig=GvOPuCNdt-DNIh55fhjTb9vImgw" rel="nofollow"><i>A History of American Higher Education</i></a>. Johns Hopkins University Press. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0801878551" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0801878551">0801878551</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3Dy4GXfnoJdFkC%26pg%3DPA1%26lpg%3DPA1%26dq%3Ddartmouth%2Bcampus%2Bbrick%2Bcolonial%26source%3Dweb%26ots%3Di89-np6_oY%26sig%3DGvOPuCNdt-DNIh55fhjTb9vImgw&rft.genre=book&rft.aufirst=John+R.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft.aulast=Thelin&rft.pub=Johns+Hopkins+University+Press&rft.btitle=A+History+of+American+Higher+Education&rft.isbn=0801878551&rft.au=Thelin%2C+John+R.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.saucierflynn.com/clients/educational/dartmouth/dartlanddesignguides.php" rel="nofollow">“Dartmouth Landscape Design Guidelines”</a>. Saucier + Flynn Landscape Architects<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+Landscape+Design+Guidelines&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.saucierflynn.com%2Fclients%2Feducational%2Fdartmouth%2Fdartlanddesignguides.php&rft.genre=book&rft.pub=Saucier+%2B+Flynn+Landscape+Architects&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-68">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esustain/about/" rel="nofollow">“Dartmouth Sustainability Initiative”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+Sustainability+Initiative&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F%257Esustain%2Fabout%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-69">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.endowmentinstitute.org/" rel="nofollow">“College Sustainability Report Card 2008”</a>. Sustainable Endowments Institute<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 21 tháng 5 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=College+Sustainability+Report+Card+2008&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.endowmentinstitute.org%2F&rft.genre=book&rft.pub=Sustainable+Endowments+Institute&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-hop-info-70">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-hop-info_70-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-hop-info_70-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://hop.dartmouth.edu/about/gen-info.html" rel="nofollow">“General Information & History”</a>. Hopkins Center for the Arts<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=General+Information+%26+History&rft_id=http%3A%2F%2Fhop.dartmouth.edu%2Fabout%2Fgen-info.html&rft.genre=book&rft.pub=Hopkins+Center+for+the+Arts&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Steinert, Tamara (4 tháng 11 năm 2002). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2002/nov/110402b.html" rel="nofollow">“The Hopkins Center Turns 40”</a>. <i>Dartmouth News</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2002%2Fnov%2F110402b.html&rft.atitle=The+Hopkins+Center+Turns+40&rft.genre=book&rft.aufirst=Tamara&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2002-11-04&rft.jtitle=Dartmouth+News&rft.aulast=Steinert&rft.btitle=The+Hopkins+Center+Turns+40&rft.au=Steinert%2C+Tamara&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Efom/services/mail/undergraduatestudentmail.html" rel="nofollow">“Undergraduate Student Mail”</a>. Facilities Operations and Management<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Undergraduate+Student+Mail&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~fom%2Fservices%2Fmail%2Fundergraduatestudentmail.html&rft.genre=book&rft.pub=Facilities+Operations+and+Management&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071031115937/http://www.dartmouth.edu/%7Edds/text/courtyardcafe.shtml" rel="nofollow">“Dining Locations: Courtyard Café”</a>. Dartmouth Dining Service. <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Edds/text/courtyardcafe.shtml" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 31 tháng 10 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dining+Locations%3A+Courtyard+Caf%C3%A9&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~dds%2Ftext%2Fcourtyardcafe.shtml&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Dining+Service&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-74">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://colleges.usnews.rankingsandreviews.com/usnews/edu/college/directory/brief/drservices_2573_brief.php" rel="nofollow">“Dartmouth College: Services and Facilities”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=U.S._News_and_World_Report&action=edit&redlink=1" title="U.S. News and World Report (trang chưa được viết)">U.S. News and World Report</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 17 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Dartmouth+College%3A+Services+and+Facilities&rft_id=http%3A%2F%2Fcolleges.usnews.rankingsandreviews.com%2Fusnews%2Fedu%2Fcollege%2Fdirectory%2Fbrief%2Fdrservices_2573_brief.php&rft.atitle=Dartmouth+College%3A+Services+and+Facilities&rft.genre=book&rft.jtitle=U.S.+News+and+World+Report&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-75">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Egradstdy/students/fun/arts.html" rel="nofollow">“The Arts”</a>. Graduate Studies<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Arts&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~gradstdy%2Fstudents%2Ffun%2Farts.html&rft.genre=book&rft.pub=Graduate+Studies&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-dcaf-76">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-dcaf_76-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-dcaf_76-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?DB_OEM_ID=11600&KEY=&ATCLID=576518" rel="nofollow">“Dartmouth College Athletic Facilities”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+College+Athletic+Facilities&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FDB_OEM_ID%3D11600%26KEY%3D%26ATCLID%3D576518&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-77">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?SPSID=57747&SPID=6287&DB_OEM_ID=11600&ATCLID=584935" rel="nofollow">“About Dartmouth Athletics”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+Dartmouth+Athletics&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FSPSID%3D57747%26SPID%3D6287%26DB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D584935&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?DB_OEM_ID=11600&ATCLID=590342" rel="nofollow">“Alumni Gym”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Alumni+Gym&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FDB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D590342&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-79"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-79">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?DB_OEM_ID=11600&ATCLID=590343" rel="nofollow">“Berry Sports Center”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Berry+Sports+Center&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FDB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D590343&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-80">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?DB_OEM_ID=11600&ATCLID=590352" rel="nofollow">“Memorial Field”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Memorial+Field&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FDB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D590352&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.com/ViewArticle.dbml?DB_OEM_ID=11600&ATCLID=590355" rel="nofollow">“Thompson Arena”</a>. Dartmouth Sports<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Thompson+Arena&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.com%2FViewArticle.dbml%3FDB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D590355&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Sports&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-82">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Ehccweb/course/history.html" rel="nofollow">“History”</a>. Hanover Country Club<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=History&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~hccweb%2Fcourse%2Fhistory.html&rft.genre=book&rft.pub=Hanover+Country+Club&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-83">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Monahan, Thomas. <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2005/10/07/rugby_fires_it_up_with_new_clubhouse.php" rel="nofollow">“Rugby Fires It Up With New Clubhouse”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Monahan&rft.aufirst=Thomas&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Rugby+Fires+It+Up+With+New+Clubhouse&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2005%2F10%2F07%2Frugby_fires_it_up_with_new_clubhouse.php&rft.atitle=Rugby+Fires+It+Up+With+New+Clubhouse&rft.genre=book&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.au=Monahan%2C+Thomas&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-84"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-84">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eskiway/" rel="nofollow">“Dartmouth Skiway”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+Skiway&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~skiway%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-orl-85">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-orl_85-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-orl_85-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-orl_85-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eorl/housing/intro.html" rel="nofollow">“Introduction: Housing on Campus”</a>. Office of Residential Life<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Introduction%3A+Housing+on+Campus&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~orl%2Fhousing%2Fintro.html&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Residential+Life&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-86"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-86">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2006/01/18/news/assembly/" rel="nofollow">“Assembly reworks UFC membership guidelines”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i>. 18 tháng 1 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Assembly+reworks+UFC+membership+guidelines&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Assembly+reworks+UFC+membership+guidelines&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2006%2F01%2F18%2Fnews%2Fassembly%2F&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.genre=book&rft.date=2006-01-18&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-87"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-87">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071229072128/http://www.dartmouth.edu/%7Edds/text/campusmap.shtml" rel="nofollow">“Campus Map”</a>. Dartmouth Dining Services. <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Edds/text/campusmap.shtml" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 29 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Campus+Map&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~dds%2Ftext%2Fcampusmap.shtml&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Dining+Services&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-88"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-88">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Edds/text/diningloc.shtml" rel="nofollow">“Dining Locations”</a>. Dartmouth Dining Services<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 19 tháng 9 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dining+Locations&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~dds%2Ftext%2Fdiningloc.shtml&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Dining+Services&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-89"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-89">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esao/collis/index.html" rel="nofollow">“Collis Center”</a>. Collis Center & Student Activities Office<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Collis+Center&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~sao%2Fcollis%2Findex.html&rft.genre=book&rft.pub=Collis+Center+%26+Student+Activities+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-90"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-90">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esao/collis/floorplan.html" rel="nofollow">“Collis Floor Plans”</a>. Collis Center & Student Activities Office<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Collis+Floor+Plans&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~sao%2Fcollis%2Ffloorplan.html&rft.genre=book&rft.pub=Collis+Center+%26+Student+Activities+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-91"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-91">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esao/collis/admin.html" rel="nofollow">“Administrative Departments in Collis Center”</a>. Collis Center & Student Activities Office<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Administrative+Departments+in+Collis+Center&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~sao%2Fcollis%2Fadmin.html&rft.genre=book&rft.pub=Collis+Center+%26+Student+Activities+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-92"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-92">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esao/robinson.html" rel="nofollow">“Robinson Hall”</a>. Collis Center & Student Activities Office<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Robinson+Hall&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~sao%2Frobinson.html&rft.genre=book&rft.pub=Collis+Center+%26+Student+Activities+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-93"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-93">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">The Princeton Review (23 tháng 8 năm 2005). <i>Best 361 Colleges</i>. New York, NY: Princeton Review Press.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=The+Princeton+Review&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005-08-23&rft.pub=Princeton+Review+Press&rft.btitle=Best+361+Colleges&rft.genre=book&rft.place=New+York%2C+NY&rft.au=The+Princeton+Review&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-94"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-94">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/apply/generalinfo/stulife/index.html" rel="nofollow">“Student Life”</a>. Admissions and Financial Aid<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Student+Life&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fapply%2Fgeneralinfo%2Fstulife%2Findex.html&rft.genre=book&rft.pub=Admissions+and+Financial+Aid&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-95"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-95">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/home/campus_life/clubs.html" rel="nofollow">“Campus Life: Clubs and Organizations”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Campus+Life%3A+Clubs+and+Organizations&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fhome%2Fcampus_life%2Fclubs.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-96"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-96">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Esao/coso/orgs.html" rel="nofollow">“COSO Student Organizations”</a>. Collis Center and Student Activities Office<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=COSO+Student+Organizations&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~sao%2Fcoso%2Forgs.html&rft.genre=book&rft.pub=Collis+Center+and+Student+Activities+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-97"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-97">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Longman, Phillip (14 tháng 2 năm 1988). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DEFDC1530F937A25751C0A96E948260" rel="nofollow">“Reagan's Disappearing Bureaucrats”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D940DEFDC1530F937A25751C0A96E948260&rft.atitle=Reagan%27s+Disappearing+Bureaucrats&rft.genre=book&rft.aufirst=Phillip&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1988-02-14&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.aulast=Longman&rft.btitle=Reagan%27s+Disappearing+Bureaucrats&rft.au=Longman%2C+Phillip&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-nlestk-98">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-nlestk_98-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-nlestk_98-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://thedartmouth.com/" rel="nofollow">“The Dartmouth”</a>. The Dartmouth<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 27 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Dartmouth&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F&rft.genre=book&rft.pub=The+Dartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-99"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-99">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Meacham, Scott. <a class="external text" href="http://www.dartmo.com/halls/hallscontent1.html" rel="nofollow">“Halls, Tombs and Houses: Student Society Architecture at Dartmouth”</a>. Dartmo.: The Buildings of Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Scott&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Halls%2C+Tombs+and+Houses%3A+Student+Society+Architecture+at+Dartmouth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmo.com%2Fhalls%2Fhallscontent1.html&rft.aulast=Meacham&rft.genre=book&rft.pub=Dartmo.%3A+The+Buildings+of+Dartmouth+College&rft.au=Meacham%2C+Scott&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-100"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-100">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eorl/greek-soc/cfs/" rel="nofollow">“Coed, Fraternity, and Sorority Administration”</a>. Office of Residential Life<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Coed%2C+Fraternity%2C+and+Sorority+Administration&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~orl%2Fgreek-soc%2Fcfs%2F&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Residential+Life&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-101"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-101">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Cohen, Amanda (3 tháng 5 năm 2007). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/05/03/news/transgender/" rel="nofollow">“Transgenders try to navigate Greek system”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F05%2F03%2Fnews%2Ftransgender%2F&rft.atitle=Transgenders+try+to+navigate+Greek+system&rft.genre=book&rft.aufirst=Amanda&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-05-03&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Cohen&rft.btitle=Transgenders+try+to+navigate+Greek+system&rft.au=Cohen%2C+Amanda&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-102"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-102">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Egreeks/history.html" rel="nofollow">“History of CFS Organizations at Dartmouth”</a>. Greek Leadership Council<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=History+of+CFS+Organizations+at+Dartmouth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~greeks%2Fhistory.html&rft.genre=book&rft.pub=Greek+Leadership+Council&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-103"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-103">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Hill, Ralph Nading (1965). <i>The College on the Hill: A Dartmouth Chronicle</i>. Hanover, New Hampshire: Dartmouth Publications. tr. 259–260.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Hanover%2C+New+Hampshire&rft.pages=259%E2%80%93260&rft.genre=book&rft.aufirst=Ralph+Nading&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1965&rft.aulast=Hill&rft.btitle=The+College+on+the+Hill%3A+A+Dartmouth+Chronicle&rft.pub=Dartmouth+Publications&rft.au=Hill%2C+Ralph+Nading&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span> <span class="noprint"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%91_qu%E1%BA%A3n_l%C3%BD_Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_Qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Số quản lý Thư viện Quốc gia (trang chưa được viết)">LCCN</a> <a class="external text" href="http://lccn.loc.gov/65002598" rel="nofollow">65-2598</a></span></span></li>
<li id="cite_note-104"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-104">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Wellman, Stephan (March năm 1999). <a class="external text" href="http://www.academia.org/campus_reports/1999/march_1999_1.html" rel="nofollow">“Dartmouth to Abolish Fraternities and Sororities”</a>. <i>Accuracy in Academia</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.academia.org%2Fcampus_reports%2F1999%2Fmarch_1999_1.html&rft.atitle=Dartmouth+to+Abolish+Fraternities+and+Sororities&rft.genre=book&rft.aufirst=Stephan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1999&rft.jtitle=Accuracy+in+Academia&rft.aulast=Wellman&rft.btitle=Dartmouth+to+Abolish+Fraternities+and+Sororities&rft.au=Wellman%2C+Stephan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-105"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-105">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Rago, Joseph (30 tháng 1 năm 2005). <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2005/01/31/interrogating_the_sli.php" rel="nofollow">“Interrogating the S.L.I.”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2005%2F01%2F31%2Finterrogating_the_sli.php&rft.atitle=Interrogating+the+S.L.I.&rft.genre=book&rft.aufirst=Joseph&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2005-01-30&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Rago&rft.btitle=Interrogating+the+S.L.I.&rft.au=Rago%2C+Joseph&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-106"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-106">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Eorl/greek-soc/societies/" rel="nofollow">“Senior and Undergraduate Society Administration”</a>. Office of Residential Life<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Senior+and+Undergraduate+Society+Administration&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~orl%2Fgreek-soc%2Fsocieties%2F&rft.genre=book&rft.pub=Office+of+Residential+Life&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-newsweek-107">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-newsweek_107-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-newsweek_107-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Kantrowitz, Barbara (tháng 8 năm 2004). <a class="external text" href="http://www.newsweek.com/id/39378" rel="nofollow">“America's 25 Hot Schools”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Newsweek" title="Newsweek">Newsweek</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.newsweek.com%2Fid%2F39378&rft.atitle=America%27s+25+Hot+Schools&rft.genre=book&rft.aufirst=Barbara&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=August+2004&rft.jtitle=Newsweek&rft.aulast=Kantrowitz&rft.btitle=America%27s+25+Hot+Schools&rft.au=Kantrowitz%2C+Barbara&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-108"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-108">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/comp/support/library/software/email/blitzmail/blitz-project/about.html" rel="nofollow">“About BlitzMail”</a>. Computing at Dartmouth<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+BlitzMail&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fcomp%2Fsupport%2Flibrary%2Fsoftware%2Femail%2Fblitzmail%2Fblitz-project%2Fabout.html&rft.genre=book&rft.pub=Computing+at+Dartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-109"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-109">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Garfinkel, Jennifer (5 tháng 10 năm 2005). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2005/10/05/news/cell/" rel="nofollow">“Cell phones make inroads on Blitz-centric College campus”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>. “While BlitzMail remains the preferred method of communication, cell phones have become more common.”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2005%2F10%2F05%2Fnews%2Fcell%2F&rft.atitle=Cell+phones+make+inroads+on+Blitz-centric+College+campus&rft.genre=book&rft.aufirst=Jennifer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2005-10-05&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Garfinkel&rft.btitle=Cell+phones+make+inroads+on+Blitz-centric+College+campus&rft.au=Garfinkel%2C+Jennifer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-nyt-blitz-110">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-nyt-blitz_110-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-nyt-blitz_110-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Hafner, Katie (14 tháng 8 năm 2003). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CE3DC1630F937A2575BC0A9659C8B63&sec=&spon=&pagewanted=print" rel="nofollow">“All Quiet on Campus Save the Click of Keys”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9F0CE3DC1630F937A2575BC0A9659C8B63%26sec%3D%26spon%3D%26pagewanted%3Dprint&rft.atitle=All+Quiet+on+Campus+Save+the+Click+of+Keys&rft.genre=book&rft.aufirst=Katie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2003-08-14&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.aulast=Hafner&rft.btitle=All+Quiet+on+Campus+Save+the+Click+of+Keys&rft.au=Hafner%2C+Katie&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-111"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-111">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Kaufhold, Kelly. <a class="external text" href="http://www.colleges.com/Umagazine/articles.taf?category=campusclips&article=getwired" rel="nofollow">“Students required to get wired”</a>. <i>Colleges.com</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Kaufhold&rft.aufirst=Kelly&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Students+required+to+get+wired&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.colleges.com%2FUmagazine%2Farticles.taf%3Fcategory%3Dcampusclips%26article%3Dgetwired&rft.atitle=Students+required+to+get+wired&rft.genre=book&rft.jtitle=Colleges.com&rft.au=Kaufhold%2C+Kelly&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-112"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-112">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071013152006/http://www.dartmouth.edu/comp/about/history/timeline/1990s/91/require.html" rel="nofollow">“All Students Required to Own a Computer”</a>. Computing at Dartmouth. <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/comp/about/history/timeline/1990s/91/require.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 13 tháng 10 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=All+Students+Required+to+Own+a+Computer&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fcomp%2Fabout%2Fhistory%2Ftimeline%2F1990s%2F91%2Frequire.html&rft.genre=book&rft.pub=Computing+at+Dartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-Computing_at_Dartmouth-113">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Computing_at_Dartmouth_113-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Computing_at_Dartmouth_113-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Knapp, Susan (tháng 5 năm 2005). <a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071208034056/http://www.dartmouth.edu/comp/resources/network/wireless/focus/facts.html" rel="nofollow">“Wireless Network Facts”</a>. <i>Dartmouth College Computer Services</i>. <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/comp/resources/network/wireless/focus/facts.html" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 8 tháng 12 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2Fcomp%2Fresources%2Fnetwork%2Fwireless%2Ffocus%2Ffacts.html&rft.atitle=Wireless+Network+Facts&rft.genre=book&rft.aufirst=Susan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=May+2005&rft.jtitle=Dartmouth+College+Computer+Services&rft.aulast=Knapp&rft.btitle=Wireless+Network+Facts&rft.au=Knapp%2C+Susan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-Dartmouth_Public_Affairs-114"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-Dartmouth_Public_Affairs_114-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Knapp, Susan (tháng 5 năm 2005). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/releases/2005/05/04.html" rel="nofollow">“Phones, television and computers converge at Dartmouth”</a>. <i>Dartmouth College Office of Public Affairs</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~news%2Freleases%2F2005%2F05%2F04.html&rft.atitle=Phones%2C+television+and+computers+converge+at+Dartmouth&rft.genre=book&rft.aufirst=Susan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=May+2005&rft.jtitle=Dartmouth+College+Office+of+Public+Affairs&rft.aulast=Knapp&rft.btitle=Phones%2C+television+and+computers+converge+at+Dartmouth&rft.au=Knapp%2C+Susan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-charter-115">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-charter_115-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-charter_115-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmo.com/charter/charter.html" rel="nofollow">“The Charter of Dartmouth College”</a>. Dartmo.com<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Charter+of+Dartmouth+College&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmo.com%2Fcharter%2Fcharter.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmo.com&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-about-nap-116">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-nap_116-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-nap_116-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-nap_116-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-about-nap_116-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enap/about/" rel="nofollow">“About the Native American Program”</a>. Native American Program<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+the+Native+American+Program&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~nap%2Fabout%2F&rft.genre=book&rft.pub=Native+American+Program&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-117"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-117">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Wald, Matthew L (20 tháng 7 năm 1987). <a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE4DC1231F933A15754C0A961948260&n=Top%2fReference%2fTimes%20Topics%2fOrganizations%2fD%2fDartmouth%20College" rel="nofollow">“15th President Installed at Dartmouth”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE4DC1231F933A15754C0A961948260%26n%3DTop%252fReference%252fTimes%2520Topics%252fOrganizations%252fD%252fDartmouth%2520College&rft.atitle=15th+President+Installed+at+Dartmouth&rft.genre=book&rft.aufirst=Matthew+L&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1987-07-20&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.aulast=Wald&rft.btitle=15th+President+Installed+at+Dartmouth&rft.au=Wald%2C+Matthew+L&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-steph-118"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-steph_118-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Herbert, Stephanie (19 tháng 5 năm 2006). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2006/05/19/opinion/stephs/" rel="nofollow">“Steph's So Dartmouth”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2006%2F05%2F19%2Fopinion%2Fstephs%2F&rft.atitle=Steph%27s+So+Dartmouth&rft.genre=book&rft.aufirst=Stephanie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2006-05-19&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Herbert&rft.btitle=Steph%27s+So+Dartmouth&rft.au=Herbert%2C+Stephanie&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-119"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-119">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Etour/walking/18green.html" rel="nofollow">“The Dartmouth Green: A Walking Tour of Dartmouth”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Dartmouth+Green%3A+A+Walking+Tour+of+Dartmouth&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~tour%2Fwalking%2F18green.html&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-120"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-120">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Mehta, Chetan (10 tháng 2 năm 2006). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2006/02/10/arts/hopkins/" rel="nofollow">“Hopkins Center offers many alternatives over weekend”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2006%2F02%2F10%2Farts%2Fhopkins%2F&rft.atitle=Hopkins+Center+offers+many+alternatives+over+weekend&rft.genre=book&rft.aufirst=Chetan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2006-02-10&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Mehta&rft.btitle=Hopkins+Center+offers+many+alternatives+over+weekend&rft.au=Mehta%2C+Chetan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-homecoming-history-121">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-homecoming-history_121-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-homecoming-history_121-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news">Rago, Joseph (21 tháng 10 năm 2005). <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2005/10/21/a_history_of_homecoming.php" rel="nofollow">“A History of Homecoming”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2005%2F10%2F21%2Fa_history_of_homecoming.php&rft.atitle=A+History+of+Homecoming&rft.genre=book&rft.aufirst=Joseph&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2005-10-21&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Rago&rft.btitle=A+History+of+Homecoming&rft.au=Rago%2C+Joseph&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-tdr-wc-122"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-tdr-wc_122-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2007/02/11/winter_carnival_stories_of_the_mardi_gras_of_the_north.php" rel="nofollow">“Winter Carnival: Stories of the Mardi Gras of the North”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i>. 11 tháng 2 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Winter+Carnival%3A+Stories+of+the+Mardi+Gras+of+the+North&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Winter+Carnival%3A+Stories+of+the+Mardi+Gras+of+the+North&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2007%2F02%2F11%2Fwinter_carnival_stories_of_the_mardi_gras_of_the_north.php&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.genre=book&rft.date=2007-02-11&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-123"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-123">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2004/05/11/green_key_history_those_were_the_days.php" rel="nofollow">“Green Key History: Those Were the Days”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i>. 11 tháng 5 năm 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Green+Key+History%3A+Those+Were+the+Days&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Green+Key+History%3A+Those+Were+the+Days&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2004%2F05%2F11%2Fgreen_key_history_those_were_the_days.php&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.genre=book&rft.date=2004-05-11&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-124"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-124">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Fisher, Samuel. <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2007/08/05/town_college_weigh_tubestock_changes.php" rel="nofollow">“Town, College Weigh Tubestock Changes”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Fisher&rft.aufirst=Samuel&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Town%2C+College+Weigh+Tubestock+Changes&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2007%2F08%2F05%2Ftown_college_weigh_tubestock_changes.php&rft.atitle=Town%2C+College+Weigh+Tubestock+Changes&rft.genre=book&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.au=Fisher%2C+Samuel&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-125"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-125">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Garfinkel, Jennifer (26 tháng 7 năm 2006). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2006/07/27/news/fieldstock/" rel="nofollow">“Fieldstock, chariots await town approval”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2006%2F07%2F27%2Fnews%2Ffieldstock%2F&rft.atitle=Fieldstock%2C+chariots+await+town+approval&rft.genre=book&rft.aufirst=Jennifer&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2006-07-26&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Garfinkel&rft.btitle=Fieldstock%2C+chariots+await+town+approval&rft.au=Garfinkel%2C+Jennifer&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-126"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-126">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Edoc/firstyeartrips/about/" rel="nofollow">“About the Program”</a>. Dartmouth Outing Club<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=About+the+Program&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~doc%2Ffirstyeartrips%2Fabout%2F&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+Outing+Club&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-127"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-127">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,829487,00.html" rel="nofollow">“Out of the Woods”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Time_%28t%E1%BA%A1p_ch%C3%AD%29" title="Time (tạp chí)">Time</a></i>. 23 tháng 11 năm 1962<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Out+of+the+Woods&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Out+of+the+Woods&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.time.com%2Ftime%2Fmagazine%2Farticle%2F0%2C9171%2C829487%2C00.html&rft.jtitle=Time&rft.genre=book&rft.date=1962-11-23&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-good-128">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-good_128-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web">Good, Jonathan (April năm 1997). <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Elibrary/Library_Bulletin/Apr1997/Good.html" rel="nofollow">“Notes from the Special Collections: The Dartmouth College Seal”</a>. <i>Dartmouth College Library Bulletin</i> (NS 37)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~library%2FLibrary_Bulletin%2FApr1997%2FGood.html&rft.atitle=Notes+from+the+Special+Collections%3A+The+Dartmouth+College+Seal&rft.genre=book&rft.aufirst=Jonathan&rft.issue=NS+37&rft.btitle=Notes+from+the+Special+Collections%3A+The+Dartmouth+College+Seal&rft.aulast=Good&rft.jtitle=Dartmouth+College+Library+Bulletin&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1997&rft.au=Good%2C+Jonathan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-129"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-129">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dartmo.com/index.php?cat=12" rel="nofollow">“Bartlett Hall's Wheelock Memorial Window”</a>. <i>Dartmo.: The Buildings of Dartmouth College</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Bartlett+Hall%27s+Wheelock+Memorial+Window&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmo.com%2Findex.php%3Fcat%3D12&rft.atitle=Bartlett+Hall%27s+Wheelock+Memorial+Window&rft.genre=book&rft.jtitle=Dartmo.%3A+The+Buildings+of+Dartmouth+College&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-130"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-130">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE3DC153EF932A35750C0A961948260" rel="nofollow">“Follow-up on the news; Song out of tune with the times”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/The_New_York_Times" title="The New York Times">The New York Times</a></i>. 1 tháng 3 năm 1987<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Follow-up+on+the+news%3B+Song+out+of+tune+with+the+times&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Follow-up+on+the+news%3B+Song+out+of+tune+with+the+times&rft_id=http%3A%2F%2Fquery.nytimes.com%2Fgst%2Ffullpage.html%3Fres%3D9B0DE3DC153EF932A35750C0A961948260&rft.jtitle=The+New+York+Times&rft.genre=book&rft.date=1987-03-01&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-rscl-131"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-rscl_131-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Krieger, Barbara L. <a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Especcoll/Resources/DartmouthHistory/AlmaMater.shtml" rel="nofollow">“The Alma Mater”</a>. Dartmouth College Library Rauner Special Collections Library<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Barbara+L.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Alma+Mater&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~speccoll%2FResources%2FDartmouthHistory%2FAlmaMater.shtml&rft.aulast=Krieger&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College+Library+Rauner+Special+Collections+Library&rft.au=Krieger%2C+Barbara+L.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-132"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-132">^</a></b> <span class="reference-text">Dartmouth College, Trustees' Records, 1:26. Dartmouth College Library, Special Collections, DA-1.</span></li>
<li id="cite_note-uspatent-133">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-uspatent_133-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-uspatent_133-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.uspto.gov/main/trademarks.htm" rel="nofollow">“United States Patent and Trademark Office”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.uspto.gov%2Fmain%2Ftrademarks.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=United+States+Patent+and+Trademark+Office&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-134"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-134">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Good, Jonathan. <a class="external text" href="http://faculty.reinhardt.edu/good/dartmouthcoatarms.htm" rel="nofollow">“A Proposal for a Heraldic Coat of Arms for Dartmouth College”</a>. Jonathan Good's homepage<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Jonathan&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+Proposal+for+a+Heraldic+Coat+of+Arms+for+Dartmouth+College&rft_id=http%3A%2F%2Ffaculty.reinhardt.edu%2Fgood%2Fdartmouthcoatarms.htm&rft.aulast=Good&rft.genre=book&rft.pub=Jonathan+Good%27s+homepage&rft.au=Good%2C+Jonathan&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-135"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-135">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Nabity, Joe. <a class="external text" href="http://www.jcnabity.com/dartseal.htm" rel="nofollow">“Nanometer Pattern Generation System: Dartmouth Seal”</a>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Joe&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Nanometer+Pattern+Generation+System%3A+Dartmouth+Seal&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.jcnabity.com%2Fdartseal.htm&rft.aulast=Nabity&rft.genre=book&rft.pub=Dartmouth+College&rft.au=Nabity%2C+Joe&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-ad-green-136">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-ad-green_136-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-ad-green_136-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ask.dartmouth.edu/categories/stulife/19.html" rel="nofollow">“Is "The Big Green" really Dartmouth's mascot? If so, where does it come from and what does it mean?”</a>. <i>AskDartmouth</i>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Dartmouth+College&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Is+%22The+Big+Green%22+really+Dartmouth%27s+mascot%3F+If+so%2C+where+does+it+come+from+and+what+does+it+mean%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fask.dartmouth.edu%2Fcategories%2Fstulife%2F19.html&rft.atitle=Is+%22The+Big+Green%22+really+Dartmouth%27s+mascot%3F+If+so%2C+where+does+it+come+from+and+what+does+it+mean%3F&rft.genre=book&rft.jtitle=AskDartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-137"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-137">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://ask.dartmouth.edu/categories/misc/22.html" rel="nofollow">“Why is green Dartmouth's color?”</a>. <i>AskDartmouth</i>. Dartmouth College<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Dartmouth+College&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Why+is+green+Dartmouth%27s+color%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fask.dartmouth.edu%2Fcategories%2Fmisc%2F22.html&rft.atitle=Why+is+green+Dartmouth%27s+color%3F&rft.genre=book&rft.jtitle=AskDartmouth&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-138"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-138">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://dartmouthsports.xosn.com/ViewArticle.dbml?&DB_OEM_ID=11600&ATCLID=590538" rel="nofollow">“The 'Big Green' Nickname”</a>. DartmouthSports.com. 10 tháng 1 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=DartmouthSports.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-01-10&rft_id=http%3A%2F%2Fdartmouthsports.xosn.com%2FViewArticle.dbml%3F%26DB_OEM_ID%3D11600%26ATCLID%3D590538&rft.btitle=The+%27Big+Green%27+Nickname&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-139"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-139">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Beck, Stefan M (8 tháng 6 năm 2003). <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/2003/06/08/dartmouth_indians_the_new_tradition.php" rel="nofollow">“Dartmouth Indians: The New Tradition”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F2003%2F06%2F08%2Fdartmouth_indians_the_new_tradition.php&rft.atitle=Dartmouth+Indians%3A+The+New+Tradition&rft.genre=book&rft.aufirst=Stefan+M&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2003-06-08&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Beck&rft.btitle=Dartmouth+Indians%3A+The+New+Tradition&rft.au=Beck%2C+Stefan+M&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-140"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-140">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Hart, Jeffrey (15 tháng 12 năm 1998). <a class="external text" href="http://dartreview.com/archives/1998/12/15/the_banning_of_the_indian.php" rel="nofollow">“The Banning of the Indian”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth_Review&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth Review (trang chưa được viết)">The Dartmouth Review</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fdartreview.com%2Farchives%2F1998%2F12%2F15%2Fthe_banning_of_the_indian.php&rft.atitle=The+Banning+of+the+Indian&rft.genre=book&rft.aufirst=Jeffrey&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=1998-12-15&rft.jtitle=The+Dartmouth+Review&rft.aulast=Hart&rft.btitle=The+Banning+of+the+Indian&rft.au=Hart%2C+Jeffrey&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-141"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-141">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/01/05/arts/straight/" rel="nofollow">“Straight from the Tap: the men behind the mascot”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i>. 5 tháng 1 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Straight+from+the+Tap%3A+the+men+behind+the+mascot&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Straight+from+the+Tap%3A+the+men+behind+the+mascot&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F01%2F05%2Farts%2Fstraight%2F&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.genre=book&rft.date=2007-01-05&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span> <span class="error citation-comment" style="font-size: 100%;">Đã bỏ qua văn bản “ Blodget ” (<a class="extiw" href="http://en.wikipedia.org/wiki/Help:CS1_errors#text_ignored" title="en:Help:CS1 errors">trợ giúp</a>)</span></span></li>
<li id="cite_note-142"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-142">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Ejacko/keggy/index.htm" rel="nofollow">“Keggy the Keg”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Jack-O-Lantern&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Jack-O-Lantern (trang chưa được viết)">Dartmouth Jack-O-Lantern</a>. 10 tháng 1 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 23 tháng 8 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Dartmouth+Jack-O-Lantern&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-01-10&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dartmouth.edu%2F~jacko%2Fkeggy%2Findex.htm&rft.btitle=Keggy+the+Keg&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
<li id="cite_note-143"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth#cite_ref-143">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Lowe, Allie (10 tháng 1 năm 2007). <a class="external text" href="http://thedartmouth.com/2007/01/10/news/first/" rel="nofollow">“First SA meeting draws crowd”</a>. <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Dartmouth&action=edit&redlink=1" title="The Dartmouth (trang chưa được viết)">The Dartmouth</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 1 năm 2007</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fthedartmouth.com%2F2007%2F01%2F10%2Fnews%2Ffirst%2F&rft.atitle=First+SA+meeting+draws+crowd&rft.genre=book&rft.aufirst=Allie&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=2007-01-10&rft.jtitle=The+Dartmouth&rft.aulast=Lowe&rft.btitle=First+SA+meeting+draws+crowd&rft.au=Lowe%2C+Allie&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li><span class="citation book">Drake, Chuck (2004). <i>Dartmouth Outing Guide</i> . <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dartmouth_Outing_Club&action=edit&redlink=1" title="Dartmouth Outing Club (trang chưa được viết)">Dartmouth Outing Club</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Drake&rft.aufirst=Chuck&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+Outing+Guide&rft.pub=Dartmouth+Outing+Club&rft.date=2004&rft.genre=book&rft.edition=Fifth+edition&rft.au=Drake%2C+Chuck&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></li>
<li><span class="citation book">Graham, Robert B. (1990). <i>The Dartmouth Story: A Narrative History of the College Buildings, People, and Legends</i>. Dartmouth Bookstore.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Robert+B.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=The+Dartmouth+Story%3A+A+Narrative+History+of+the+College+Buildings%2C+People%2C+and+Legends&rft.aulast=Graham&rft.pub=Dartmouth+Bookstore&rft.genre=book&rft.date=1990&rft.au=Graham%2C+Robert+B.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></li>
<li><span class="citation book">Glabe, Scott L. (2005). <i>Dartmouth College: Off the Record</i>. College Prowler. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-59658-038-0" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-59658-038-0">1-59658-038-0</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Glabe&rft.aufirst=Scott+L.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Dartmouth+College%3A+Off+the+Record&rft.pub=College+Prowler&rft.isbn=1-59658-038-0&rft.genre=book&rft.date=2005&rft.au=Glabe%2C+Scott+L.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></li>
<li><span class="citation book">Hughes, Molly K.; Susan Berry (2000). <i>Forever Green: The Dartmouth College Campus — An arboretum of Northern Trees</i>. Enfield Books. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1-893598-01-2" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1-893598-01-2">1-893598-01-2</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Hughes&rft.aufirst=Molly+K.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Forever+Green%3A+The+Dartmouth+College+Campus+%E2%80%94+An+arboretum+of+Northern+Trees&rft.pub=Enfield+Books&rft.isbn=1-893598-01-2&rft.genre=book&rft.date=2000&rft.au=Hughes%2C+Molly+K.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></li>
<li><span class="citation book">Richardson, Leon B. (1932). <i>History of Dartmouth College</i>. Dartmouth College Publications. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trung_t%C3%A2m_Th%C6%B0_vi%E1%BB%87n_M%C3%A1y_t%C3%ADnh_tr%E1%BB%B1c_tuy%E1%BA%BFn&action=edit&redlink=1" title="Trung tâm Thư viện Máy tính trực tuyến (trang chưa được viết)">OCLC</a> <a class="external text" href="http://www.worldcat.org/oclc/12157587" rel="nofollow">12157587</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Leon+B.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=History+of+Dartmouth+College&rft.aulast=Richardson&rft.pub=Dartmouth+College+Publications&rft.genre=book&rft.date=1932&rft.au=Richardson%2C+Leon+B.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Đại học Dartmouth"></span></li>
<li><a class="external text" href="http://www.artseditor.com/html/features/0509_concha.shtml" rel="nofollow"><i>Listen, Look, Likeness: examining the portraits of Félix de la Concha</i></a> 2009 ArtsEditor.com article</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth" title="q:Special:Search/Đại học Dartmouth"><img alt="" data-file-height="150" data-file-width="150" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Wikiquote-logo-en.svg/40px-Wikiquote-logo-en.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> có sưu tập danh ngôn về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Search/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth" title="q:Đặc biệt:Search/Đại học Dartmouth">Đại học Dartmouth</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Dartmouth" title="commons:Special:Search/Đại học Dartmouth"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dartmouth_College?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Đại học Dartmouth trên Wikimedia Commons">Đại học Dartmouth</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/" rel="nofollow">Dartmouth College</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.dartmouth.edu/%7Enews/" rel="nofollow">Dartmouth College News</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.dartmo.com/" rel="nofollow">Dartmo.: The Buildings of Dartmouth College</a></li>
</ul>
<span id="interwiki-fr-ga"></span><br />
<span id="interwiki-en-fa"></span><br />
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Đại học Mỹ">Đại học Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_%C4%91%E1%BA%A7u_n%C4%83m_1769" title="Thể loại:Khởi đầu năm 1769">Khởi đầu năm 1769</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Chiến dịch Đường 14 - Phước Long</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Chiến dịch đường 14-Phước Long</b></span></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #C0C0C0; border-top: 2px solid #f9f9f9; color: black; font-size: 90%; padding: 1px;"><i>Một phần của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:HCMC1.jpg"><img alt="HCMC1.jpg" data-file-height="1260" data-file-width="1329" height="284" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/HCMC1.jpg/300px-HCMC1.jpg" width="300" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
<i>Sơ đồ chiến dịch đường 14-Phước Long</i></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">13/12/1974 - 6/1/1975</td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long&params=11_51_3_N_106_59_48_E_type:city" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">11°51′3″B</span> <span class="longitude">106°59′48″Đ</span></span></span></a></span></span><span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long&params=11_51_3_N_106_59_48_E_type:city" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">11°51′3″B</span> <span class="longitude">106°59′48″Đ</span></span></span></a></span></span></span></span><br />
<a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Phước Long (định hướng)">Phước Long</a>, <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Nam Việt Nam">Nam Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Chiến thắng quyết định của Quân đội Nhân dân Việt Nam</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Vietnam.svg"><img alt="Flag of Vietnam.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Vietnam.svg/22px-Flag_of_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FNL_Flag.svg"><img alt="FNL Flag.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/FNL_Flag.svg/22px-FNL_Flag.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_Gi%E1%BA%A3i_ph%C3%B3ng_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam">Quân Giải phóng miền Nam</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_South_Vietnam.svg"><img alt="Flag of South Vietnam.svg" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e9/Flag_of_South_Vietnam.svg/22px-Flag_of_South_Vietnam.svg.png" width="22" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_l%E1%BB%B1c_Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Quân lực Việt Nam Cộng hòa">Quân lực Việt Nam Cộng hòa</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_C%E1%BA%A7m_%28t%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Hoàng Cầm (tướng)">Hoàng Cầm</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_Th%E1%BA%BF_Thi%E1%BB%87n" title="Hoàng Thế Thiện">Hoàng Thế Thiện</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0_Qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%91ng" title="Dư Quốc Đống">Dư Quốc Đống</a><br />
Nguyễn Thống Thành</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">khoảng 14500<sup class="reference" id="cite_ref-C.E1.BB.ADu_Long_2004_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-C.E1.BB.ADu_Long_2004-1">[1]</a></sup></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">Khoảng 7.800 người<br />
Tại Phước Long: 5.400<sup class="reference" id="cite_ref-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003-2">[2]</a></sup><br />
Tại Đồng Xoài: 1.300<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
Các cứ điểm còn lại:1100.<sup class="reference" id="cite_ref-C.E1.BB.ADu_Long_2004_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-C.E1.BB.ADu_Long_2004-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">Theo nguồn Hoa Kỳ:<br />
khoảng 1300 chết và bị thương.<sup class="reference" id="cite_ref-George_C._Herring_1998_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-George_C._Herring_1998-4">[4]</a></sup></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><b>Theo nguồn Việt Nam:</b><br />
1160 chết, 2146 bị bắt chưa kể số bị thương.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<b>Theo nguồn Hoa Kỳ:</b> hơn 3000 chết, 2.444 bị bắt<sup class="reference" id="cite_ref-George_C._Herring_1998_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-George_C._Herring_1998-4">[4]</a></sup><br />
<b>Theo cựu binh VNCH:</b> 4.550 chết hoặc bị bắt<sup class="reference" id="cite_ref-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;">Chiến dịch trong Chiến tranh Việt Nam</span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Chiến dịch đường 14-Phước Long</b> là trận đụng độ quân sự lớn giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_l%E1%BB%B1c_Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Quân lực Việt Nam Cộng hòa">Quân lực Việt Nam Cộng hòa</a> diễn ra trên địa bàn tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phước Long (tỉnh)">Phước Long</a>
trong chiến tranh Việt Nam, kết quả là QĐNDVN chiến thắng và chiếm được
Phước Long. Tuy không nằm trong chiến dịch Tây Nguyên nhưng trận Phước
Long (từ đêm 13 tháng 12 năm 1974 đến ngày 6 tháng 1 năm 1975) có ý
nghĩa như một trận đánh trinh sát chiến lược, thử sức đối với hai bên
cũng như thăm dò phản ứng của quốc tế, nhất là của Hoa Kỳ để mở đầu cho
những diễn biến tiếp theo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_M%C3%B9a_Xu%C3%A2n_1975" title="Chiến dịch Mùa Xuân 1975">Chiến dịch Mùa Xuân 1975</a> đưa đến sự sụp đổ của Quân lực Việt Nam Cộng hòa và chính quyền Việt Nam Cộng hòa.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#.C4.90.E1.BB.8Ba_b.C3.A0n_t.C3.A1c_chi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Địa bàn tác chiến</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Binh_l.E1.BB.B1c_c.C3.A1c_b.C3.AAn_tham_chi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Binh lực các bên tham chiến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Nh.C3.A2n_d.C3.A2n_Vi.E1.BB.87t_Nam"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Quân đội Nhân dân Việt Nam</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#C.C3.A1c_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_chi.E1.BA.BFn_.C4.91.E1.BA.A5u"><span class="tocnumber">2.1.1</span> <span class="toctext">Các đơn vị chiến đấu</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Ph.C6.B0.C6.A1ng_.C3.A1n_t.C3.A1c_chi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">2.1.2</span> <span class="toctext">Phương án tác chiến</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Qu.C3.A2n_l.E1.BB.B1c_Vi.E1.BB.87t_Nam_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Quân lực Việt Nam Cộng hòa</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#T.E1.BA.A1i_ti.E1.BB.83u_khu_Ph.C6.B0.E1.BB.9Bc_Long"><span class="tocnumber">2.2.1</span> <span class="toctext">Tại tiểu khu Phước Long</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#C.C3.A1c_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_tuy.E1.BA.BFn_sau"><span class="tocnumber">2.2.2</span> <span class="toctext">Các đơn vị tuyến sau</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Diễn biến trận đánh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Tr.C3.AAn_c.C3.A1c_tuy.E1.BA.BFn_ph.C3.B2ng_th.E1.BB.A7_v.C3.B2ng_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Trên các tuyến phòng thủ vòng ngoài</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#T.E1.BA.A1i_khu_trung_t.C3.A2m_ph.C3.B2ng_th.E1.BB.A7"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Tại khu trung tâm phòng thủ</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Ph.E1.BA.A3n_.E1.BB.A9ng_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_b.C3.AAn_v.C3.A0_c.E1.BB.A7a_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Phản ứng của các bên và của quốc tế</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#T.E1.BA.A1i_Qu.C3.A2n_.C4.91o.C3.A0n_III_v.C3.A0_S.C3.A0i_G.C3.B2n"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Tại Quân đoàn III và Sài Gòn</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Hoa_K.E1.BB.B3"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Hoa Kỳ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#D.C6.B0_lu.E1.BA.ADn_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Dư luận quốc tế</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Kết quả trận đánh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#V.E1.BB.81_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Về quân sự</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#V.E1.BB.81_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Về chính trị</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_b.C3.A0n_t.C3.A1c_chi.E1.BA.BFn">Địa bàn tác chiến</span></h2>
Vào những năm 1974, 1975, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Phước Long (tỉnh)">Phước Long</a>
là một trong số 11 tỉnh bao quanh Biệt khu thủ đô Sài Gòn-Gia Định Ở
cách Sài Gòn khoảng 120 km về phía Bắc, Phước Long có địa giới giáp với
Bình Long (phía Tây), Quảng Đức (phía Đông), Long Khánh (phía Nam) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Campuchia" title="Campuchia">Campuchia</a> (phía Bắc) và nằm trong địa bàn tác chiến của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a#C.C3.A1c_qu.C3.A2n_khu" title="Việt Nam Cộng hòa">Quân khu III</a> (Quân đoàn III) của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_l%E1%BB%B1c_Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Quân lực Việt Nam Cộng hòa">Quân lực Việt Nam Cộng Hòa</a>. Đây cũng là địa bàn hoạt động của các lực lượng thuộc Mặt trận Đông Nam Bộ (B2) sau này được tập hợp thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91o%C3%A0n_4,_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đoàn 4, Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đoàn 4 (Quân đội Nhân dân Việt Nam)</a>.<br />
Phước Long có vai trò chiến lược quan trọng trong thế trận phòng thủ
của Quân lực Việt Nam Cộng hòa ở Đông Nam Bộ. Giống như Bình Long với
trung tâm phòng thủ là An Lộc, Phước Long gồm các chi khu quân sự Đôn
Luân (Đồng Xoài), Bố Đức, Đức Phong, quận lỵ Phước Bình, thị xã Phước
Long và căn cứ Bà Rá nằm trong tuyến phòng thủ từ xa của Quân lực Việt
Nam Cộng hòa để bảo vệ Sài Gòn và các tỉnh đông dân trù phú ở Nam Bộ. Do
có các giao lộ của đường số 2(cũ) nối với đường 14 qua ngã ba Đồng Xoài
và của đường 311 nối với đường 14 qua ngã ba Liễu Đức; Phước Long là
điểm án ngữ, ngăn chặn hành lang vận tải của Quân đội Nhân dân Việt Nam
qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>
và Campuchia vào Đông Nam Bộ; đồng thời giữ vị trí chia cắt thế liên
hoàn của các vùng do Quân đội Nhân dân Việt Nam chiếm lĩnh, cô lập vùng
Lộc Ninh với các vùng Nam Tây Nguyên và các tỉnh miền Đông khác.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Binh_l.E1.BB.B1c_c.C3.A1c_b.C3.AAn_tham_chi.E1.BA.BFn">Binh lực các bên tham chiến</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 258px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Southvietmap.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1393" data-file-width="1025" height="348" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2d/Southvietmap.jpg/256px-Southvietmap.jpg" width="256" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ hành chính Miền Nam Việt Nam trước năm 1975, Phước Long nằm tiếp
giáp với Bình Long, Quảng Đức, Long Khánh, Lâm Đồng và Campuchia</div>
</div>
</div>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_.C4.91.E1.BB.99i_Nh.C3.A2n_d.C3.A2n_Vi.E1.BB.87t_Nam"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a></span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_chi.E1.BA.BFn_.C4.91.E1.BA.A5u">Các đơn vị chiến đấu</span></h4>
Nhiệm vụ mở trận đánh tại Phước Long được Bộ Tổng tư lệnh Quân đội nhân dân Việt Nam giao cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91o%C3%A0n_4,_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đoàn 4, Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đoàn 4 (Quân đội Nhân dân Việt Nam)</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BA%BFu_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thiếu tướng">Thiếu tướng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_C%E1%BA%A7m_%28t%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Hoàng Cầm (tướng)">Hoàng Cầm</a>
làm tư lệnh. Đây cũng là trận đánh lớn đầu tiên của đơn vị này từ ngày
thành lập (20 tháng 7 năm 1974). Để chuẩn bị tác chiến tại khu vực Phước
Long, Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 đã rút ra từ các sư đoàn và trung đoàn
trực thuộc một lực lượng xung kích mạnh gồm có:<br />
<ul>
<li>Sư đoàn 3 (sau này là sư đoàn 302) chỉ có hai trung đoàn (271 và
201) được phối thuộc trung đoàn 165 (sư đoàn 7) là đơn vị chủ công của
đợt 1, được tăng cường một đại đội xe tăng T-59 và 1 đại đội pháo hỗn
hợp 105 mm và 85 mm, một tiểu đoàn súng máy phòng không 14,5 mm và
12,7 mm.</li>
<li>Sư đoàn 7 bộ binh (chỉ còn hai trung đoàn 141 và 209) được phối
thuộc trung đoàn 2 (sư đoàn 9) là lực lượng chủ công đợt 2. Các đơn vị
này được tăng cường 1 tiểu đoàn xe tăng gồm 14 chiếc, trung đoàn 210
pháo binh hỗn hợp các loại pháo 105 mm, 122 mm, 85 mm và súng cối các cỡ
120 mm, 160 mm; 1 tiểu đoàn phòng không hỗn hợp pháo cao xạ 37 mm và
súng máy phòng không 14,5 mm.</li>
<li>Trung đoàn 429 đặc công;</li>
<li>Trung đoàn công binh 25;</li>
<li>Các đoàn hậu cần 210 và 235 (tương đương trung đoàn).</li>
<li>Sư đoàn 9 bộ binh gồm 3 trung đoàn bộ binh 1, 2 và 16.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_7-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceA-7">[7]</a></sup></li>
</ul>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Ph.C6.B0.C6.A1ng_.C3.A1n_t.C3.A1c_chi.E1.BA.BFn">Phương án tác chiến</span></h4>
Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 dự kiến trận đánh sẽ diễn ra theo 2 giai đoạn:<br />
<ul>
<li><i>Giai đoạn 1</i>: tấn công đánh chiếm các cứ điểm phòng ngự vòng
ngoài của QLVNCH xung quanh Phước Long gồm: Chi khu quân sự Bù Đăng, cứ
điểm Bù Na, quận lỵ Bố Đức, chi khu quân sự Đức Phong, chi khu quân sự
Đôn Luân (Đồng Xoài cũ); kiềm chế căn cứ quan sát của pháo binh tại núi
Bà Rá.</li>
<li><i>Giai đoạn 2</i>: đánh thẳng vào thị xã Phước Long, chi khu quân sự Phước Bình, và căn cứ Bà Rá, giải phóng hoàn toàn tỉnh Phước Long.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceA_7-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceA-7">[7]</a></sup></li>
</ul>
Trong cả hai giai đoạn của trận đánh, các đơn vị vòng ngoài tổ chức
cắt đứt các đường giao thông đến Phước Long: đường số 14, liên tỉnh lộ
1, liên tỉnh lộ 12, đường 311 và đường số 2 (cũ), tổ chức các trận địa
phục kích ngăn chặn các lực lượng của các sư đoàn 5, 25 và 18 của QLVNCH
kéo đến ứng cứu cho Phước Long. Các đơn vị khác thuộc Bộ tư lệnh Miền
tổ chức các trận đánh phối hợp dể kìm giữ các đơn vị chủ lực của Quân
đoàn III - QLVNCH tại các căn cứ, cản trở tối đa, không cho các đơn vị
này rảnh rỗi để ứng cứu cho Phước Long.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceB_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceB-8">[8]</a></sup><br />
Với hai lý do: 1) để tiết kiệm đạn (đặc biệt là đạn pháo) sẽ dành cho
các chiến dịch lớn hơn trong năm 1975, 2) vừa đánh vừa thăm dò phản ứng
của đối phương để kịp thời ứng phó, Quân uỷ Trung ương QĐNDVN yêu cầu
B2 không được sử dụng pháo lớn (130 mm) và xe tăng trong đợt 1. Vì vậy,
Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 phải điều chỉnh lại kế hoạch: chuyển mục tiêu
Đồng Xoài từ hướng chủ yếu thành hướng thứ yếu, hành động tác chiến chủ
yếu là kiềm chế, bao vây đối phương. Hướng tấn công chủ yếu của giai
đoạn 1 được nhằm vào Chi khu quân sự Bù Đăng. Không gian chiến dịch
trong giai đoạn 1 được thu hẹp.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceB_8-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceB-8">[8]</a></sup>
Theo trung tướng Hoàng Văn Thái, lý do là Bù Đăng và Bù Na là những căn
cứ nhỏ, dễ công kích hơn và lại có khả năng thu được nhiều đạn pháo và
pháo lớn để tiếp tục đánh Đồng Xoài (Đôn Luân).<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-9">[9]</a></sup><br />
<table align="right" cellpadding="1" class="toccolours" style="float: right; margin-left: 15px; text-align: center;">
<tbody>
<tr>
<th style="background: #ccf;">Loạt bài<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a></th>
</tr>
<tr>
<th>Giai đoạn 1954–1959</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_Domino" title="Thuyết Domino">Thuyết Domino</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A1_tr%C3%ACnh_can_thi%E1%BB%87p_c%E1%BB%A7a_M%E1%BB%B9_v%C3%A0o_chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quá trình can thiệp của Mỹ vào chiến tranh Việt Nam">Hoa Kỳ can thiệp</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc,_1954-1959%29" title="Chiến tranh Việt Nam (miền Bắc, 1954-1959)">Miền Bắc</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28mi%E1%BB%81n_Nam,_1954-1959%29" title="Chiến tranh Việt Nam (miền Nam, 1954-1959)">Miền Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Giai đoạn 1960–1965</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF,_1960-1965%29" title="Chiến tranh Việt Nam (quốc tế, 1960-1965)">Diễn biến Quốc tế</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28mi%E1%BB%81n_Nam,_1960-1965%29" title="Chiến tranh Việt Nam (miền Nam, 1960-1965)">Miền Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BA%BF_ho%E1%BA%A1ch_Staley-Taylor" title="Kế hoạch Staley-Taylor">Kế hoạch Staley-Taylor</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t" title="Chiến tranh đặc biệt">Chiến tranh đặc biệt</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%91_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Ng%C3%B4_%C4%90%C3%ACnh_Di%E1%BB%87m" title="Biến cố đảo chính Chính phủ Ngô Đình Diệm">Đảo chính Chính phủ Ngô Đình Diệm</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Giai đoạn 1965–1968</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc,_1965-1968%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Việt Nam (miền Bắc, 1965-1968) (trang chưa được viết)">Miền Bắc</a><br />
Chiến dịch:<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_V%E1%BB%8Bnh_B%E1%BA%AFc_B%E1%BB%99" title="Sự kiện Vịnh Bắc Bộ">Sự kiện Vịnh Bắc Bộ</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_M%C5%A9i_T%C3%AAn_Xuy%C3%AAn" title="Chiến dịch Mũi Tên Xuyên">Mũi Tên Xuyên</a> –<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_S%E1%BA%A5m_R%E1%BB%81n" title="Chiến dịch Sấm Rền">Sấm Rền</a><br />
</td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28mi%E1%BB%81n_Nam,_1965-1968%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Việt Nam (miền Nam, 1965-1968) (trang chưa được viết)">Miền Nam</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_c%E1%BB%A5c_b%E1%BB%99_%28Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Chiến tranh cục bộ (Chiến tranh Việt Nam)">Chiến tranh cục bộ</a><br />
Chiến dịch:<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_l%C6%B0%E1%BB%A3c_T%C3%ACm_v%C3%A0_di%E1%BB%87t" title="Chiến lược Tìm và diệt">Các chiến dịch Tìm-Diệt</a><br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Ph%C6%B0%E1%BB%A3ng_Ho%C3%A0ng" title="Chiến dịch Phượng Hoàng">Phượng Hoàng</a> –<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_T%E1%BA%BFt_M%E1%BA%ADu_Th%C3%A2n" title="Sự kiện Tết Mậu Thân">Tết Mậu Thân, 1968</a><br />
</td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF,_1965-1968%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Việt Nam (quốc tế, 1965-1968) (trang chưa được viết)">Diễn biến Quốc tế</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Giai đoạn 1968–1972</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam_%28qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF,_1968-1972%29&action=edit&redlink=1" title="Chiến tranh Việt Nam (quốc tế, 1968-1972) (trang chưa được viết)">Diễn biến Quốc tế</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam_h%C3%B3a_chi%E1%BA%BFn_tranh" title="Việt Nam hóa chiến tranh">Việt Nam hóa chiến tranh</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_ngh%E1%BB%8B_Paris,_m%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_ngo%E1%BA%A1i_giao_n%C4%83m_1972" title="Hội nghị Paris, mặt trận ngoại giao năm 1972">Hội nghị Paris</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_%C4%91%E1%BB%8Bnh_Paris_1973" title="Hiệp định Paris 1973">Hiệp định Paris</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;">Chiến dịch:<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Lam_S%C6%A1n_719" title="Chiến dịch Lam Sơn 719">Lam Sơn 719</a> – <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_c%E1%BB%A5c_n%C4%83m_1972" title="Chiến cục năm 1972">Chiến cục năm 1972</a> –<br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Xu%C3%A2n_h%C3%A8_1972" title="Chiến dịch Xuân hè 1972">Hè 1972</a> –<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%B7t_tr%E1%BA%ADn_%C4%91%E1%BA%A5t_%C4%91%E1%BB%91i_kh%C3%B4ng_mi%E1%BB%81n_B%E1%BA%AFc_Vi%E1%BB%87t_Nam_1972" title="Mặt trận đất đối không miền Bắc Việt Nam 1972">Mặt trận phòng không 1972</a><br />
–<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Linebacker_II" title="Chiến dịch Linebacker II">Phòng không Hà Nội 12 ngày đêm</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Giai đoạn 1973–1975</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;">Chiến dịch:<br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_m%C3%B9a_xu%C3%A2n_n%C4%83m_1975" title="Chiến dịch mùa xuân năm 1975">Xuân 1975</a><br />
<strong class="selflink">Phước Long</strong></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn" title="Chiến dịch Tây Nguyên">Tây Nguyên</a> -<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Hu%E1%BA%BF-%C4%90%C3%A0_N%E1%BA%B5ng" title="Chiến dịch Huế-Đà Nẵng">Huế - Đà Nẵng</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Phan_Rang_-_Xu%C3%A2n_L%E1%BB%99c" title="Chiến dịch Phan Rang - Xuân Lộc">Phan Rang - Xuân Lộc</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Chiến dịch Hồ Chí Minh">Hồ Chí Minh</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Sa_v%C3%A0_c%C3%A1c_%C4%91%E1%BA%A3o_tr%C3%AAn_Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Chiến dịch Trường Sa và các đảo trên Biển Đông">Trường Sa và các đảo trên Biển Đông</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_30_th%C3%A1ng_4,_1975" title="Sự kiện 30 tháng 4, 1975">Sự kiện 30 tháng 4, 1975</a></td>
</tr>
<tr>
<th>Hậu quả chiến tranh</th>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95n_th%E1%BA%A5t_nh%C3%A2n_m%E1%BA%A1ng_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tổn thất nhân mạng trong Chiến tranh Việt Nam">Tổn thất nhân mạng</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%99i_%C3%A1c_c%E1%BB%A7a_Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Hoa_K%E1%BB%B3_v%C3%A0_%C4%91%E1%BB%93ng_minh_trong_chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Tội ác của Quân đội Hoa Kỳ và đồng minh trong chiến tranh Việt Nam">Tội ác của Hoa Kỳ và đồng minh</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%A5t_%C4%91%E1%BB%99c_da_cam" title="Chất độc da cam">Chất độc da cam</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="font-size: 90%;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BB%81n_nh%C3%A2n" title="Thuyền nhân">Thuyền nhân</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="background: #ccf; text-align: right;"><small class="editlink noprint plainlinksneverexpand"><a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit">sửatiêu bản</a></small></td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A2n_l.E1.BB.B1c_Vi.E1.BB.87t_Nam_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_l%E1%BB%B1c_Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Quân lực Việt Nam Cộng hòa">Quân lực Việt Nam Cộng hòa</a></span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BA.A1i_ti.E1.BB.83u_khu_Ph.C6.B0.E1.BB.9Bc_Long">Tại tiểu khu Phước Long</span></h4>
Khu phòng thủ Phước Long thực chất là tiền đồn phía Bắc trong tuyến
phòng thủ miền Đông Nam Bộ của Quân đoàn III - Quân lực Việt Nam Cộng
hòa nhưng do vị trí nằm ở tuyến tiếp giáp giữa Quân khu II với Quân khu
III và cách xa các trung tâm tác chiến quan trọng (Sài Gòn-Gia Định-Biên
Hòa-Bến Cát-Chơn Thành) nên Quân lực Việt Nam Cộng hòa chỉ bố trí ở
tiểu khu Phước Long 5 tiểu đoàn bảo an và 48 trung đội dân vệ. Trong đó:
Các tiểu đoàn 341 và 352 giữ Đồng Xoài và kiểm soát đoạn đường 14 từ
Đồng Xoài đến cầu số 12; tiểu đoàn 363 giữ Bù Na và kiểm soát đường 14
từ cầu 11 đến ngã ba Liễu Đức; tiểu đoàn 362 giữ Vĩnh Thuận và kiểm soát
đường 1 từ ngã ba Liễu Đức đến Bù Đăng; tiểu đoàn 340 là lực lượng dự
bị cơ động đóng trong thị xã Phước Long. Tiểu khu Phước Long cũng có một
tiểu đoàn pháo binh riêng với tám khẩu HM-2 105 mm và bốn khẩu HM-3
155 mm với trận địa chính bố trí trong trung tâm thị xã.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceC_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceC-10">[10]</a></sup><br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_.C4.91.C6.A1n_v.E1.BB.8B_tuy.E1.BA.BFn_sau">Các đơn vị tuyến sau</span></h4>
Cũng như trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_Nguy%E1%BB%85n_Hu%E1%BB%87" title="Chiến dịch Nguyễn Huệ">Chiến dịch Nguyễn Huệ</a>,
các lực lượng mạnh của Quân lực Việt Nam Cộng hòa trong đội hình Quân
đoàn III có thể tăng phái cho quân phòng thủ tại Phước Long gồm các sư
đoàn bộ binh 5, 18 và 25 trong đó có lữ đoàn thiết giáp số 2 và 7 thiết
đoàn khác được bố trí từ Long An đến Biên Hòa thành một vòng cung xung
quanh Sài Gòn từ ba hướng Bắc, Đông và Tây. Giữ cửa ngõ vào tiểu khu
Phước Long chỉ có Liên đoàn biệt kích số 31 đóng tại Chơn Thành, cách
Phước Bình hơn 70 km đường bộ. Đơn vị lớn hơn có khả năng tiếp cận giải
tỏa cho Phước Long nhanh nhất khi bị tấn công là sư đoàn 18 đóng ở Biên
Hòa. Gần hơn nữa có sư đoàn 5 ở Bến Cát trong đó có một chiến đoàn đóng
tại An Lộc. Tuy nhiên, đơn vị này phải chịu trách nhiệm phòng thủ hướng
đường 13 nên khả năng tăng viện cho Phước Long bị hạn chế. Ngoài ra,
Quân đoàn III còn có Liên đoàn biệt kích dù 81 với hơn 100 máy bay trực
thăng các loại HU-1A và CH-47 đóng tại Biên Hòa làm lực lượng dự bị cơ
động cho các hướng khi bị tấn công. Các máy bay phản lực tiêm kích -
oanh tạc của các sư đoàn không quân số 3 và số 5 tại các sân bay Tân Sơn
Nhất và Biên Hòa có thể yểm hộ cho các lực lượng phòng thủ ở Phước Long
chỉ sau hơn chục phút bay.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh">Diễn biến trận đánh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Tr.C3.AAn_c.C3.A1c_tuy.E1.BA.BFn_ph.C3.B2ng_th.E1.BB.A7_v.C3.B2ng_ngo.C3.A0i">Trên các tuyến phòng thủ vòng ngoài</span></h3>
Ngày 12 tháng 12 năm 1974, tiểu đoàn 4 của trung đoàn 165 (sư đoàn 7)
đánh chiếm một tiền đồn của QLVNCH tại cây số 19 - đường 14 do một đại
đội bảo an đóng giữ. Đêm 12 tháng 12, chi khu quân sự Bù Đốp bị tiến
công bởi 1 đại đội đặc công QGP thuộc tỉnh đội Phước Bình. Đến ngày 16
tháng 12, các lực lượng bảo an của QLVNCH chiếm lại chi khu này nhưng
không giải toả được vị trí bị cắt đứt tại cây số 19. Ngày 13 tháng 12,
đại tá Nguyễn Thống Thành<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-12">[12]</a></sup>,
tiểu khu trưởng Phước Long đã đến kiểm tra Bù Đăng và ra lệnh nâng mức
báo động từ "vàng" lên "da cam" đối với tất cả các đồn bốt của QlVNCH
trong tỉnh.<sup class="reference" id="cite_ref-ReferenceC_10-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-ReferenceC-10">[10]</a></sup>
Do mưa lớn ngập đường chuyển quân, giờ G và ngày N mà Bộ Tư lệnh quân
đoàn 4 dự kiến vào ngày 13 phải lui lại một ngày. Yếu tố bí mật bất ngờ
không còn.<br />
Rạng ngày 14 tháng 12, trung đoàn 271 (thiếu) của sư đoàn 302 nổ súng
tấn công tiểu đoàn bảo an 362 - QLVNCH đóng tại Bù Đăng. Quân lực Việt
Nam cộng hòa chống trả ác liệt nhất tại khu cửa mở. Phải sau hơn 2 tiếng
đồng hồ và bị thương vong gần hết đại đội 12 (chỉ còn 11 người sau trận
đánh), Các đơn vị của trung đoàn 271 mới lọt được vào bên trong khu
phòng thủ.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-13">[13]</a></sup>.
Đến 11 giờ 30 phút cùng ngày, các đơn vị của Trung đoàn 271 đã tràn
ngập chi khu quân sự Bù Đăng. Cũng trong ngày 14 tháng 12, các trung
đoàn 165 và 201 (sư đoàn 7) sau một ngày đêm bao vây, tạo thế đã đánh
chiếm căn cứ Vĩnh Thiện và khu hành chính Bù Đăng sau gần 2 giờ công
kích.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
Ngày 15 tháng 12, hai tiểu đoàn đặc công thuộc trung đoàn 429 (B2)
tấn công yếu khu Bù Na do một đại đội của tiểu đoàn bảo an 363 QLVNCH và
1 trung đội pháo binh đóng chốt. Tiểu đoàn bảo an 363 với sự chi viện
từ trên không của 32 phi vụ cường kích do sư đoàn 5 không quân ở Biên
Hòa thực hiện đã chống trả quyết liệt từ sáng đến chiều 15 tháng 12
nhưng vẫn thất thủ vì không nhận được sự chi viện nào từ Phước Long và
Đôn Luân do đường 14 bị cắt đứt và hai cứ điểm này cũng đang bị vây
lỏng. Trong trận này, QĐNDVN chiếm được 2 khẩu trọng pháo.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-15">[15]</a></sup>
Ngày 16 tháng 12, tướng Dư Quốc Đống bay lên thị sát Phước Long và tăng
phái cho khu phòng thủ này tiểu đoàn bộ binh số 2 rút từ trung đoàn 7
(sư đoàn 5). Cùng ngày, đại tá Đỗ Công Thành tổ chức phản kích khai
thông đường 14 nối với Bố Đức nhưng đều bị các lực lượng mạnh hơn của
QGP đẩy lùi.<sup class="reference" id="cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983-16">[16]</a></sup><br />
Ngày 22 tháng 12, chi khu quân sự và quận lỵ Bố Đức do tiểu đoàn bảo
an 341 đóng giữ bị tấn công và đánh chiếm lần thứ hai trong chiến dịch
bởi các đơn vị của trung đoàn 165, sư đoàn 7 (QĐNDVN). Cùng ngày các đồn
quan trọng trên đường 14 như Phước Tín, Phước Quả, Phước Lộc thất thủ.
Đại tá Thành điều tiểu đoàn 1 (Chiến đoàn 7) mới được tăng cường và 2
đại đội thám báo phản kích nhưng bị tiểu đoàn 6 (trung đoàn 165 QĐNDVN)
đẩy lùi, phải rút về núi Bà Rá cùng với số quân còn lại từ các đồn kể
trên.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-17">[17]</a></sup>
Ngày 24 tháng 12, Tướng Dư Quốc Đống dự định điều 1 chiến đoàn của sư
đoàn 18 lên giữ Phước Long nhưng không được Nguyễn Văn Thiệu chuẩn y vì
theo lệnh của ông ta, mọi sự điều động các đơn vị cấp trung đoàn phải do
chính tổng thống quyết định.<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-18">[18]</a></sup>.
Tướng Đống đành phải ra lệnh cho chuẩn tướng Lê Nguyên Vĩ dùng trực
thăng đưa 1 tiểu đoàn và 1 đại đội bộ binh rút từ sư đoàn 5 đổ quân
xuống Đồng Xoài nhưng đã quá muộn, toàn bộ chi khu quân sự Đôn Luân đã
nằm trong tầm bắn thẳng của các loại pháo, cối và súng máy của đối
phương. Mặc dù được 48 phi vụ cường kích từ sư đoàn 5 không quân yểm trợ
nhưng QLVNCH chỉ đổ được 1 đại đội xuống Đồng Xoài. Tướng Lê Nguyên Vĩ
phải ra lệnh cho các trực thăng quay lại.<sup class="reference" id="cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983-16">[16]</a></sup><br />
5 giờ 37 phút sáng 26 tháng 12, chi khu quân sự Đôn Luân với 11 lớp
rào thép gai, nhiều bãi mìn và hơn 50 chốt phòng thủ kiên cố đã bị các
đơn vị của trung đoàn 141 (sư đoàn 7) tấn công từ bốn hướng sau 15 phút
bắn phá đường của 7 khẩu pháo các cỡ 85mm, 105mm, 122mm và 4 khẩu cối
120 mm. Pháo binh QLVNCH ở căn cứ Phước Vĩnh bị trung đoàn pháo binh 210
của QĐNDVN chế áp, không chi viện được. Hoả lực phòng không mạnh của
tiểu đoàn 20 súng máy cao xạ đã hạn chế tối đa khả năng chi viện từ trên
không của các máy bay A-1 và A-37 của Không lực VNCH. Đến 10 giờ 30
phút, chi khu quân sự Đôn Luân thất thủ. Thiếu tá Đặng Vũ Khoái, chỉ huy
căn cứ chi khu Đôn Luân và nhiều sĩ quan dưới quyền thuộc tiểu đoàn bảo
an 352 bị bắt làm tù binh tại Suối Rạt. Chiều 26 tháng 12, các đơn vị
thuộc trung đoàn 141 (sư đoàn 7 QĐNDVN) phối hợp với trung đoàn 201 tiếp
tục đánh chiếm các đồn Tà Bế, Phước Thiện, Cầu số 2 và sân bay trực
thăng.<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-19">[19]</a></sup><br />
Chỉ trong hai tuần, Quân lực Việt Nam Cộng hòa đã mất 4 mục tiêu quan
trọng trên tuyến phòng thủ từ xa tại địa bàn tại Quân khu III. Ở phía
Nam, các trung đoàn 209 (sư đoàn 7), 201 (sư đoàn 302) và sư đoàn 9
QĐNDVN đã chốt chặn các con đường đến Phước Long: đường 14, đường 7
ngang, đường 311, các liên tỉnh lộ số 1 và số 2. Quận lỵ Phước Bình và
thị xã Phước Long hoàn toàn bị cô lập trên bộ với các đơn vị khác của
QLVNCH tại Quân khu III.<sup class="reference" id="cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse-20">[20]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BA.A1i_khu_trung_t.C3.A2m_ph.C3.B2ng_th.E1.BB.A7">Tại khu trung tâm phòng thủ</span></h3>
Để giải vây cho Phước Long, QLVNCH cần ít nhất 1 sư đoàn hỗn hợp bộ
binh, kị binh thiết giáp và quân dù nhưng trong tình hình các đơn vị
tổng trù bị đã bị giam chân tại Quân khu I và Bắc Tây Nguyên, không thể
điều động được nếu không có quyết định của tổng thống Nguyễn Văn Thiệu.
Nhận thấy tình hình nguy ngập tại Phước Long, ngày 29 tháng 12, đại
tướng Cao Văn Viên, Tổng tham mưu trưởng Quân lực Việt Nam Cộng hòa đề
nghị tổng thống Nguyễn Văn Thiệu phê duyệt gấp bản kế hoạch phòng thủ
Phước Long đã được đệ trình từ tháng 10 năm 1974. Kết quả là đại tướng
Cao Văn Viên nhận được mấy lời phê vắn tắt: "Báo trung tướng (chỉ tướng
Dư Quốc Đống) điều nghiên, tùy nghi quyết định. Cần lưu ý động viên các
chiến hữu tử thủ".<sup class="reference" id="cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse-20">[20]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Khi những lời phê trên đây được chuyển đến tay tướng Dư Quốc Đống thì
cũng là lúc Phước Long bị tấn công ngày 31 tháng 12 năm 1974. Khu phòng
thủ Phước Long của QLVNCH dựa vào ba cụm điểm tựa chính là thị xã Phước
Long, quận lỵ Phước Bình và căn cứ Bà Rá thành thế chân vạc yểm trợ cho
nhau. Theo thuyết trình phòng thủ quân sự của đại tá Đỗ Công Thành,
tỉnh trưởng Phước Long, mặc dù chu vi phòng ngự đã bị thu hẹp nhưng để
nối liên lạc giữa các cụm phòng thủ này, còn phải giữ được các tuyến
ngăn chặn ở Thác Mơ, Phước Lộc, các đường 309, 310... Đây là những điểm
yếu của khu phòng thủ Phước Long.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-22">[22]</a></sup><br />
Từ ngày 27 đến ngày 30 tháng 12, các đơn vị của Quân đoàn 4 đã hành
quân đến các tuyến xuất quanh Phước Long và Phước Bình. Đến chiều 30
tháng 12, trung đoàn 165 (sư đoàn 7) đã tập kết ở phía Đông và Đông Nam
Phước Bình; trung đoàn 141 (sư đoàn 7) dùng ô tô cơ động theo đường 2 cũ
đến phía Bắc và Tây Bắc Phước Bình; trung đoàn 271 (sư đoàn 3) chặn
đường 309 ở Thác Mơ; trung đoàn 16 từ Tây Ninh về bắc Sông Bé chuẩn bị
hợp vây; tiểu đoàn 78 đặc công đã tập trung dưới chân núi Bà Rá; trung
đoàn 2 (sư đoàn 9) và trung đoàn 209 (sư đoàn 7) làm lực lượng dự bị.
Trong đợt 2 của chiến dịch đường 14-Phước Long, Bộ Tư lệnh Quân đoàn 4
QĐNDVN được Quân ủy Trung ương cho phép sử dụng một đại đội pháo 130 mm
với 1/2 cơ số đạn và 2 đại đội xe tăng T-54 (14 chiếc). Các loại súng
lớn khác yểm hộ mặt đất cho cuộc tấn công có 12 khẩu pháo 85 mm, 105 mm,
122 mm và 8 khẩu cối các cỡ 120, 160 mm. Nhiệm vụ yểm hộ phòng không
được giao cho trung đoàn 210 gồm một tiểu đoàn pháo cao xạ 37 mm, hai
tiểu đoàn súng máy 14,5 mm và 12,7 mm.<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-23">[23]</a></sup><br />
Rạng sáng ngày 31 tháng 12 năm 1974, các trung đoàn 165 (thiếu), 141
và tiểu đoàn 3, bộ đội địa phương Phước Long nổ súng tấn công Phước
Bình. Tuy nhiên, tiểu đoàn 78 đặc công và trung đoàn 271 khai trận chậm
hơn nên QLVNCH đã dùng pháo binh trong thị xã Phước Long được hiệu chỉnh
bằng trinh sát pháo trên núi Bà Rá bắn cản đường. Chỉ huy trưởng tiểu
khu Phước Long được chiến đoàn 7 (sư đoàn 5 QLVNCH) điều tiểu đoàn 1 từ
chân núi Bà Rá đánh vào sườn tiểu đoàn 4 và tiểu đoàn 6 (trung đoàn 165
QĐNDVN) đang tấn công qua cửa mở. Trong khi trung đoàn 165 ở hướng Đông
Nam Phước Bình phải dừng lại đối phó với cánh quân phản kích thì trung
đoàn 141 từ hướng Tây Bắc tràn xuống đánh vào trung tâm quận lỵ. 13 giờ
chiều ngày 31 tháng 12, Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 điều 4 xe tăng T-54 yểm
hộ cuộc tiến công. Một chiếc bị trúng mìn khi đi qua ngã tư chi khu, 3
chiếc còn lại đã hỗ trợ bằng hỏa lực bắn thẳng cho các tiểu đoàn 3 và 5
(trung đoàn 141) đánh chiếm chốt Vạn Kiếp và sân bay Phước Bình. 15 giờ
chiều cùng ngày, Phước Bình thất thủ. Tiểu đoàn 2 (Chiến đoàn 7 QLVNCH)
bị đẩy lùi về Suối Dung.<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-24">[24]</a></sup><br />
Trong ngày 31, Không lực Việt Nam Cộng hòa thực hiện hơn 50 phi vụ
oanh tạc quanh chân núi Bà Rá, ngăn chặn được tiểu đoàn 78 đặc công
QĐNDVN đang tấn công căn cứ này. Phải đến nửa đêm, với sự chi viện của
lựu pháo và pháo cao xạ 37 mm hạ nòng bắn thẳng, tiểu đoàn đặc công 78
mới chiếm được núi Bà Rá và tổ chức ngay một đài quan sát chỉ điểm cho
pháo lớn bắn vào thị xã Phước Long sáng ngày 1 tháng 1 năm 1975. Quân
lực Việt Nam cộng hòa bị mất 8 khẩu pháo 105 mm và 4 khẩu 155 mm tại
trận địa pháo trung tâm thị xã do trúng đạn pháo của đối phương.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-25">[25]</a></sup>
Đến sáng ngày 2 tháng 1 năm 1975, tiểu khu Phước Long đã nằm trong tầm
hỏa lực bắn thẳng bằng súng bộ binh của các trung đoàn 16, 141, 165, 201
và 207.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-26">[26]</a></sup><br />
Trước nguy cơ bị tiêu diệt, đại tá Đỗ Công Thành gấp rút tái phối trí
lại lực lượng. Sở chỉ huy nhẹ của tiểu khu Phước Long được chuyển về
trại Lê Lợi. Tiểu đoàn bảo an 340 và đại đội thám báo số 5 giữ cầu Suối
Dung và chốt Vân Kiều. Tiểu đoàn 2 (chiến đoàn 7 - sư đoàn 5 tăng phái
giữ các ngã ba Tư Hiền 1 và Tư Hiền 2. Đại tá Thành cũng yêu cầu chi
viện nhưng chuẩn tướng Lê Nguyên Vĩ đã không thi hành lệnh của trung
tướng tư lệnh Quân đoàn III Dư Quốc Đống với lý do sợ "mắc bẫy dương
Đông kích Tây của Cộng quân"<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-27">[27]</a></sup>.
Trong ngày 1 tháng 1 năm 1975, Không lực Việt Nam cộng hòa đã tổ chức
53 phi vụ oanh tạc vào tuyến tấn công của QĐNDVN ở khu vực nghĩa trang
thị xã, tạm thời chặn được mũi tiến công của tiểu đoàn 4 (trung đoàn
165), phá hủy một khẩu đội cao xạ 37 mm.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-28">[28]</a></sup> QLVNCH báo cáo lên cấp trên là họ đã bắn cháy 15 xe tăng của đối phương<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-29">[29]</a></sup><br />
Các trận đánh phòng ngự của QLVNCH tại vùng phụ cận thị xã chỉ làm
chậm tốc độ tiến quân của QĐNDVN thêm 24 giờ. Sáng ngày 2 tháng 1, một
trận pháo kích kéo dài gần 1 giờ từ sáu khẩu 130 mm, sáu khẩu 105 mm,
bốn khẩu 85 mm đã mở đường cho đợt tấn công tiếp theo của các trung đoàn
165, 141 và 271. Ở phía Nam, trung đoàn 165 chiếm trại Đoàn Văn Kiều. Ở
hướng Tây, trung đoàn 141 giằng co với tiểu đoàn 1 (chiến đoàn 9
QLVNCH) ở bắc Hồ Long Thủy và khu gia binh. Hai bên đều tổn thất nặng. Ở
hướng Đông Nam, trung đoàn 271 chiếm được ngã ba Tư Hiền và bãi xe.
Sáng ngày 3 tháng 1, các đơn vị đi đầu của trung đoàn 141 (4 đại đội) đã
lọt vào thị xã nhưng bị cô lập. Tư lệnh quân đoàn điều động trung đoàn
201 (thiếu 1 tiểu đoàn) từ tuyến 2 lên tăng cường cho trung đoàn 141.<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-30">[30]</a></sup>.
Trưa ngày 3 tháng 1, tướng Dư Quốc Đống điều động chiến đoàn 8 (sư đoàn
5 QLVNCH) sử dụng trực thăng định đổ bộ xuống thị xã nhưng vấp phải
lưới lửa phòng không của trung đoàn 210 và pháo binh bắn chặn trên mặt
đất, các trực thăng của QLVNCH không dám hạ cánh đổ quân. Không quân vận
tải của QLVNCH thả dù tiếp tế 20 tấn đạn pháo xuống phía Bắc thị xã
nhưng do bị pháo binh QĐNDVN bắn chặn, các đơn vị phòng thủ Phước Long
không thu hồi được số hàng này sau đó để rơi vào tay QĐNDVN.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-31">[31]</a></sup>
Cũng trong ngày 3 tháng 1 (tức ngày 4 tháng 1 theo lịch VNCH), Sở chỉ
huy tiểu khu Phước Long bị pháo kích gây tổn thất nặng, phó chỉ huy
trưởng tiểu khu tử thương, chỉ huy trưởng chi khu Phước Bình bị thương
nặng.<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-32">[32]</a></sup><br />
Ngày 4 tháng 1, không lực VNCH tiếp tục oanh kích các tuyến tấn công
của QĐNDVN, buộc các đơn vị này phải dừng lại đào công sự phòng tránh.
10 giờ ngày 4 tháng 1, trong nỗ lực cuối cùng để ứng cứu Phước Long,
tướng Dư Quốc Đống điều động liên đoàn biệt kích dù số 81 bằng không vận
lên Phước Long. Sau đợt đổ bộ đầu tiên xuống đồi Đắc Song, 2 đại đội
biệt kích dù bị pháo binh Quân đội Nhân dân Việt Nam bắn chặn và bị tổn
thất 2 tiểu đội. Ngay lập tức, Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 QĐNDVN điều trung
đoàn 16 (đang làm dự bị tuyến 2) chiếm lĩnh bãi đổ quân tại đồi Đắc Song
và bên cầu Đắc Lung; dùng một bộ phận lực lượng truy đuổi số quân dù đã
đổ bộ, làm các đơn vị dù tổn thất thêm một phần ba quân số và buộc họ
phải chia thành từng toán nhỏ để liên lạc và hội quân với các lực lượng
đang phòng thủ trong thị xã.<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-33">[33]</a></sup>
Tuy nhiên, tình hình đã quá muộn để giải cứu cho Phước Long. Hai phần
ba thị xã đã rơi vào tay QĐNDVN. Khu phòng thủ Phước Long bị thu hẹp tối
đa ở Đông Bắc thị xã, chỉ còn lại dinh tỉnh trưởng, khu hành chính tỉnh
và khu chợ.<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-34">[34]</a></sup><br />
Ngày 5 tháng 1, các đơn vị của trung đoàn 201 (mới tăng cường) và
trung đoàn 165 tiếp tục vây ép các lực lượng phòng thủ còn lại của
QLVNCH trong khu hành chính tỉnh kết hợp với pháo binh bắn phá liên tục
các mục tiêu. Sáng sớm ngày 6 tháng 1, Bộ tư lệnh Quân đoàn 4 điều thêm
Trung đoàn 2 (sư đoàn 9) và 10 xe tăng đến tăng cường cho các đơn vị
đang tham chiến và mở đợt tổng công kích đánh chiếm thị xã. Lần lượt các
chốt cuối cùng của QLVNCH tại đường Cách Mạng, đường Đinh Tiên Hoàng,
khu Tâm lý chiến vị tràn ngập. 10 giờ 30 phút sáng ngày 6 tháng 1, dinh
tỉnh trưởng Phước Long bị các đơn vị QĐNDVN thuộc trung đoàn 141 (sư
đoàn 7) và trung đoàn 2 (sư đoàn 9) đánh chiếm. 19 giờ ngày 6 tháng 1,
điểm cố thủ cuối cùng của lính biệt kích dù QLVNCH dưới hầm ngầm dinh
tỉnh trưởng bị chiếm.<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-35">[35]</a></sup>
Số quân còn lại của của hai Biệt đội 1 và 4 biệt kích dù rút khỏi thị
xã dưới quyền chỉ huy của trung tá Thông. Một số bị bắt, một số bị hoả
lực bộ binh bắn gục tại Suối Dung. Không lực Việt Nam Cộng hòa ném bom
hủy diệt xuống thị xã Phước Long.<sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-36">[36]</a></sup> Trong số 5400 sĩ quan và bình sĩ QLVNCH phòng thủ Phước Long, chỉ có 850 thoát được về trình diện tại Quân đoàn III<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-37">[37]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%C3%A2n_%C4%91%E1%BB%99i_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Quân đội Nhân dân Việt Nam">Quân đội Nhân dân Việt Nam</a>
cho biết họ bắt được 2444 tù binh, trong đó có 26 sĩ quan cấp tá và cấp
uý, thu hơn 5000 vũ khí các loại và một kho đạn đại bác trên 10.000
viên<sup class="reference" id="cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980-38">[38]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ph.E1.BA.A3n_.E1.BB.A9ng_c.E1.BB.A7a_c.C3.A1c_b.C3.AAn_v.C3.A0_c.E1.BB.A7a_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF">Phản ứng của các bên và của quốc tế</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BA.A1i_Qu.C3.A2n_.C4.91o.C3.A0n_III_v.C3.A0_S.C3.A0i_G.C3.B2n">Tại Quân đoàn III và Sài Gòn</span></h3>
Quân đoàn III - Quân lực Việt Nam Cộng hòa là đơn vị chỉ đạo lực
lượng phòng thủ Phước Long và tất các các đơn vị có khả năng tăng viện
cho nó. Ngay từ khi các chi khu quân sự Đức Phong, Bố Đức, Đôn Luân
(Đồng Xoài) bị đánh chiếm, tướng Dư Quốc Đống đã thỉnh cầu Bộ Tổng tham
mưu cho rút sư đoàn dù (đang đóng tại Quân khu I) về giải vây cho Phước
Long nhưng không được chấp nhận. Ngày 3 tháng 1, khi tình hình tại Phước
Long đã trở nên nguy ngập, đề tài tăng viện cho Phước Long lại được bàn
tại cuộc họp tại Dinh Độc Lập do giữa đích thân tổng thống Nguyễn Văn
Thiệu chủ toạ. Tướng Dư Quốc Đống nhắc lại đề nghị của mình và đề nghị
nếu không tăng phái quân dù thì tăng phái một sư đoàn bộ binh cũng được.
Vì một lần nữa không được Nguyễn Văn Thiệu chấp nhận, tướng Đống xin từ
chức sau ba tháng chỉ huy Quân đoàn III nhưng cũng bị tổng thống bác
bỏ. Kết quả là Quân đoàn III phải tự lực xoay xở việc giải tỏa Phước
Long với <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_Bi%E1%BB%87t_c%C3%A1ch_d%C3%B9_Vi%E1%BB%87t_Nam_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a" title="Lực lượng Biệt cách dù Việt Nam Cộng hòa">Liên đoàn 81 Biệt kích dù</a>,
đơn vị dự bị cuối cùng của Quân đoàn. Do không có lực lượng trên bộ
phối hợp nên cuộc giải vây Phước Long của biệt kích dù chỉ thực hiện
được một phần và thất bại.<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-39">[39]</a></sup><br />
Sau cuộc họp ngày 3 tháng 1, tổng thống Nguyễn Văn Thiệu lệnh cho Bộ
Tư lệnh Quân đoàn III gửi một bức điện đến tiểu khu Phước Long; có đoạn
viết: <i>"Tổng thống đã họp nội các phiên đặc biệt ngày 3 tháng 1 để cứu
xét tình hình quý tiểu khu. Rất thông cảm. Tổng thống và quân lực Việt
Nam Cộng hòa ưu ái gởi tặng các chiến hữu 3,2 triệu đồng tiền thưởng,
khen ngợi và mong các chiến hữu cố gắng tử thủ".</i><sup class="reference" id="cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980-38">[38]</a></sup>
Trong khi chưa thực hiện được phần thưởng nói trên thì Phước Long Thất
thủ ngày 6 tháng 1. Ngay trong đêm 6 tháng 1, Hội đồng an ninh quốc gia
VNCH đã họp khẩn cấp để cứu xét tình hình. Ngày 10 tháng 1 năm 1975,
Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu tuyên bố trên đài phát thanh: "Toàn quốc
dành ba ngày truy điệu, cầu nguyện cho Phước Long" và kêu gọi "kiên
quyết lấy lại Phước Long".<sup class="reference" id="cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980-38">[38]</a></sup>.
Ngày 11 tháng 2 năm 1975, trong thông điệp đầu năm đọc trên đài phát
thanh, tổng thống Nguyễn Văn Thiệu yêu cầu toàn quốc cần thực hiện ba nỗ
lực chính trong năm 1975:<br />
<ul>
<li>Hỗ trợ tối đa tiền tuyến,</li>
<li>Ổn định tối đa hậu phương</li>
<li>Tích cực tăng gia sản xuất <sup class="reference" id="cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse-20">[20]</a></sup></li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hoa_K.E1.BB.B3">Hoa Kỳ</span></h3>
Ngày 10 tháng 1 năm 1975, người phát ngôn Nhà Trắng tuyên bố: "Tổng
thống Gerald Ford đã và đang theo dõi cuộc chiến ở Việt Nam Cộng hòa
nhưng không có ý vi phạm sự cấm chỉ việc sử dụng lực lượng quân sự Hoa
Kỳ tại Việt Nam". Người phát ngôn Lầu năm góc, ông William Betche cho
rằng <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a>
vẫn tin chắc vào sự lượng định cách đây một tháng về tình hình ở Việt
Nam, mặc dù có những biến động mới mà theo đó, Lầu Năm Góc đã không trù
liệu một cuộc tổng tiến công của cộng sản trên toàn Việt Nam Cộng hoà</i>.
Bị ràng buộc bởi đạo luật "War power act" do Quốc Hội Hoa Kỳ thông qua
cuối năm 1973 cấm tổng thống Hoa Kỳ sử dụng quân đội nếu không được sự
chấp thuận của Quốc hội trước 6 tháng. Hoa Kỳ chỉ có thể hành động hạn
chế.<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-40">[40]</a></sup>
Bộ Tư lệnh các lực lượng Hoa Kỳ ở Tây Thái Bình Dương điều động một lực
lượng hải quân đặc nhiệm gồm tàu sân bay Enterprise, tuần dương hạm
Long Beach, hai tàu khu trục và một số tàu hậu cần rời cảng Subic tiến
vào Biển Đông. Sư đoàn thủy quân lục chiến số 3 của Hải quân Hoa Kỳ đóng
tại Okinawa cũng được đưa vào tình trạng báo động sẵn sàng chiến đấu.<sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-41">[41]</a></sup>
Tuy nhiên, tất cả chỉ có vậy. Khi Hoa Kỳ chỉ chấp nhận chiến đấu ở miền
Nam Việt Nam bằng lời nói chứ không phải bằng súng đạn thì niềm vui
tràn ngập ở Hà Nội. Ký giả Hoa Kỳ Alan Dawson nhận xét: "Nó chính lại là
một trong những chiếc đinh cuối cùng đóng lên chiếc quan tài của quân
đội Sài Gòn".<sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-42">[42]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="D.C6.B0_lu.E1.BA.ADn_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF">Dư luận quốc tế</span></h3>
Khác với các hoạt động quân sự năm 1968 và 1972, chiến dịch đường
14-Phước Long không gây ra những phản ứng sôi động của dư luận quốc tế;
ngay cả khi Phước Long thất thủ ngày 6 tháng 1. Điều này đặc biệt hiếm
có trong chiến tranh Việt Nam. Ngoại trừ các tin tức được đưa ra từ Hà
Nội, Sài Gòn và Washington, Phước Long không phải là chủ đề nổi bật của
dư luận thế giới (kể cả phía ủng hộ bên này hay bên kia) vào thời điểm
đó.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3_tr.E1.BA.ADn_.C4.91.C3.A1nh">Kết quả trận đánh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Về quân sự</span></h3>
Chiến thắng Phước Long đã giúp Quân đội Nhân dân Việt Nam mở thông được hành lang chiến lược (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đường Hồ Chí Minh">Đường Hồ Chí Minh</a>)
từ Vĩnh Linh vào đến Bù Gia Mập, nối liền với Lộc Ninh và các căn cứ
khác tại miền Đông Nam Bộ; nối liền các vùng chiếm đóng của họ với các
căn cứ của Khu 6 trước đây từng bị cô lập ở Long Khánh, Bình Thuận. Với
tuyến hành lang chiến lược từ Tây Trị-Thiên xuyên qua phía Tây cao
nguyên Trung phần đến Đông Nam Bộ, Quân đội Nhân dân Việt Nam đã căng
kéo tối đa các lực lượng của Quân lực Việt Nam Cộng hòa trên ba Quân khu
I, II và III trong khi Quân khu IV không thể đưa quân ứng cứu do phải
bảo vệ phía sau lưng Biệt khu Thủ đô và là vùng phòng thủ cuối cùng
trong trường hợp mất Sài Gòn. Quân đội Nhân dân Việt Nam có thể tự do di
chuyển lực lượng dọc theo tuyến mặt trận này và tấn công Quân lực Việt
Nam Cộng hòa tại bất cứ địa bàn quân khu nào mà họ chọn.<sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-43">[43]</a></sup><br />
Sau giai đoạn đầu, QĐNDVN đã chiếm được nguyên vẹn 4 khẩu lựu pháo
105 mm và 7.000 viên đạn pháo. Vào ngày 6 tháng 1, QĐNDVN hoàn tất việc
chiếm tỉnh Phước Long và thu được thêm 10.000 viên đạn pháo. Chiến lợi
phẩm ngoài dự tính này làm các nhà chỉ huy QĐNDVN rất vui mừng: 17.000
viên đạn pháo còn nhiều hơn tổng số đạn mà Bộ Tổng Tham mưu có kế hoạch
sử dụng trong suốt năm 1975. QĐNDVN có thể kỳ vọng sẽ chiếm được thậm
chí còn nhiều đạn dược hơn ở các căn cứ lớn hơn. Do vậy, kế hoạch tấn
công năm 1975 đã được điều chỉnh theo hướng tăng thêm cường độ và tốc độ
tiến công (kế hoạch ban đầu dự tính sẽ giành thắng lợi trong 2 năm
1975-1976, nay được điều chỉnh là chỉ cần trong năm 1975 nếu thời cơ
thuận lợi). Trong các chiến dịch sau đó, QĐNDVN rất tích cực sử dụng
chiến lợi phẩm để khắc phục tình trạng thiếu đạn pháo của mình.<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-44">[44]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.81_ch.C3.ADnh_tr.E1.BB.8B">Về chính trị</span></h3>
Việc để mất Phước Long đã gây ra những xao động về tinh thần trong
Quân lực Việt Nam Cộng hòa. Đại tá Phạm Bá Hoa, phụ tá hành quân của đại
tướng Cao Văn Viên nhận xét:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top"><i>Có thể nói
tất cả chúng tôi đều bàng hoàng. Không khí lo ngại bao trùm, ưu tư đè
nặng mọi người. Cái chính là thất bại Phước Long đã nói lên thế và lực
của Quân lực Việt Nam Cộng hoà. Chỉ mới bị đánh một điểm mà đã không còn
lực lượng để đối phó, hỏi bị đánh mạnh nhiều nơi thì sẽ ra sao? Tình
hình đó đã dồn chúng tôi đến sự hoang mang, bi quan.</i></td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—đại tá Phạm Bá Hoa, <sup class="reference" id="cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980-38">[38]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Về phía Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, trận Phước Long đã củng cố niềm
tin rằng họ có thể thắng trong cuộc chiến tranh này do phía Hoa Kỳ không
có phản ứng gì hơn là điều một hạm đội vừa phải đến Biển Đông với những
mục tiêu không rõ ràng là đe dọa hay thực sự tham chiến trở lại. Mục
đích đó được giải đáp trong lời tuyên bố của Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_R._Schlesinger&action=edit&redlink=1" title="James R. Schlesinger (trang chưa được viết)">James R. Schlesinger</a> trước báo chí: "Đây chưa phải là một cuộc tiến công ồ ạt của Bắc Việt Nam" và thông báo của Đại sứ Hoa Kỳ tại Sài Gòn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Graham_Martin" title="Graham Martin">Graham Martin</a> với tổng thống Nguyễn Văn Thiệu: "Việc yểm trợ của Hoa Kỳ lúc này là chưa được phép"<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_note-45">[45]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-C.E1.BB.ADu_Long_2004-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-C.E1.BB.ADu_Long_2004_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-C.E1.BB.ADu_Long_2004_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2004. trang 79</span></li>
<li id="cite_note-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-V.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.93ng_Anh_2003_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Vương
Hồng Anh. Trận Phước Long. Dẫn theo Lê Đại Anh Kiệt. Tướng lĩnh Sài Gòn
tự thuật. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2003. trang 133</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2004. trang 77</span></li>
<li id="cite_note-George_C._Herring_1998-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-George_C._Herring_1998_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-George_C._Herring_1998_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">George C. Herring. Cuộc chiến tranh dài ngày nhất nước Mỹ. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 1998. trang 340</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Phạm
Ngọc Thạch - Hồ Khang và tập thể tác giả. Lịch sử kháng chiến chống Mỹ
cứu nước. Tập VIII. NXB Chính trị quốc gia. Hà Nội. 2008. trang 200.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980. trang 137</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceA-7">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceA_7-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceA_7-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2004</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceB-8">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceB_8-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceB_8-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Hoàng Cầm. Chặng đường mười nghìn ngày. (Hồi ức do Nhật Tiến ghi). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2001</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Văn Thái. Những năm tháng quyết định. (Hồi ký). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1985</span></li>
<li id="cite_note-ReferenceC-10">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceC_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-ReferenceC_10-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận Phước Long. Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Cao Van Vien, The Final Collapse. Washington DC: U.S. Army Center of Military History, 1983</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">trong Tài liệu "Trận Phước Long" của Vương Hồng Anh (vantuyen.net) ghi là đại tá Đỗ Văn Thành</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2004</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Cầm. Chặng đường mười nghìn ngày. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2001</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn_1983_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cao Văn Viên. The Final Collapse. Washington DC: U.S. Army Center of Military History. 1983.</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử sư đoàn bộ binh 7 (1966-2006). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Cao Văn Viên. The Final Collapse. Washington DC: U.S. Army Center of Military History. 1983</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2004</span></li>
<li id="cite_note-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse-20">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-Cao_V.C4.83n_Vi.C3.AAn._The_final_collapse_20-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Cao Văn Viên. The final collapse.</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội.1980</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Bản
thuyết trình quân sự của đại tá tỉnh trưởng Phước Long. Dẫn theo Lịch
sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân.
Hà Nội.2004</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Cầm. Chặng đường mười nghìn ngày. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2001</span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử sư đoàn bộ binh 7 (1966-2006). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Cầm. Chặng đường mười nghìn ngày. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2001</span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội.1980</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">Hoàng Cầm. Chặng đường mười nghìn ngày. NXB Quân dội nhân dân. Hà Nội. 2001</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử sư đoàn bộ binh 7 (1966-2006). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2006</span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen,net</span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen. net</span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội.2004</span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen. net</span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text">Lịch sử Quân đoàn 4 - Binh đoàn Cửu Long (1974-2004). NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội.2004</span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text">Lời
kể của Đàm Hữu Phước, sĩ quan quân y Liên đoàn 81 biệt kích dù. Dẫn
theo Tướng lĩnh Sài Gòn tự thuật. NXB Công an nhân dân. Hà Nội. 2003</span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Đông Phong. Những ngày cuối cùng của Việt Nam Cộng hoà. (Trích dẫn: Trần Văn Hương. Kẻ sĩ cuối cùng). Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980-38">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BA.A3o_1980_38-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980.</span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text">Vương Hồng Anh. Trận chiến Phước Long. Vantuyen.net</span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text">Trần Đông Phong. Nhũng ngày cuối cùng của Việt Nam Cộng hoà. Vantuyn.net</span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text">Tin tức UPI ngày 7 tháng 1 năm 1975. Dẫn theo: Dương Hảo. Một chương bi thảm. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 1980.</span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text">Alan Dawson. 55 ngày chế độ Sài Gòn sụp đổ. Dịch giả: Cao Minh. NXB Sự thật. Hà Nội 1990.</span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text">Gabriel Kolko. Giải phẫu một cuộc chiến tranh. Dịch giả: Nguyễn Tấn Cưu. NXB Quân đội nhân dân. Hà Nội. 2003.</span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text">Tổng
Tiến công Mùa Xuân 1975: đấu pháp chiến lược kết thúc chiến tranh có
một không hai. Tác giả Merle L. Pribbenow, đăng trên tạp chí Parameters,
số mùa đông 1999 - 2000</span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_14_-_Ph%C6%B0%E1%BB%9Bc_Long#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text">Văn Tiến Dũng. Đại thắng mùa Xuân. NXB Sự thật. Hà Nội. 1976</span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%E1%BB%95ng_ti%E1%BA%BFn_c%C3%B4ng_v%C3%A0_n%E1%BB%95i_d%E1%BA%ADy_m%C3%B9a_xu%C3%A2n_1975" title="Thể loại:Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân 1975">Tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân 1975</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tr%E1%BA%ADn_%C4%91%C3%A1nh_v%C3%A0_chi%E1%BA%BFn_d%E1%BB%8Bch_trong_Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Trận đánh và chiến dịch trong Chiến tranh Việt Nam">Trận đánh và chiến dịch trong Chiến tranh Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tr%E1%BA%ADn_%C4%91%C3%A1nh_li%C3%AAn_quan_t%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Trận đánh liên quan tới Việt Nam">Trận đánh liên quan tới Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vi%E1%BB%87t_Nam_1975" title="Thể loại:Việt Nam 1975">Việt Nam 1975</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_mi%E1%BB%81n_Nam_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Lịch sử miền Nam Việt Nam">Lịch sử miền Nam Việt Nam</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-size: small;"><span><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-35949936677592379222014-12-15T01:49:00.001-08:002014-12-15T01:49:57.745-08:00Chào ngày mới 12 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang8.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Phongnhakebang8.jpg" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Phongnhakebang8.jpg/100px-Phongnhakebang8.jpg" width="100" /></a></div>
<br />
CNM365. Chào ngày mới 12 tháng 12. Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Độc lập tại Kenya; ngày Trung lập tại Turkmenistan. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1915" title="1915">Năm 1915</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%C3%AAn_Th%E1%BA%BF_Kh%E1%BA%A3i" title="Viên Thế Khải">Viên Thế Khải</a> tuyên bố thành lập <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Trung_Hoa_%281915-1916%29" title="Đế quốc Trung Hoa (1915-1916)">Trung Hoa đế quốc</a></b> và bản thân ông là hoàng đế. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1935" title="1935">Năm 1935</a> – Thống chế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Himmler" title="Heinrich Himmler">Heinrich Himmler</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc Xã</a> cho thành lập chương trình khuyến khích sinh sản <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn" title="Lebensborn">Lebensborn</a></b> nhằm tăng sự thuần khiết của chủng tộc Arya. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">Năm 1936</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%8Dc_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Trương Học Lương">Trương Học Lương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%95_Th%C3%A0nh" title="Dương Hổ Thành">Dương Hổ Thành</a> <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An" title="Sự biến Tây An">bắt cóc</a></b> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_An" title="Tây An">Tây An</a> để buộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c_Qu%E1%BB%91c_D%C3%A2n_%C4%90%E1%BA%A3ng" title="Trung Quốc Quốc Dân Đảng">Quốc Dân đảng</a> phải hợp tác với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Cộng sản đảng</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Trung-Nh%E1%BA%ADt" title="Chiến tranh Trung-Nhật">kháng Nhật</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">Năm 2001</a> – Thủ tướng Việt Nam <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_V%C4%83n_Kh%E1%BA%A3i" title="Phan Văn Khải">Phan Văn Khải</a> ra quyết định thành lập <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng" title="Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng">Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng</a></b> <i>(hình)</i> trên cơ sở khu bảo tồn thiên nhiên cùng tên.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="metadata topicon nopopups" id="protected-icon" style="display: none; right: 55px; top: -32px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Kh%C3%B3a_trang#semi" title="Bài viết này đang bị hạn chế sửa đổi vĩnh viễn để ngăn ngừa phá hoại, vì trang này rất dễ bị phá."><img alt="Trang đang bị hạn chế sửa đổi" data-file-height="128" data-file-width="128" height="18" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Padlock-silver.svg/18px-Padlock-silver.svg.png" width="18" /></a></div>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #CDE5B2; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng
</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_B%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế">IUCN</a> II (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia" title="Vườn quốc gia">Vườn quốc gia</a>)</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<div class="center">
<div style="clear: both; float: none; margin-left: auto; margin-right: auto; width: 272px;">
<div style="padding: 0; width: 272px;">
<div style="position: relative; width: 272px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Vietnam_location_map.svg" title="Vị trí Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng"><img alt="Vị trí Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng" data-file-height="2349" data-file-width="1200" height="532" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Vietnam_location_map.svg/272px-Vietnam_location_map.svg.png" width="272" /></a>
<div style="height: 0; left: 51.470588235294%; margin: 0; padding: 0; position: absolute; top: 40.625%; width: 0;">
<div style="font-size: 8px; left: -4px; line-height: 0; position: relative; text-align: center; top: -4px; width: 8px;">
<img alt="Vị trí Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng" data-file-height="8" data-file-width="8" height="8" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/27/City_locator_14_2.svg/8px-City_locator_14_2.svg.png" width="8" /></div>
</div>
</div>
</div>
</div>
</div>
Vị trí vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng tại Việt Nam</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Vị trí</th>
<td class="locality">Miền Trung Việt Nam</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành phố gần nhất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_H%E1%BB%9Bi" title="Đồng Hới">Đồng Hới</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tọa độ</th>
<td><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng&params=17_30_00_N_106_10_30_E_type:landmark_" style="white-space: normal;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">17°30′0″B</span> <span class="longitude">106°10′30″Đ</span></span></span></a></span></span><span style="font-size: x-small;"><span id="coordinates"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_t%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99_%C4%91%E1%BB%8Ba_l%C3%BD" title="Hệ tọa độ địa lý">Tọa độ</a>: <span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng&params=17_30_00_N_106_10_30_E_type:landmark_" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">17°30′0″B</span> <span class="longitude">106°10′30″Đ</span></span></span></a></span></span></span></span></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Diện tích</th>
<td>1233,26 km²<sup class="reference" id="cite_ref-VOV_1-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-VOV-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành lập</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a> </td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Cơ quan quản lý</th>
<td class="org"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BB%A6y_ban_nh%C3%A2n_d%C3%A2n" title="Ủy ban nhân dân">ủy ban nhân dân</a> tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a></td>
</tr>
<tr>
<td class="url" colspan="2" style="text-align: center;"><a class="external text" href="http://phongnhakebang.vn/" rel="nofollow">Website chính thức</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</b> là một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia" title="Vườn quốc gia">vườn quốc gia</a> tại huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_H%C3%B3a" title="Minh Hóa">Minh Hóa</a>, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a>, cách thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_H%E1%BB%9Bi" title="Đồng Hới">Đồng Hới</a> khoảng 50 km về phía Tây Bắc, cách thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> khoảng 500 km về phía nam<sup class="reference" id="cite_ref-cpv_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-cpv-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-donghoi_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-donghoi-3">[3]</a></sup>. Vườn quốc gia này giáp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hin_Namno" title="Hin Namno">khu bảo tồn thiên nhiên Hin Namno</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_%28L%C3%A0o%29" title="Tỉnh (Lào)">tỉnh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khammuane" title="Khammuane">Khammouan</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> về phía tây, cách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Đông">Biển Đông</a> 42 km về phía đông kể từ biên giới của hai quốc gia.<br />
Phong Nha-Kẻ Bàng nằm ở một khu vực núi đá vôi rộng khoảng 200.000 ha thuộc lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a>, khu vực lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>
tiếp giáp vườn quốc gia này cũng có diện tích núi đá vôi khoảng 200.000
ha. Diện tích vùng lõi của vườn quốc gia là 85.754 ha và một vùng đệm
rộng 195.400 ha<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>. Tháng 8 năm 2013, Thủ tướng chính phủ đã có quyết định mở rộng vườn quốc gia này lên 1233,26 km2<sup class="reference" id="cite_ref-VOV_1-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-VOV-1">[1]</a></sup>. Vườn quốc gia này được thiết lập để bảo vệ một trong hai vùng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karst" title="Karst">carxtơ</a> lớn nhất thế giới với khoảng 300 hang động và bảo tồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%87_sinh_th%C3%A1i" title="Hệ sinh thái">hệ sinh thái</a> bắc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Dãy Trường Sơn">Trường Sơn</a> ở khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Trung_B%E1%BB%99_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Bắc Trung Bộ (Việt Nam)">Bắc Trung Bộ</a> Việt Nam<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>. Đặc trưng của vườn quốc gia này là các kiến tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_v%C3%B4i" title="Đá vôi">đá vôi</a>, 300 hang động, các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_ng%E1%BA%A7m" title="Sông ngầm">sông ngầm</a> và hệ động thực vật quý hiếm nằm trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Sách đỏ Việt Nam">Sách đỏ Việt Nam</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_IUCN" title="Sách đỏ IUCN">Sách đỏ thế giới</a>. Các hang động ở đây có tổng chiều dài khoảng hơn 80 km nhưng các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1m_hi%E1%BB%83m" title="Thám hiểm">nhà thám hiểm</a> hang động Anh và Việt Nam mới chỉ thám hiểm 20 km, trong đó 17 km ở khu vực Phong Nha và 3 km ở khu vực Kẻ Bàng.<br />
Tháng 4 năm 2009, một đoàn thám hiểm thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_Hang_%C4%91%E1%BB%99ng_Ho%C3%A0ng_gia_Anh" title="Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh">Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh</a> đã phát hiện và công bố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hang_S%C6%A1n_%C4%90o%C3%B2ng" title="Hang Sơn Đoòng">hang Sơn Đoòng</a> là hang động có kích thước lớn nhất thế giới (dài trên năm km, cao 200m, và rộng 150m), lớn hơn nhiều so với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">hang Deer</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">Vườn quốc gia Gunung Mulu</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarawak" title="Sarawak">Sarawak</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, lớn gấp 4 đến 5 lần so với Phong Nha. Trong đợt khảo sát này, đoàn thám hiểm cũng tìm thấy nhiều hang động khác <sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-7">[7]</a></sup>.<br />
Kiến tạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karst" title="Karst">carxtơ</a> của Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng được hình thành từ 400 triệu năm trước, từ thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%95_sinh" title="Đại Cổ sinh">Đại Cổ Sinh</a> do đó là carxtơ cổ nhất ở châu Á<sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated1_8-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-autogenerated1-8">[8]</a></sup>.<br />
Trải qua nhiều thay đổi lớn về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_t%E1%BA%A7ng" title="Địa tầng">địa tầng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_m%E1%BA%A1o_h%E1%BB%8Dc" title="Địa mạo học">địa mạo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_h%C3%ACnh" title="Địa hình">địa hình</a> khu vực này hết sức phức tạp. Phong Nha-Kẻ Bàng phô diễn các bằng chứng ấn tượng về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t" title="Lịch sử Trái Đất">lịch sử Trái Đất</a>, giúp nghiên cứu lịch sử hiểu được lịch sử địa chất và địa hình của khu vực<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup>. Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng có lẽ là một trong những mẫu hình riêng biệt và đẹp nhất về sự kiến tạo carxtơ phức tạp ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a><sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup>. Được UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới theo tiêu chí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_h%E1%BB%8Dc" title="Địa chất học">địa chất</a>, địa mạo năm 2003, Phong Nha-Kẻ Bàng cũng từng được đề cử UNESCO công nhận lần 2 là Di sản thiên nhiên thế giới với tiêu chí <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90a_d%E1%BA%A1ng_sinh_h%E1%BB%8Dc" title="Đa dạng sinh học">đa dạng sinh học</a> ngày 29/6/2011.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c_t.C3.AAn_g.E1.BB.8Di"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Nguồn gốc tên gọi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#V.E1.BB.8B_tr.C3.AD.2C_di.E1.BB.87n_t.C3.ADch.2C_d.C3.A2n_s.E1.BB.91"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Vị trí, diện tích, dân số</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Khí hậu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#.C4.90.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Địa chất, địa mạo</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Qu.C3.A1_tr.C3.ACnh_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">4.1</span> <span class="toctext">Quá trình hình thành</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_nghi.C3.AAn_c.E1.BB.A9u_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">4.2</span> <span class="toctext">Lịch sử nghiên cứu địa chất địa mạo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#.C4.90.E1.BA.B7c_.C4.91i.E1.BB.83m_t.E1.BB.B1_nhi.C3.AAn"><span class="tocnumber">4.3</span> <span class="toctext">Đặc điểm tự nhiên</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_hang_.C4.91.E1.BB.99ng"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Hệ thống hang động</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_kh.C3.A1m_ph.C3.A1_hang_.C4.91.E1.BB.99ng"><span class="tocnumber">5.1</span> <span class="toctext">Lịch sử khám phá hang động</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_.C4.91.E1.BB.99ng_Phong_Nha"><span class="tocnumber">5.2</span> <span class="toctext">Hệ thống động Phong Nha</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_.C4.91.E1.BB.99ng_V.C3.B2m"><span class="tocnumber">5.3</span> <span class="toctext">Hệ thống động Vòm</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#.C4.90.E1.BB.99ng_Ti.C3.AAn_S.C6.A1n"><span class="tocnumber">5.4</span> <span class="toctext">Động Tiên Sơn</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Hang_.C4.91.E1.BB.99ng_Thi.C3.AAn_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng"><span class="tocnumber">5.5</span> <span class="toctext">Hang động Thiên Đường</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Hang_S.C6.A1n_.C4.90o.C3.B2ng"><span class="tocnumber">5.6</span> <span class="toctext">Hang Sơn Đoòng</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_s.C3.B4ng_ng.C3.B2i_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.89nh_n.C3.BAi"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Hệ thống sông ngòi và đỉnh núi</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#S.C3.B4ng_ng.C3.B2i"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Sông ngòi</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.89nh_n.C3.BAi"><span class="tocnumber">6.2</span> <span class="toctext">Các đỉnh núi</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#.C4.90.E1.BB.99ng_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Động thực vật</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">7.1</span> <span class="toctext">Hệ thực vật</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.99ng_v.E1.BA.ADt"><span class="tocnumber">7.2</span> <span class="toctext">Hệ động vật</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Gi.C3.A1_tr.E1.BB.8B_kh.E1.BA.A3o_c.E1.BB.95.2C_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD.2C_v.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Giá trị khảo cổ, lịch sử, văn hóa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Di_s.E1.BA.A3n_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Di sản thiên nhiên thế giới</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Di_s.E1.BA.A3n_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_l.E1.BA.A7n_1:_ti.C3.AAu_ch.C3.AD_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o"><span class="tocnumber">9.1</span> <span class="toctext">Di sản thế giới lần 1: tiêu chí địa chất, địa mạo</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Th.E1.BA.A5t_b.E1.BA.A1i_.C4.91.E1.BB.81_c.E1.BB.AD_l.E1.BA.A7n_2:_ti.C3.AAu_ch.C3.AD_.C4.91a_d.E1.BA.A1ng_sinh_h.E1.BB.8Dc"><span class="tocnumber">9.2</span> <span class="toctext">Thất bại đề cử lần 2: tiêu chí đa dạng sinh học</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Cu.E1.BB.99c_b.E1.BA.A7u_ch.E1.BB.8Dn_7_k.E1.BB.B3_quan_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_m.E1.BB.9Bi"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Cuộc bầu chọn 7 kỳ quan thiên nhiên thế giới mới</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_du_l.E1.BB.8Bch"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Hoạt động du lịch</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#C.C3.B4ng_t.C3.A1c_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n_v.C3.A0_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Công tác bảo tồn và quản lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#C.C3.B4ng_t.C3.A1c_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n"><span class="tocnumber">12.1</span> <span class="toctext">Công tác bảo tồn</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#C.C3.A1c_v.E1.BA.A5n_.C4.91.E1.BB.81_v.E1.BB.81_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD_v.C3.A0_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n"><span class="tocnumber">12.2</span> <span class="toctext">Các vấn đề về quản lý và bảo tồn</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#C.C3.B4ng_t.C3.A1c_quy_ho.E1.BA.A1ch_khu_v.E1.BB.B1c_ph.E1.BB.A5_c.E1.BA.ADn"><span class="tocnumber">12.3</span> <span class="toctext">Công tác quy hoạch khu vực phụ cận</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.E1.BB.97_tr.E1.BB.A3_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">12.4</span> <span class="toctext">Hỗ trợ quốc tế</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Hình ảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#.C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Đọc thêm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ngu.E1.BB.93n_g.E1.BB.91c_t.C3.AAn_g.E1.BB.8Di">Nguồn gốc tên gọi</span></h2>
Tên gọi vườn quốc gia này ghép từ hai thành phần: tên <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_Phong_Nha" title="Động Phong Nha">động Phong Nha</a> và tên khu vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%E1%BB%ABng_n%C3%BAi_%C4%91%C3%A1_v%C3%B4i_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng&action=edit&redlink=1" title="Rừng núi đá vôi Kẻ Bàng (trang chưa được viết)">rừng núi đá vôi Kẻ Bàng</a>. Động Phong Nha trước đây thường được xem là động lớn và đẹp nhất trong quần thể hang động này<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamtourism_9-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-vietnamtourism-9">[9]</a></sup>. Có ý kiến giải thích cho rằng nguồn gốc tên gọi Phong Nha có nghĩa là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%B3" title="Gió">gió</a> (chữ Hán: 風 <i>phong</i>) răng (chữ Hán: 牙 <i>nha</i>) (gió thổi từ trong trong động, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C5%A9_%C4%91%C3%A1" title="Nhũ đá">nhũ đá</a> tua tủa như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_r%C4%83ng" title="Hàm răng">hàm răng</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-10">[10]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-11">[11]</a></sup>; nhưng ý kiến khác lại cho rằng Phong Nha có nghĩa là tên ngôi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0ng" title="Làng">làng</a> gần đấy chứ không có nghĩa là gió và răng như vẫn thường được giải thích. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Qu%C3%BD_%C4%90%C3%B4n" title="Lê Quý Đôn">Lê Quý Đôn</a> thì Phong Nha là tên một làng miền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi" title="Núi">núi</a> ngày xưa (nay là thôn Phong Nha, xã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_Tr%E1%BA%A1ch" title="Sơn Trạch">Sơn Trạch</a>, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-12">[12]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nguoiquangbinh_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-nguoiquangbinh-13">[13]</a></sup>.
Có ý kiến khác lại cho rằng tên gọi Phong Nha không phải xuất phát từ ý
nghĩa răng và gió, mà từ hình ảnh những ngọn núi nằm thành từng dãy đều
đặn như hình ảnh các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan&action=edit&redlink=1" title="Quan (trang chưa được viết)">quan</a> đứng thành hàng trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_ch%E1%BA%A7u&action=edit&redlink=1" title="Sân chầu (trang chưa được viết)">sân chầu</a> hay ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_th%E1%BB%B1&action=edit&redlink=1" title="Quan thự (trang chưa được viết)">quan thự</a>, người ta đã lấy chữ Phong Nha theo chữ Hán (chữ 峰 <i>phong</i> nghĩa là đỉnh núi, 衙 <i>nha</i> có nghĩa là quan lại) để đặt tên cho động Phong Nha<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-14">[14]</a></sup>.<br />
Động Phong Nha còn có tên khác như <b>Động Thầy Tiên</b>, <b>Núi Thầy</b>, <b>Động Troóc</b>, <b>Hang Trùa</b> (Hang Chùa)<sup class="reference" id="cite_ref-dainamnhatthongchi_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dainamnhatthongchi-15">[15]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.E1.BB.8B_tr.C3.AD.2C_di.E1.BB.87n_t.C3.ADch.2C_d.C3.A2n_s.E1.BB.91">Vị trí, diện tích, dân số</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ban_do_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2592" data-file-width="3888" height="133" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/b/bd/Ban_do_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg/200px-Ban_do_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bản đồ quy hoạch phát triển du lịch bền vững khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Trước khi trở thành một vườn quốc gia, khu vực này đã là một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khu_b%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_t%E1%BB%B1_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Khu bảo tồn tự nhiên (trang chưa được viết)">khu bảo tồn tự nhiên</a>. Khu bảo tồn Phong Nha-Kẻ Bàng có diện tích 5000 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ha" title="Ha">ha</a> đã được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chính phủ Việt Nam">Chính phủ Việt Nam</a> chính thức công bố ngày 9 tháng 8 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1986" title="1986">1986</a> và đã được mở rộng thành 41.132 ha vào năm 1991. Ngày 12 tháng 12 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Ch%C3%ADnh_ph%E1%BB%A7" title="Thủ tướng Chính phủ">Thủ tướng Chính phủ</a> đã có quyết định số 189/2001/QĐ-TTg chuyển Khu bảo tồn thiên nhiên Phong Nha-Kẻ Bàng thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia" title="Vườn quốc gia">vườn quốc gia</a> với tên gọi như hiện nay<sup class="reference" id="cite_ref-nea_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-nea-16">[16]</a></sup>.<br />
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%8Da_%C4%91%E1%BB%99" title="Tọa độ">tọa độ</a> từ 17<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C2%B0" title="°">°</a>21<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E2%80%B2&action=edit&redlink=1" title="′ (trang chưa được viết)">′</a> tới 17°39′ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%A9_b%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Vĩ bắc (trang chưa được viết)">vĩ bắc</a> và từ 105°57′ tới 106°24′ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kinh_%C4%91%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Kinh đông (trang chưa được viết)">kinh đông</a>, nằm trong địa bàn các xã <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_Tr%E1%BA%A1ch" title="Tân Trạch">Tân Trạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_Tr%E1%BA%A1ch" title="Thượng Trạch">Thượng Trạch</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BAc_Tr%E1%BA%A1ch" title="Phúc Trạch">Phúc Trạch</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xu%C3%A2n_Tr%E1%BA%A1ch" title="Xuân Trạch">Xuân Trạch</a> và Sơn Trạch thuộc huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a>, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a>. Cửa động Phong Nha - Kẻ Bàng có tọa độ 17°34'54.15"B và 106°16'58.83"T.<br />
Phong Nha-Kẻ Bàng cách <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_%C4%90%E1%BB%93ng_H%E1%BB%9Bi" title="Thành phố Đồng Hới">thành phố Đồng Hới</a> khoảng 50 km về phía Tây Bắc<sup class="reference" id="cite_ref-donghoi_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-donghoi-3">[3]</a></sup>, cách thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> khoảng 500 km về phía bắc. Phía tây vườn quốc gia này giáp khu vực bảo tồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hin_Namno" title="Hin Namno">Hin Namno</a>, một khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karst" title="Karst">carxtơ</a> nằm ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%89nh_%28L%C3%A0o%29" title="Tỉnh (Lào)">tỉnh</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khammuane" title="Khammuane">Khăm Muộn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>.<br />
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có tổng diện tích là 85.754 ha, bao gồm<sup class="reference" id="cite_ref-nea_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-nea-16">[16]</a></sup>:<br />
<ul>
<li>Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt: 64.894 ha</li>
<li>Phân khu phục hồi sinh thái: 17.449 ha</li>
<li>Phân khu dịch vụ hành chính: 3.411 ha.</li>
</ul>
Trong khu vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B9ng_%C4%91%E1%BB%87m&action=edit&redlink=1" title="Vùng đệm (trang chưa được viết)">vùng đệm</a> của Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có dân của 12 xã với tổng diện tích thuộc vùng đệm là 1479,45 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Km%C2%B2" title="Km²">km²</a> thuộc huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_H%C3%B3a" title="Minh Hóa">Minh Hóa</a> (các xã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_H%C3%B3a" title="Dân Hóa">Dân Hóa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%B3a_S%C6%A1n" title="Hóa Sơn">Hóa Sơn</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa" title="Trung Hoa">Trung Hoa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_H%C3%B3a" title="Thượng Hóa">Thượng Hóa</a>); <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a> (các xã Tân Trạch, Thượng Trạch, Xuân Trạch, Phúc Trạch, Sơn Trạch, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%BA_%C4%90%E1%BB%8Bnh" title="Phú Định">Phú Định</a>, Hưng Trạch) và huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ninh,_Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Ninh, Quảng Bình">Quảng Ninh, Quảng Bình</a> (xã <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Trường Sơn">Trường Sơn</a>). Các khu vực dân cư này chủ yếu sống ven các sông lớn như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Ch%C3%A0y&action=edit&redlink=1" title="Sông Chày (trang chưa được viết)">sông Chày</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Son" title="Sông Son">sông Son</a> và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thung_l%C5%A9ng" title="Thung lũng">thung lũng</a> có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Su%E1%BB%91i" title="Suối">suối</a> phía đông và đông bắc của vườn quốc gia này. Các khu vực này thuộc khu vực vùng sâu vùng xa của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a>, có điều kiện <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_t%E1%BA%A7ng_c%C6%A1_s%E1%BB%9F" title="Hạ tầng cơ sở">hạ tầng cơ sở</a> như đường <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_th%C3%B4ng" title="Giao thông">giao thông</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90i%E1%BB%87n" title="Điện">điện</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c" title="Giáo dục">giáo dục</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Y_t%E1%BA%BF" title="Y tế">y tế</a> kém phát triển. Dân cư ở đây chủ yếu sống bằng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ngh%E1%BB%81_n%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Nghề nông (trang chưa được viết)">nghề nông</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khai_th%C3%A1c_l%C3%A2m_s%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Khai thác lâm sản (trang chưa được viết)">khai thác lâm sản</a><sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-17">[17]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Khí hậu</span></h2>
Cũng giống như vùng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Trung_B%E1%BB%99" title="Bắc Trung Bộ">Bắc Trung Bộ</a> nói chung, và tỉnh Quảng Bình nói riêng, khí hậu ở vườn quốc gia này mang đặc trưng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%AD_h%E1%BA%ADu_nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi_gi%C3%B3_m%C3%B9a" title="Khí hậu nhiệt đới gió mùa">khí hậu nhiệt đới gió mùa</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%B3ng&action=edit&redlink=1" title="Nóng (trang chưa được viết)">nóng</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%E1%BA%A8m&action=edit&redlink=1" title="Ẩm (trang chưa được viết)">ẩm</a>. Nhiệt độ trung bình hàng năm là 23-25<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C2%B0C" title="°C">°C</a>, với nhiệt độ cao nhât là 41 °C vào <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_h%C3%A8" title="Mùa hè">mùa hè</a> và mức thấp nhất có thể xuống 6 °C vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_%C4%91%C3%B4ng" title="Mùa đông">mùa đông</a>.
Thời kỳ nóng nhất là vào tháng 6 đến tháng 8 với nhiệt độ trung bình
28 °C, còn từ tháng 12 đến tháng 2 có nhiệt độ trung bình 18 °C. Lượng
mưa trung bình hàng năm đo được là 2.000–2.500 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mm" title="Mm">mm</a>, với 88% lượng mưa trong khoảng thời gian từ tháng 7 đến tháng 12. Mỗi năm có hơn 160 ngày mưa. Độ ẩm tương đối là 84%<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o">Địa chất, địa mạo</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A1_tr.C3.ACnh_h.C3.ACnh_th.C3.A0nh">Quá trình hình thành</span></h3>
Hệ thống hang động tại khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng được hình thành do những <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%E1%BA%BFn_t%E1%BA%A1o_%C4%91%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Kiến tạo địa chất (trang chưa được viết)">kiến tạo địa chất</a> xảy ra trong lòng dãy núi đá vôi Kẻ Bàng cách đây hơn 400 triệu năm vào thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_C%E1%BB%95_sinh" title="Đại Cổ sinh">Đại Cổ sinh</a>.
Trải qua các thời kỳ kiến tạo quan trọng và các pha chuyển động đứt
gãy, phối tảng và uốn nếp đã liên tục tạo ra các dãy núi trùng điệp do
chuyển động nâng cao và các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%93n_tr%E1%BA%A7m_t%C3%ADch&action=edit&redlink=1" title="Bồn trầm tích (trang chưa được viết)">bồn trầm tích</a> do chuyển động <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%E1%BB%A5t_l%C3%BAn&action=edit&redlink=1" title="Sụt lún (trang chưa được viết)">sụt lún</a>, đóng vai trò như nguyên nhân của mọi nguyên nhân để tạo ra tính đa dạng về <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t" title="Địa chất">địa chất</a>, địa hình - địa mạo, mạng lưới <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7y_v%C4%83n" title="Thủy văn">thủy văn</a> và tính đa dạng, kỳ thú về hang động du lịch đối với các thành hệ đá vôi Phong Nha-Kẻ Bàng phát triển từ Devon đến <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carbon" title="Carbon">Carbon</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trecmi&action=edit&redlink=1" title="Trecmi (trang chưa được viết)">Trecmi</a><sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated6_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-autogenerated6-18">[18]</a></sup>.<br />
Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng hiện tại là kết quả tổng hợp của 5 giai
đoạn phát triển lớn trong lịch sử phát triển vỏ Trái Đất trong khu vực<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>:<br />
<ul>
<li>Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_Ordovic" title="Kỷ Ordovic">Kỷ Ordovic</a> muộn - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Giai_%C4%91o%E1%BA%A1n_Siluri&action=edit&redlink=1" title="Giai đoạn Siluri (trang chưa được viết)">giai đoạn Siluri</a> đầu (450 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C4%83m" title="Năm">năm</a>)</li>
<li>Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_Devon" title="Kỷ Devon">Kỷ Devon</a> giữa và muộn (khoảng 340 triệu năm)</li>
<li>Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_Than_%C4%91%C3%A1" title="Kỷ Than đá">Kỷ Than đá</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_Permi" title="Kỷ Permi">Kỷ Permi</a> (300 triệu năm)</li>
<li>Giai đoạn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Orogen&action=edit&redlink=1" title="Orogen (trang chưa được viết)">Orogen</a></li>
<li>Giai đoạn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2n_sinh" title="Đại Tân sinh">Đại Tân sinh</a> (250-65 triệu năm)</li>
</ul>
Nguyên nhân ban đầu phải tính đến là sự hoạt động <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%93i&action=edit&redlink=1" title="Trồi (trang chưa được viết)">trồi</a> lên của các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%91i_x%C3%A2m_nh%E1%BA%ADp_n%C3%BAi_l%E1%BB%ADa&action=edit&redlink=1" title="Khối xâm nhập núi lửa (trang chưa được viết)">khối xâm nhập núi lửa</a> trẻ hơn đá vôi. Các khối cùng với việc nâng các lớp đá vôi lên cao như ngày nay còn làm phát sinh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BA%A5t" title="Động đất">động đất</a>,<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9t_g%C3%A3y" title="Đứt gãy">đứt gãy</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_l%E1%BB%ADa" title="Núi lửa">núi lửa</a>. Tại giao điểm của các đứt gãy hoặc các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%9Bi_%C4%91%E1%BB%A9t_g%C3%A3y_l%E1%BB%9Bn&action=edit&redlink=1" title="Đới đứt gãy lớn (trang chưa được viết)">đới đứt gãy lớn</a>, núi lửa phun lên sẽ làm biến chất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_v%C3%B4i" title="Đá vôi">đá vôi</a>, biến đá vôi thành <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%B4i_s%E1%BB%91ng&action=edit&redlink=1" title="Vôi sống (trang chưa được viết)">vôi sống</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/CaO" title="CaO">CaO</a>) dễ hoà tan trong nước, đồng thời mang vào các đứt gãy, khe nứt của đá vôi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%C4%83m&action=edit&redlink=1" title="Dăm (trang chưa được viết)">dăm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99i" title="Cuội">cuội</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dung_nham" title="Dung nham">dung nham</a> núi lửa và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc_ng%E1%BA%A7m" title="Nước ngầm">nước ngầm</a>. Dung nham này trong môi trường nước sẽ bị biến thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9n" title="Bùn">bùn</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A9t" title="Sét">sét</a> - <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kaolin" title="Kaolin">kaolin</a> mềm nhão dễ bị nước cuốn trôi hoặc lắng chìm vào các khe nứt, lỗ hổng do mật độ nặng hơn đá vôi từ 0,3 - 0,4 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/G" title="G">g</a>/<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cm3&action=edit&redlink=1" title="Cm3 (trang chưa được viết)">cm3</a>.
Nước đã đóng vai trò dọn dẹp lòng hang, các thung lũng giữa núi đá vôi
(cuốn trôi vôi sống, bùn, sét - kaolin) và tạo thành các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%A1ch_nh%C5%A9" title="Thạch nhũ">thạch nhũ</a> cho chúng ta thấy như ngày nay.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_nghi.C3.AAn_c.E1.BB.A9u_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o">Lịch sử nghiên cứu địa chất địa mạo</span></h3>
Lần đầu tiên, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_20&action=edit&redlink=1" title="Đoàn Địa chất 20 (trang chưa được viết)">Đoàn Địa chất 20</a>, một cơ quan trực thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95ng_c%E1%BB%A5c_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Tổng cục Địa chất Việt Nam (trang chưa được viết)">Tổng cục Địa chất Việt Nam</a> đã hoàn thành công trình đo vẽ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_%C4%91%E1%BB%93_%C4%91%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t" title="Bản đồ địa chất">bản đồ địa chất</a> tỉ lệ 1:500.000 miền Bắc Việt Nam vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1965" title="1965">1965</a> với sự trợ giúp của các chuyên gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>, trong đó khu vực tỉnh Quảng Bình được xếp vào đới tướng cấu trúc Trường Sơn. Đây là lần đầu tiên các đặc điểm địa chất như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_t%E1%BA%A7ng" title="Địa tầng">địa tầng</a>, hoạt động <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Macma" title="Macma">macma</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_c%E1%BA%A5u_t%E1%BA%A1o" title="Địa chất cấu tạo">địa chất cấu tạo</a>
của khu vực này đã được các nhà khoa học Việt-Xô mô tả một cách hệ
thống và chi tiết. Sau đợt khảo sát và đo vẽ đó, Tổng Cục Địa chất Việt
Nam (nay là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_v%C3%A0_Kho%C3%A1ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam (trang chưa được viết)">Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam</a>) đã tiếp tục tiến hành đo vẽ địa chất ở tỉ lệ trung bình và lớn để chính xác <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A1_c%E1%BA%A5u_tr%C3%BAc_%C4%91%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Hoá cấu trúc địa chất (trang chưa được viết)">hoá cấu trúc địa chất</a> và xác định tiềm năng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kho%C3%A1ng_s%E1%BA%A3n" title="Khoáng sản">khoáng sản</a> ở vùng lãnh thổ này và đã hoàn tất vẽ bản đồ địa chất 1:200.000 tờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mahaxay" title="Mahaxay">Mahaxay</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%93ng_H%E1%BB%9Bi" title="Đồng Hới">Đồng Hới</a> kèm theo thuyết minh "Địa chất và khoáng sản tờ Mahaxay - Đồng Hới", đây là công trình bổ sung nhiều kết quả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nghi%C3%AAn_c%E1%BB%A9u" title="Nghiên cứu">nghiên cứu</a> mới về địa tầng và khoáng sản ở trong vùng. Năm 2001, bản đồ địa chất 1:50.000 tờ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Ho%C3%A1" title="Minh Hoá">Minh Hoá</a>
kèm theo Báo cáo thuyết minh "Địa chất và khoáng sản tờ Minh Hoá" được
hoàn thành và đã đưa được nhiều kết quả nghiên cứu mới về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%95_sinh_%C4%91%E1%BB%8Ba_t%E1%BA%A7ng_Mesozoi&action=edit&redlink=1" title="Cổ sinh địa tầng Mesozoi (trang chưa được viết)">cổ sinh địa tầng Mesozoi</a> và các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kho%C3%A1ng_v%E1%BA%ADt_ph%E1%BB%91t_ph%C3%A1t" title="Khoáng vật phốt phát">khoáng vật phốt phát</a>
và vật liệu xây dựng của vùng. Ngoài ra, các nhà khoa học cũng đã thực
hiện công bố nhiều công trình nghiên cứu quan trọng về ranh giới <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Frasni&action=edit&redlink=1" title="Frasni (trang chưa được viết)">Frasni</a> - <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Famen&action=edit&redlink=1" title="Famen (trang chưa được viết)">Famen</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%E1%BB%B7_Devon" title="Kỷ Devon">Kỷ Devon</a> thượng)<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BA.B7c_.C4.91i.E1.BB.83m_t.E1.BB.B1_nhi.C3.AAn">Đặc điểm tự nhiên</span></h3>
Phong Nha-Kẻ Bàng có một cấu trúc địa chất phức tạp, với lịch sử phát triển <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%8F_Tr%C3%A1i_%C4%90%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Vỏ Trái Đất (trang chưa được viết)">vỏ Trái Đất</a> từ thời kỳ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=K%E1%BB%B7_Ordovicia&action=edit&redlink=1" title="Kỷ Ordovicia (trang chưa được viết)">kỷ Ordovicia</a> (464 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ma" title="Ma">Ma</a>). Điều này đã tạo ra 3 loại địa hình và địa mạo. Một trong số đó là các kiến tạo không phải <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Carxt%C6%A1" title="Carxtơ">carxtơ</a> với các ngọn núi thấp tròn với các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%81m_%28%C4%91%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t%29_%C4%91%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Thềm (địa chất) đất (trang chưa được viết)">thềm (địa chất) đất</a> tích tụ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A0i_m%C3%B2n&action=edit&redlink=1" title="Mài mòn (trang chưa được viết)">mài mòn</a> dọc theo các thung lũng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Son" title="Sông Son">sông Son</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Chay&action=edit&redlink=1" title="Sông Chay (trang chưa được viết)">sông Chay</a> và tại các mép khối núi đá vôi trung tâm. Loại kiến tạo lớn khác là các kiến tạo carxtơ có đặc trưng là các carxtơ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi_c%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Nhiệt đới cổ (trang chưa được viết)">nhiệt đới cổ</a> chủ yếu là từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Trung_sinh" title="Đại Trung sinh">Đại Trung sinh</a>, nhưng 2/3 của khu vực này là carxtơ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2n_sinh" title="Đại Tân sinh">Đại Tân sinh</a>. Đá vôi chiếm một diện tích khoảng 200.000 ha, với một khu vực tương tự ở tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khammuane" title="Khammuane">Khammuane</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>. Quá trình kiến tạo carxtơ đã tạo ra nhiều đặc điểm như các sông ngầm, các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_kh%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Động khô (trang chưa được viết)">động khô</a>, các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_b%E1%BA%ADc_thang&action=edit&redlink=1" title="Động bậc thang (trang chưa được viết)">động bậc thang</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_treo&action=edit&redlink=1" title="Động treo (trang chưa được viết)">động treo</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_h%C3%ACnh_c%C3%A2y&action=edit&redlink=1" title="Động hình cây (trang chưa được viết)">động hình cây</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_c%E1%BA%AFt_ch%C3%A9o_nhau&action=edit&redlink=1" title="Động cắt chéo nhau (trang chưa được viết)">động cắt chéo nhau</a>. Các động có sông được chia thành 9 động của hệ thống Phong Nha đổ vào sông Son và 8 động của hệ thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_V%C3%B2m&action=edit&redlink=1" title="Động Vòm (trang chưa được viết)">động Vòm</a> đổ vào sông Chay.<br />
So với các khu vực carxtơ khác trên thế giới đã được công nhận là di
sản thế giới, khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng có đặc điểm tự nhiên có nhiều <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=D%E1%BB%8B_bi%E1%BB%87t&action=edit&redlink=1" title="Dị biệt (trang chưa được viết)">dị biệt</a> do điều kiện khí hậu và cấu trúc địa chất khác nhau. Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng nằm trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C3%A0nh_%C4%91ai_t%E1%BA%A1o_n%C3%BAi_Alpi&action=edit&redlink=1" title="Vành đai tạo núi Alpi (trang chưa được viết)">vành đai tạo núi Alpi</a>, một đai núi trẻ phát triển mạnh mẽ vào thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2n_sinh" title="Đại Tân sinh">Đại Tân sinh</a>. Vì vậy, các khối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_v%C3%B4i" title="Đá vôi">đá vôi</a>
tại khu vực này bị biến dạng cơ học khá mạnh do đứt gãy. Khí hậu khu
vực này là nhiệt đới gió mùa nên các hiện tượng carxtơ tại đây không
giống với các khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%94n_%C4%91%E1%BB%9Bi" title="Ôn đới">ôn đới</a> về cường độ quá trình carxtơ cũng như các dạng địa hình mà nó tạo ra trên bề mặt và khu vực ngầm<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
Hệ thống đứt gãy chằng chịt trên mặt đá vôi tại khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng đã tạo điều kiện cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc" title="Nước">nước</a> dễ thấm vào các khối đá làm tăng khả năng hòa tan do trong nước có chứa các chất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ax%C3%ADt" title="Axít">axít</a> có phản ứng với đá vôi (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1cbonat_canxi&action=edit&redlink=1" title="Cácbonat canxi (trang chưa được viết)">cácbonat canxi</a>). Hệ thống hang động hùng vĩ của Phong Nha được tạo ra do quá trình các khe nứt kiến tạo, sau đó là quá trình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_ho%C3%A1" title="Phong hoá">phong hoá</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_l%C3%BD" title="Vật lý">vật lý</a> và hoá học đã <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=G%E1%BA%B7m_m%C3%B2n&action=edit&redlink=1" title="Gặm mòn (trang chưa được viết)">gặm mòn</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ho%C3%A0_tan&action=edit&redlink=1" title="Hoà tan (trang chưa được viết)">hoà tan</a>, rửa trôi qua hàng triệu năm. Trong điều kiện nhiệt đới ẩm, quá trình carxtơ hoá rất mạnh mẽ về <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C6%B0%E1%BB%9Dng_%C4%91%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Cường độ (trang chưa được viết)">cường độ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%91c_%C4%91%E1%BB%99" title="Tốc độ">tốc độ</a> phá huỷ. Ngoài hệ thống núi đá vôi, vùng núi đất có nền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A1_m%E1%BA%B9&action=edit&redlink=1" title="Đá mẹ (trang chưa được viết)">đá mẹ</a> chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_m%C3%A1cma" title="Đá mácma">đá mácma</a> axít, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C3%A1_s%C3%A9t&action=edit&redlink=1" title="Đá sét (trang chưa được viết)">đá sét</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_bi%E1%BA%BFn_ch%E1%BA%A5t" title="Đá biến chất">đá biến chất</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%C3%B9_sa_c%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Phù sa cổ (trang chưa được viết)">phù sa cổ</a>.<br />
Về <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%95_nh%C6%B0%E1%BB%A1ng" title="Thổ nhưỡng">thổ nhưỡng</a>, khu vực Phong Nha có nhiều hoại đất hình thành từ các nguồn đá mẹ khác nhau. Đất chủ yếu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A5t_feralit&action=edit&redlink=1" title="Đất feralit (trang chưa được viết)">đất feralit</a> đỏ vàng trên núi đá vôi, đất Feralit vàng trên đá mácma axít, đất Feralit vàng nhạt và đất phù sa bồi tụ ven sông.<br />
Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng có hang động có tuổi cổ nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_Nam_%C3%81" title="Đông Nam Á">Đông Nam Á</a>, với thời gian bắt đầu hình thành hang động là 35 triệu năm trước đồng thời với pha tách <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gi%C3%A3n&action=edit&redlink=1" title="Giãn (trang chưa được viết)">giãn</a> hình thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Đông">Biển Đông</a>.
Các hướng chạy của hệ thống hang động tại khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng
trùng với hướng các đứt gãy mang tính khu vực và địa phương<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C5%A9" title="Lũ">Lũ</a> ở trong các khu vực thung lũng xảy ra từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng" title="Tháng">tháng</a> 9 đến tháng 11 nhưng trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B9a_kh%C3%B4" title="Mùa khô">mùa khô</a> từ tháng 2 đến tháng 8 thì hầu như các con suối đều khô cạn<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_hang_.C4.91.E1.BB.99ng">Hệ thống hang động</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang.15.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/df/Phongnhakebang.15.jpg/200px-Phongnhakebang.15.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Sa bàn vị trí động Phong Nha và động Tiên Sơn trong vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng là một trong hai khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1_v%C3%B4i" title="Đá vôi">đá vôi</a> lớn nhất thế giới. So với 41 di sản thế giới khác có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karst" title="Karst">carxtơ</a>,
Phong Nha-Kẻ Bàng có các điều kiện địa hình, địa mạo và sinh vật khác
biệt. Carxtơ tại đây có niên đại từ thời kỳ Đại Cổ Sinh, 400 triệu năm
trước, do đó Phong Nha-Kẻ Bàng là vùng carxtơ lớn cổ nhất châu Á. Nếu
như khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hin_Namno" title="Hin Namno">Hin Namno</a>, một khu vực bảo tồn tự nhiên của tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khammuane" title="Khammuane">Khăm Muộn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a>,
giáp Phong Nha-Kẻ Bàng về phía tây được kết hợp thành một khu bảo tồn
liên tục, thì khu vực bảo tồn này sẽ là khu rừng carxtơ còn tồn tại lớn
nhất ở Đông Nam Á với diện tích 317.754 ha.<br />
Tại Phong Nha-Kẻ Bàng có một hệ thống gồm khoảng 300 hang động lớn
nhỏ. hệ thống động Phong Nha đã được Hội nghiên cứu hang động Hoàng gia
Anh (BCRA) đánh giá là hang động có giá trị hàng đầu thế giới với 4 điểm
nhất: có các sông ngầm dài nhất, có cửa hang cao và rộng nhất, những bờ
cát rộng và đẹp nhất, những thạch nhũ đẹp nhất<sup class="reference" id="cite_ref-ngaynay_19-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-ngaynay-19">[19]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-mientrung_20-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-mientrung-20">[20]</a></sup>.<br />
So với 3 vườn quốc gia khác đã được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a> công nhận là di sản thế giới khác ở Đông Nam Á (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">Vườn quốc gia Gunung Mulu</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_s%C3%B4ng_ng%E1%BA%A7m_Puerto_Princesa" title="Vườn quốc gia sông ngầm Puerto Princesa">Vườn quốc gia sông ngầm Puerto Princesa</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Palawan" title="Palawan">Palawan</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Lorentz" title="Vườn quốc gia Lorentz">Vườn quốc gia Lorentz</a> ở <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Irian" title="Tây Irian">Tây Irian</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Indonesia" title="Indonesia">Indonesia</a>) và một số khu vực carxtơ khác ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_Lan" title="Thái Lan">Thái Lan</a>, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Papua_New_Guinea" title="Papua New Guinea">Papua New Guinea</a>
thì carxtơ ở Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có tuổi già hơn, cấu tạo
địa chất phức tạp hơn và có hệ thống sông ngầm đa dạng và phức tạp hơn<sup class="reference" id="cite_ref-uhc.unesco_21-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-uhc.unesco-21">[21]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD_kh.C3.A1m_ph.C3.A1_hang_.C4.91.E1.BB.99ng">Lịch sử khám phá hang động</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang15.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/74/Phongnhakebang15.jpg/200px-Phongnhakebang15.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thạch Nhũ và măng đá trong động Phong Nha</div>
</div>
</div>
Các văn tự khắc trên vách đá bằng ngôn ngữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C4%83m_Pa" title="Chăm Pa">Chăm Pa</a> cổ cho thấy động Phong Nha được người Chăm phát hiện từ thời xa xưa khi vùng đất này còn thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C4%83m_Pa" title="Chăm Pa">Vương quốc Chăm Pa</a>.<br />
Năm 1550, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%83n_An" title="Dương Văn An">Dương Văn An</a> là người đầu tiên viết về động Phong Nha. Động Phong Nha đã được chạm lên một trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%ADu_%C4%90%E1%BB%89nh_%28nh%C3%A0_Nguy%E1%BB%85n%29" title="Cửu Đỉnh (nhà Nguyễn)">Cửu Đỉnh</a> Đại Nội triều Nguyễn ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hu%E1%BA%BF" title="Huế">Huế</a><sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
Năm 1824, động Phong Nha được vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_M%E1%BA%A1ng" title="Minh Mạng">Minh Mạng</a> sắc phong là "Diệu ứng chi thần". Ngoài ra còn được các vua nhà Nguyễn "Thần Hiển Linh"<sup class="reference" id="cite_ref-dainamnhatthongchi_15-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dainamnhatthongchi-15">[15]</a></sup>.<br />
Cuối thế kỷ 19, ông <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A9opold_Michel_Cadi%C3%A8re" title="Léopold Michel Cadière">Léopold Michel Cadière</a>,
một linh mục người Pháp, thám hiểm động, khám phá các chữ viết của
người Chăm và ông đã suy tôn Phong Nha "Đông Dương đệ nhất động". Tháng 7
năm 1924, nhà thám hiểm người Anh Barton sau khi khảo sát Phong Nha đã
đánh giá rằng động Phong Nha có thể sánh ngang với các hang động nổi
tiếng trên thế giới như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%99ng_Padirac&action=edit&redlink=1" title="Động Padirac (trang chưa được viết)">động Padirac</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_%C4%91%E1%BB%99ng_Drach" title="Các động Drach">động sông Drach</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a>) về vẻ đẹp kỳ vĩ của hang động<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-nea_16-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-nea-16">[16]</a></sup>.<br />
Năm 1935, một người dân địa phương đã tình cờ phát hiện ra một động
khô có cửa động nằm cách cửa động Phong Nha 1000 m, trên độ cao 200 m.
Động này nằm trong khối núi đá vôi Kẻ Bàng thuộc xã Sơn Trạch, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a><sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-22">[22]</a></sup>. Đây là động có cảnh quan kỳ vĩ không kém động Phong Nha nhưng lại không có sông ngầm<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-23">[23]</a></sup>.<br />
Năm 1937, Phòng du lịch của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%A2m_s%E1%BB%A9_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Khâm sứ Pháp (trang chưa được viết)">Khâm sứ Pháp</a>
(ở Huế) đã ấn hành một cuốn tập gấp giới thiệu du lịch ở Quảng Bình,
trong đó có giới thiệu về động Phong Nha. Địa điểm du lịch này đã được
xếp hạng nhì ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_bang_%C4%90%C3%B4ng_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Liên bang Đông Dương">Đông Dương thuộc Pháp</a>.
Trước năm 1990, đã có nhiều cuộc thám hiểm hang động của các nhà khoa
học Việt Nam và nước ngoài nhưng chưa hé lộ nhiều về hệ thống hang động
Phong Nha.<br />
Năm 1990, lần đầu tiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Qu%E1%BB%91c_gia_H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Đại học Quốc gia Hà Nội">Đại học Tổng hợp Hà Nội</a> đã cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_Hang_%C4%91%E1%BB%99ng_Ho%C3%A0ng_gia_Anh" title="Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh">Hiệp hội nghiên cứu hang động Anh</a> (<i>British Cave Research Association</i>)
đã phối hợp khám phá và nghiên cứu hang động trong khu vực này một cách
sâu rộng. Cuộc khám phá hang động lần đầu được tiến hành năm 1990 bởi
một nhóm các chuyên gia về hang động của Hiệp hội nghiên cứu hang động
Anh và Khoa Địa chất Địa hình của Đại học Tổng hợp Hà Nội, do Howard
Limbert chỉ huy. Nhóm thám hiểm này đã hoàn tất nghiên cứu động Vòm.<br />
Năm 1992, một nhóm gồm 12 nhà khoa học Anh và 6 giáo sư của Đại học
Tổng hợp Hà Nội tiến hành cuộc thám hiểm thứ hai và đã hoàn tất thám
hiểm 7.729 m thuộc động Phong Nha và 13.690 m thuộc động Vòm và các hang
động lân cận.<br />
Cuộc thám hiểm thứ 3 vào năm 1994 bao gồm 11 nhà khoa học Anh và 5 nhà khoa học Việt Nam thuộc Đại học Tổng hợp Hà Nội.<br />
Việc thám hiểm các hang động trong khu vực này là một công việc khó
khăn và nguy hiểm. Các đoàn thám hiểm đã mất nhiều thời gian với những
khó khăn như: hang động sắc nhọn dễ gây thương tích, lòng hang hẹp, các
sông suối ngầm có thể dâng lên đột ngột làm bít cửa hang, lượng ô xy
trong nhiều khu hang động có thể không đủ<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-24">[24]</a></sup>.<br />
Các kết quả thám hiểm, nghiên cứu này đã mang đến một sự hiểu biết
toàn diện về hệ thống hang động ở Phong Nha-Kẻ Bàng và đã được làm cơ sở
cho bảo vệ, quy hoạch và phát triển du lịch cũng như hoàn thiện hồ sơ
để trình lên UNESCO công nhận là di sản thiên nhiên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
Các nhà khoa học đã khám phá và nghiên cứu 20 hang động với tổng
chiều dài 70 km hang động, trong số đó có 17 hang động tại khu vực Phong
Nha và 3 hang động tại khu vực Kẻ Bàng. Năm 1999, các nhà khoa học của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_t%C3%A2m_nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi_Vi%E1%BB%87t_-_Nga" title="Trung tâm nhiệt đới Việt - Nga">Trung tâm Nhiệt đới Việt-Nga</a> cũng tiến hành các khảo sát về hệ động thực vật ở khu vực Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup>. Động Phong Nha dài 7.729 m, có 14 hang, có dòng sông ngầm dài 13.969 m. Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C5%A9_%C4%91%C3%A1" title="Nhũ đá">thạch nhũ</a> trong động trải qua hàng triệu năm kiến tạo từ nước có hòa tan đá vôi (CaHCO<sub>3</sub>) mà tích tụ thành những hình tượng lạ mắt như hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0_t%E1%BB%AD" title="Sư tử">sư tử</a>, hình <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngai_v%C3%A0ng" title="Ngai vàng">ngai vàng</a>, hình đức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt" title="Phật">Phật</a> v.v.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang8.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="165" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9b/Phongnhakebang8.jpg/220px-Phongnhakebang8.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hang động trong Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Năm 2005, Hội hang động Anh phát hiện một hang động khô, đặt tên Động Thiên Đường, lớn nhất và đẹp nhất tại Phong Nha-Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-tp1_25-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tp1-25">[25]</a></sup>. Theo đánh giá, hang động Thiên Đường còn to lớn và đẹp hơn cả động Phong Nha.<br />
Ngày 1 tháng 6 năm 2006, Bộ Văn hóa Thông tin Việt Nam đã phát hành bộ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tem" title="Tem">tem</a> chọn lọc Phong Nha-Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-xahoithongtin_26-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-xahoithongtin-26">[26]</a></sup>.<br />
Giai đoạn từ năm 2007-2008, đoàn khảo sát hang động của Hội hang động
hoàng gia Anh đã khảo sát khu vực thượng nguồn sông Chày, khu vực hang
Vòm, hố kast ở km12 trên đường 20 và một số hang động mới ở Thượng Hóa,
Hóa Sơn, Dân Hóa, Trọng Hóa (thuộc huyện Minh Hóa), Trường Sơn (huyện
Quảng Ninh). Họ cũng đã đo vẽ lại hệ thống hang động Phong Nha.<br />
Tháng 4 năm 2009, đoàn thám hiểm thuộc Hiệp hội hang động hoàng gia
Anh đã tiến hành thám hiểm khu vực vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng và
các khu vực phụ cận. Họ đã phát hiện thêm 20 hang động mới với tổng
chiều dài 56 km. Trong đợt khảo sát này, hội hang động hoàng gia Anh và
Trường đại học Khoa học tự nhiên - Đại học Quốc gia Hà Nội đã công bố
phát hiện mới về hang Cha Lo (Minh Hóa) dài trên 5 km. Đoàn cũng công bố
mới về độ dài của các hang động chính như Phong Nha trên 57 km (trước
đây là 45 km), Vòm trên 35 km, đồng thời phát hiện hang Khe Ri là hang
sông ngầm dài nhất thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-27">[27]</a></sup>.
Đặc biệt, đoàn thám hiểm cũng đã phát hiện một hang mới và tạm đặt tên
là Sơn Động. Theo kết quả khảo sát, hàng này dài 6,5 km, rộng hơn 150m
và vòm hang chỗ cao nhất hơn 200m, kích thước gấp 4-5 lần so với hang
Phong Nha, lớn hơn nhiều so với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">hang Deer</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">vườn quốc gia Gunung Mulu</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarawak" title="Sarawak">Sarawak</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>
vốn được xem là hang động lớn nhất thế giới. Con sông ngầm ở hang này
cũng lớn hơn nhiều lần so với sông ngầm ở hang Phong Nha. Hang này có
dòng sông ngầm. nước và dòng chảy ngầm trong hang rất mạnh nên hiện đoàn
thám hiểm chỉ khảo sát được một phần <sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-28">[28]</a></sup>
Đoàn thám hiểm cũng đã tiến hàng khảo sát hố sụt karst (đá vôi) ở khu
vực hang Vòm có tên là vực Tang với kết quả cho thấy hố sụt có độ sâu
đến 255m. Tuy nhiên, đoàn thám hiểm vẫn chưa thể đo hết độ sâu của hố
sụt này, nhưng qua đó đánh giá đó là hố sụt sâu nhất VN <sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-29">[29]</a></sup><br />
Năm 2012, đoàn thám hiểm hang động của Hiệp hội Hang động Hoàng gia
Anh đã tìm thấy 41 hang động mới tại vùng lõi di sản Phong Nha-Kẻ Bàng ở
các tuyến Đại Cáo, Đại Ải, Hung Thùng, Hung Lau. Trong số 41 hang động
mới phát hiện này, họ đã phát hiện hang động sâu nhất Việt Nam ở một hố
sụt 320m, được gọi là hang Kỳ, dưới đáy hố sụt là một hang động cao
khoảng 50m, có chiều dài 4 km. Tổng cộng chiều dài của 41 hang động mới
phát hiện này khoảng 20 km<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-30">[30]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_.C4.91.E1.BB.99ng_Phong_Nha">Hệ thống động Phong Nha</span></h3>
Cho đến nay, các nhà khoa học đã khảo sát 44,5 km hang động nhưng du khách bình thường chỉ có thể vào được 1500 m<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup>. Hệ thống động Phong Nha có các hang động đáng chú ý sau:<br />
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_T%E1%BB%91i&action=edit&redlink=1" title="Hang Tối (trang chưa được viết)">Hang Tối</a>: nằm trên thượng lưu sông Son. Hang này có chiều dài 5.258 m và cao 83 m,dài 736 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Ch%C3%A0_An&action=edit&redlink=1" title="Hang Chà An (trang chưa được viết)">Hang Chà An</a>: dài 667 m và cao 15 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Thung&action=edit&redlink=1" title="Hang Thung (trang chưa được viết)">Hang Thung</a>: có sông ngầm dài 3351 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_%C3%89n&action=edit&redlink=1" title="Hang Én (trang chưa được viết)">Hang Én</a>: dài 1645 m và cao 78,6 m, có bãi cát bên trong, là nơi sinh sống của én.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Khe_Ti%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Hang Khe Tiên (trang chưa được viết)">Hang Khe Tiên</a>: tọa lạc phía nam Phong Nha, dài 520 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Khe_Ry&action=edit&redlink=1" title="Hang Khe Ry (trang chưa được viết)">Hang Khe Ry</a>: tọa lạc ở phía nam Phong Nha.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Khe_Thi&action=edit&redlink=1" title="Hang Khe Thi (trang chưa được viết)">Hang Khe Thi</a>.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_.C4.91.E1.BB.99ng_V.C3.B2m">Hệ thống động Vòm</span></h3>
<ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_V%C3%B2m&action=edit&redlink=1" title="Hang Vòm (trang chưa được viết)">Hang Vòm</a>: dài 15,05 km và cao 145 m có nhiều thạch nhũ và măng đá đẹp.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_%C4%90ai_Cao&action=edit&redlink=1" title="Hang Đai Cao (trang chưa được viết)">Hang Đai Cao</a>: dài 1645 m và cao 28 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Du%E1%BB%99t&action=edit&redlink=1" title="Hang Duột (trang chưa được viết)">Hang Duột</a>: dài 3,927 m và cao 45 m, có bãi cát mịn.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_C%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Hang Cá (trang chưa được viết)">Hang Cá</a>: dài 1.500 m cao 62 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_H%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Hang Hổ (trang chưa được viết)">Hang Hổ</a>: dài 1.616 m và cao 46 m</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Over&action=edit&redlink=1" title="Hang Over (trang chưa được viết)">Hang Over</a>: dài 3.244 m và cao 103 vời chiều rộng trong khoảng 30–50 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_Pygmy&action=edit&redlink=1" title="Hang Pygmy (trang chưa được viết)">Hang Pygmy</a>: dài 845 m.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hang_R%E1%BB%A5c_Caro%C3%B2ng&action=edit&redlink=1" title="Hang Rục Caroòng (trang chưa được viết)">Hang Rục Caroòng</a>: nơi sinh sống của người thiểu số <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Arem&action=edit&redlink=1" title="Arem (trang chưa được viết)">Arem</a>. Họ sống trong hang động và săn bắn hái lượm tự nhiên<sup class="reference" id="cite_ref-cpv_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-cpv-2">[2]</a></sup>.</li>
</ul>
<h3>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.99ng_Ti.C3.AAn_S.C6.A1n">Động Tiên Sơn</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang16.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8c/Phongnhakebang16.jpg/200px-Phongnhakebang16.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Cửa vào động Tiên Sơn hay động Khô</div>
</div>
</div>
Động Tiên Sơn hay động Khô là một động đẹp nổi tiếng ở khu vực Phong
Nha-Kẻ Bàng. Cửa vào động Tiên Sơn nằm cách cửa động Phong Nha khoảng
1.000 m, ở độ cao so với mực nước biển khoảng 200 m. Động Tiên Sơn có
chiều dài là 980 m. Từ cửa động đi vào khoảng 400 m có một vực sâu chừng
10 m, và sau đó là động đá ngầm tiếp tục dài gần 500 m, khá nguy hiểm
nên du khách chưa được phép đến khu vực này mà chỉ tham quan tới khoảng
cách 400 m từ tính từ cửa động. Động này được phát hiện năm 1935, ban
đầu, cư dân địa phương gọi động này là động Tiên, do vẻ đẹp kỳ bí thần
tiên của nó. Sau này động Tiên Sơn được gọi là động Khô, để phân biệt
với động Phong Nha là động nước. Động Tiên Sơn là nơi có cảnh thạch nhũ
và măng đá kỳ vĩ huyền ảo như trong động Phong Nha nhưng lại có nét
riêng là các âm thanh phát ra từ các phiến đá và cột đá khi được gõ vào
vang vọng như tiếng cồng chiêng và tiếng trống. Theo các nhà khoa học
thuộc Hội hang động Hoàng gia Anh, động Tiên Sơn được hình thành cách
đây hàng chục triệu năm, khi một dòng nước chảy qua quả núi đã đục rỗng,
bào mòn núi đá vôi Kẻ Bàng. Sau đó, do kiến tạo địa chất khối núi này
hoặc đã được nâng lên, hoặc đã bị hạ xuống khiến các khối đá đổ sụp ngăn
chặn dòng chảy làm nên động Tiên Sơn ở phía trên. Còn phần có sông ngầm
chảy qua tạo ra hang động Phong Nha. Dù động Phong Nha và động Tiên Sơn
nằm liền kề nhau nhưng giữa hang động này lại không thông nhau. Cư dân
địa phương đã nhặt được một số hiện vật có thể là di chỉ di chỉ của
người xưa ở trên bãi đất bằng phẳng trước cửa động<sup class="reference" id="cite_ref-bauchon7-2-2008_31-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-bauchon7-2-2008-31">[31]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hang_.C4.91.E1.BB.99ng_Thi.C3.AAn_.C4.90.C6.B0.E1.BB.9Dng">Hang động Thiên Đường</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:ThienDuongCave2.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2448" data-file-width="3264" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/ThienDuongCave2.jpg/200px-ThienDuongCave2.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Hang Thiên Đường</div>
</div>
</div>
Hang Thiên Đường được phát hiện năm 2005, Hiệp hội hang động Hoàng
gia Anh khám phá từ năm 2005 và xác định hang này có tổng chiều dài là
31 km. Do vẻ đẹp của hang, họ đã đặt tên hang này là Thiên Đường<sup class="reference" id="cite_ref-32"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-32">[32]</a></sup>.
Hang Thiên Đường được đánh giá là hang động lớn và dài hơn hang động
Phong Nha. Đây là một động khô, không có sông ngầm chảy qua như động
Phong Nha. Trong động Thiên Đường có nhiều khối thạch nhũ và măng đá kỳ
ảo. Phần lớn nền động là đất dẻo, khá bằng phẳng nên thuận tiện cho việc
tham quan và thám hiểm. Trong khi nhiệt độ mùa Hè ở bên ngoài là
36-37 °C thì nhiệt độ trong động Thiên Đường luôn ở 20-21 °C<sup class="reference" id="cite_ref-33"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-33">[33]</a></sup>.
Hang Thiên Đương đã được Tập đoàn Trường Thịnh đầu tư phương tiện và
đường vào động, đường bên trong động với chiều dài 1,1 km và đã đón
khách tham quan từ ngày 3 tháng 9 năm 2010<sup class="reference" id="cite_ref-34"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-34">[34]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Hang_S.C6.A1n_.C4.90o.C3.B2ng">Hang Sơn Đoòng</span></h3>
Sơn Động hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hang_S%C6%A1n_%C4%90o%C3%B2ng" title="Hang Sơn Đoòng">Sơn Đoòng</a> là một trong những hang mới nhất được phát hiện tại khu vực Phong Nha-Kẻ Bang. Hang này do nhóm thám hiểm thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BB%87p_h%E1%BB%99i_Hang_%C4%91%E1%BB%99ng_Ho%C3%A0ng_gia_Anh" title="Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh">Hiệp hội Hang động Hoàng gia Anh</a> tiến hành thám hiểm. Hang này được cho là hang động lớn nhất thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-35">[35]</a></sup>. Khoang lớn nhất ở Sơn Động có chiều dài hơn 5 km, cao 200 m và rộng 150 m. Với kích thước này, hang Sơn Động vượt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">hang Deer</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Gunung_Mulu" title="Vườn quốc gia Gunung Mulu">vườn quốc gia Gunung Mulu</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sarawak" title="Sarawak">Sarawak</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malaysia" title="Malaysia">Malaysia</a>,
lớn gấp 4-5 lần động Phong Nha, lớn hơn Động Thiên Đường. Do dòng nước
của sông ngầm ở động này chảy xiết nên các nhà thám hiểm Anh không thể
thám hiểm hết động này. Họ đã ước lượng chiều dài của hang bằng cách sử
dụng đèn nháy. Đoàn thám hiểm đã báo cáo chính quyền tỉnh Quảng Bình về
phát hiện này nhưng cho rằng chưa thể khai thác du lịch ngay. Họ sẽ quay
lại khám phá hang này vào năm 2011.<br />
Trên thực tế, một người dân địa phương tên là Hồ Khanh đã phát hiện
ra hang này năm 1991 nhưng ông không nhớ lối vào hang cho đến tháng 1
năm 2008. Từ cuối tháng 3 đến 11 tháng 4 năm 2009, ông đã giúp đoàn thám
hiểm Anh vượt rừng, núi khoảng 10 km để đến cửa hang.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.91ng_s.C3.B4ng_ng.C3.B2i_v.C3.A0_.C4.91.E1.BB.89nh_n.C3.BAi">Hệ thống sông ngòi và đỉnh núi</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.C3.B4ng_ng.C3.B2i">Sông ngòi</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:S%C3%B4ng_Son_ch%E1%BA%A3y_trong_hang.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2472" data-file-width="3296" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/S%C3%B4ng_Son_ch%E1%BA%A3y_trong_hang.jpg/200px-S%C3%B4ng_Son_ch%E1%BA%A3y_trong_hang.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Son" title="Sông Son">Sông Son</a> chảy vào động Phong Nha</div>
</div>
</div>
Ngoài hệ thống hang động, Phong Nha-Kẻ Bàng còn có các sông ngầm dài
nhất. Đặc trưng núi đá vôi của khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng đã tạo ra một
hệ thống sông ngòi trong vùng khá phức tạp, có rất ít sông suối có nước
thường xuyên. Có 3 con sông chính trong vườn quốc gia này là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Ch%C3%A0y&action=edit&redlink=1" title="Sông Chày (trang chưa được viết)">sông Chày</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Son" title="Sông Son">sông Son</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4ng_Tro%C3%B3c&action=edit&redlink=1" title="Sông Troóc (trang chưa được viết)">sông Troóc</a>.
Nguồn nước cung cấp cho các con sông này là hệ thống các sông suối ngầm
dưới lòng đất, các suối này đều nổi lên mặt đất tại các hang động như
Én, Vòm, Tối và Phong Nha. Cả ba con sông chính trong vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng đều chảy vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Gianh" title="Sông Gianh">sông Gianh</a>, sau đó đổ ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bi%E1%BB%83n_%C4%90%C3%B4ng" title="Biển Đông">biển Đông</a> ở thị trấn Ba Đồn thuộc huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BA%A1ch" title="Quảng Trạch">Quảng Trạch</a><sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
Nước sông Chày đoạn trước Hang Tối có màu xanh đặc trưng mà theo nhiều chuyên gia là do có chứa lượng Ca(HCO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> và các loại khoáng chất khác với nồng độ cao<sup class="reference" id="cite_ref-tuoitrecuoituan_37-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tuoitrecuoituan-37">[37]</a></sup>.<br />
Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng còn có hàng chục con suối và thác nước đẹp
như: Thác Gió, Thác Mệ Loan, Suối Mọc phun lên từ chân một dãy núi đá
vôi, Suối Trạ Ang<sup class="reference" id="cite_ref-tuoitrecuoituan_37-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tuoitrecuoituan-37">[37]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Tu.E1.BB.95i_Tr.E1.BA.BB_38-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Tu.E1.BB.95i_Tr.E1.BA.BB-38">[38]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_.C4.91.E1.BB.89nh_n.C3.BAi">Các đỉnh núi</span></h3>
Phong Nha-Kẻ Bàng có một số ngọn núi cao hơn 1000 m, đáng chú ý là đỉnh Co Rilata với độ cao 1.128 m và đỉnh Co Preu cao 1.213 m<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
Các núi ở vùng carxtơ của vườn quốc gia này có chiều cao điển hình
trên 800 m và tạo thành một dãy núi liên tục dọc theo đường biên giới
hai nước Việt Nam và Lào, trong đó đáng chú ý là các đỉnh: Phu Tạo (1174
m), Co Unet (1150 m), Phu Canh (1095 m), Phu Mun (1078 m), Phu Tu En
(1078 m), Phu On Chinh (1068 m), Phu Dung (1064 m), Phu Tu Ôc (1053 m),
Phu Long (1015 m), Phu Ôc (1015 m), Phu Dong (1002 m). Nằm xen giữa các
đỉnh này là các đỉnh có chiều cao từ 800–1000 m: Phu Sinh (965 m), Phu
Co Tri (949 m), Phu On Boi (933 m), Phu Tu (956 m), Phu Toan (905 m),
Phu Phong (902 m), núi Ma Ma (835 m).<br />
Vùng địa hình phi carxtơ chiếm một tỷ lệ nhỏ, chủ yếu nằm ở vòng
ngoài về phía bắc, đông bắc và đông nam của Phong Nha-Kẻ Bàng với các
đỉnh núi cao 500–1000 m với độ dốc 25-30 độ và sự chia cắt cao. Có một
số thung lũng hẹp dọc theo các con suối và khe như: khe Am, khe Cha Lo,
khe Chua Ngút và một thung lũng nằm dọc theo Rào Thương ở rìa cực nam.
Theo hướng bắc-nam có các đỉnh núi đáng chú ý như: Phu Toc Vu (1000 m),
Mã Tác (1068 m), Cổ Khu (886 m), U Bò (1009 m), Co Rilata (1128 m) (đỉnh
cao nhất của vườn quốc gia này, nằm ở rìa cực nam của vườn quốc gia)<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.99ng_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt">Động thực vật</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_th.E1.BB.B1c_v.E1.BA.ADt">Hệ thực vật</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang11.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/de/Phongnhakebang11.jpg/200px-Phongnhakebang11.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thực vật trên núi đá vôi, dạng thực vật điển hình tại vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Vườn quốc gia này là một bộ phận của vùng sinh thái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A3y_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Dãy Trường Sơn">Trường Sơn</a>.
Cho đến nay, chủng loại thực vật lớn nhất ở đây là rừng thường xanh ẩm,
rậm nhiệt đới trên đá vôi cao 800 m so với mực nước biển. 96,2% diện
tích khu vườn quốc gia này được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%E1%BB%ABng" title="Rừng">rừng</a> bao phủ; 92,2% là rừng nguyên sinh; 74,7% (110.476 ha) khu vườn quốc gia này là rừng ẩm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhi%E1%BB%87t_%C4%91%E1%BB%9Bi" title="Nhiệt đới">nhiệt đới</a>
thường xanh trên đá vôi có độ cao dưới 800 m; 8,5% (12.600 ha) là rừng
ẩm nhiệt đới thường xanh trên đá vôi có độ cao trên 800 m; 8,3% (12.220
ha) là rừng ẩm nhiệt đới trên đất núi đất có cao độ dưới 800 m, 1,3%
(1.925 ha) là bụi cây và cỏ và cây rải rác trên đá vôi; 2% (2.950 ha) là
cỏ, bụi cây và cây rải rác trên núi đất; 180 ha là rừng tre nứa và mây
song; thảm cây nông nghiệp 521 ha<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-eoearth_39-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-eoearth-39">[39]</a></sup>.<br />
Theo số liệu thống kê mới nhất, Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng là
rừng nguyên sinh trên núi đá vôi điển hình với các loại thực vật đặc
trưng như: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nghi%E1%BA%BFn" title="Nghiến">nghiến</a> (<i>Burretiodendron hsienmu</i>), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%B2_%C4%91%C3%A3i&action=edit&redlink=1" title="Chò đãi (trang chưa được viết)">chò đãi</a> (<i>Annamocarya</i> spp.), <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%B2_n%C6%B0%E1%BB%9Bc&action=edit&redlink=1" title="Chò nước (trang chưa được viết)">chò nước</a> (<i>Plantanus kerii</i>) và sao (<i>Hopea</i> spp.). Thực vật có mạch 152 họ, 511 kiểu gen, 876 loài thực vật có mạch, trong dó có 38 loài nằm trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Sách đỏ Việt Nam">Sách đỏ Việt Nam</a> và 25 loài nằm trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_IUCN" title="Sách đỏ IUCN">Sách đỏ thế giới</a>, 13 loài đặc hữu Việt Nam, trong đó có sao và cây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8D_D%E1%BA%A7u" title="Họ Dầu">họ Dầu</a> (<i>Dipterocarpaceae</i>)<sup class="reference" id="cite_ref-eoearth_39-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-eoearth-39">[39]</a></sup>.<br />
Ở vườn quốc gia này có một khu vực rừng bách xanh được phân bổ trên
đỉnh núi đá vôi có diện tích khoảng trên 5000 ha, có khoảng 2500 cây với
mật độ 600 cây/ha. Các cây bách xanh ở vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng
có tuổi 500-600 năm. Bởi hiện trên thế giới chỉ có 3 loài bách xanh đã
được nhận diện. Đây là quần thể bách xanh núi đá (<i>Calocedrus rupestris</i>)
lớn nhất Việt Nam. Loài bách xanh này nằm trong nhóm 2A theo quy định
tại công văn số 3399/VPCP-NN (ngày 21 tháng 6 năm 2002) đính chính cho
nghị định 48 của Chính phủ, thuộc nhóm quý hiếm, hạn chế khai thác<sup class="reference" id="cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005-40">[40]</a></sup>.<br />
Trường Đại học Khoa học tự nhiên thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Qu%E1%BB%91c_gia_H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Đại học Quốc gia Hà Nội">Đại học quốc gia Hà Nội</a>,
phối hợp với Trung tâm nghiên cứu khoa học và Cứu hộ của Vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng phát hiện thêm tại vườn quốc gia này 1.320 loài thực
vật mới, trong đó có một số quần thể thực vật lớn được đánh giá là đặc
biệt quý hiếm<sup class="reference" id="cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005-40">[40]</a></sup>.<br />
Các nhà khoa học cũng phát hiện 3 loài lan hài quý hiếm, và rừng bách xanh núi đá duy nhất trên toàn lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a><sup class="reference" id="cite_ref-thiennhien_41-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-thiennhien-41">[41]</a></sup>. Lan Hài ở đây có ở vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng có 3 loài: lan hài xanh (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lan_h%C3%A0i_xanh" title="Lan hài xanh">Paphiopedilum malipoense</a></i>), lan hài xoắn (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lan_h%C3%A0i_xo%E1%BA%AFn" title="Lan hài xoắn">Paphiopedilum dianthum</a></i>), lan hài đốm (<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lan_h%C3%A0i_%C4%91%E1%BB%91m" title="Lan hài đốm">Paphiopedilum concolor</a></i>).
IUCN (Hiệp hội Bảo vệ Thiên nhiên Thế giới) trong năm 1996 đã xếp lan
hài là loài đang đứng trước nguy cơ diệt vong rất cao (tuyệt chủng trong
tương lai gần)<sup class="reference" id="cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005-40">[40]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_.C4.91.E1.BB.99ng_v.E1.BA.ADt">Hệ động vật</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Cyrtodactylus_phongnhakebangensis.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="300" data-file-width="400" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Cyrtodactylus_phongnhakebangensis.jpg/200px-Cyrtodactylus_phongnhakebangensis.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%B1n_l%E1%BA%B1n_Phong_Nha-K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng" title="Thằn lằn Phong Nha-Kẻ Bàng">Thằn lằn Phong Nha-Kẻ Bàng</a>, một loài mới được các nhà khoa học Đức phát hiện ở Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Phong Nha-Kẻ Bàng là nơi sinh sống của 140 loài thú thuộc 31 họ và 10 bộ, nổi bật nhất là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%95" title="Hổ">hổ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2_t%C3%B3t" title="Bò tót">bò tót</a>, loài bò rừng lớn nhất thế giới, 302 loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chim" title="Chim">chim</a>, trong đó có ít nhất 43 loài nằm trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Sách đỏ Việt Nam">Sách đỏ Việt Nam</a> và 19 loài nằm trong <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_%C4%91%E1%BB%8F_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Sách đỏ thế giới">Sách đỏ thế giới</a>; 81 <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lo%C3%A0i_b%C3%B2_s%C3%A1t&action=edit&redlink=1" title="Loài bò sát (trang chưa được viết)">loài bò sát</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0%E1%BB%A1ng_c%C6%B0" title="Lưỡng cư">lưỡng cư</a> (18 loài trong Sách đỏ Việt Nam và 6 loài Sách đỏ thế giới); 259 loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_C%C3%A1nh_v%E1%BA%A9y" title="Bộ Cánh vẩy">Bộ Cánh vẩy</a>; 72 loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1" title="Cá">cá</a>, trong đó có 4 loài đặc hữu Việt Nam. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a>, ở đây có loài cá mới phát hiện ở Việt Nam. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Linh_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Linh trưởng">Linh trưởng</a> có 10 loài linh trưởng, chiếm 50% tổng số loài thuộc bộ linh trưởng ở Việt Nam, 7 loài nằm trong Sách đỏ Việt Nam, đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vo%E1%BB%8Dc_H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Voọc Hà Tĩnh">voọc Hà Tĩnh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sao_la" title="Sao la">sao la</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mang_%28th%C3%BA%29" title="Mang (thú)">mang (thú)</a>.
Phong Nha-Kẻ Bàng được đánh giá là có hệ tự nhiên đa dạng nhất trong
tất cả các vườn quốc gia và khu dự trữ sinh quyển quốc gia trên thế
giới.<br />
Phong Nha-Kẻ Bàng là nơi có <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_linh_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Cộng đồng linh trưởng (trang chưa được viết)">cộng đồng linh trưởng</a> phong phú bậc nhất Đông Nam Á<sup class="reference" id="cite_ref-fauna-flora_42-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-fauna-flora-42">[42]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-vnexpress_43-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-vnexpress-43">[43]</a></sup>. Năm 2002, nhà khoa học Đức Thomas Zegler đã phát hiện ra một loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%B1n_l%E1%BA%B1n" title="Thằn lằn">thằn lằn</a> tai mới có tên là <i>Tripidophrus Nogei</i> tại vùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=N%C3%BAi_Karst&action=edit&redlink=1" title="Núi Karst (trang chưa được viết)">núi Karst</a> thuộc khu vực <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%C3%A0_N%C3%B2i&action=edit&redlink=1" title="Chà Nòi (trang chưa được viết)">Chà Nòi</a>. Loài thằn lằn này đã được đăng trên số báo 114 (2) phát hành tháng 7 năm 2007 của tạp chí <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Revue_Suise_De_Zoologie&action=edit&redlink=1" title="Revue Suise De Zoologie (trang chưa được viết)">Revue Suise De Zoologie</a></i>. Các nhà khoa học đã đặt tên loài này là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%B1n_l%E1%BA%B1n_Phong_Nha-K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng" title="Thằn lằn Phong Nha-Kẻ Bàng">Thằn lằn Phong Nha-Kẻ Bàng</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_ph%C3%A1p_khoa_h%E1%BB%8Dc" title="Danh pháp khoa học">danh pháp khoa học</a>: <i>Cyrtodactylus phongnhakebangensis</i><sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-44">[44]</a></sup>). Các nhà khoa học Đức đã xây dựng một khu giới thiệu Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng tại Vườn thú <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/K%C3%B6ln" title="Köln">Köln</a> để giới thiệu sự đa dạng sinh học của vườn quốc gia này<sup class="reference" id="cite_ref-tp1_25-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tp1-25">[25]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-45">[45]</a></sup>, ở đây cũng phát hiện ra loại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=R%E1%BA%AFn_mai_g%E1%BA%A7m&action=edit&redlink=1" title="Rắn mai gầm (trang chưa được viết)">rắn mai gầm</a> mới<sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-46">[46]</a></sup>. Qua một thời gian khảo sát, các nhà khoa học <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> đã phát hiện thêm 10 loài mới trong vườn quốc gia này, trong đó bao gồm 5 loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/R%E1%BA%AFn" title="Rắn">rắn</a>, 5 loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%AFc_k%C3%A8" title="Tắc kè">tắc kè</a>, thằn lằn, nhiều loài trong số mới phát hiện này là động vật đặc hữu ở đây<sup class="reference" id="cite_ref-thiennhien_41-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-thiennhien-41">[41]</a></sup>.<br />
Các nhà khoa học Việt Nam và các nhà khoa học Nga thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_hoang_d%C3%A3_Sankt-Peterburg&action=edit&redlink=1" title="Viện Động vật hoang dã Sankt-Peterburg (trang chưa được viết)">Viện Động vật hoang dã Sankt-Peterburg</a>, các nhà khoa học Đức của Vườn thú Köln đã phát hiện thêm tại vườn quốc gia này hơn 100 loài mới trong khu hệ cá<sup class="reference" id="cite_ref-Thanh_Ni.C3.AAn_47-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Thanh_Ni.C3.AAn-47">[47]</a></sup>. Mười loại cá chưa từng thấy ở Việt Nam đã được phát hiện ở vườn quốc gia này<sup class="reference" id="cite_ref-practicalfishkeeping_48-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-practicalfishkeeping-48">[48]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-reptiles.swelluk_49-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-reptiles.swelluk-49">[49]</a></sup>.<br />
Trong 3 loài cá ở Phong Nha-Kẻ Bàng được ghi vào Sách Đỏ Việt Nam thì đã có 2 loài <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1_ch%C3%ACnh" title="Cá chình">cá chình</a>. Đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1_ch%C3%ACnh_hoa" title="Cá chình hoa">cá chình hoa</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1_ch%C3%ACnh_mun" title="Cá chình mun">cá chình mun</a><sup class="reference" id="cite_ref-baotienphong_50-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-baotienphong-50">[50]</a></sup>.<br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_B%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_%C4%90%E1%BB%99ng_v%E1%BA%ADt_hoang_d%C3%A3_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Tổ chức Bảo tồn Động vật hoang dã Thế giới (trang chưa được viết)">Tổ chức Bảo tồn Động vật hoang dã Thế giới</a>
(FFI) đã tiến hành khảo sát và đã có báo cáo cho rằng Vườn Quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng có 4 loài được xếp vào diện nguy cấp trên phạm vi toàn
cầu, đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vo%E1%BB%8Dc_H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Voọc Hà Tĩnh">voọc Hà Tĩnh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vo%E1%BB%8Dc_%C4%91en_tuy%E1%BB%81n" title="Voọc đen tuyền">voọc đen tuyền</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vo%E1%BB%8Dc_ng%C5%A9_s%E1%BA%AFc&action=edit&redlink=1" title="Voọc ngũ sắc (trang chưa được viết)">voọc ngũ sắc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%A3n_%C4%91en_m%C3%A1_tr%E1%BA%AFng" title="Vượn đen má trắng">vượn đen má trắng</a><sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated2_51-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-autogenerated2-51">[51]</a></sup>.<br />
Ngày 27 tháng 2 năm 2005, một đàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B2_t%C3%B3t" title="Bò tót">bò tót</a> với số lượng lớn xuất hiện tại Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-autogenerated4_52-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-autogenerated4-52">[52]</a></sup>.<br />
Năm 2010, một loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%8D_c%E1%BA%A1p" title="Bọ cạp">bọ cạp</a> mới có tên khoa học là <i>Vietbocap canhi</i>, tên tiếng Việt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%8D_c%E1%BA%A1p_C%E1%BA%A3nh" title="Bọ cạp Cảnh">bọ cạp Cảnh</a> đã được phát hiện tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%99ng_Ti%C3%AAn_S%C6%A1n" title="Động Tiên Sơn">động Tiên Sơn</a>. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">2012</a>, một loài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%8D_c%E1%BA%A1p" title="Bọ cạp">bọ cạp</a> mới có tên khoa học là <i>Vietbocap thienduongensis</i>. Tên tiếng Việt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%8D_c%E1%BA%A1p_Thi%C3%AAn_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Bọ cạp Thiên Đường">bọ cạp Thiên Đường</a> đã được phát hiện tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hang_Thi%C3%AAn_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Hang Thiên Đường">hang Thiên Đường</a><sup class="reference" id="cite_ref-53"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-53">[53]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1_tr.E1.BB.8B_kh.E1.BA.A3o_c.E1.BB.95.2C_l.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD.2C_v.C4.83n_h.C3.B3a">Giá trị khảo cổ, lịch sử, văn hóa</span></h2>
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng cũng chứa đựng nhiều di vật khảo cổ.
Các bằng chứng về sự sinh sống của con người ở khu vực này là các đầu
rìu thuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%9Di_k%E1%BB%B3_%C4%90%E1%BB%93_%C4%91%C3%A1_m%E1%BB%9Bi&action=edit&redlink=1" title="Thời kỳ Đồ đá mới (trang chưa được viết)">Thời kỳ Đồ đá mới</a> và các hiện vật tương tự đã được các nhà khảo cổ Pháp và Việt Nam tìm thấy trong các hang động<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.
Năm 1899, một giáo sĩ truyền đạo người Pháp tên là Léopold Cadière đã
khảo sát và nghiên cứu về về văn hoá và phong tục, tập quán của người
dân vùng thung lũng sông Son. Trong thư viết cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Vi%E1%BB%85n_%C4%90%C3%B4ng_b%C3%A1c_c%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Trường Viễn Đông bác cổ (trang chưa được viết)">Trường Viễn Đông bác cổ</a>, ông khẳng định: "Những gì còn lại của nó đều rất quí giá đối với sử học. Giữ nó là giúp ích cho khoa học".<br />
Đầu thế kỷ 20, các nhà thám hiểm hang động và học giả Anh, Pháp đã đến Phong Nha và họ đã phát hiện ở đây một số di tích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_Ch%C4%83m" title="Người Chăm">Chăm</a> và Việt cổ như bàn thờ Chàm, chữ Chàm khắc trên vách đá, gạch, tượng đá, tượng phật, mảnh gốm và nhiều bài vị v.v.<br />
Năm 1995, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_Kh%E1%BA%A3o_c%E1%BB%95_h%E1%BB%8Dc_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Viện Khảo cổ học Việt Nam (trang chưa được viết)">Viện Khảo cổ học Việt Nam</a>
nhận định động Phong Nha có dấu hiệu là một di tích khảo cổ học vô cùng
quan trọng. Viện này cho rằng có khả năng dấu tích ở hang Bi Ký trong
động là một thánh đường Chăm Pa từ thế kỷ 9 đến thế kỷ 11. Tại động
Phong Nha, người ta đã phát hiện nhiều mảnh thân và miệng các bình gốm
có tráng men của Chàm với các mảnh gốm thô sơ có lõi đen, có vòng miệng
loe rộng so với thân, tạo một góc gần vuông. Ngoài ra, người ta còn phát
hiện ra các mảnh gốm hoa văn miệng hình cánh sen, màu xanh ngọc, màu
lông thỏ hồng nhạt<sup class="reference" id="cite_ref-bauchon458_54-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-bauchon458-54">[54]</a></sup>.<br />
Động Phong Nha là nơi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0m_Nghi" title="Hàm Nghi">Hàm Nghi</a> trú ngụ trong thời kỳ thực hiện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phong_tr%C3%A0o_C%E1%BA%A7n_V%C6%B0%C6%A1ng" title="Phong trào Cần Vương">Chiếu Cần Vương</a> kháng chiến chống thực dân Pháp.<br />
Các di tích lịch sử cách mạng có: Bến phà Xuân Sơn, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_S%C6%A1n" title="Đường Trường Sơn">Đường mòn Hồ Chí Minh</a>
và đường 20 Quyết Thắng, Mụ Giạ, A.T.P, Trà Ang, Cà Tang, cua Chữ A,
Khe Ve... hay các di tích Hang Tám Cô, hang Chín Tầng, bến phà Nguyễn
Văn Trỗi, các kho hàng hoá trong hệ thống hang động ở Tuyên Hoá, Minh
Hóa trong thời kỳ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Chiến tranh Việt Nam">Chiến tranh Việt Nam</a><sup class="reference" id="cite_ref-55"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-55">[55]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di_s.E1.BA.A3n_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi">Di sản thiên nhiên thế giới</span></h2>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ddd; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><img alt="Welterbe.svg" data-file-height="160" data-file-width="160" height="25" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Welterbe.svg/25px-Welterbe.svg.png" width="25" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Di sản thế giới UNESCO</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang6.jpg" title="Động Phong Nha"><img alt="Động Phong Nha" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="225" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Phongnhakebang6.jpg/300px-Phongnhakebang6.jpg" width="300" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3ng_di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_theo_qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Bảng di sản thế giới theo quốc gia (trang chưa được viết)">Quốc gia</a></th>
<td><span class="flagicon"><img alt="" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/21/Flag_of_Vietnam.svg/22px-Flag_of_Vietnam.svg.png" width="22" /> </span><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kiểu</th>
<td>Thiên nhiên</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hạng mục</th>
<td>viii</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tham khảo</th>
<td><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/951" rel="nofollow">951</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/?search=&search_by_country=&type=&media=&region=&order=region" rel="nofollow">Vùng UNESCO</a></span></th>
<td>Châu Á - Thái Bình Dương</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ddd; text-align: center;">Lịch sử công nhận</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Công nhận</th>
<td>2003 <small>(kì thứ 27)</small></td>
</tr>
</tbody></table>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Di_s.E1.BA.A3n_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_l.E1.BA.A7n_1:_ti.C3.AAu_ch.C3.AD_.C4.91.E1.BB.8Ba_ch.E1.BA.A5t.2C_.C4.91.E1.BB.8Ba_m.E1.BA.A1o">Di sản thế giới lần 1: tiêu chí địa chất, địa mạo</span></h3>
Hồ sơ đề nghị công nhận vườn quốc gia này là di sản thế giới đã được Chính phủ Việt Nam trình lên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1998" title="1998">1998</a>.
Lý do đưa ra để đề nghị công nhận vườn quốc gia này là di sản thế giới
bao gồm: sự đa dạng sinh học cao, sự độc đáo và vẻ đẹp của hệ thống hang
động và phong cảnh núi đá vôi<sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
Ban đầu, Chính phủ Việt Nam đề nghị UNESCO công nhận Khu bảo tồn Phong Nha năm 1998 và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_B%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế">IUCN</a>đã tiến hành kiểm tra tại hiện trường trong tháng 1 và 2 năm 1999.<br />
Tại cuộc họp bình thường vào tháng 7 năm 1999, Ủy ban đánh giá của
UNESCO đã kết luận rằng Khu bảo tồn Phong Nha được đề cử sẽ đáp ứng được
tiêu chí (i) và (iv) của UNESCO cho ứng cử viên di sản thế giới nếu như
ranh giới được mở ra thành vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng rộng hơn. Ủy
ban này cũng đề nghị hai nhà nước Việt và Lào thảo luận và kết nối hai
khu bảo tồn Phong Nha-Kẻ Bàng (Việt Nam) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hin_Namno" title="Hin Namno">Hin Namno</a> (Lào) thành một khu bảo tồn liên tục để phối hợp bảo tồn.<br />
Trong lần đề nghị thứ hai của Chính phủ Việt Nam gửi UNESCO vào năm
2000, phạm vi khu vực đề cử gồm cả khu vực rừng Kẻ Bàng như ý kiến năm
1999 của UNESCO.<br />
Tuy nhiên, vào thời điểm này, Chính phủ Việt Nam cũng tuyên bố xây dựng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đường Hồ Chí Minh">đường Hồ Chí Minh</a> và đường nối quốc lộ 20 với đường Hồ Chí Minh cắt qua vùng lõi của vườn quốc gia này. Nhiều tổ chức quốc tế như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_B%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế">IUCN</a>
và Tổ chức động thực vật quốc tế đã thuyết phục và khuyên Chính phủ
Việt Nam thận trọng trong việc xây dựng các con đường này qua Vườn quốc
gia Phong Nha-Kẻ Bàng.<br />
Trong một bức thư của Tổ chức động thực vật gửi UNESCO ngày 15 tháng
12 năm 2000 ước tính cần 4,5 tấn thuốc nổ cho mỗi km đường. Do đó việc
xem xét đánh giá để công nhận là di sản thế giới đối với vườn quốc gia
này không tiến triển gì hơn. Tháng 5 năm 2002, Chính phủ Việt Nam cung
cấp thêm thông tin cho UNESCO về việc nâng cấp Khu bảo tồn Phong Nha-Kẻ
Bàng thành Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng với diện tích rộng hơn hai
lần đề cử trước (85.754 ha) kèm theo kế hoạch bảo tồn (quyết định của
Chính phủ tháng 12 năm 2001).<br />
Chính phủ đã thay đổi tuyến đường Hồ Chí Minh và UNESCO đã đánh giá
tuyến mới không ảnh hưởng đến vườn quốc gia này do tuyến đường được xây
với mức độ trách nhiệm đối với môi trường cao, ngoài ra tuyến đường này
cung cấp đường tiếp cận khu vực vườn nhưng vẫn cho rằng đường nối đường
Hồ Chí Minh và đường 20 đi qua khu lõi vườn quốc gia này là không cần
thiết và tác động xấu đến hệ động thực vật ở đây (chặt cây, xe cộ gây
xáo trộn cuộc sống sinh vật, tạo điều kiện thuận lợi cho săn bắt động
vật và chặt cây). Ủy ban đánh giá cho rằng tiêu vườn quốc gia này được
đề nghị theo hai tiêu chí i (lịch sử Trái Đất và nổi bật địa chất) và iv
(đa dạng sinh học và các loài bị đe dọa) chưa đạt do chưa có bằng chức
thực về địa chất địa mạo được cung cấp trong hồ sơ và khu vực vườn quốc
gia này chưa đủ rộng để bảo tồn các loài quý hiếm<sup class="reference" id="cite_ref-uhc.unesco_21-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-uhc.unesco-21">[21]</a></sup>.<br />
Chính phủ Việt Nam đã bổ sung thông tin về giá trị địa chất địa mạo
khu vực vườn quốc gia này. Tại kỳ họp toàn thể lần thứ 27 từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_6" title="30 tháng 6">30 tháng 6</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_7" title="5 tháng 7">5 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2003" title="2003">2003</a>, đại diện 160 quốc gia thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc</a> (UNESCO) đã công nhận Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng, cùng với 30 địa danh khác trên toàn thế giới, là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">di sản thiên nhiên thế giới</a>.
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng được UNESCO công nhận là di sản thế
giới vì đạt tiêu chuẩn viii "là ví dụ nổi bật đại diện cho các giai đoạn
của lịch sử Trái Đất, bao gồm bằng chứng sự sống, các tiến triển địa
chất đang diễn ra đáng kể đang diễn ra trong quá trình diễn biến của các
kiến tạo địa chất hay các đặc điểm địa chất và địa văn"<sup class="reference" id="cite_ref-unesco_5-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unesco-5">[5]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.A5t_b.E1.BA.A1i_.C4.91.E1.BB.81_c.E1.BB.AD_l.E1.BA.A7n_2:_ti.C3.AAu_ch.C3.AD_.C4.91a_d.E1.BA.A1ng_sinh_h.E1.BB.8Dc">Thất bại đề cử lần 2: tiêu chí đa dạng sinh học</span></h3>
Năm 2007, Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia Việt Nam đã thống nhất đề nghị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thủ tướng Việt Nam">Thủ tướng</a> cho phép <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%99_V%C4%83n_h%C3%B3a,_Th%E1%BB%83_thao_v%C3%A0_Du_l%E1%BB%8Bch_%28Vi%E1%BB%87t_Nam%29" title="Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (Việt Nam)">Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch</a>
ký trình hồ sơ gửi UNESCO công nhận vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng là
Di sản thiên nhiên thế giới lần 2 về tiêu chí đa dạng sinh học. Bộ hồ sơ
trình lần này đã được bổ sung các tư liệu quý về hệ động thực vật tại
vườn quốc gia này. Hồ sơ trình UNESCO lần này cũng đã nêu rõ tính nổi
bật toàn cầu về đa dạng sinh học, và tính toàn vẹn của vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng.<br />
Nhiều chuyên gia trong nước và quốc tế cho rằng nếu Việt Nam hoàn
thiện hồ sơ thì có nhiều khả năng UNESCO sẽ công nhận Vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng là di sản thiên nhiên thế giới lần 2 với hai tiêu chí
địa chất địa mạo và đa dạng sinh học, so với một tiêu chí được công nhận
năm 2003. Tính đa dạng sinh học của vườn quốc gia này sánh ngang với
các khu vực đã được công nhận là di sản hay các khu đề xuất ở châu Á và
châu Úc, đặc biệt so sánh với các khu di sản hoặc đang đề xuất có chứa
núi đá vôi như khu vực núi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Emi&action=edit&redlink=1" title="Emi (trang chưa được viết)">Emi</a> và núi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%ADt_L%E1%BA%A1c_S%C6%A1n&action=edit&redlink=1" title="Phật Lạc Sơn (trang chưa được viết)">Phật Lạc Sơn</a> (Trung Quốc), <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_s%C3%B4ng_ng%E1%BA%A7m_Puerto_Princesa" title="Vườn quốc gia sông ngầm Puerto Princesa">vườn quốc gia sông ngầm Puerto Princesa</a> ở Palwan của Philippines - một di sản thế giới tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Philippines" title="Philippines">Philippines</a>. Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng được các nhà khoa học đánh giá là trung tâm của khu vực miền trung Việt nam. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_B%E1%BA%A3o_v%E1%BB%87_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn" title="Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên">WWF</a> thừa nhận khu vực vườn quốc gia này có tính đa dạng sinh học cao nhất hành tinh<sup class="reference" id="cite_ref-itdr_56-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-itdr-56">[56]</a></sup>.<br />
Tuy nhiên, tại kỳ họp lần thứ 35 của Ủy ban Di sản Thế giới thuộc Tổ
chức Văn hóa, Khoa học và Giáo dục Liên hợp quốc (UNESCO) diễn ra từ 19 -
29/6/2011, Vườn quốc gia Phong Nha đã không được bầu chọn là di sản
thiên nhiên thế giới theo tiêu chí này.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_b.E1.BA.A7u_ch.E1.BB.8Dn_7_k.E1.BB.B3_quan_thi.C3.AAn_nhi.C3.AAn_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_m.E1.BB.9Bi">Cuộc bầu chọn 7 kỳ quan thiên nhiên thế giới mới</span></h2>
Cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_H%E1%BA%A1_Long" title="Vịnh Hạ Long">Vịnh Hạ Long</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Xi_P%C4%83ng" title="Phan Xi Păng">Phan Xi Păng</a>, Phong Nha-Kẻ Bàng là một trong 3 địa danh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Việt Nam">Việt Nam</a> đã lập Ban vận động chính thức, đóng tiền hàng tháng và tham gia ứng cử trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3y_K%C3%AC_quan_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn_M%E1%BB%9Bi_c%E1%BB%A7a_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Bảy Kì quan Thiên nhiên Mới của Thế giới">Chương trình bình chọn bảy kỳ quan thiên nhiên của thế giới mới của New Open World</a> (<i>New 7 Wonders</i>). Đây là cuộc bầu chọn qua mạng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet" title="Internet">Internet</a> do tổ chức New Open World (NOWC), một tổ chức phi tư nhân và có trụ sở tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9" title="Thụy Sĩ">Thụy Sỹ</a> đứng ra tổ chức trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Internet" title="Internet">mạng kết nối toàn cầu</a><sup class="reference" id="cite_ref-new7Worder_57-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-new7Worder-57">[57]</a></sup> nhưng không được hậu thuẫn và chấp nhận bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a>.
Theo kết quả sơ bộ, và sẽ còn thay đổi, do New7Wonders công bố lúc 6
giờ sáng ngày 22 tháng 2 năm 2008 (giờ Việt Nam), Phong Nha-Kẻ Bàng lần
đầu tiên vượt lên đứng thứ nhì trên bảng xếp hạng 7 kỳ quan được bình
chọn nhiều nhất thế giới, chỉ xếp sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_H%E1%BA%A1_Long" title="Vịnh Hạ Long">Vịnh Hạ Long</a><sup class="reference" id="cite_ref-58"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-58">[58]</a></sup>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/14_th%C3%A1ng_4" title="14 tháng 4">14 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a>, tổ chức NewOpenWorld đã loại Phong Nha-Kẻ Bàng ra khỏi danh sách bình chọn của họ với lý do <i>"Quảng Bình không gửi đăng ký hồ sơ cho nhà tổ chức"</i><sup class="reference" id="cite_ref-59"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-59">[59]</a></sup>. Trong thời gian này hai địa danh khác của Việt Nam là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_H%E1%BA%A1_Long" title="Vịnh Hạ Long">Vịnh Hạ Long</a> và đỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Xi_P%C4%83ng" title="Phan Xi Păng">Phan Xi Păng</a>
cũng bị gỡ ra khỏi danh sách bầu chọn của NewOpenWorld với lý do một số
trang web của Việt Nam trong quá trình vận động bầu chọn đã sử dụng
logo và thông tin của họ để tuyên truyền<sup class="reference" id="cite_ref-Gobo_60-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Gobo-60">[60]</a></sup>. Theo Ban quản lý vịnh Hạ Long thì tổ chức này đòi các trang web khác muốn sử dụng các nội dung trên phải trả phí 5000 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4_la_M%E1%BB%B9" title="Đô la Mỹ">USD</a> một tháng, vì mức phí vô lý này nên Ban quản lý đang phải tiếp tục thương lượng với NewOpenWorld để giải quyết vụ việc<sup class="reference" id="cite_ref-Gobo_60-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Gobo-60">[60]</a></sup>. Tuy nhiên cuộc bình chọn của tổ chức này cũng gây nhiều tranh cãi về tính thương mại và thực tiễn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3o_h%E1%BB%99_thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn&action=edit&redlink=1" title="Bảo hộ thiên nhiên (trang chưa được viết)">bảo hộ thiên nhiên</a>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_8" title="1 tháng 8">1 tháng 8</a>, các địa danh của Việt Nam đã có trong danh sách với các thứ hạng là Vịnh Hạ Long xếp thứ 3, Động Phong Nha xếp thứ 11, núi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Xi_P%C4%83ng" title="Phan Xi Păng">Fansipan</a> thứ 12, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_C%E1%BB%ADu_Long" title="Sông Cửu Long">sông Mêkông</a> thứ 30.<br />
Ngày 7 tháng 1 năm 2009, tổ chức New7Wonders (N7W) đã công bố danh
sách 261 ứng viên đủ tiêu chuẩn đi tiếp vòng hai của cuộc bầu chọn,
trong đó có địa danh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_H%E1%BA%A1_Long" title="Vịnh Hạ Long">vịnh Hạ Long</a> của Việt Nam, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%AA_K%C3%B4ng" title="Mê Kông">sông Mê Kông</a> có một phần chảy qua Việt Nam. Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng bị loại khỏi danh sách bầu chọn vòng hai <sup class="reference" id="cite_ref-61"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-61">[61]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.E1.BA.A1t_.C4.91.E1.BB.99ng_du_l.E1.BB.8Bch">Hoạt động du lịch</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhatourism.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/08/Phongnhatourism.jpg/200px-Phongnhatourism.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Thuyền phục vụ du khách tham quan đỗ trên dòng sông Son</div>
</div>
</div>
Trung tâm dịch vụ phục vụ khách du lịch toạ lạc tại xã <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%A1n_Tr%E1%BA%A1ch" title="Sơn Trạch">Sơn Trạch</a> thuộc huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%91_Tr%E1%BA%A1ch" title="Bố Trạch">Bố Trạch</a>. Cổng vào Trung tâm dịch vụ này nằm bên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đường Hồ Chí Minh">đường Hồ Chí Minh</a>.
Khách du lịch tham quan hang động mua vé tham quan bao gồm cả chi phí
ca nô, vé vào cửa. Khách được ca nô chở ngược theo sông Son đến thăm
động Tiên Sơn và động Phong Nha. Ngoài ra còn có tua du lịch sinh thái
riêng.<br />
Sau khi vườn quốc gia này được công nhận là di sản thế giới, chính
quyền tỉnh Quảng Bình đã bổ sung ngành du lịch là một trong 4 ngành kinh
tế mũi nhọn của địa phương. Với những ưu thế về hệ thống hang động và
đa dạng sinh học, Vườn Quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng đã được khai thác để
phát triển du lịch với các loại hình du lịch:<br />
<ul>
<li>Du lịch khám phá hang động bằng xuồng<sup class="reference" id="cite_ref-dulichtuoitre_62-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dulichtuoitre-62">[62]</a></sup>.</li>
<li>Du lịch sinh thái, khám phá hệ động thực vật<sup class="reference" id="cite_ref-63"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-63">[63]</a></sup>.</li>
<li>Leo núi mạo hiểm: ở đây có hang chục đỉnh núi có độ cao tương đối
trên 1.000 m, dốc đá vôi dựng đứng phù hợp cho các hoạt động leo núi thể
thao mạo hiểm<sup class="reference" id="cite_ref-sinhcafe_64-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-sinhcafe-64">[64]</a></sup>.</li>
</ul>
Một trong những tuyến du lịch mới là đi bằng du thuyền theo dòng sông
Chày để ngược vào rừng sâu. Càng đi ngược dòng sông Chày, dòng chảy
sông này càng khúc khuỷu, đi qua nhiều thác ghềnh và đến khu vực rừng
Trộ Mợng. Tuyến này đã được các đơn vị kinh doanh du lịch khảo sát và đề
nghị mở tuyến du lịch sinh thái rừng Phong Nha-Kẻ Bàng để sớm đưa vào
phục vụ khách du lịch ngoài tuyến tham quan các hang động Phong Nha và
Tiên Sơn. Khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng có thác Chài cao khoảng 50 m, có bãi
Ràn Bò... Tên gọi Ràn Bò do đây là nơi bò tót sinh sống và sinh đẻ ở
đây.<br />
Khu vực Phong Nha - Kẻ Bàng có nhiều địa danh được gọi theo đặc điểm
của rừng như Nước Ngang - để chỉ một dòng suối chảy vắt ngang, khác với
các dòng suối khác chảy xuối xuống trong khu vực này; Ðá Nằm - một hòn
đá lớn nằm ngay giữa dòng thác chảy; Chân Thớt - một hòn đá có hình dạng
giống như một chiếc thớt dùng để thái thịt. Con suối đặc biệt ở khu vực
Phong Nha-Kẻ Bàng là Nước Trồi - nơi có dòng nước chảy trồi lên khỏi
mặt đất<sup class="reference" id="cite_ref-bauchon15-2-2008_65-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-bauchon15-2-2008-65">[65]</a></sup>.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Tuyen_tham_quan_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3888" data-file-width="2592" height="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/b/b4/Tuyen_tham_quan_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg/200px-Tuyen_tham_quan_Phong_Nha-Ke_Bang.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các tuyến, điểm tham quan Phong Nha-Kẻ Bàng</div>
</div>
</div>
Trong 3 năm sau khi được UNESCO công nhận, lượng du khách đến tham quan Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng đã gia tăng đột biến<sup class="reference" id="cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Vietnam_News16-9-2004-66">[66]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_%C4%90%E1%BB%93ng_H%E1%BB%9Bi" title="Sân bay Đồng Hới">Sân bay Đồng Hới</a> đã được xây dựng và đưa vào hoạt động từ ngày 18 tháng 5 năm 2008 để đáp ứng nhu cầu khách du lịch, với tuyến bay nối với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_N%E1%BB%99i_B%C3%A0i" title="Sân bay quốc tế Nội Bài">Sân bay quốc tế Nội Bài</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i" title="Hà Nội">Hà Nội</a> từ ngày 1 tháng 9 năm 2008 và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A2n_bay_qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_T%C3%A2n_S%C6%A1n_Nh%E1%BA%A5t" title="Sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất">Sân bay quốc tế Tân Sơn Nhất</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Thành phố Hồ Chí Minh">Thành phố Hồ Chí Minh</a> từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_7" title="1 tháng 7">1 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2009" title="2009">2009</a><sup class="reference" id="cite_ref-67"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-67">[67]</a></sup>.
Việc Phong Nha-Kẻ Bàng được công nhận là di sản thế giới như là một
cách quảng cáo tự nhiên, là một cú hích cho phát triển du lịch, đặc biệt
là thu hút du khách quốc tế<sup class="reference" id="cite_ref-vietnamnews_68-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-vietnamnews-68">[68]</a></sup>.
Tỉnh Quảng Bình cũng đã cấp phép cho một số dự án du lịch lớn như: khu
biệt thự nghỉ dưỡng sông Son, khu nghỉ mát Đá Nhảy, khu nghỉ mát 4 sao
Sun Spa... để tăng chất lượng phục vụ khách du lịch. Phong Nha Kẻ Bàng,
cùng với các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">di sản thế giới</a> khác tại miền Trung: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%91_%C4%91%C3%B4_Hu%E1%BA%BF" title="Cố đô Huế">Cố đô Huế</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_An" title="Hội An">Phố cổ Hội An</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_%C4%91%E1%BB%8Ba_M%E1%BB%B9_S%C6%A1n" title="Thánh địa Mỹ Sơn">Thánh địa Mỹ Sơn</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_gian_v%C4%83n_h%C3%B3a_C%E1%BB%93ng_Chi%C3%AAng_T%C3%A2y_Nguy%C3%AAn" title="Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên">Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên</a>, cũng là một tuyến điểm quan trọng trong chương trình quốc gia về du lịch mang tên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Con_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_di_s%E1%BA%A3n_mi%E1%BB%81n_Trung" title="Con đường di sản miền Trung">Con đường di sản miền Trung</a> do Tổng cục Du lịch khởi xướng và phát động<sup class="reference" id="cite_ref-vnn9-3-2004nea_69-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-vnn9-3-2004nea-69">[69]</a></sup>.<br />
Nhờ lượng du khách tham quan khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng, khoảng 1.000
dân khu vực Xuân Sơn đã sống bằng nghề du lịch (dịch vụ thuyền tham
quan, hướng dẫn viên, nhiếp ảnh…). Nhiều người trước đây là lâm tặc
nhưng hiện đã chuyển sang bảo vệ rừng trong vườn quốc gia này. Trung tâm
Văn hóa Du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng hiện có 248 thuyền, tạo việc làm cho
500 cư dân địa phương, với mỗi thuyền bao gồm 2 người được huấn luyện
các kỹ năng an toàn và hướng dẫn du khách và có thu nhập khoảng 70.000
đồng mỗi ngày. Trong năm 2000, trung tâm này đã đào tạo cho những người
sơn tràng địa phương để họ chuyển đổi nghề nghiệp từ phá rừng sang bảo
vệ rừng và cung cấp dịch vụ du lịch<sup class="reference" id="cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Vietnam_News16-9-2004-66">[66]</a></sup>.<br />
Tuy nhiên, do công tác quảng bá, cung ứng dịch vụ, tiện ích cho khách
du lịch đến thăm vườn quốc gia này hầu như chưa có nên từ năm 2005 đến
nay, khách đến tham quan Phong Nha-Kẻ bàng bắt đầu chững lại và giảm
dần, chủ yếu là khách nội địa, trong đó lượng khách đến Phong Nha-Kẻ
Bàng đến lần thứ hai chỉ chiếm 10%<sup class="reference" id="cite_ref-70"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-70">[70]</a></sup>.<br />
Việc bố trí đèn chiếu sáng trong các hang động vẫn chưa được thực
hiện một cách khoa học, không làm nổi bật nét đẹp huyền ảo tự nhiên của
thạch nhũ. Bên trong hang động vẫn chưa bố trí hợp lý nhà vệ sinh dành
cho du khách tham quan<sup class="reference" id="cite_ref-71"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-71">[71]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_t.C3.A1c_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n_v.C3.A0_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD">Công tác bảo tồn và quản lý</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_t.C3.A1c_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n">Công tác bảo tồn</span></h3>
Ban quản lý dự án vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng hiện có đội ngũ
nhân viên 115 người bao gồm các chuyên gia về động vật học, thực vật
học, lâm sinh học, kinh tế-xã hội học nhưng lại không có thẩm quyền xử
lý các vi phạm và thiếu các phương tiện quản lý hữu hiệu đối với các mối
đe dọa đối với vườn quốc gia này<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
Hiện có một khu bán hoang dã dành cho linh trưởng với diện tích 18 ha
tại vườn quốc gia này với hàng rào điện tử. Dự án này do Hội động vật <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Frankfurt_am_Main" title="Frankfurt am Main">Frankfurt</a> (<i>Zoologische Gesellschaft Frankfurt</i>) (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>) đầu tư dành riêng cho Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng để bào tồn 10 loại linh trưởng, trong đó có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vo%E1%BB%8Dc_H%C3%A0_T%C4%A9nh" title="Voọc Hà Tĩnh">voọc Hà Tĩnh</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vo%E1%BB%8Dc_ch%C3%A0_v%C3%A1_ch%C3%A2n_n%C3%A2u&action=edit&redlink=1" title="Voọc chà vá chân nâu (trang chưa được viết)">voọc chà vá chân nâu</a> quý hiếm. Khu vực này có hệ sinh cảnh với đầy đủ thức ăn cho linh trưởng phát triển tốt<sup class="reference" id="cite_ref-thiennhien_41-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-thiennhien-41">[41]</a></sup>.<br />
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ bàng được đưa vào quy hoạch phát triển kinh tế của tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Quảng Bình">Quảng Bình</a> trong giai đoạn 1997-2010. Vườn quốc gia này cũng được đưa vào kế hoạch bảo tồn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90a_d%E1%BA%A1ng_sinh_h%E1%BB%8Dc" title="Đa dạng sinh học">đa dạng sinh học</a> xuyên biên giới Phong Nha-Kẻ Bàng và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hin_Namno" title="Hin Namno">Hin Namno</a> giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A0o" title="Lào">Lào</a> và Việt Nam. Nhiều cuộc hội thảo đã được chính quyền hai tỉnh Quảng Bình và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Khammuane" title="Khammuane">Khăm Muộn</a> tổ chức để phối hợp bảo tồn khu vực Phong Nha-Kẻ Bàng và Hin Namno của Lào<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.A1c_v.E1.BA.A5n_.C4.91.E1.BB.81_v.E1.BB.81_qu.E1.BA.A3n_l.C3.BD_v.C3.A0_b.E1.BA.A3o_t.E1.BB.93n">Các vấn đề về quản lý và bảo tồn</span></h3>
Có hai làng người dân tộc thiểu số Arem và Ma Coong sinh sống ở trong
vùng lõi của Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng. Bên trong vùng đệm của
vườn quốc gia này, có 52.001 người đang sinh sống, chủ yếu là người Kinh
và một số nhỏ người Chứt và Vân Kiều, nhiều người trong số họ mưu sinh
bằng cách khai thác lâm sản.<br />
Núi đá tại khu vực Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng bị dân địa phương
khai thác, đục đẽo để lấy đá bán khiến cho nhiều triền núi bị nham nhở
còn chính quyền địa phương thì làm ngơ<sup class="reference" id="cite_ref-72"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-72">[72]</a></sup>.<br />
Kể từ khi trở thành di sản thể giới, lượng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%C3%A1ch_du_l%E1%BB%8Bch&action=edit&redlink=1" title="Khách du lịch (trang chưa được viết)">khách du lịch</a> đến đây tăng vọt, các hoạt động của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A2m_t%E1%BA%B7c" title="Lâm tặc">lâm tặc</a>,
tình trạng săn bắn động vật hoang dã là mối nguy cho vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng, trong khi lực lượng kiểm lâm lại khá mỏng<sup class="reference" id="cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-Vietnam_News16-9-2004-66">[66]</a></sup>.
Sự gia tăng du khách thăm quan khu vườn quốc gia này cũng gây ra vấn đề
cho môi trường ở đây như các rác thải, ô nhiễm nước do hoạt động du
lịch, ảnh hưởng của con người lên hang động (nhiều người bẻ các măng đá
mang về, khắc chạm linh tinh lên vách động…), nhưng đặc biệt ảnh hưởng
nhất là đe dọa đến sự đa dạng sinh học. Nhiều cộng đồng dơi ở trong các
hang động cũng bị tác động xấu do sự tham quan của du khách.<br />
Việc xây dựng một nhà máy nhiệt điện chạy bằng than đá tại thôn Vĩnh Sơn, xã Quảng Đông, huyện <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Tr%E1%BA%A1ch" title="Quảng Trạch">Quảng Trạch</a>,
cách Phong Nha-Kẻ Bàng 40 km về hướng đông bắc với công suất 3.600 MW
được nhiều người đánh giá là có thể gây ô nhiễm không khí và nước ở khu
vực vườn quốc gia này<sup class="reference" id="cite_ref-73"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-73">[73]</a></sup>.<br />
Cháy rừng trong mùa khô cũng là một mối đe dọa thường trực đối với toàn khu vực<sup class="reference" id="cite_ref-unep-wcmc_4-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-unep-wcmc-4">[4]</a></sup>.<br />
Hoạt động xây dựng đường nối <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_H%E1%BB%93_Ch%C3%AD_Minh" title="Đường Hồ Chí Minh">đường Hồ Chí Minh</a>
và quốc lộ 20 chạy xuyên qua lõi vườn quốc gia này và cũng gây ra mối
đe dọa về môi trường, làm ảnh hưởng đến khu vực sinh sống của nhiều loài
động thực vật, hoạt động nổ mìn phá đá làm đường khiến nhiều loài động
vật phải di dời khỏi nơi sinh sống<sup class="reference" id="cite_ref-wrm_74-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-wrm-74">[74]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-birdlife_75-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlife-75">[75]</a></sup>, dù Chính phủ Việt Nam đã có quyết định xây dựng đường Hồ Chí Minh chạy theo tuyến <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_15&action=edit&redlink=1" title="Đường 15 (trang chưa được viết)">đường 15</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=12A&action=edit&redlink=1" title="12A (trang chưa được viết)">12A</a>,
cũ dọc theo ranh giới phía đông của khu vườn quốc gia này chứ không cắt
ngang qua khu vườn này để giảm thiểu ảnh hưởng đến hệ động thực vật
cũng như địa hình khu vực<sup class="reference" id="cite_ref-dgmv_6-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dgmv-6">[6]</a></sup>.<br />
Do công tác quản lý còn yếu kém, những khu vực rừng ở vùng đệm của
vườn quốc gia này bị tàn phá nặng nề, nhiều vùng gần như bị chặt trắng,
các loài gỗ quý bị khai thác đến cạn kiệt<sup class="reference" id="cite_ref-tienphong16-11-2006_76-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tienphong16-11-2006-76">[76]</a></sup>.
Hoạt động khai thác và buôn bán gỗ quý từ khu vườn quốc gia này được tổ
chức thành hệ thống hoàn chỉnh, ước tính mỗi ngày có khoảng 1 tấn gỗ bị
khai thác cho mục đích thương mại, đặc biệt các loại gỗ quý có giá cao
như gỗ mun <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Diospyros_spp.&action=edit&redlink=1" title="Diospyros spp. (trang chưa được viết)">Diospyros spp.</a></i>, Giáng Hương <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1ng_h%C6%B0%C6%A1ng" title="Giáng hương">Pterocarpus macrocarpus</a></i><sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
Tình trạng săn bắt ồ ạt thú rừng hoang dã trong vườn quốc gia này để
bán cho các quán ăn, nhà hàng địa phương rất nghiêm trọng. Động vật
hoang dã ở đây bị săn bắt, mua bán, giết thịt do ý thức của người dân
kém, các cơ quan có thẩm quyền địa phương làm ngơ, thậm chí một số cán
bộ lãnh đạo thôn xã lại là lái buôn động vật hoang dã, có cán bộ công an
địa phương làm chủ một nhà hàng thịt rừng chuyên phục vụ các món ăn từ
động vật hoang dã được săn bắt từ Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-vnn18-10-2005_77-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-vnn18-10-2005-77">[77]</a></sup>. Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng hiện không còn có ý nghĩa đối với bảo tồn hổ <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%95" title="Hổ">Panthera tigris</a></i>, voi <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Voi_ch%C3%A2u_%C3%81" title="Voi châu Á">Elephas maximus</a></i> và các loài bò hoang dã<sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
Các giống cá chình quý ở đây là cá chình hoa và cá chình mun cũng bị
cư dân địa phương săn bắt ồ ạt phục vụ cho các nhà hàng, quán ăn do mọi
người tin rằng ăn thịt các loại cá chình này có tác dụng tráng dương bổ
thận <sup class="reference" id="cite_ref-baotienphong_50-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-baotienphong-50">[50]</a></sup>.<br />
Tháng 5 năm 2012, 3 cây <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C6%B0a" title="Sưa">sưa</a>
(hay huê, trắc thối) bị lâm tặc chặt và phần lớn đã được đưa ra khỏi
vườn quốc gia này, giá bán trên thị trường những cây gỗ sưa bị chặt trái
phép này được cho là hàng trăm tỷ đồng. Ba kiểm lâm bị nghi vấn là tiếp
tay cho lâm tặc trong vụ khai thác gỗ trái phép này<sup class="reference" id="cite_ref-78"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-78">[78]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_t.C3.A1c_quy_ho.E1.BA.A1ch_khu_v.E1.BB.B1c_ph.E1.BB.A5_c.E1.BA.ADn">Công tác quy hoạch khu vực phụ cận</span></h3>
Công tác quy hoạch khu vực phụ cận vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng
hầu như không được thực hiện bài bản. Công tác quản lý quy hoạch xây
dựng trong khu vực phụ cần này cũng bộc lộ nhiều vấn đề. Điều này dẫn
đến việc cấp sổ đỏ tràn lan cho dân địa phương, hàng lọat ngôi nhà và
hàng quán được dân xây dựng một cách tự phát, lộn xộn. Các chủ đầu tư đo
thị mới và khu du lịch trong khu vực này cũng đăng ký dự án để chiếm
đất và không triển khai dự án. Bản quy hoạch tổng thể và chi tiết với
diện tích 200 ha do Trung tâm quy hoạch tỉnh Quảng Bình thực hiện và
chưa được phê duyệt được nhiều người đánh giá là không có tầm nhìn tương
lai<sup class="reference" id="cite_ref-cinet_79-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-cinet-79">[79]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-sggp_80-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-sggp-80">[80]</a></sup>.
Ủy ban Nhân dân tỉnh Quảng Bình đã tuyên bố sẽ thuê tư vấn nước ngoài
quy hoạch xây dựng và phát triển du lịch khu vực phụ cận Vườn quốc gia
Phong Nha-Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-81"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-81">[81]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.97_tr.E1.BB.A3_qu.E1.BB.91c_t.E1.BA.BF">Hỗ trợ quốc tế</span></h3>
Năm 2005, chính phủ Đức hỗ trợ hơn 12,6 triệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Euro" title="Euro">euro</a> cho việc bảo vệ đa dạng sinh học của Phong Nha – Kẻ Bàng<sup class="reference" id="cite_ref-tienphongonline4-11-2005_82-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-tienphongonline4-11-2005-82">[82]</a></sup>.<br />
Năm 2007, chính phủ Đức đã ủng hộ cho Việt Nam 1,8 triệu euro để giúp
bảo vệ đa dạng sinh học, cải thiện thu nhập cho cư dân ở vùng đệm<sup class="reference" id="cite_ref-dantri23-10-2007_83-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-dantri23-10-2007-83">[83]</a></sup>.<br />
Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng cũng nhận được tài trợ 132.000 USD
cho công tác bảo tồn loài linh trưởng trong vườn quốc gia này cũng như
khu vực vùng đệm từ Tổ chức bảo tồn động thực vật hoang dã quốc tế (FFI)<sup class="reference" id="cite_ref-hanoimoi_84-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-hanoimoi-84">[84]</a></sup>.<br />
Năm 1998, Tổ chức Bảo vệ Động Thực vật Quốc tế (FFI) đã thực hiện dự
án đào tạo cho cán bộ quản lý vườn quốc gia này. Ban Phát triển Quốc tế
của Anh cũng hỗ trợ vốn cho Quỹ Bảo vệ Thiên nhiên Thế Giới (WWF) để
thực hiện dự án bảo tồn song hành vườn quốc gia này và khu bảo tồn Hin
Namno. Tổ chức FFI cũng nhận được sự tài trợ từ quĩ môi trường và quĩ
các loài tiêu biểu thuộc phòng Môi trường, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_N%C3%B4ng_th%C3%B4n_v%C3%A0_L%C6%B0%C6%A1ng_th%E1%BB%B1c_Anh_qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Bộ Nông thôn và Lương thực Anh quốc (trang chưa được viết)">Bộ Nông thôn và Lương thực Anh quốc</a> để thực hiện dự án nâng cao nhận thức bảo tồn cho học sinh địa phương cũng như du khách<sup class="reference" id="cite_ref-birdlifeindochina_36-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_note-birdlifeindochina-36">[36]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.ACnh_.E1.BA.A3nh">Hình ảnh</span></h2>
<ul class="gallery mw-gallery-traditional">
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang1.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/Phongnhakebang1.jpg/120px-Phongnhakebang1.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Sông Son<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang2.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Phongnhakebang2.jpg/120px-Phongnhakebang2.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cửa vào động với sông ngầm<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang3.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/Phongnhakebang3.jpg/120px-Phongnhakebang3.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Bên trong động<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang4.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Phongnhakebang4.jpg/120px-Phongnhakebang4.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Sông ngầm bên trong<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang5.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5f/Phongnhakebang5.jpg/120px-Phongnhakebang5.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Cảnh trong động<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 30px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang6.jpg"><img alt="" data-file-height="2304" data-file-width="3072" height="90" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Phongnhakebang6.jpg/120px-Phongnhakebang6.jpg" width="120" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Một góc vườn quốc gia<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang7.jpg"><img alt="" data-file-height="3072" data-file-width="2304" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a4/Phongnhakebang7.jpg/90px-Phongnhakebang7.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Thạch nhũ<br />
</div>
</div>
</li>
<li class="gallerybox" style="width: 155px;">
<div style="width: 155px;">
<div class="thumb" style="width: 150px;">
<div style="margin: 15px auto;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Phongnhakebang9.jpg"><img alt="" data-file-height="3072" data-file-width="2304" height="120" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d8/Phongnhakebang9.jpg/90px-Phongnhakebang9.jpg" width="90" /></a></div>
</div>
<div class="gallerytext">
Măng đá hình linga trong Hang Khô<br />
</div>
</div>
</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-VOV-1">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-VOV_1-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-VOV_1-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vov.vn/Xa-hoi/Mo-rong-Vuon-Quoc-gia-Phong-Nha-Ke-Bang/276903.vov" rel="nofollow">“Mở rộng vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng”</a>. VOV.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=M%E1%BB%9F+r%E1%BB%99ng+v%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft_id=http%3A%2F%2Fvov.vn%2FXa-hoi%2FMo-rong-Vuon-Quoc-gia-Phong-Nha-Ke-Bang%2F276903.vov&rft.genre=book&rft.pub=VOV&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-cpv-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-cpv_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-cpv_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.cpv.org.vn/cpv/Modules/News/NewsDetail.aspx?co_id=30674&cn_id=97575" rel="nofollow">“Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. Báo điện tử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Đảng Cộng sản Việt Nam">Đảng Cộng sản Việt Nam</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_11" title="1 tháng 11">1 tháng 11</a> năm 2005<span class="reference-accessdate">. Truy cập 26 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=B%C3%A1o+%C4%91i%E1%BB%87n+t%E1%BB%AD+%C4%90%E1%BA%A3ng+C%E1%BB%99ng+s%E1%BA%A3n+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1+th%C3%A1ng+11+n%C4%83m+2005&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cpv.org.vn%2Fcpv%2FModules%2FNews%2FNewsDetail.aspx%3Fco_id%3D30674%26cn_id%3D97575&rft.btitle=V%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-donghoi-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-donghoi_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-donghoi_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://donghoi.gov.vn/" rel="nofollow">“Giới thiệu tổng quan về Đồng Hới”</a>. ủy ban nhân dân TP Đồng Hới<span class="reference-accessdate">. Truy cập 3 tháng 3 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Gi%E1%BB%9Bi+thi%E1%BB%87u+t%E1%BB%95ng+quan+v%E1%BB%81+%C4%90%E1%BB%93ng+H%E1%BB%9Bi&rft_id=http%3A%2F%2Fdonghoi.gov.vn%2F&rft.genre=book&rft.pub=%E1%BB%A7y+ban+nh%C3%A2n+d%C3%A2n+TP+%C4%90%E1%BB%93ng+H%E1%BB%9Bi&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-unep-wcmc-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unep-wcmc_4-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.unep-wcmc.org/medialibrary/2011/06/14/7333dfe5/Phong%20Nha%20Ke%20Bang.pdf" rel="nofollow">“Phong Nha-Ke Bang National Park”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_M%C3%B4i_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc">Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc</a>. Tháng 5 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2011" title="2011">2011</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_5" title="2 tháng 5">2 tháng 5</a> năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ch%C6%B0%C6%A1ng+tr%C3%ACnh+M%C3%B4i+tr%C6%B0%E1%BB%9Dng+Li%C3%AAn+Hi%E1%BB%87p+Qu%E1%BB%91c&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2011&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.unep-wcmc.org%2Fmedialibrary%2F2011%2F06%2F14%2F7333dfe5%2FPhong%2520Nha%2520Ke%2520Bang.pdf&rft.btitle=Phong+Nha-Ke+Bang+National+Park&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-unesco-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-unesco_5-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/951" rel="nofollow">UNESCO</a></span></li>
<li id="cite_note-dgmv-6">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-6"><sup><i><b>đ</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-7"><sup><i><b>e</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-8"><sup><i><b>ê</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dgmv_6-9"><sup><i><b>g</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dgmv.gov.vn/Modules/ItemPrint.aspx?ItemID=1159" rel="nofollow">“Di sản thiên nhiên thế giới - Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình)”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%A5c_%C4%90%E1%BB%8Ba_ch%E1%BA%A5t_v%C3%A0_Kho%C3%A1ng_s%E1%BA%A3n_Vi%E1%BB%87t_Nam&action=edit&redlink=1" title="Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam (trang chưa được viết)">Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam</a>. 23 tháng 7 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập 21 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=C%E1%BB%A5c+%C4%90%E1%BB%8Ba+ch%E1%BA%A5t+v%C3%A0+Kho%C3%A1ng+s%E1%BA%A3n+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=23+th%C3%A1ng+7+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dgmv.gov.vn%2FModules%2FItemPrint.aspx%3FItemID%3D1159&rft.btitle=Di+s%E1%BA%A3n+thi%C3%AAn+nhi%C3%AAn+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi+-+V%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+%28Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh%29&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tienphong.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=158809&ChannelID=2" rel="nofollow">“Phát hiện hang động lớn nhất thế giới”</a>. Tiền Phong. 22 tháng 4 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập 6 tháng 5 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ti%E1%BB%81n+Phong&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=22+th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tienphong.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D158809%26ChannelID%3D2&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+hang+%C4%91%E1%BB%99ng+l%E1%BB%9Bn+nh%E1%BA%A5t+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-autogenerated1-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-autogenerated1_8-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/951" rel="nofollow">“Phong Nha-Ke Bang National Park”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 21 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Phong+Nha-Ke+Bang+National+Park&rft_id=http%3A%2F%2Fwhc.unesco.org%2Fen%2Flist%2F951&rft.genre=book&rft.pub=UNESCO&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-vietnamtourism-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-vietnamtourism_9-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.vietnamtourism.com/e_pages/heritage/phongnha.asp" rel="nofollow">Tổng cục Du lịch Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Sách <i>Phong Nha - Kẻ Bàng - Tư liệu tổng quan</i>, Sở KHCN & MT Quảng Bình xuất bản, 2002, tr. 382</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.hanoitravel.com.vn/tour_detail.php?id=211" rel="nofollow">Trang mạng của Hanoitourism</a></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A7_bi%C3%AAn_t%E1%BA%A1p_l%E1%BB%A5c" title="Phủ biên tạp lục">Phủ biên tạp lục</a></i> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Qu%C3%BD_%C4%90%C3%B4n" title="Lê Quý Đôn">Lê Quý Đôn</a> viết năm 1776</span></li>
<li id="cite_note-nguoiquangbinh-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-nguoiquangbinh_13-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nguoiquangbinh.net/forum/diendan/archive/index.php?t-3466.html" rel="nofollow">tên gọi Phong Nha từ đâu và có nghĩa là gì ?</a></span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20080212091248/http://www.toquoc.gov.vn/vietnam/viewNew.asp?newsId=3131&zoneId=1" rel="nofollow">“Đi tìm ý nghĩa Phong Nha”</a>. <a class="external text" href="http://www.toquoc.gov.vn/vietnam/viewNew.asp?newsId=3131&zoneId=1" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 12 tháng 2 năm 2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.toquoc.gov.vn%2Fvietnam%2FviewNew.asp%3FnewsId%3D3131%26zoneId%3D1&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=%C4%90i+t%C3%ACm+%C3%BD+ngh%C4%A9a+Phong+Nha&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-dainamnhatthongchi-15">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dainamnhatthongchi_15-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dainamnhatthongchi_15-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Nam_nh%E1%BA%A5t_th%E1%BB%91ng_ch%C3%AD" title="Đại Nam nhất thống chí">Đại Nam nhất thống chí</a></i> của Quốc sử quán triều Nguyễn</span></li>
<li id="cite_note-nea-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-nea_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-nea_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-nea_16-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.vnppa.org.vn/?m=news&a=page_newsdetail&newsid=1732&levelone=150&lang=vi" rel="nofollow">“Quyết định số 189/2001/QĐ-TTg ngày 12 tháng 12 năm 2001 của Thủ tướng Chính phủ Việt Nam”</a>. vnppa.org.vn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2001" title="2001">2001</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_5" title="4 tháng 5">4 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">2012</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=vnppa.org.vn&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=12+th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2001&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vnppa.org.vn%2F%3Fm%3Dnews%26a%3Dpage_newsdetail%26newsid%3D1732%26levelone%3D150%26lang%3Dvi&rft.btitle=Quy%E1%BA%BFt+%C4%91%E1%BB%8Bnh+s%E1%BB%91+189%2F2001%2FQ%C4%90-TTg+ng%C3%A0y+12+th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2001+c%E1%BB%A7a+Th%E1%BB%A7+t%C6%B0%E1%BB%9Bng+Ch%C3%ADnh+ph%E1%BB%A7+Vi%E1%BB%87t+Nam&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Tài liệu Hồ sơ di sản thiên nhiên VQG Phong Nha - Kẻ Bàng, 2000</span></li>
<li id="cite_note-autogenerated6-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-autogenerated6_18-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20090322044256/http://www.nea.gov.vn/tapchi/toanvan/07-2k3-03.htm" rel="nofollow">“PHONG NHA - KỲ QUAN HANG ĐỘNG THẾ GIỚI”</a>. <a class="external text" href="http://www.nea.gov.vn/tapchi/toanvan/07-2k3-03.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 22 tháng 3 năm 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nea.gov.vn%2Ftapchi%2Ftoanvan%2F07-2k3-03.htm&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=PHONG+NHA+-+K%E1%BB%B2+QUAN+HANG+%C4%90%E1%BB%98NG+TH%E1%BA%BE+GI%E1%BB%9AI&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-ngaynay-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-ngaynay_19-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.ngaynay.com.vn/index.php?id=427&option=com_content&task=view" rel="nofollow">Tạp chí ngày nay của UNESCO Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-mientrung-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-mientrung_20-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.mientrung.com/content/view/160/129/" rel="nofollow">“Bảy cái nhất của động Phong Nha cần khám phá trong hè này”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mientrung.com&action=edit&redlink=1" title="Mientrung.com (trang chưa được viết)">mientrung.com</a>. 1 tháng 6 năm 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=mientrung.com&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1+th%C3%A1ng+6+n%C4%83m+2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.mientrung.com%2Fcontent%2Fview%2F160%2F129%2F&rft.btitle=B%E1%BA%A3y+c%C3%A1i+nh%E1%BA%A5t+c%E1%BB%A7a+%C4%91%E1%BB%99ng+Phong+Nha+c%E1%BA%A7n+kh%C3%A1m+ph%C3%A1+trong+h%C3%A8+n%C3%A0y&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-uhc.unesco-21">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-uhc.unesco_21-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-uhc.unesco_21-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/archive/advisory_body_evaluation/951rev.pdf" rel="nofollow">“World Heritage Nomination, IUCN Technical Evaluation; Phong Nha-Ke Bang National Park, trang 53, 54, 55”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_minh_B%E1%BA%A3o_t%E1%BB%93n_Thi%C3%AAn_nhi%C3%AAn_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế">IUCN</a></i><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_1" title="26 tháng 1">26 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=World+Heritage+Nomination%2C+IUCN+Technical+Evaluation%3B+Phong+Nha-Ke+Bang+National+Park%2C+trang+53%2C+54%2C+55&rft_id=http%3A%2F%2Fwhc.unesco.org%2Farchive%2Fadvisory_body_evaluation%2F951rev.pdf&rft.atitle=World+Heritage+Nomination%2C+IUCN+Technical+Evaluation%3B+Phong+Nha-Ke+Bang+National+Park%2C+trang+53%2C+54%2C+55&rft.genre=book&rft.jtitle=IUCN&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">"Đất trời Việt Nam" của Thái Văn Kiểm</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.nhipcaugiaoly.com/post?id=446" rel="nofollow">Kỳ vĩ động Thiên Sơn</a></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://chuyentrang.tuoitre.vn/TTC/Index.aspx?ArticleID=20240&ChannelID=217" rel="nofollow">Chinh phục lòng đất</a></span></li>
<li id="cite_note-tp1-25">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tp1_25-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tp1_25-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://dulich.tuoitre.vn/Index.aspx?ArticleID=89384&ChannelID=100" rel="nofollow">Khám phá hang động lớn nhất tại Phong Nha-Kẻ Bàng</a></span></li>
<li id="cite_note-xahoithongtin-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-xahoithongtin_26-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.xahoithongtin.com.vn/index.asp?ID=55&subjectID=8345" rel="nofollow">Phát hành bộ tem Phong Nha-Kẻ Bàng</a></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=309410&ChannelID=17" rel="nofollow">“Khảo sát một số hang động mới ở Phong Nha”</a>. Tuổi Trẻ<span class="reference-accessdate">. Truy cập 3 tháng 4 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Kh%E1%BA%A3o+s%C3%A1t+m%E1%BB%99t+s%E1%BB%91+hang+%C4%91%E1%BB%99ng+m%E1%BB%9Bi+%E1%BB%9F+Phong+Nha&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tuoitre.com.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D309410%26ChannelID%3D17&rft.genre=book&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dantri.com.vn/c20/s20-320853/phat-hien-hang-dong-lon-nhat-the-gioi-tai-quang-binh.htm" rel="nofollow">“Phát hiện hang động lớn nhất thế giới tại Quảng Bình”</a>. Dân Trí. 23 tháng 4 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập 8 tháng 5 năm 2009</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=D%C3%A2n+Tr%C3%AD&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=23+th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fdantri.com.vn%2Fc20%2Fs20-320853%2Fphat-hien-hang-dong-lon-nhat-the-gioi-tai-quang-binh.htm&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+hang+%C4%91%E1%BB%99ng+l%E1%BB%9Bn+nh%E1%BA%A5t+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi+t%E1%BA%A1i+Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://bauchon.tuoitre.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=312531&ChannelID=458" rel="nofollow">“Phát hiện hang Sơn Động lớn nhất thế giới”</a>. Tuổi Trẻ<span class="reference-accessdate">. Truy cập 16 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+hang+S%C6%A1n+%C4%90%E1%BB%99ng+l%E1%BB%9Bn+nh%E1%BA%A5t+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi&rft_id=http%3A%2F%2Fbauchon.tuoitre.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D312531%26ChannelID%3D458&rft.genre=book&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.quangbinh.gov.vn/3cms/?cmd=130&art=1335259917024&cat=1123266987223" rel="nofollow">Quảng Bình: Phát hiện 41 hang động mới</a></span></li>
<li id="cite_note-bauchon7-2-2008-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-bauchon7-2-2008_31-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://bauchon.tuoitre.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=241910&ChannelID=458" rel="nofollow">“Kỳ vĩ động Tiên Sơn”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%95i_Tr%E1%BA%BB_%28b%C3%A1o%29" title="Tuổi Trẻ (báo)">báo Tuổi Trẻ</a>. 7 tháng 2 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=b%C3%A1o+Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-02-07&rft_id=http%3A%2F%2Fbauchon.tuoitre.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D241910%26ChannelID%3D458&rft.btitle=K%E1%BB%B3+v%C4%A9+%C4%91%E1%BB%99ng+Ti%C3%AAn+S%C6%A1n&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-32">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.khoahoc.com.vn/doisong/moi-truong/thien-nhien/28089_Hang-dong-Thien-Duong-pha-ky-luc-ve-do-dai.aspx" rel="nofollow">“Hang động Thiên Đường phá kỷ lục về độ dài”</a>. Khoa học. 25 tháng 5 năm 2010.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Khoa+h%E1%BB%8Dc&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2010-05-25&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.khoahoc.com.vn%2Fdoisong%2Fmoi-truong%2Fthien-nhien%2F28089_Hang-dong-Thien-Duong-pha-ky-luc-ve-do-dai.aspx&rft.btitle=Hang+%C4%91%E1%BB%99ng+Thi%C3%AAn+%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng+ph%C3%A1+k%E1%BB%B7+l%E1%BB%A5c+v%E1%BB%81+%C4%91%E1%BB%99+d%C3%A0i&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-33">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://tuoitre.vn/Chinh-tri-Xa-hoi/Phong-su-Ky-su/92820/Kham-pha-dong-Thien-Duong.html" rel="nofollow">“Khám phá động Thiên Đường”</a>. Tuổi trẻ online. 8 tháng 10 năm 2005.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+tr%E1%BA%BB+online&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=10%2F08%2F2005&rft_id=http%3A%2F%2Ftuoitre.vn%2FChinh-tri-Xa-hoi%2FPhong-su-Ky-su%2F92820%2FKham-pha-dong-Thien-Duong.html&rft.btitle=Kh%C3%A1m+ph%C3%A1+%C4%91%E1%BB%99ng+Thi%C3%AAn+%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-34">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sggp.org.vn/kinhte/2010/9/236212/" rel="nofollow">“Khai trương khu du lịch sinh thái Thiên Đường”</a>. Sài Gòn Giải phóng. 4 tháng 9 năm 2010.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=S%C3%A0i+G%C3%B2n+Gi%E1%BA%A3i+ph%C3%B3ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2010-09-04&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sggp.org.vn%2Fkinhte%2F2010%2F9%2F236212%2F&rft.btitle=Khai+tr%C6%B0%C6%A1ng+khu+du+l%E1%BB%8Bch+sinh+th%C3%A1i+Thi%C3%AAn+%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vietnewsonline.vn/News/Society/5914/Explorers-find-worlds-largest-cave-in-Vietnam.htm" rel="nofollow">“Explorers find world's largest cave in Vietnam”</a>. Tuổi Trẻ. 23 tháng 4 năm 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=23+th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fvietnewsonline.vn%2FNews%2FSociety%2F5914%2FExplorers-find-worlds-largest-cave-in-Vietnam.htm&rft.btitle=Explorers+find+world%27s+largest+cave+in+Vietnam&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-birdlifeindochina-36">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlifeindochina_36-5"><sup><i><b>d</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://birdlifeindochina.org/birdlife/source_book/pdf/Bac%20Trung%20Bo/Phong%20Nha%20-%20ke%20Bang.pdf" rel="nofollow">“Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=BirdlifeIndochia&action=edit&redlink=1" title="BirdlifeIndochia (trang chưa được viết)">BirdlifeIndochia</a>. 15 tháng 2 năm 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập 3 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BirdlifeIndochia&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004-02-15&rft_id=http%3A%2F%2Fbirdlifeindochina.org%2Fbirdlife%2Fsource_book%2Fpdf%2FBac%2520Trung%2520Bo%2FPhong%2520Nha%2520-%2520ke%2520Bang.pdf&rft.btitle=V%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-tuoitrecuoituan-37">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tuoitrecuoituan_37-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tuoitrecuoituan_37-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Báo <i>Tuổi Trẻ cuối tuần</i> số 4-08, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_1" title="27 tháng 1">27 tháng 1</a> năm 2008, trang 32-33</span></li>
<li id="cite_note-Tu.E1.BB.95i_Tr.E1.BA.BB-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Tu.E1.BB.95i_Tr.E1.BA.BB_38-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=240340&ChannelID=481" rel="nofollow">“Phát hiện mới ở Phong Nha”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%95i_Tr%E1%BA%BB_%28b%C3%A1o%29" title="Tuổi Trẻ (báo)">Báo Tuổi Trẻ</a></i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_1" title="25 tháng 1">25 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_1" title="25 tháng 1">25 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+m%E1%BB%9Bi+%E1%BB%9F+Phong+Nha&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+m%E1%BB%9Bi+%E1%BB%9F+Phong+Nha&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tuoitre.com.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D240340%26ChannelID%3D481&rft.jtitle=B%C3%A1o+Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft.genre=book&rft.date=25+th%C3%A1ng+1%2C+2008&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-eoearth-39">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-eoearth_39-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-eoearth_39-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.eoearth.org/article/Phong_Nha-Ke_Bang_National_Park,_Vietnam" rel="nofollow">The Encyclopedia Earth</a></span></li>
<li id="cite_note-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005-40">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-ThanhNi.C3.AAn6-9-2005_40-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.thanhnien.com.vn/news/pages/200536/121442.aspx" rel="nofollow">“Những phát hiện chấn động về Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Ni%C3%AAn_%28b%C3%A1o%29" title="Thanh Niên (báo)">Báo Thanh Niên</a></i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/6_th%C3%A1ng_9" title="6 tháng 9">6 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_2" title="5 tháng 2">5 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Nh%E1%BB%AFng+ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+ch%E1%BA%A5n+%C4%91%E1%BB%99ng+v%E1%BB%81+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Nh%E1%BB%AFng+ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+ch%E1%BA%A5n+%C4%91%E1%BB%99ng+v%E1%BB%81+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.thanhnien.com.vn%2Fnews%2Fpages%2F200536%2F121442.aspx&rft.jtitle=B%C3%A1o+Thanh+Ni%C3%AAn&rft.genre=book&rft.date=6+th%C3%A1ng+9+n%C4%83m+2005&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-thiennhien-41">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-thiennhien_41-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-thiennhien_41-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-thiennhien_41-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.dgmv.gov.vn/Modules/ItemPrint.aspx?ItemID=1159" rel="nofollow">“Những phát hiện mới tại Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. Thiennhien.net. 16 tháng 6 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 24 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Thiennhien.net&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-06-16&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.dgmv.gov.vn%2FModules%2FItemPrint.aspx%3FItemID%3D1159&rft.btitle=Nh%E1%BB%AFng+ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+m%E1%BB%9Bi+t%E1%BA%A1i+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-fauna-flora-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-fauna-flora_42-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20091124184007/http://www.fauna-flora.org/phong.php" rel="nofollow">“Phong Nha Ke Bang National Park”</a>. FFI, Inc. <a class="external text" href="http://www.fauna-flora.org/phong.php" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 24 tháng 11 năm 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Phong+Nha+Ke+Bang+National+Park&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.fauna-flora.org%2Fphong.php&rft.genre=book&rft.pub=FFI%2C+Inc.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-vnexpress-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-vnexpress_43-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2005/07/3B9DFE16/" rel="nofollow">Phong Nha-Kẻ Bàng có nhiều loại linh trưởng quý</a></span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/gl/khoa-hoc/2006/02/3b9e693b/" rel="nofollow">“Phát hiện loài thằn lằn mới ở Phong Nha-Kẻ Bàng”</a>. TTXVN. 9 tháng 2 năm 2006.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=TTXVN&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=9+th%C3%A1ng+2+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fvnexpress.net%2Fgl%2Fkhoa-hoc%2F2006%2F02%2F3b9e693b%2F&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+lo%C3%A0i+th%E1%BA%B1n+l%E1%BA%B1n+m%E1%BB%9Bi+%E1%BB%9F+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://phienbancu.tuoitre.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=137476&ChannelID=17" rel="nofollow">“Xây khu giới thiệu về Phong Nha-Kẻ Bàng tại Đức”</a>. TTXVN. 12 Tháng 5 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập 4 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=TTXVN&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=12+Th%C3%A1ng+5+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fphienbancu.tuoitre.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D137476%26ChannelID%3D17&rft.btitle=X%C3%A2y+khu+gi%E1%BB%9Bi+thi%E1%BB%87u+v%E1%BB%81+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+t%E1%BA%A1i+%C4%90%E1%BB%A9c&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sggp.org.vn/trithuccongnghe/nam2006/thang2/96007/" rel="nofollow">“Quảng Bình: Phát hiện 2 loài bò sát mới”</a>. Sài Gòn Giải Phóng. 2 tháng 9 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập 4 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=S%C3%A0i+G%C3%B2n+Gi%E1%BA%A3i+Ph%C3%B3ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=9%2F2%2F2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sggp.org.vn%2Ftrithuccongnghe%2Fnam2006%2Fthang2%2F96007%2F&rft.btitle=Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh%3A+Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+2+lo%C3%A0i+b%C3%B2+s%C3%A1t+m%E1%BB%9Bi&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-Thanh_Ni.C3.AAn-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Thanh_Ni.C3.AAn_47-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://vietbao.vn/Xa-hoi/Vuon-quoc-gia-Phong-Nha-Ke-Bang-Quang-Binh-Phat-hien-them-130-loai-dong-vat-1.320-loai-thuc-vat-moi/45112461/157/" rel="nofollow">“Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng (Quảng Bình): Phát hiện thêm 130 loài động vật, 1.320 loài thực vật mới”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thanh_Ni%C3%AAn_%28b%C3%A1o%29" title="Thanh Niên (báo)">Báo Thanh Niên</a></i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/27_th%C3%A1ng_10" title="27 tháng 10">27 tháng 10</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_2" title="5 tháng 2">5 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=V%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+%28Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh%29%3A+Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+th%C3%AAm+130+lo%C3%A0i+%C4%91%E1%BB%99ng+v%E1%BA%ADt%2C+1.320+lo%C3%A0i+th%E1%BB%B1c+v%E1%BA%ADt+m%E1%BB%9Bi&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=V%C6%B0%E1%BB%9Dn+qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+%28Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh%29%3A+Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+th%C3%AAm+130+lo%C3%A0i+%C4%91%E1%BB%99ng+v%E1%BA%ADt%2C+1.320+lo%C3%A0i+th%E1%BB%B1c+v%E1%BA%ADt+m%E1%BB%9Bi&rft_id=http%3A%2F%2Fvietbao.vn%2FXa-hoi%2FVuon-quoc-gia-Phong-Nha-Ke-Bang-Quang-Binh-Phat-hien-them-130-loai-dong-vat-1.320-loai-thuc-vat-moi%2F45112461%2F157%2F&rft.jtitle=B%C3%A1o+Thanh+Ni%C3%AAn&rft.genre=book&rft.date=27+th%C3%A1ng+10%2C+2004&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-practicalfishkeeping-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-practicalfishkeeping_48-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.practicalfishkeeping.co.uk/content.php?sid=208" rel="nofollow">“New species found in Vietnam”</a>. 1 tháng 1 năm 2006.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1+th%C3%A1ng+1+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.practicalfishkeeping.co.uk%2Fcontent.php%3Fsid%3D208&rft.btitle=New+species+found+in+Vietnam&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-reptiles.swelluk-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-reptiles.swelluk_49-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.reptiles.swelluk.com/reptile-news/new-lizard-species-september2007.html" rel="nofollow">NEW LIZARD SPECIES FOUND IN PHONG NHA, KE BANG</a></span></li>
<li id="cite_note-baotienphong-50">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-baotienphong_50-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-baotienphong_50-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20090207054009/http://baotienphong.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=71349&ChannelID=13" rel="nofollow">“Thượng sơn hỏi chuyện "Đệ nhất cá chình"”</a>. Tiền Phong Online. 29 tháng 12 năm 2006. <a class="external text" href="http://baotienphong.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=71349&ChannelID=13" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 7 tháng 2 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập 4 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ti%E1%BB%81n+Phong+Online&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=29+th%C3%A1ng+12+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fbaotienphong.com.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D71349%26ChannelID%3D13&rft.btitle=Th%C6%B0%E1%BB%A3ng+s%C6%A1n+h%E1%BB%8Fi+chuy%E1%BB%87n+%22%C4%90%E1%BB%87+nh%E1%BA%A5t+c%C3%A1+ch%C3%ACnh%22&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-autogenerated2-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-autogenerated2_51-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/2005/07/3B9DFE16/" rel="nofollow">“Phong Nha - Kẻ Bàng có nhiều loài linh trưởng quý”</a>. <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/VnExpress" title="VnExpress">vnexpress</a></i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_1" title="25 tháng 1">25 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_2" title="15 tháng 2">15 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2008" title="2008">2008</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.atitle=Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+c%C3%B3+nhi%E1%BB%81u+lo%C3%A0i+linh+tr%C6%B0%E1%BB%9Fng+qu%C3%BD&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+c%C3%B3+nhi%E1%BB%81u+lo%C3%A0i+linh+tr%C6%B0%E1%BB%9Fng+qu%C3%BD&rft_id=http%3A%2F%2Fvnexpress.net%2FVietnam%2FKhoa-hoc%2F2005%2F07%2F3B9DFE16%2F&rft.jtitle=vnexpress&rft.genre=book&rft.date=25+th%C3%A1ng+1%2C+2008&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-autogenerated4-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-autogenerated4_52-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mientrung.com/content/view/3116/137/" rel="nofollow">Bò tót xuất hiện tại Phong Nha - Kẻ Bàng</a></span></li>
<li id="cite_note-53"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-53">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/gl/khoa-hoc/2012/02/phat-hien-bo-cap-quy-hiem-o-quang-binh/" rel="nofollow">“Phát hiện bọ cạp quý hiếm ở Quảng Bình”</a>. Vnexpress. 6 tháng 2 năm 2012.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vnexpress&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2012-02-06&rft_id=http%3A%2F%2Fvnexpress.net%2Fgl%2Fkhoa-hoc%2F2012%2F02%2Fphat-hien-bo-cap-quy-hiem-o-quang-binh%2F&rft.btitle=Ph%C3%A1t+hi%E1%BB%87n+b%E1%BB%8D+c%E1%BA%A1p+qu%C3%BD+hi%E1%BA%BFm+%E1%BB%9F+Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-bauchon458-54"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-bauchon458_54-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://bauchon.tuoitre.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=241634&ChannelID=458" rel="nofollow">“"Cái nôi" văn hóa và lịch sử Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. Tuổi trẻ. 2 tháng 1 năm 2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=01%2F02%2F2008&rft_id=http%3A%2F%2Fbauchon.tuoitre.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D241634%26ChannelID%3D458&rft.btitle=%22C%C3%A1i+n%C3%B4i%22+v%C4%83n+h%C3%B3a+v%C3%A0+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-55"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-55">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.vnppa.org.vn/?m=news&a=page_newsdetail&newsid=1372&leveltwo=122&lang=vi" rel="nofollow">“"Cái nôi" văn hóa và lịch sử Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. Phong Nha Kẻ Bàng<span class="reference-accessdate">. Truy cập 4 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=%22C%C3%A1i+n%C3%B4i%22+v%C4%83n+h%C3%B3a+v%C3%A0+l%E1%BB%8Bch+s%E1%BB%AD+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vnppa.org.vn%2F%3Fm%3Dnews%26a%3Dpage_newsdetail%26newsid%3D1372%26leveltwo%3D122%26lang%3Dvi&rft.genre=book&rft.pub=Phong+Nha+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-itdr-56"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-itdr_56-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://chuyentrang.tuoitre.vn/TTC/Index.aspx?ArticleID=229089&ChannelID=2" rel="nofollow">“Đề xuất công nhận di sản Phong Nha-Kẻ Bàng lần 2”</a>. Văn Hóa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_11" title="13 tháng 11">13 tháng 11</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2007" title="2007">2007</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_5" title="15 tháng 5">15 tháng 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2012" title="2012">2012</a></span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=V%C4%83n+H%C3%B3a&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=13+th%C3%A1ng+11%2C+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fchuyentrang.tuoitre.vn%2FTTC%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D229089%26ChannelID%3D2&rft.btitle=%C4%90%E1%BB%81+xu%E1%BA%A5t+c%C3%B4ng+nh%E1%BA%ADn+di+s%E1%BA%A3n+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+l%E1%BA%A7n+2&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-new7Worder-57"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-new7Worder_57-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20081219192502/http://www.new7wonders.com/nature/en/nominees/asia/c/HongNhaKeBangNationalPark/" rel="nofollow">“New7Wonders: Phong Nha - Ke Bang, National Park”</a>. <a class="external text" href="http://www.new7wonders.com/nature/en/nominees/asia/c/HongNhaKeBangNationalPark/" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 19 tháng 12 năm 2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.new7wonders.com%2Fnature%2Fen%2Fnominees%2Fasia%2Fc%2FHongNhaKeBangNationalPark%2F&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=New7Wonders%3A+Phong+Nha+-+Ke+Bang%2C+National+Park&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-58"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-58">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnn.vietnamnet.vn/vanhoa/2008/02/769910/" rel="nofollow">“Phong Nha-Kẻ Bàng vượt lên thứ 2, theo sát nút Hạ Long”</a>. Vietnamnet. 22/02/2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vietnamnet&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=22%2F02%2F2008&rft_id=http%3A%2F%2Fvnn.vietnamnet.vn%2Fvanhoa%2F2008%2F02%2F769910%2F&rft.btitle=Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+v%C6%B0%E1%BB%A3t+l%C3%AAn+th%E1%BB%A9+2%2C+theo+s%C3%A1t+n%C3%BAt+H%E1%BA%A1+Long&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-59"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-59">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sggp.org.vn/xahoi/2008/4/148827/" rel="nofollow">“Bầu chọn kỳ quan thiên nhiên thế giới: Phong Nha - Kẻ Bàng bị gỡ khỏi danh sách”</a>. Sài Gòn Giải Phóng. 4 tháng 11 năm 2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=S%C3%A0i+G%C3%B2n+Gi%E1%BA%A3i+Ph%C3%B3ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=11%2F04%2F2008&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sggp.org.vn%2Fxahoi%2F2008%2F4%2F148827%2F&rft.btitle=B%E1%BA%A7u+ch%E1%BB%8Dn+k%E1%BB%B3+quan+thi%C3%AAn+nhi%C3%AAn+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi%3A+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+b%E1%BB%8B+g%E1%BB%A1+kh%E1%BB%8Fi+danh+s%C3%A1ch&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-Gobo-60">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Gobo_60-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Gobo_60-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnn.vietnamnet.vn/vanhoa/2008/04/778620/" rel="nofollow">“Gỡ rối cho Vịnh Hạ Long bằng cách nào?”</a>. Vietnamnet. 16/04/2008.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vietnamnet&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=16%2F04%2F2008&rft_id=http%3A%2F%2Fvnn.vietnamnet.vn%2Fvanhoa%2F2008%2F04%2F778620%2F&rft.btitle=G%E1%BB%A1+r%E1%BB%91i+cho+V%E1%BB%8Bnh+H%E1%BA%A1+Long+b%E1%BA%B1ng+c%C3%A1ch+n%C3%A0o%3F&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-61"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-61">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://chuyentrang.tuoitre.vn/TetOnline2007/Index.aspx?ArticleID=296509&ChannelID=458" rel="nofollow">“Bầu chọn bảy kỳ quan thiên nhiên thế giới: Vịnh Hạ Long vào vòng hai”</a>. Tuổi Trẻ. 8 tháng 1 năm 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=8+th%C3%A1ng+1+n%C4%83m+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fchuyentrang.tuoitre.vn%2FTetOnline2007%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D296509%26ChannelID%3D458&rft.btitle=B%E1%BA%A7u+ch%E1%BB%8Dn+b%E1%BA%A3y+k%E1%BB%B3+quan+thi%C3%AAn+nhi%C3%AAn+th%E1%BA%BF+gi%E1%BB%9Bi%3A+V%E1%BB%8Bnh+H%E1%BA%A1+Long+v%C3%A0o+v%C3%B2ng+hai&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-dulichtuoitre-62"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dulichtuoitre_62-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dulich.tuoitre.vn/Index.aspx?ArticleID=130639&ChannelID=100" rel="nofollow">“Du lịch mạo hiểm Phong Nha - Kẻ Bàng”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%95i_Tr%E1%BA%BB_%28b%C3%A1o%29" title="Tuổi Trẻ (báo)">Báo Tuổi Trẻ</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_4" title="3 tháng 4">3 tháng 4</a> năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập 15 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=B%C3%A1o+Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=3+th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fdulich.tuoitre.vn%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D130639%26ChannelID%3D100&rft.btitle=Du+l%E1%BB%8Bch+m%E1%BA%A1o+hi%E1%BB%83m+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-63"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-63">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.phongnhakebang.vn/Vn/default.aspx?Cat=4&Group=17&Item=55" rel="nofollow">“Khu du lịch sinh thái Phong Nha-Kẻ Bàng”</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 2 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.phongnhakebang.vn%2FVn%2Fdefault.aspx%3FCat%3D4%26Group%3D17%26Item%3D55&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rft.btitle=Khu+du+l%E1%BB%8Bch+sinh+th%C3%A1i+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-sinhcafe-64"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-sinhcafe_64-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sinhcafe.com.vn/Desktop.aspx/News/Tours-depart-from-HUE/Daily_Tour_Depart_from_Hue/" rel="nofollow">“Phong Nha - Ke Bang National Park - world natural heritage”</a>. Sinh Cafe. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_9" title="8 tháng 9">8 tháng 9</a> năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập 26 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Sinh+Cafe&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=8+th%C3%A1ng+9+n%C4%83m+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sinhcafe.com.vn%2FDesktop.aspx%2FNews%2FTours-depart-from-HUE%2FDaily_Tour_Depart_from_Hue%2F&rft.btitle=Phong+Nha+-+Ke+Bang+National+Park+-+world+natural+heritage&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-bauchon15-2-2008-65"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-bauchon15-2-2008_65-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://bauchon.tuoitre.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=241869&ChannelID=458" rel="nofollow">“Mùa xuân, du lịch rừng Phong Nha”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tu%E1%BB%95i_Tr%E1%BA%BB_%28b%C3%A1o%29" title="Tuổi Trẻ (báo)">báo Tuổi Trẻ</a>. 15 tháng 2 năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=b%C3%A1o+Tu%E1%BB%95i+Tr%E1%BA%BB&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2008-02-15&rft_id=http%3A%2F%2Fbauchon.tuoitre.vn%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D241869%26ChannelID%3D458&rft.btitle=M%C3%B9a+xu%C3%A2n%2C+du+l%E1%BB%8Bch+r%E1%BB%ABng+Phong+Nha&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-Vietnam_News16-9-2004-66">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-Vietnam_News16-9-2004_66-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20051221102952/http://vietnamnews.vnagency.com.vn/2004-09/15/Stories/15.htm" rel="nofollow">“Tourists flock to Phong Nha-Ke Bang bringing alternative to illegal loggers”</a>. Vietnam News. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_9" title="16 tháng 9">16 tháng 9</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>. <a class="external text" href="http://vietnamnews.vnagency.com.vn/2004-09/15/Stories/15.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 21 tháng 12 năm 2005.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vietnam+News&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=16+th%C3%A1ng+9+n%C4%83m+2004&rft_id=http%3A%2F%2Fvietnamnews.vnagency.com.vn%2F2004-09%2F15%2FStories%2F15.htm&rft.btitle=Tourists+flock+to+Phong+Nha-Ke+Bang+bringing+alternative+to+illegal+loggers&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-67"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-67">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20090629184737/http://www.vtv.vn/VN/TrangChu/TinTuc/CKX/2009/4/25/222383/" rel="nofollow">“Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết thăm và làm việc tại Quảng Bình”</a>. VTV. 24 tháng 4 năm 2009. <a class="external text" href="http://www.vtv.vn/VN/TrangChu/TinTuc/CKX/2009/4/25/222383/" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 29 tháng 6 năm 2009.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=VTV&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=24+th%C3%A1ng+4+n%C4%83m+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.vtv.vn%2FVN%2FTrangChu%2FTinTuc%2FCKX%2F2009%2F4%2F25%2F222383%2F&rft.btitle=Ch%E1%BB%A7+t%E1%BB%8Bch+n%C6%B0%E1%BB%9Bc+Nguy%E1%BB%85n+Minh+Tri%E1%BA%BFt+th%C4%83m+v%C3%A0+l%C3%A0m+vi%E1%BB%87c+t%E1%BA%A1i+Qu%E1%BA%A3ng+B%C3%ACnh&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-vietnamnews-68"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-vietnamnews_68-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://vietnamnews.vnagency.com.vn/travel/stories/25.htm" rel="nofollow">Phong Nha caves open up to outside world by Tri Binh</a></span></li>
<li id="cite_note-vnn9-3-2004nea-69"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-vnn9-3-2004nea_69-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnn.vietnamnet.vn/kinhte/2004/03/54521/" rel="nofollow">“Hành trình "Con đường di sản miền Trung"”</a>. Vietnamnet. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_3" title="9 tháng 3">9 tháng 3</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 9 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vietnamnet&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=9+th%C3%A1ng+3+n%C4%83m+2004&rft_id=http%3A%2F%2Fvnn.vietnamnet.vn%2Fkinhte%2F2004%2F03%2F54521%2F&rft.btitle=H%C3%A0nh+tr%C3%ACnh+%22Con+%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng+di+s%E1%BA%A3n+mi%E1%BB%81n+Trung%22&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-70"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-70">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.quangbinhonline.com/vn/newsctl.aspx?arId=344&cms_action=0&grpid=24" rel="nofollow">“Phong Nha: Vì sao đệ nhất động Phong Nha vắng khách”</a>. nguoiquangbinhonline. 10 tháng 5 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập 4 tháng 5 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=nguoiquangbinhonline&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=10+th%C3%A1ng+5+n%C4%83m+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.quangbinhonline.com%2Fvn%2Fnewsctl.aspx%3FarId%3D344%26cms_action%3D0%26grpid%3D24&rft.btitle=Phong+Nha%3A+V%C3%AC+sao+%C4%91%E1%BB%87+nh%E1%BA%A5t+%C4%91%E1%BB%99ng+Phong+Nha+v%E1%BA%AFng+kh%C3%A1ch&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-71"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-71">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vietbao.vn/Phong-su/Phong-Nha-Danh-thuc-van-chua-day/20353054/263/" rel="nofollow">“Phong Nha: Đánh thức vẫn chưa dậy”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/VietNamNet" title="VietNamNet">Vietnamnet</a>. <a class="external text" href="http://vietnamnet.vn/psks/phongsu/2004/12/353054/" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ 4 tháng 12 năm 2004.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Phong+Nha%3A+%C4%90%C3%A1nh+th%E1%BB%A9c+v%E1%BA%ABn+ch%C6%B0a+d%E1%BA%ADy&rft_id=http%3A%2F%2Fvietnamnet.vn%2Fpsks%2Fphongsu%2F2004%2F12%2F353054%2F&rft.genre=book&rft.pub=Vietnamnet&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-72"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-72">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2004/08/3B9D54AA/" rel="nofollow">“Phong Nha - Kẻ Bàng đang bị 'băm nát'”</a>. vnexpress. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_8" title="10 tháng 8">10 tháng 8</a> năm 2004<span class="reference-accessdate">. Truy cập 26 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=vnexpress&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=10+th%C3%A1ng+8+n%C4%83m+2004&rft_id=http%3A%2F%2Fvnexpress.net%2FVietnam%2FXa-hoi%2F2004%2F08%2F3B9D54AA%2F&rft.btitle=Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+%C4%91ang+b%E1%BB%8B+%27b%C4%83m+n%C3%A1t%27&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-73"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-73">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.quangbinhonline.com/vn/newsctl.aspx?arId=670&grpid=22&cms_action=0" rel="nofollow">“Hãy bảo vệ Phong Nha – Kẻ Bàng”</a>. quangbinhonline. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_11" title="12 tháng 11">12 tháng 11</a> năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập 26 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=quangbinhonline&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=12+th%C3%A1ng+11+n%C4%83m+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.quangbinhonline.com%2Fvn%2Fnewsctl.aspx%3FarId%3D670%26grpid%3D22%26cms_action%3D0&rft.btitle=H%C3%A3y+b%E1%BA%A3o+v%E1%BB%87+Phong+Nha+%E2%80%93+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-wrm-74"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-wrm_74-0">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.wrm.org.uy/bulletin/41/Vietnam.html" rel="nofollow">Vietnam: Road-building threatens Phong Nha Nature Reserve</a></span></li>
<li id="cite_note-birdlife-75"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-birdlife_75-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.birdlife.org/datazone/sites/index.html?action=SitHTMDetails.asp&sid=12043&m=0" rel="nofollow">“BirdLife IBA Factsheet”</a>. BirdLide. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_2" title="26 tháng 2">26 tháng 2</a> năm 2008<span class="reference-accessdate">. Truy cập 26 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BirdLide&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=26+th%C3%A1ng+2+n%C4%83m+2008&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.birdlife.org%2Fdatazone%2Fsites%2Findex.html%3Faction%3DSitHTMDetails.asp%26sid%3D12043%26m%3D0&rft.btitle=BirdLife+IBA+Factsheet&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-tienphong16-11-2006-76"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tienphong16-11-2006_76-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tienphong.vn/Kinh-Te/66883/Rung-vung-dem-Phong-Nha--Ke-Bang-bi-tan-pha.html" rel="nofollow">“Rừng vùng đệm Phong Nha- Kẻ Bàng bị tàn phá”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_Ti%E1%BB%81n_Phong&action=edit&redlink=1" title="Báo Tiền Phong (trang chưa được viết)">báo Tiền Phong</a>. 16 tháng 11 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=b%C3%A1o+Ti%E1%BB%81n+Phong&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=16+th%C3%A1ng+11+n%C4%83m+2006&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tienphong.vn%2FKinh-Te%2F66883%2FRung-vung-dem-Phong-Nha--Ke-Bang-bi-tan-pha.html&rft.btitle=R%E1%BB%ABng+v%C3%B9ng+%C4%91%E1%BB%87m+Phong+Nha-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+b%E1%BB%8B+t%C3%A0n+ph%C3%A1&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-vnn18-10-2005-77"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-vnn18-10-2005_77-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://vnn.vietnamnet.vn/xahoi/doisong/2005/10/501351/" rel="nofollow">“Thú rừng Phong Nha - Kẻ Bàng ngắc ngoải kêu cứu...trong nồi”</a>. Vietnamnet. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_10" title="18 tháng 10">18 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 24 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Vietnamnet&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=18+th%C3%A1ng+10+n%C4%83m+2005&rft_id=http%3A%2F%2Fvnn.vietnamnet.vn%2Fxahoi%2Fdoisong%2F2005%2F10%2F501351%2F&rft.btitle=Th%C3%BA+r%E1%BB%ABng+Phong+Nha+-+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng+ng%E1%BA%AFc+ngo%E1%BA%A3i+k%C3%AAu+c%E1%BB%A9u...trong+n%E1%BB%93i&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-78"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-78">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dantri.com.vn/c170/s170-596443/chua-the-khoi-to-vu-go-sua-tram-ti-vi-cham-bao-cao-thiet-hai.htm" rel="nofollow">“Chưa thể khởi tố vụ gỗ sưa trăm tỉ vì chậm báo cáo thiệt hại”</a>. Dân Trí. 16 tháng 5 năm 2012.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=D%C3%A2n+Tr%C3%AD&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2012-05-16&rft_id=http%3A%2F%2Fdantri.com.vn%2Fc170%2Fs170-596443%2Fchua-the-khoi-to-vu-go-sua-tram-ti-vi-cham-bao-cao-thiet-hai.htm&rft.btitle=Ch%C6%B0a+th%E1%BB%83+kh%E1%BB%9Fi+t%E1%BB%91+v%E1%BB%A5+g%E1%BB%97+s%C6%B0a+tr%C4%83m+t%E1%BB%89+v%C3%AC+ch%E1%BA%ADm+b%C3%A1o+c%C3%A1o+thi%E1%BB%87t+h%E1%BA%A1i&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-cinet-79"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-cinet_79-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.tienphong.vn/xa-hoi/30490/Phong-Nha-%E2%80%93-Ke-Bang-Ngon-ngang-cho-quy-hoach.html" rel="nofollow">“Phong Nha – Kẻ Bàng: Ngổn ngang chờ quy hoạch”</a>. <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BB%81n_Phong_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Tiền Phong (định hướng)">Tiền Phong</a>. 1 tháng 12 năm 2005<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Ti%E1%BB%81n+Phong&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2005-12-01&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.tienphong.vn%2Fxa-hoi%2F30490%2FPhong-Nha-%25E2%2580%2593-Ke-Bang-Ngon-ngang-cho-quy-hoach.html&rft.btitle=Phong+Nha+%E2%80%93+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng%3A+Ng%E1%BB%95n+ngang+ch%E1%BB%9D+quy+ho%E1%BA%A1ch&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-sggp-80"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-sggp_80-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.sggp.org.vn/phongsudieutra/2006/11/73726/" rel="nofollow">“Chuyện lạ ở Phong Nha-Kẻ Bàng”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A0i_G%C3%B2n_Gi%E1%BA%A3i_Ph%C3%B3ng" title="Sài Gòn Giải Phóng">Báo Sài Gòn Giải Phóng</a>. 28 tháng 11 năm 2006<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=B%C3%A1o+S%C3%A0i+G%C3%B2n+Gi%E1%BA%A3i+Ph%C3%B3ng&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2006-11-28&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.sggp.org.vn%2Fphongsudieutra%2F2006%2F11%2F73726%2F&rft.btitle=Chuy%E1%BB%87n+l%E1%BA%A1+%E1%BB%9F+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-81"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-81">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://chuyentrang.tuoitre.vn/Vieclam/Index.aspx?ArticleID=48479&ChannelID=100" rel="nofollow">“Thuê chuyên gia nước ngoài quy hoạch Phong Nha-Kẻ Bàng”</a>. TTXVN. 7 tháng 9 năm 2007<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=TTXVN&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2007-9-07&rft_id=http%3A%2F%2Fchuyentrang.tuoitre.vn%2FVieclam%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D48479%26ChannelID%3D100&rft.btitle=Thu%C3%AA+chuy%C3%AAn+gia+n%C6%B0%E1%BB%9Bc+ngo%C3%A0i+quy+ho%E1%BA%A1ch+Phong+Nha-K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-tienphongonline4-11-2005-82"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-tienphongonline4-11-2005_82-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://tienphongonline.com/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=27330&ChannelID=2" rel="nofollow">“Đức hỗ trợ hơn 10 triệu euro cho Phong Nha – Kẻ Bàng”</a>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%C3%A1o_Ti%E1%BB%81n_Phong&action=edit&redlink=1" title="Báo Tiền Phong (trang chưa được viết)">báo Tiền Phong</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_11" title="4 tháng 11">4 tháng 11</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2005" title="2005">2005</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 24 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=b%C3%A1o+Ti%E1%BB%81n+Phong&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=4+th%C3%A1ng+11+n%C4%83m+2005&rft_id=http%3A%2F%2Ftienphongonline.com%2FTianyon%2FIndex.aspx%3FArticleID%3D27330%26ChannelID%3D2&rft.btitle=%C4%90%E1%BB%A9c+h%E1%BB%97+tr%E1%BB%A3+h%C6%A1n+10+tri%E1%BB%87u+euro+cho+Phong+Nha+%E2%80%93+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-dantri23-10-2007-83"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-dantri23-10-2007_83-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://dantri.com.vn/c20/s20-202552/duc-ung-ho-gan-2-trieu-euro-cho-vuon-quoc-gia-phong-nha-ke-bang.htm" rel="nofollow">“Đức ủng hộ gần 2 triệu euro cho Vườn Quốc gia Phong Nha Kẻ Bàng”</a>. dantri. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_10" title="23 tháng 10">23 tháng 10</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2007" title="2007">2007</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập 24 tháng 2 năm 2008</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=dantri&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=23+th%C3%A1ng+10+n%C4%83m+2007&rft_id=http%3A%2F%2Fdantri.com.vn%2Fc20%2Fs20-202552%2Fduc-ung-ho-gan-2-trieu-euro-cho-vuon-quoc-gia-phong-nha-ke-bang.htm&rft.btitle=%C4%90%E1%BB%A9c+%E1%BB%A7ng+h%E1%BB%99+g%E1%BA%A7n+2+tri%E1%BB%87u+euro+cho+V%C6%B0%E1%BB%9Dn+Qu%E1%BB%91c+gia+Phong+Nha+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
<li id="cite_note-hanoimoi-84"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng#cite_ref-hanoimoi_84-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://hanoimoi.com.vn/newsdetail/Cong-nghe/137975/ffi-h7895-tr7907-b7843o-t7891n-loai-linh-tr4327903ng-7903-phong-nha-k7867-bang.htm" rel="nofollow">“FFI hỗ trợ bảo tồn loài linh trưởng ở Phong Nha Kẻ Bàng”</a>. TTXVN. 19/07/2007.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=TTXVN&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=19%2F07%2F2007&rft_id=http%3A%2F%2Fhanoimoi.com.vn%2Fnewsdetail%2FCong-nghe%2F137975%2Fffi-h7895-tr7907-b7843o-t7891n-loai-linh-tr4327903ng-7903-phong-nha-k7867-bang.htm&rft.btitle=FFI+h%E1%BB%97+tr%E1%BB%A3+b%E1%BA%A3o+t%E1%BB%93n+lo%C3%A0i+linh+tr%C6%B0%E1%BB%9Fng+%E1%BB%9F+Phong+Nha+K%E1%BA%BB+B%C3%A0ng&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"></span></span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Dc_th.C3.AAm">Đọc thêm</span></h2>
<ul>
<li>Dương Xuân Hảo, Rjonxnickaja M.A., Bunvanke E.Z., Kulikova V.F., Makximova Z.A., Tống Duy Thanh, 1968. <i>Những hóa thạch đặc trưng cho địa tầng Devon ở miền Bắc Việt Nam</i>. Tổng cục địa chất, Hà Nội.</li>
<li>Dovjikov A.E. (chủ biển), 1965. <i>Địa chất miền Bắc Việt Nam</i>, nxb KHKT, Hà Nội.</li>
<li>Trần Nghi (chủ biên), 2003, <i>Di sản thiên nhiên thế giới: Vườn quốc gia Phong Nha-Kẻ Bàng</i>. Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, Hà Nội.</li>
<li>Anon. (1993), <i>Management plan of Phong Nha Nature Reserve Quang Binh province</i>, Một bản bảo cáo không được xuất bản trình Bộ Lâm nghiệp, Hà Nội.</li>
<li>Cao Văn Sung & Le Quy An (eds.), 1998, <i>Environment and Bioresources of Vietnam</i>, Nhà xuất bản thế giới, Hà Nội.</li>
<li>Eames J. C., Lambert F. R. và Nguyen Cu, 1995, <i>Rediscovery of the Sooty Babbler Stchyris herberti in central Vietnam</i>, Bird Conservation International, 5: 129- 135.</li>
<li>Le Xuan Canh, Truong Van La, Dang Thi Dap, Ho Thu Cuc, Ngo Anh Dao,
Nguyen Ngoc Chinh, Vu Van Dung, Pham Nhat, Nguyen Thi Tu, Nguyen Quoc
Thang và Tran Minh Hien. (1997), <i>A report of field surveys on Biodiversity in Phong Nha Ke Bang forest (Quang Binh Province, central Vietnam)</i>, IEBR / FIPI / Forestry College / Đại học Vinh / WWF Indochina Programme. Unpublished.</li>
<li>Nadler, T. (1996-1997), <i>Black langur rediscovered</i>, Asian Primates 6 (3 & 4): 10-12.</li>
<li>Nguyen Binh. (1961), <i>Brief Introduction of Mountainous Minority People of Quang Binh Province</i>, Ethnology 23, Hà Nội.</li>
<li>Nguyen Quang My và Howard Limbert, (1993), <i>Tropical Karst in Vietnam</i>, Đại học Tổng hợp Hà Nội.</li>
<li>Nguyen Quang My & Limbert, Howard, (2002), <i>Kỳ quan hang động Việt Nam</i> (The Wonders of Vietnamese Caves)<i>, Trung tâm bản đồ và tranh ảnh giáo dục, Hà Nội.</i></li>
<li>Nguyen Quoc Loc, (1984), <i>The Minority Ethnic Groups of Binh Tri Thien Province</i>, Nhà xuất bản Thuận Hóa.</li>
<li>Nguyen Xuan Dang, Pham Nhat, Pham Trong Anh, Hendrichsen, D. K. (1998), <i>Kết quả điều tra nghiên cứu khu hệ thú ở Phong Nha - Kẻ Bàng</i> (survey results of fauna in Phong Nha-Ke Bang), FFI Indochina Programme/IEBR, Hanoi. Tiếng Việt.</li>
<li>Ovel, C. và Nguyen Thi Dao, (1998), LINC: <i>linking Him Namno and
Phong Nha through parallel conservation: phase 1 Phong Nha Ke-Bang
Nature Reserve, Vietnam Draft project document</i>, WWF Indochina Programme, Hà Nội.</li>
<li>Pham Khang. (1985),. <i>The development of karst landscapes in Vietnam</i>, Acta Geologica Polonica. 35 (3-4). pp 305-319.</li>
<li>Pham Nhat, Do Tuoc và Truong Van La. (1996-1997), <i>Preliminary Survey for the Hatinh Langur in north-central Vietnam</i>, Asian Primates 6(3 & 4): 13-17.</li>
<li>Lippold, L. K. (1993), <i>Distribution and status of the Douc Langurs in Vietnam</i>, Asian Primates 5 (1 & 2): 4-6.</li>
<li>Meijboom, M. và Hồ Thị Ngọc Lanh. (2002), <i>Hệ động thực vật ở Phong Nha-Kẻ Bàng và Hin Namno</i>, Phong Nha-Ke Bang National Park with WWF, Hà Nội.</li>
<li>Pham Nhat, Do Tuoc, Truong Van La. (1995), <i>A survey for Hatinh Langur (Trachypithecus francoisi hatinhensis) in North Central Vietnam</i>, WWF/PCT.</li>
<li>Timmins, R. J., Do Tuoc, Trinh Viet Cong và D. K. Hendrichson. (1999), <i>Preliminary
Assessment of the Conservation Importance and Conservation Priorities
of the Phong Nha-Ke Bang Proposed National Park, Quang Binh Province,
Vietnam</i>, Fauna and Flora International - Indochina Programme, Hà Nội.</li>
<li>Wikramanayake, E.D. et al. (2002), <i>Terrestrial Ecoregions of the Indo-Pacific: A conservation Assessment</i>, Island Press, New York. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1559639237">ISBN 1-55963-923-7</a></li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Phong_Nha_-_K%E1%BA%BB_B%C3%A0ng" title="commons:Special:Search/Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Phong_Nha-Ke_Bang_National_Park?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng trên Wikimedia Commons">Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://phongnhakebang.vn/" rel="nofollow">Vườn quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng</a> <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Việt)</b> & <b style="color: #555555; font-size: 0.95em;">(tiếng Anh)</b></li>
<li><a class="external text" href="http://www.terragalleria.com/vietnam/vietnam.phong-nha.html" rel="nofollow">Một vài hình ảnh Phong Nha Kẻ Bàng</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.vietnamnationalpark.org/" rel="nofollow">Vườn Quốc Gia và Khu bảo tồn Việt Nam</a></li>
</ul>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="4" scope="col" style="background: #CCCC66;"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Di sản thế giới tại Việt Nam">Di sản thế giới tại Việt Nam</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_%E1%BB%9F_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Vườn quốc gia ở Việt Nam">Vườn quốc gia ở Việt Nam</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_t%C3%ADch_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t" title="Di tích quốc gia đặc biệt">Di tích quốc gia đặc biệt</a> của Việt Nam</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="metadata topicon nopopups" id="featured-star" style="display: none; right: 10px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:B%C3%A0i_vi%E1%BA%BFt_ch%E1%BB%8Dn_l%E1%BB%8Dc" title="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết chọn lọc. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="100" data-file-width="100" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/66/Fairytale_bookmark_gold.svg/15px-Fairytale_bookmark_gold.svg.png" width="15" /></a></div>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:IUCN_Lo%E1%BA%A1i_II" title="Thể loại:IUCN Loại II">IUCN Loại II</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_t%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Di sản thế giới tại Việt Nam">Di sản thế giới tại Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Qu%E1%BA%A3ng_B%C3%ACnh" title="Thể loại:Quảng Bình">Quảng Bình</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:R%E1%BB%ABng_%C4%91%E1%BA%B7c_d%E1%BB%A5ng" title="Thể loại:Rừng đặc dụng">Rừng đặc dụng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C6%B0%E1%BB%9Dn_qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Vườn quốc gia Việt Nam">Vườn quốc gia Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:V%C6%B0%E1%BB%9Dn_di_s%E1%BA%A3n_ASEAN" title="Thể loại:Vườn di sản ASEAN">Vườn di sản ASEAN</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Hang_%C4%91%E1%BB%99ng_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Hang động Việt Nam">Hang động Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Di_t%C3%ADch_qu%E1%BB%91c_gia_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Di tích quốc gia Việt Nam">Di tích quốc gia Việt Nam</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Di_t%C3%ADch_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%91%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t" title="Thể loại:Di tích quốc gia đặc biệt">Di tích quốc gia đặc biệt</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:K%E1%BB%B7_l%E1%BB%A5c_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Thể loại:Kỷ lục Việt Nam">Kỷ lục Việt Nam</a></li>
</ul>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Sự biến Tây An</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 302px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Xi_an_incident.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2259" data-file-width="4602" height="147" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Xi_an_incident.JPG/300px-Xi_an_incident.JPG" width="300" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tưởng Giới Thạch và các thành viên cao cấp của Quốc dân đảng sau Sự biến Tây An</div>
</div>
</div>
<b>Sự biến Tây An</b> là cuộc binh biến bắt giữ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_An" title="Tây An">Tây An</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%8Dc_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Trương Học Lương">Trương Học Lương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%95_Th%C3%A0nh" title="Dương Hổ Thành">Dương Hổ Thành</a> thực hiện, nhằm gây áp lực buộc Tưởng hợp tác với Đảng Cộng sản chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Nh%E1%BA%ADt_B%E1%BA%A3n" title="Đế quốc Nhật Bản">Đế quốc Nhật Bản</a> vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>, khi Tưởng đến Tây An.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_note-1">[1]</a></sup> Sự biến Tây An gây chấn động thế giới đương thời.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#Sau_s.E1.BB.B1_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Sau sự biến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#S.E1.BB.91_ph.E1.BA.ADn_Tr.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.8Dc_L.C6.B0.C6.A1ng"><span class="tocnumber">3.1</span> <span class="toctext">Số phận Trương Học Lương</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#S.E1.BB.91_ph.E1.BA.ADn_D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.95_Th.C3.A0nh"><span class="tocnumber">3.2</span> <span class="toctext">Số phận Dương Hổ Thành</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
Tháng 9 năm 1931, Đế quốc Nhật Bản bắt đầu tiến hành xâm lược Trung
Quốc, cho đến mùa hè năm 1935, quân Nhật đã chiếm được vùng Đông Bắc
Trung Quốc và 1,5 triệu quân Nhật đã được điều tới Trung Quốc, gây hấn
khắp nơi. Trong hoàn cảnh dầu sôi lửa bỏng như vậy, Tưởng Giới Thạch vẫn
chỉ hướng toàn lực về Hồng quân, coi cộng sản là đại thù của Trung Hoa
và chủ trương diệt cộng trước, chống Nhật sau.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h2>
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/4_th%C3%A1ng_12" title="4 tháng 12">4 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>, Tưởng Giới Thạch tới Tây An đốc chiến, ra lệnh cho hai tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%8Dc_L%C6%B0%C6%A1ng" title="Trương Học Lương">Trương Học Lương</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%95_Th%C3%A0nh" title="Dương Hổ Thành">Dương Hổ Thành</a> lập tức tiến công <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%C3%AAn_An" title="Diên An">Diên An</a>, đại bản doanh của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản Trung Quốc</a>.
Do chịu ảnh hưởng của phong trào chống Nhật, hai tướng Trương Học
Lương, Dương Hổ Thành tìm cách trì hoãn việc tiến công và thỉnh cầu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%9Fng_Gi%E1%BB%9Bi_Th%E1%BA%A1ch" title="Tưởng Giới Thạch">Tưởng Giới Thạch</a> đình chỉ nội chiến, cùng Đảng Cộng sản kháng chiến chống quân Nhật<sup class="reference" id="cite_ref-DHT_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_note-DHT-2">[2]</a></sup>. Nhưng lời thỉnh cầu này bị Tưởng Giới Thạch cự tuyệt.<br />
Tối ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>,
hai tướng Trương Học Lương và Dương Hổ Thành bất ngờ cho quân bao vây,
dùng vũ lực bắt sống Tưởng Giới Thạch. Sau đó, hai tướng Trương Học
Lương và Dương Hổ Thành đã ra tuyên bố giải tán Tổng bộ chỉ huy tiễu phỉ
Tây Bắc, thành lập Ủy ban Quân sự lâm thời Liên quân Tây Bắc kháng Nhật
do Trương Học Lương làm Chủ tịch, Dương Hổ Thành làm Phó chủ tịch. Đồng
thời hai người đã gửi điện thông báo cho Trung ương Đảng Cộng Sản Trung
Quốc và gửi kiến nghị tới Chính phủ Trung ương Quốc Dân đảng yêu cầu:
cải tổ chính phủ, đình chỉ nội chiến, cùng nhau kháng Nhật, thực hiện
dân chủ <sup class="reference" id="cite_ref-DHT_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_note-DHT-2">[2]</a></sup>.<br />
Ngày 16 tháng 12, Chính phủ Quốc dân đảng ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Kinh" title="Nam Kinh">Nam Kinh</a> hạ lệnh thảo phạt Trương, Dương giải cứu Tưởng Ủy viên trưởng.<br />
Sau khi nhận được điện của Trương, Dương báo tin về cuộc chính biến, Trung ương Đảng Cộng sản Trung quốc đã cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chu_%C3%82n_Lai" title="Chu Ân Lai">Chu Ân Lai</a>
dẫn đầu một đoàn đại biểu đến Tây An để hòa giải và thuyết phục Trương,
Dương phóng thích Tưởng, nếu Tưởng đồng ý chung sức chống Nhật.<br />
Ngày 22 tháng 12, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%91ng_M%E1%BB%B9_Linh" title="Tống Mỹ Linh">Tống Mỹ Linh</a>
bay tới Tây An, tiến hành các cuộc đàm phán với Trương, Dương. Ngày 24
tháng 12, Tưởng buộc phải chấp nhận: đình chiến nghị hòa, liên Cộng
kháng Nhật, phóng thích chính trị phạm... Ngày 25 tháng 12, Tưởng Giới
Thạch được trả tự do và đích thân Trương Học Lương đưa Tưởng bay về Nam
Kinh. Sự biến Tây An kết thúc.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Sau_s.E1.BB.B1_bi.E1.BA.BFn">Sau sự biến</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.91_ph.E1.BA.ADn_Tr.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.8Dc_L.C6.B0.C6.A1ng">Số phận Trương Học Lương</span></h3>
Sau khi Trương Học Lương đến Nam Kinh, theo lệnh của Tưởng Giới
Thạch, tòa án quân sự Quốc dân đảng đã xử phạt Trương Học Lương 10 năm
tù.<br />
Ngày 7 tháng 7 năm 1937, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_L%C6%B0_C%C3%A2u_Ki%E1%BB%81u" title="Sự kiện Lư Câu Kiều">Sự kiện Lư Câu Kiều</a>
bùng nổ. Trương Học Lương viết thư cho Tưởng Giới Thạch, mong muốn góp
sức bảo vệ đất nước. Nhưng họ Tưởng chỉ yêu cầu Trương Học Lương viết
thư nói với quân đoàn Đông Bắc phục tùng sự lãnh đạo của Tưởng là được.<br />
Tháng 6 năm 1946, khi Trương Học Lương đã ở tù đủ 10 năm, Tưởng Giới
Thạch hủy bỏ hiệp định hiệp thương chính trị, phát động cuộc nội chiến
chống Cộng. Và cho người ngỏ với Trương Học Lương là điều kiện để có thể
trả tự do là: Trương Học Lương thừa nhận sự biến Tây An là mắc mưu Đảng
Cộng sản và sau khi được thả ra, Trương Học Lương không được ra nước
ngoài. Nhưng họ Trương đã từ chối.<br />
Tháng 11 năm 1946, Trương Học Lương được đặc vụ Tưởng Giới Thạch áp giải ra <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A0i_Loan" title="Đài Loan">Đài Loan</a>
vì họ Tưởng không muốn Trương Học Lương ở lại Hoa Lục để được phe cộng
trả ơn cho công của Trương, đã bắt cóc Tưởng khiến Tưởng không thể tiếp
tục công cuộc diệt cộng trong lúc Hồng quân rất yếu sau cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%A1n_l%C3%BD_Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_chinh" title="Vạn lý Trường chinh">Vạn lý Trường chinh</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_note-3">[3]</a></sup><br />
Đầu năm 1949, Tưởng Giới Thạch tuyên bố từ chức, Lý Tôn Nhân thay
chức Tổng thống và ra lệnh thả Trương, Dương và một số tù chính trị
khác. Nhưng do Tưởng Giới Thạch còn quá nhiều quyền lực nên mệnh lệnh
của Lý Tôn Nhân đã không được thực hiện.<br />
Trương Học Lương tiếp tục bị giam lỏng cho đến năm 1975, mới được tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_%C4%90%C4%83ng_Huy" title="Lý Đăng Huy">Lý Đăng Huy</a> cho hoàn toàn tự do, ông sang sống tại Hoa kỳ, chết ở Hawaii năm 2001 khi 102 tuổi.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.91_ph.E1.BA.ADn_D.C6.B0.C6.A1ng_H.E1.BB.95_Th.C3.A0nh">Số phận Dương Hổ Thành</span></h3>
Sau khi về tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_Kinh" title="Nam Kinh">Nam Kinh</a>, Tưởng ra mật lệnh bắt tướng Dương Hổ Thành, còn đang ở Tây An.<br />
Nghe tin báo, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C6%B0%C6%A1ng_H%E1%BB%95_Th%C3%A0nh" title="Dương Hổ Thành">Dương Hổ Thành</a> trốn ra nước ngoài và sống lưu vong tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>. Khi xảy ra <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_ki%E1%BB%87n_L%C6%B0_C%C3%A2u_Ki%E1%BB%81u" title="Sự kiện Lư Câu Kiều">Sự kiện Lư Câu Kiều</a>,
từ Pháp, Dương Hổ Thành gửi thư cho Tưởng Giới Thạch xin được trở về để
tham gia kháng chiến chống Nhật, nhưng bị họ Tưởng cự tuyệt. Bất chấp
nguy hiểm, tháng 11 năm 1937, Dương Hổ Thành trở về <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a>. Vừa đặt chân tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A3ng_Ch%C3%A2u" title="Quảng Châu">Quảng Châu</a>, Dương Hổ Thành bị đặc vụ Tưởng Giới Thạch bắt giam. Tháng 1 năm 1946, tại Hội nghị Hiệp thương chính trị khai mạc tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C3%B9ng_Kh%C3%A1nh" title="Trùng Khánh">Trùng Khánh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mao_Tr%E1%BA%A1ch_%C4%90%C3%B4ng" title="Mao Trạch Đông">Mao Trạch Đông</a>, Trưởng đoàn đại biểu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Đảng Cộng sản Trung Quốc">Đảng Cộng sản Trung Quốc</a> đã đề xuất với Tưởng Giới Thạch trả tự do cho hai tướng Trương Học Lương và Dương Hổ Thành, nhưng bị Tưởng từ chối.<br />
Tháng 9 năm 1949, trước khi chạy ra Đài Loan, Tưởng Giới Thạch đã hạ
lệnh cho Mao Nhân Phượng thủ tiêu Dương Hổ Thành, không để rơi vào tay
Cộng sản. Nhận mật lệnh, Mao Nhân Phượng đã cho giết cả nhà Dương Hổ
Thành (gồm con trai Dương Chí Trung và một cháu gái chín tuổi) và kể cả
gia đình viên bí thư riêng Tống Kỳ Vân.<br />
Ngày 16 tháng 12 năm 1949, Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản
Trung Quốc đã gửi điện chia buồn tới gia quyến tướng Dương Hổ Thành.
Ngày 15 tháng 1 năm 1950, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7ng_Ti%E1%BB%83u_B%C3%ACnh" title="Đặng Tiểu Bình">Đặng Tiểu Bình</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_B%C3%A1_Th%E1%BB%ABa" title="Lưu Bá Thừa">Lưu Bá Thừa</a>
cùng ban lãnh đạo và nhân dân thành phố Trùng Khánh đã tổ chức lễ truy
điệu tướng Dương Hổ Thành. Sau đó, hài cốt của ông được đưa về an táng
tại quê nhà thuộc trấn Vĩ Khúc, huyện Nam Trường An, thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_An" title="Tây An">Tây An</a>, tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thiểm Tây">Thiểm Tây</a>.<br />
Năm 1968, mười chín năm sau vụ sát hại tướng Dương Hổ Thành, vụ án đã
được Tòa án nhân dân Trung Quốc đưa ra xét xử tại Bắc Kinh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://dictionary.bachkhoatoanthu.gov.vn/default.aspx?param=1481aWQ9MjQxMjMmZ3JvdXBpZD0zJmtpbmQ9JmtleXdvcmQ9&page=2" rel="nofollow">Mục từ "Sự biến Tây An"</a> trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AB_%C4%91i%E1%BB%83n_b%C3%A1ch_khoa_Vi%E1%BB%87t_Nam" title="Từ điển bách khoa Việt Nam">Từ điển Bách khoa Toàn thư Việt Nam</a></span></li>
<li id="cite_note-DHT-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_ref-DHT_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_ref-DHT_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www6.vnmedia.vn/newsdetail.asp?NewsId=96565&Catid=11" rel="nofollow">Sự biến Tây An và số phận bi thảm của tướng Dương Hồ Thành</a></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_T%C3%A2y_An#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">VẠN LÝ TRƯỜNG CHINH, Chương: Ðường Về Sông Dương Tử, Tác giả Nguyễn Vạn Lý</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://vn.360plus.yahoo.com/mauhongphan86/article?mid=156&fid=-1&action=prev" rel="nofollow">27 Án oan trong các triều đại Trung Quốc-7</a></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Chính trị Trung Quốc">Chính trị Trung Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:N%E1%BB%99i_chi%E1%BA%BFn_Qu%E1%BB%91c_-_C%E1%BB%99ng_Trung_Hoa" title="Thể loại:Nội chiến Quốc - Cộng Trung Hoa">Nội chiến Quốc - Cộng Trung Hoa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Thi%E1%BB%83m_T%C3%A2y" title="Thể loại:Lịch sử Thiểm Tây">Lịch sử Thiểm Tây</a></li>
</ul>
</div>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Lebensborn</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox vcard" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th class="fn org" colspan="2" style="font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Lebensborn</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thành lập</th>
<td class="note">1935</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Giải thể</th>
<td>1945</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tình trạng pháp lý</th>
<td>Đã giải tán</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mục đính</th>
<td>Trợ giúp phụ nữ và trẻ em</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tọa độ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnchen" title="München">München</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Ngôn ngữ chính thức</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Tiếng Đức">Đức ngữ</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Lãnh đạo</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Himmler" title="Heinrich Himmler">Heinrich Himmler</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Lebensborn</b> (tiếng Việt <i>Nguồn sống</i>) là một chương trình quốc gia trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đế chế thứ Ba</a> dưới sự chỉ đạo của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Heinrich_Himmler" title="Heinrich Himmler">Heinrich Himmler</a> nhằm tăng sự thuần khiết của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7ng_t%E1%BB%99c_Aryan&action=edit&redlink=1" title="Chủng tộc Aryan (trang chưa được viết)">chủng tộc Aryan</a>. Chương trình này cung cấp nhà hộ sinh và giúp đỡ tài chính cho vợ của các thành viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Schutzstaffel" title="Schutzstaffel">SS</a> cũng như các bà mẹ đơn thân, xây dựng trại trẻ mồ côi và các kế hoạch tái định cư cho trẻ em.<br />
Được bắt đầu thực hiện tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> vào năm 1935, Lebensborn nhanh chóng mở rộng ra các lãnh thổ khác mà Đức chiếm đóng tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_%C3%82u" title="Tây Âu">Tây Âu</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Đông Âu">Đông Âu</a> suốt <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến II</a>. Trong khuôn khổ các chính sách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thuy%E1%BA%BFt_%C6%B0u_sinh" title="Thuyết ưu sinh">ưu sinh</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_bi%E1%BB%87t_ch%E1%BB%A7ng_t%E1%BB%99c" title="Phân biệt chủng tộc">phân biệt chủng tộc</a> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức quốc xã</a>,
chương trình này chỉ dành riêng cho những cá nhân được coi là "phù hợp
về mặt sinh học", "thuần chủng", "người chủng Aryan", và cho các thành
viên SS. Tại các lãnh thổ bị chiếm đóng, nơi hàng ngàn người phụ nữ phải
chịu cảnh bị lưu đày do có quan hệ và mang thai với lính Đức, hầu như
không còn cách nào khác ngoài việc cầu viện sự giúp đỡ của Lebensborn.<br />
Sau Đệ Nhị thế chiến, Lebensborn mới được tiết lộ thực chất của nó là
một chương trình sinh sản. Người tham gia tuy không bị ép buộc có <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quan_h%E1%BB%87_t%C3%ACnh_d%E1%BB%A5c" title="Quan hệ tình dục">quan hệ tình dục</a>,
song mục đích chính của chương trình này là nhằm tăng dân số của "chủng
tộc Aryan ưu việt" bằng cách cung cấp đời sống lý tưởng cho những người
được lựa chọn, những người đáp ứng đầy đủ các tiêu chí đặt ra về ưu
sinh và chủng tộc.<br />
Trong thời gian chiến tranh, Lebensborn cũng tiến hành cho các gia
đình người Đức nhận nuôi trẻ em từ các lãnh thổ chiếm đóng Tây Âu và
Đông Âu, trong đó hầu hết số này đều là trẻ mồ côi. Tuy nhiên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B2a_%C3%A1n_N%C3%BCrnberg" title="Tòa án Nürnberg">Tòa án Nuremberg</a> không tìm thấy chứng cứ về những liên quan trực tiếp của tổ chức Lebensborn trong vụ việc bắt cóc hàng nghìn trẻ em <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ba_Lan" title="Ba Lan">Ba Lan</a>
để đồng hóa bằng cách gửi chúng đến các trại cải giáo và cho các gia
đình người Đức nhận nuôi. Kế hoạch này, tuy cũng nằm dưới sự chỉ huy của
Himmler, được thực hiện bởi các bộ phận khác trong chính phủ Phát xít.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#Th.C3.B4ng_tin_chung"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Thông tin chung</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#Th.E1.BB.B1c_hi.E1.BB.87n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thực hiện</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#Ch.C6.B0.C6.A1ng_tr.C3.ACnh_.22.C4.90.E1.BB.A9c_h.C3.B3a.22"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Chương trình "Đức hóa"</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#T.C3.B2a_.C3.A1n_sau_chi.E1.BA.BFn_tranh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Tòa án sau chiến tranh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sau_chi.E1.BA.BFn_tranh"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Cuộc sống sau chiến tranh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.B4ng_tin_chung">Thông tin chung</span></h2>
Tổ chức Lebensborn e. V. (viết tắt của ‘‘eingetragener Verein’’, "tổ chức hợp pháp") được thành lập vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a>, năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1935" title="1935">1935</a>,
là một phần của kế hoạch gia tăng tỉ lệ sinh đẻ ở nước Đức, thực hiện
theo các chính sách ưu sinh. Tổ chức có tổng hành dinh tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnchen" title="München">Munich</a>,
vừa có thể coi là một văn phòng trực thuộc SS phụ trách một vài chương
trình phúc lợi xã hội, vừa có thể coi là một tổ chức dành cho các nhà
lãnh đạo phát xít. Mục đích của chương trình này là cung cấp nhiều lợi
ích để khuyến khích người Đức, đặc biệt là các sĩ quan SS, sinh thêm con
cái. Đến năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1939" title="1939">1939</a>, số lượng thành viên đã lên đến 8,000 người, trong đó có 3,500 là các lãnh đạo SS.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.B1c_hi.E1.BB.87n">Thực hiện</span></h2>
Ban đầu chương trình này đóng vai trò hỗ trợ phúc lợi cho vợ của các
sĩ quan SS; xây dựng các cơ sở vật chất mà chủ yếu là nhà hộ sinh; và
giúp đỡ họ chăm sóc gia đình. Dần dà, chương trình thu nhận các phụ nữ
đơn thân đang mang thai hoặc đã sinh con và cần trợ giúp, miễn là cả
người phụ nữ đó và bố của đứa trẻ đều thuộc những "chủng tộc đáng giá".<br />
Sau đó các cơ sở vật chất này cũng kiêm luôn làm nhà tạm, trại trẻ mồ
côi cho dịch vụ nhận con nuôi. Nếu người xin trợ giúp không phải là
thành viên SS, cả cha mẹ và con cái đều phải trải qua một kì kiểm tra
của các bác sĩ SS trước khi được nhận.<br />
Nhà hộ sinh Lebensborn đầu tiên được mở ở ngoại ô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCnchen" title="München">München</a> vào tháng 8 năm 1936. Nhà hộ sinh Lebensborn đầu tiên nằm ngoài lãnh thổ Đức được khánh thành năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">1941</a> tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Na_Uy" title="Na Uy">Na Uy</a>.<br />
Tổ chức Lebensborn xây dựng cơ sở vật chất tại nhiều vùng lãnh thổ
chiếm đóng, nhưng các hoạt động của nó tập trung chủ yếu tại Đức, Na Uy
và lãnh địa <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%B4ng" title="Đông">Đông</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_%C3%82u" title="Bắc Âu">Bắc Âu</a>
của Đức, nhất là Ba Lan. Mục tiêu chính ở Na Uy là cưu mang những trẻ
em có cha là lính Đức và mẹ người Na Uy; tại Đông Bắc Âu, ngoài các dịch
vụ hỗ trợ cho thành viên SS, tổ chức còn chịu trách nhiệm gửi trẻ em,
đa số là trẻ mồ côi, về sống trong các gia đình ở Đức.<br />
Thống kê số lượng cơ sở vật chất mà tổ chức Lebensborn e. V. đã xây dựng hoặc có kế hoạch xây dựng tại một số nơi:<br />
<ul>
<li>Đức: 10</li>
<li>Áo: 3</li>
<li>Vùng lãnh thổ chiếm đóng Đông Bắc Âu (Ba Lan): 3</li>
<li>Na Uy: 9 (một số tài liệu cho rằng con số này là khoảng 15)</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90an_M%E1%BA%A1ch" title="Đan Mạch">Đan Mạch</a>: 2</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>: 1 (Tháng 2, 1944 - Tháng 8, 1944) - tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lamorlaye" title="Lamorlaye">Lamorlaye</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%89" title="Bỉ">Bỉ</a>: 1 (Tháng 3, 1943 - Tháng 9, 1944) - tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=W%C3%A9gimont&action=edit&redlink=1" title="Wégimont (trang chưa được viết)">Wégimont</a>, thành phố tự trị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Soumagne" title="Soumagne">Soumagne</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_Lan" title="Hà Lan">Hà Lan</a>: 1</li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Luxembourg" title="Luxembourg">Luxembourg</a>: 1</li>
</ul>
Đã có khoảng 8,000 người được sinh ra trong các nhà hộ sinh
Lebensborn ở Đức, cùng với 8,000 người khác tại Na Uy. Ở các nơi khác số
trẻ được sinh ra ít hơn nhiều.<br />
Ở Na Uy, tổ chức Lebensborn đã thực hiện xấp xỉ 250 trường hợp nhận
con nuôi. Phần lớn những bà mẹ trong những trường hợp này đều đồng ý để
cho con mình được nhận nuôi, song không phải ai cũng biết con cái họ sẽ
bị gửi đến Đức. Sau chiến tranh chính phủ Na Uy đã nhận về khoảng 80 trẻ
em. Các tài liệu Lebensborn ở Na Uy vẫn còn được lưu giữ đến tận ngày
nay, phần lớn đang ở <a class="external text" href="http://www.riksarkivet.no/english/about.html" rel="nofollow">Cục lưu trữ Quốc gia Na Uy</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Ch.C6.B0.C6.A1ng_tr.C3.ACnh_.22.C4.90.E1.BB.A9c_h.C3.B3a.22">Chương trình "Đức hóa"</span></h3>
Tuy chương trình này không nằm trong mục đích ban đầu, các ngôi nhà
Lebensborn vẫn được sử dụng để tạm thời nuôi dưỡng các trẻ em Ba Lan
(tuổi từ 2 đến 6) bị bắt cóc đưa về Đức <sup class="reference" id="cite_ref-stolenchildren_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_note-stolenchildren-2">[2]</a></sup>
để đồng hóa. Trẻ em lớn hơn được gửi đến các trại giáo dưỡng đặc biệt
được xây nên nhằm thực hiện mục tiêu "Đức hóa". Trẻ em nhỏ tuổi được
nuôi dưỡng và theo dõi trong các khu nhà Lebensborn trước khi được các
gia đình nhận nuôi<sup class="reference" id="cite_ref-stolenchildren_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_note-stolenchildren-2">[2]</a></sup>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B2a_.C3.A1n_sau_chi.E1.BA.BFn_tranh">Tòa án sau chiến tranh</span></h2>
Sau Đệ Nhị thế chiến, chi nhánh Lebensborn ở Đông Bắc Âu đã bị cáo
buộc bắt cóc các trẻ em được cho là có giá trị chủng tộc để đồng hóa
chúng trong các gia đình người Đức. Tuy nhiên, tại phiên tòa <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%B2a_%C3%A1n_RuSHA&action=edit&redlink=1" title="Tòa án RuSHA (trang chưa được viết)">RuSHA</a>
xét xử các lãnh đạo tổ chức Lebensborn, tòa án ghi nhận rằng tổ chức
Lebensborn chỉ chịu trách nhiệm với 340 trong tổng số gần 10,000 trẻ em
sinh ra ở nước ngoài tính riêng tại vùng lãnh thổ Đức do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Mỹ</a> quản lý sau chiến tranh. Do đó các bị cáo không bị kết tội bắt cóc.<br />
Tòa án đã tìm thấy rất nhiều chứng cứ còn sót lại của một chương
trình di dời bắt buộc có thật tại Đông Bắc Âu, nhưng cũng chỉ ra rằng
các hoạt động này được thực hiện bởi những cá nhân không thuộc tổ chức
Lebensborn. Số lượng trẻ em bị di dời bởi Lebensborn và các tổ chức khác
là không thể xác định do các thành viên lực lượng SS đã tiêu hủy toàn
bộ tài liệu trước khi chạy trốn quân Đồng minh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sau_chi.E1.BA.BFn_tranh">Cuộc sống sau chiến tranh</span></h2>
Những nỗ lực của Himmler để bảo đảm một nước Đức thuần khiết và sự
thật rằng Lebensborn là một trong những chương trình chủng tộc của
Himmler, cộng với nhiều bài báo thấm đẫm nước mắt đầy rẫy suốt vài năm
sau chiến tranh đã dẫn đến nhiều hiểu lầm về chương trình này. Hiểu lầm
lớn nhất là nhiều người coi Lebensborn như một chiến dịch sinh sản ép
buộc, và những ngôi nhà Lebensborn không khác gì những nhà chứa cung cấp
các cô gái tóc vàng mắt xanh cho lính Đức để sản sinh ra "giống loài
Aryan thượng đẳng". Bài báo đầu tiên nói rằng Lebensborn là chương trình
sinh sản ép buộc được in trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A1p_ch%C3%AD" title="Tạp chí">tạp chí</a> Revue của Đức. Ngày 13 tháng 1 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1961" title="1961">1961</a>, bộ phim Đức <i>"Der Lebensborn"</i> (tên quốc tế là <i>"Fountain of Life"</i> <i>(Nguồn Sống)</i>), sản xuất bởi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Artur_Brauner&action=edit&redlink=1" title="Artur Brauner (trang chưa được viết)">Artur Brauner</a>
được phát hành. Bộ phim kể về các cô gái trẻ bị cưỡng bức quan hệ trong
các trại phát xít, một điều cho đến nay vẫn chưa được minh chứng là sự
thật.<br />
Tuy vậy, chương trình Lebensborn có mục đích là tăng dân số của chủng
người Aryan bằng cách khuyến khích quan hệ giữa lính Đức và những phụ
nữ người "Nordic" tại các vùng lãnh thổ chiếm đóng, đồng thời chương
trình này chỉ giới hạn trong khuôn khổ các chính sách ưu sinh và phân
biệt chủng tộc của chính quyền Quốc xã, do đó Lebensborn có thể được coi
là chương trình sinh sản chọn lọc có giám sát. Một vài tài liệu mới tìm
được gần đây và lời khai của những người được sinh ra theo chương trình
Lebensborn chứng minh rằng có một vài thành viên SS tình nguyện làm đối
tượng gây giống cho chương trình Lebensborn của Himmler.<br />
Cho đến những ngày cuối cùng của cuộc chiến, phụ nữ và trẻ em trong
các nhà hộ sinh luôn có được những điều kiện tốt nhất, bao gồm cả thức
ăn đầy đủ, mặc dù rất nhiều người khác trong khu vực gần như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BA%BFt_%C4%91%C3%B3i&action=edit&redlink=1" title="Chết đói (trang chưa được viết)">chết đói</a>.
Ngay khi chiến tranh kết thúc, người dân trong khu vực thường trả thù
những người phụ nữ bằng cách cạo tóc họ và hắt hủi khỏi cộng đồng. Những
người sống sót sau chiến tranh trong chương trình Lebensborn phải chịu
cảnh đày đọa và kì thị trong một thời gian dài.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external free" href="http://www.wernigerode.de/WRPortal/Landkreis/Buergerservice/Kreisgeschichte/Lebensborn.htm" rel="nofollow">http://www.wernigerode.de/WRPortal/Landkreis/Buergerservice/Kreisgeschichte/Lebensborn.htm</a></span></li>
<li id="cite_note-stolenchildren-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_ref-stolenchildren_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lebensborn#cite_ref-stolenchildren_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/children.html" rel="nofollow">"Stolen Children"</a></span></li>
</ol>
</div>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Lebensborn" title="commons:Special:Search/Lebensborn"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Lebensborn?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Lebensborn trên Wikimedia Commons">Lebensborn</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Thể loại:Đức Quốc Xã">Đức Quốc Xã</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Thể loại:Lịch sử Đức">Lịch sử Đức</a></li>
</ul>
</div>
<br />
<br />
<span style="font-size: small;"><span><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-8505183444820435152014-12-13T07:17:00.001-08:002014-12-13T07:17:55.481-08:00Chào ngày mới 11 tháng 12 <span class="subpages"></span>
<br />
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:The_Duke_of_Windsor_%281945%29.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;" title="Vua Edward VIII"><img alt="Vua Edward VIII" data-file-height="744" data-file-width="620" height="100" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/The_Duke_of_Windsor_%281945%29.jpg/83px-The_Duke_of_Windsor_%281945%29.jpg" width="83" /></a></div>
CNM365. Chào ngày mới 11 tháng 12 Wikipedia Ngày này năm xưa. Ngày Núi quốc tế, ngày Cộng hòa tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Burkina_Faso" title="Burkina Faso">Burkina Faso</a>; sinh nhật quân chủ bang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Selangor" title="Selangor">Selangor</a>, Malaysia. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/316" title="316">Năm 316</a> – Trước sự tấn công của quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A1n_Tri%E1%BB%87u" title="Hán Triệu">Hán</a> dưới quyền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C6%B0u_Di%E1%BB%87u" title="Lưu Diệu">Lưu Diệu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%A5n_M%E1%BA%ABn_%C4%90%E1%BA%BF" title="Tấn Mẫn Đế">Tấn Mẫn Đế</a> ra khỏi kinh thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_An" title="Trường An">Trường An</a> đầu hàng, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_T%E1%BA%A5n#T.C3.A2y_T.E1.BA.A5n_.28266-316.29" title="Nhà Tấn">Tây Tấn</a></b> diệt vong. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/711" title="711">Năm 711</a> – Hoàng đế Đông La Mã <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Justinianos_II" title="Justinianos II">Justinianos II</a></b> bị loạn quân bắt giữ và xử tử bên ngoài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Constantinopolis" title="Constantinopolis">Constantinopolis</a>, ông là hoàng đế cuối cùng của triều đại Herakleios. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">Năm 1936</a> – Do bị phản đối trong việc kết hôn với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wallis_Simpson" title="Wallis Simpson">Wallis Simpson</a>, <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Edward VIII của Anh">Edward VIII</a></b> <i>(hình)</i> trở thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_v%C3%A0_n%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng_Anh" title="Danh sách vua và nữ hoàng Anh">quốc vương Anh</a> đầu tiên tự ý thoái vị. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">Năm 1994</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất">Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất</a></b> mở màn khi Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="Boris Nikolayevich Yeltsin">Boris Yeltsin</a> lệnh cho quân đội Nga tiến vào nước cộng hòa ly khai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Chechnya_Ichkeria" title="Cộng hòa Chechnya Ichkeria">Chechnya</a>.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Edward VIII của Anh</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; color: black; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Edward VIII</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_vua_v%C3%A0_n%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng_Anh" title="Danh sách vua và nữ hoàng Anh">Quốc vương</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ireland</a> và Các lãnh địa hải ngoại<br />
Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:The_Duke_of_Windsor_%281970%29.jpg"><img alt="The Duke of Windsor (1970).jpg" data-file-height="923" data-file-width="588" height="427" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/The_Duke_of_Windsor_%281970%29.jpg/272px-The_Duke_of_Windsor_%281970%29.jpg" width="272" /></a>
<div>
Edward khi là Công tước Windsor<br />
ảnh chụp năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1970" title="1970">1970</a></div>
</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tại vị</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_1" title="20 tháng 1">20 tháng 1</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_12" title="11 tháng 12">11 tháng 12</a> năm 1936</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George V của Anh">George V</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" height="9" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_VI_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George VI của Anh">George VI</a> <a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg" title="Vua hoặc hoàng đế"><img alt="Vua hoặc hoàng đế" data-file-height="110" data-file-width="265" height="9" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e5/French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg/21px-French_heraldic_crowns_-_Vidame.svg.png" width="21" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #a2d736; text-align: center;">Thông tin chung</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Phối ngẫu</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wallis_Simpson" title="Wallis Simpson">Wallis Simpson</a> <i>(sau khi thoái vị)</i></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tên đầy đủ</th>
<td>Edward Albert Christian George Andrew Patrick David</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tước hiệu</th>
<td><i>HRH</i> The Duke of Windsor<br />
<i>HM</i> The King<br />
<i>HRH</i> The Prince of Wales<br />
<i>HRH</i> The Duke of Cornwall<br />
<i>HRH</i> Prince Edward of Wales<br />
<i>HRH</i> Prince Edward of Cornwall and York<br />
<i>HRH</i> Prince Edward of York<br />
<i>HH</i> Prince Edward of York</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hoàng tộc</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%8D_Windsor&action=edit&redlink=1" title="Họ Windsor (trang chưa được viết)">Họ Windsor</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân phụ</th>
<td>George V</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thân mẫu</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mary_of_Teck&action=edit&redlink=1" title="Mary of Teck (trang chưa được viết)">Mary of Teck</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_6" title="23 tháng 6">23 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1894" title="1894">1894</a><br />
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=White_Lodge&action=edit&redlink=1" title="White Lodge (trang chưa được viết)">White Lodge</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Municipal_Borough_of_Richmond&action=edit&redlink=1" title="Municipal Borough of Richmond (trang chưa được viết)">Richmond</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Surrey" title="Surrey">Surrey</a>, England</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Thanh tẩy</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_7" title="16 tháng 7">16 tháng 7</a> năm 1894<br />
White Lodge, Richmond, Surrey</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_5" title="28 tháng 5">28 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">1972</a><br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">An táng</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/5_th%C3%A1ng_6" title="5 tháng 6">5 tháng 6</a> năm 1972<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Royal_Burial_Ground&action=edit&redlink=1" title="Royal Burial Ground (trang chưa được viết)">Frogmore</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berkshire" title="Berkshire">Berkshire</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Edwardsig.svg" title="Chữ ký của Edward VIII"><img alt="Chữ ký của Edward VIII" data-file-height="336" data-file-width="750" height="81" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/81/Edwardsig.svg/180px-Edwardsig.svg.png" width="180" /></a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Edward VIII</b> (<b>Edward Albert Christian George Andrew Patrick David</b>; sau là <b>Công tước Windsor</b>; <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_6" title="23 tháng 6">23 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1894" title="1894">1894</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/28_th%C3%A1ng_5" title="28 tháng 5">28 tháng 5</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1972" title="1972">1972</a>) là quốc vương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ireland</a> và Các lãnh địa hải ngoại, Hoàng đế <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%E1%BA%A4n_%C4%90%E1%BB%99" title="Ấn Độ">Ấn Độ</a>, trong một thời gian ngắn ngủi (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_1" title="20 tháng 1">20 tháng 1</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_12" title="11 tháng 12">11 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1936" title="1936">1936</a>) vì ông đã thoái vị để lấy người tình là bà <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wallis_Simpson" title="Wallis Simpson">Wallis Simpson</a>.
Bà Wallis Simpson là một người Mỹ đã có 2 lần ly dị cho nên hoàng gia
và chính phủ Anh không thể chấp thuận cho Edward VIII cưới bà. Vua
Edward VIII quyết định thoái vị thay vì từ bỏ bà Simpson.<br />
Trước khi lên nối Vương vị, Edward được vua cha phong làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A2n_v%C6%B0%C6%A1ng_x%E1%BB%A9_Wales" title="Thân vương xứ Wales">Thân vương xứ Wales</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_t%C6%B0%E1%BB%9Bc_x_Cornwall&action=edit&redlink=1" title="Công tước x Cornwall (trang chưa được viết)">Công tước x Cornwall</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%B4ng_t%C6%B0%E1%BB%9Bc_x%E1%BB%A9_Rothesay&action=edit&redlink=1" title="Công tước xứ Rothesay (trang chưa được viết)">Rothesay</a>. Khi còn trẻ, ông tham gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_l%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_Anh&action=edit&redlink=1" title="Các lực lượng Vũ trang Anh (trang chưa được viết)">Các lực lượng Vũ trang Anh</a> trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Đại chiến thế giới lần thứ nhất</a> và thực hiện nhiều chuyến hành trình ra hải ngoại thay mặt vua cha <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George V của Anh">George V</a>. Ông gắn bó với một loạt các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF" title="Phụ nữ">phụ nữ</a> có chồng và lớn tuổi hơn ông nhưng vẫn không kết không cho tới khi lên ngôi Quốc vương.<br />
Sau khi thoái vị ông được phong làm quận công Windsor và sống lưu vong với bà Wallis Simpson cho đến khi qua đời.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Danh_hi.E1.BB.87u"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Danh hiệu</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Th.C3.A2n_v.C6.B0.C6.A1ng_x.E1.BB.A9_Wales"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thân vương xứ Wales</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#T.C3.ACnh_t.E1.BB.A9_l.C3.A3ng_m.E1.BA.A1n"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Tình tứ lãng mạn</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#L.C3.AAn_ng.C3.B4i"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Lên ngôi</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Tho.C3.A1i_v.E1.BB.8B"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Thoái vị</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Qu.E1.BA.ADn_c.C3.B4ng_Windsor"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Quận công Windsor</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Chi.E1.BA.BFn_tranh_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_l.E1.BA.A7n_th.E1.BB.A9_hai"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Chiến tranh thế giới lần thứ hai</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Cu.E1.BB.91i_.C4.91.E1.BB.9Di"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Cuối đời</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#Qu.C3.A1_tr.C3.ACnh_tr.E1.BB.8B_v.C3.AC_c.E1.BB.A7a_vua_v.C3.A0_n.E1.BB.AF_ho.C3.A0ng_Anh"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Quá trình trị vì của vua và nữ hoàng Anh</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Danh_hi.E1.BB.87u">Danh hiệu</span></h2>
<ul>
<li><b>23 tháng 6 năm 1894 – 28 tháng 5 năm 1898</b>: <i>His Highness</i> Hoàng Tử Edward xứ York</li>
<li><b>28 tháng 5 năm 1898 – 22 tháng 1 năm 1901</b>: <i>His Royal Highness</i> Hoàng Tử Edward xứ York</li>
<li><b>22 tháng 1 năm 1901 – 9 tháng 11 năm 1901</b>: <i>His Royal Highness</i> Hoàng Tử Edward xứ Cornwall và York</li>
<li><b>9 tháng 11 năm 1901 – 6 tháng 5 năm 1910</b>: <i>His Royal Highness</i> Hoàng Tử Edward xứ Wales</li>
<li><b>6 tháng 5 năm 1910 – 23 tháng 6 năm 1910</b>: <i>His Royal Highness</i> Công tước xứ Cornwall</li>
<li><b>23 tháng 6 năm 1910 – 20 tháng 1 năm 1936</b>: <i>His Royal Highness</i> Thân vương xứ Wales
<ul>
<li><i>tại Scotland</i>: <i>His Royal Highness</i> Công tước xứ Rothesay</li>
</ul>
</li>
<li><b>20 tháng 1 năm 1936 – 11 tháng 12 năm 1936</b>: <i>His Majesty</i> Quốc vương</li>
<li><b>11 tháng 12 năm 1936 – 8 tháng 3 năm 1937</b>: <i>His Royal Highness</i> Hoàng Tử Edward</li>
<li><b>8 tháng 3 năm 1937 – 28 tháng 5 năm 1972</b>: <i>His Royal Highness</i> Công tước xứ Windsor</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A2n_v.C6.B0.C6.A1ng_x.E1.BB.A9_Wales">Thân vương xứ Wales</span></h2>
Edward VIII sinh ngày 23 tháng 6 năm 1894 tại White Lodge ở Richmond, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a> <sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-1">[1]</a></sup>. Ông là con trai trưởng của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George V của Anh">George V</a>. Ông là cháu nội của vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VII_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Edward VII của Anh">Edward VII</a>, và là chắt của nữ hoàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Victoria_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Victoria của Anh">Victoria</a>.<br />
Edward được chính thức phong làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A2n_v%C6%B0%C6%A1ng_x%E1%BB%A9_Wales" title="Thân vương xứ Wales">Thân vương xứ Wales</a> (<i>Prince of Wales</i>, dành cho Hoàng thái tử của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh" title="Anh">Anh</a>) trong một nghi lễ long trọng tại lâu đài Caernarfon ngày 13 tháng 7 năm 1911.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-2">[2]</a></sup> Khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Chiến tranh thế giới thứ nhất</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1914" title="1914">1914</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1918" title="1918">1918</a>) bùng nổ, Edward đã đủ tuổi phục vụ tích cực trong Quân đội và ông rất say mê binh cách.<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-3">[3]</a></sup> Ông đã gia nhập đội <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BA%ADn_v%E1%BB%87_Ho%C3%A0ng_gia_Anh&action=edit&redlink=1" title="Cận vệ Hoàng gia Anh (trang chưa được viết)">Cận vệ Hoàng gia Anh</a> vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1ng_s%C3%A1u" title="Tháng sáu">tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1914" title="1914">1914</a>, nhưng cho dầu Edward luôn sẵn sàng bồng súng xông pha trận mạc, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_B%E1%BB%99_Chi%E1%BA%BFn_tranh&action=edit&redlink=1" title="Bộ trưởng Bộ Chiến tranh (trang chưa được viết)">Bộ trưởng Bộ Chiến tranh</a> nước Anh là Huân tước <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Herbert_Kitchener,_B%C3%A1_t%C6%B0%E1%BB%9Bc_Kitchener_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t&action=edit&redlink=1" title="Herbert Kitchener, Bá tước Kitchener thứ nhất (trang chưa được viết)">Herbert Kitchener</a> khứơc từ, vì ông này cho rằng nếu vị Hoàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_t%E1%BB%AD" title="Thái tử">thái tử</a> nước Anh mà rơi vào tay "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đế quốc Đức">Đức</a> tặc" thì nước Anh sẽ phải chịu vô vàn tổn thương.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-4">[4]</a></sup> Suốt trong thập niên 1920, Thái tử Edward đại diện vua cha, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George V của Anh">George V</a>,
trong nhiều công việc của triều đình ở trong nước cũng như ngoài nước.
Ông đặc biệt hay đi thăm viếng những vùng nghèo đói trong nước,<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-5">[5]</a></sup> và đã 16 lần đi kinh lý các thuộc địa từ năm 1919 đến 1935.<br />
Với chức vị cao quí, đẹp trai, hay đi du lịch, và độc thân ông đã trở
thành rất nổi tiếng. Trong thập niên 1920, ông được yêu chuộng như một
minh tinh điện ảnh. Hình ảnh ông được thấy khắp nơi, và ông cũng là nổi
tiếng cho tới nay là người ăn diện rất thời trang và "hào hoa phong
nhã".<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-6">[6]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.ACnh_t.E1.BB.A9_l.C3.A3ng_m.E1.BA.A1n">Tình tứ lãng mạn</span></h2>
Trong những thập niên 1920 và 1930, tính tình lăng nhăng và những hành động táo bạo của Thái tử Edward đã khiến cho Thủ tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanley_Baldwin&action=edit&redlink=1" title="Stanley Baldwin (trang chưa được viết)">Stanley Baldwin</a> và vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George V của Anh">George V</a> rất lo ngại. Thư ký riêng của Edward là Alan Lascelles có nói rằng: <i>"Không hiểu vì lý do di truyền hay sinh lý, trí óc của Thái tử đã không phát triển bình thường khi ngài đến tuổi trưởng thành"</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-7">[7]</a></sup> Vua George V thất vọng vì Edward hay chơi bời và lăng nhăng với nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BB%A5_n%E1%BB%AF" title="Phụ nữ">phụ nữ</a> có chồng. Nhà vua rất lo ngại là Edward sẽ một ngày nối nghiệp của mình. George đã từng nói:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Sau khi ta chết đi, thằng ấy sẽ hủy hoại chính nó trong vòng 12 tháng</i>.<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—George V</cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Nhà vua cũng nói:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Ta cầu nguyện rằng con trưởng của ta [Edward] sẽ không lấy vợ và
có con, để không có gì cản trở Bertie [con thứ] và vợ Lilibet lên ngai
vàng</i>.<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—George V<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-8">[8]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Quả đúng như vua nói, 12 tháng sau khi George qua đời Edward thoái vị và người em Bertie lên làm vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_VI_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George VI của Anh">George VI</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Wallis_Simpson_-1936.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="597" data-file-width="471" height="279" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/33/Wallis_Simpson_-1936.JPG/220px-Wallis_Simpson_-1936.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Bà Wallis Simpson</div>
</div>
</div>
Năm 1930, vua cha George V ban cho Edward một tư thất là thành Belvedere ở Sunningdale, nước Anh.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-9">[9]</a></sup>
Ở nơi đây, Edward đã mở rất nhiều hội hè và tán tỉnh nhiều đàn bà có
chồng như Freda Dudley Ward và Lady Furness (Thelma Morgan). Lady
Furness giới thiệu Edward với một người bạn của mình là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wallis_Simpson" title="Wallis Simpson">Wallis Simpson</a>.
Bà Wallis là một thường dân Mỹ, trong quá khứ đã ly dị người chồng thứ
nhất năm 1927 và sau đó tái hôn với ông Ernest Simpson là một nhà kinh
doanh Anh lai Mỹ. Edward dần dần mê bà Wallis và bỏ hết những người đàn
bà khác. Ông tìm cách đem Wallis về giới thiệu với vua cha và hoàng gia,
nhưng vua cha từ chối không nhận.<sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-10">[10]</a></sup> Mối liên hệ giữa Edward và người đàn bà Mỹ hai lần ly dị Wallis làm cho hoàng gia lo sợ đến mức ra lệnh cho cảnh sát <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a> theo dõi cặp tình nhân này. Hồ sơ cảnh sát sau này được phổ biến có ghi rằng: <i>"Bà ấy có vẻ như hoàn toàn nắm đầu Thái tử"</i>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.C3.AAn_ng.C3.B4i">Lên ngôi</span></h2>
Vua George V qua đời ngày 20 tháng 1, 1936, và Edward lên thay, tức
là vua Edward VIII của Anh. Ngày hôm sau, ông phá nghi tục triều đình
khi chứng kiến buổi diễn hành tấn phong của chính mình qua cửa sổ của
điện St. James bên cạnh bà Wallis Simpson (lúc đó vẫn có chồng).<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-11">[11]</a></sup><br />
Vua Edward VIII có nhiều hành động chống lại những truyền thống cổ
truyền của triều đình Anh. Hành động này làm cho nhiều người Anh bất mãn
vì người Anh đa số rất tôn trọng và hãnh diện về những truyền thống cổ
truyền của họ. Một thí dụ là theo tục lệ thì khi một nhà vua mới lên
ngôi, chính phủ sẽ đúc tiền mới có ảnh nhà vua nhìn phía ngược lại với
tiên quân. Tiền thời vua George V thì nhà vua nhìn về phía trái, như vậy
nếu theo đúng tục lệ tiền mới của Edward sẽ nhìn về phía phải. Tuy
nhiên, Edward VIII không chịu. Ông nói rằng mặt bên trái của ông đẹp hơn
nên ông bắt chính phủ đúc tiền ông nhìn về phía trái, cùng hướng với
vua cha.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-12">[12]</a></sup>
Điều cũng đáng ghi nhận là khi vua em là George VI lên kế vị một năm
sau, ông ra lệnh đúc tiền của ông cũng nhìn về phía trái, ý rằng Edward
VIII đáng lẽ nên đúc tiền về phía phải theo tục lệ.<sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-13">[13]</a></sup><br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:EdwardVIIIcoin.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="195" data-file-width="200" height="195" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bd/EdwardVIIIcoin.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tiền Edward VIII nhìn về phía trái</div>
</div>
</div>
Ngày 16 tháng 7 năm 1936, một người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Ireland" title="Cộng hòa Ireland">Ái Nhĩ Lan</a>
bất mãn là Jerome Brannigan cầm súng có nạp đạn đến gần nhà vua trong
lúc ông cưỡi ngựa gần cung điện Buckingham. Cảnh sát thấy sớm nên đã vật
Brannigan xuống đường và bắt Brannigan nhanh chóng. Khi ra tòa
Brannigan bào chữa rằng Brannigan thật sự có ý "bảo vệ" Edward vì có tin
một "chính quyền ngoại quốc" đang tìm cách ám hại Edward. Tòa xử
Brannigan một năm tù.<sup class="reference" id="cite_ref-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-14">[14]</a></sup><br />
Vào tháng 8 và 9 năm 1936, Edward và bà Simpson đi du thuyền trên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%8Ba_Trung_H%E1%BA%A3i" title="Địa Trung Hải">Địa Trung Hải</a>.
Đến tháng 10 bà Simpson nộp đơn ly dị chồng là ông Ernest Simpson và
người ta thấy rõ là vua Edward VIII có ý định cưới bà Simpson.<sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-15">[15]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tho.C3.A1i_v.E1.BB.8B">Thoái vị</span></h2>
Vua nước Anh cũng mang chức vụ là Giáo chủ tối cao của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_gi%C3%A1o" title="Anh giáo">Anh giáo</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anh_gi%C3%A1o" title="Anh giáo">Anh giáo</a> không tán thành việc ly dị (mặc dù Anh giáo đã được sáng lập bởi vua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Henry_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh" title="Henry VIII của Anh">Henry VIII</a>
để ông có thể ly dị hoàng hậu Catherine không có con thừa kế). Vì vậy
Edward lấy một người ly dị hai lần như bà Simpson là chuyện rất khó khăn
nếu không muốn nói là không thể chấp nhận được. Ông có tìm cách giải
quyết vấn đề này với thủ tướng Baldwin bằng cách đưa ra những giải pháp
khác nhau, thí dụ như lấy bà Simpson nhưng bà không được làm hoàng hậu
và các con từ cuộc hôn nhân này sẽ không được nối ngôi. Tuy nhiên, thủ
tướng Baldwin hội ý kiến nội các Anh và các nước thuộc địa (Luật pháp
Anh buộc chính phủ phải khảo ý các thuộc địa khi muốn thay đổi luật lệ
truyền ngôi của nhà vua<sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-16">[16]</a></sup>) và hầu như tất cả mọi người không tán thành cuộc hôn nhân này.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-17">[17]</a></sup><br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Edward_abdication.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="808" data-file-width="540" height="329" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fb/Edward_abdication.png/220px-Edward_abdication.png" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Văn kiện Thoái vị</div>
</div>
</div>
Không còn giải pháp nào khác để giữ ngai vàng, Edward VIII ký văn
kiện thoái vị vào ngày 10 tháng 12 năm 1936 tại thành Belvedere. Tối
ngày hôm sau, Edward (bây giờ trở lại thành hoàng tử Edward) đọc bản
diễn văn truyền thanh đi khắp <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Đế quốc Anh">đế quốc Anh</a> để giải thích quyết định của mình. Ông nói:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Tôi không thể mang trọng trách và thi hành nhiệm vụ làm vua nếu không có sự giúp đỡ và ủng hộ của người phụ nữ tôi yêu.</i><br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Edward VIII<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-18">[18]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Sau diễn văn, Edward bỏ đi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C3%81o" title="Áo">Áo</a>.
Ông không được gặp bà Simpson trong nhiều tháng liền cho tới khi bà ly
dị xong. Em ông là hoàng tử Albert ("Bertie") lên kế vị, lấy danh hiệu
là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_VI_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George VI của Anh">George VI</a> tức là thân phụ của đương kim <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%E1%BB%AF_ho%C3%A0ng" title="Nữ hoàng">nữ hoàng</a> nước Anh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_II" title="Elizabeth II">Elizabeth II</a>.<br />
Sự lên ngôi của người em, hoàng tử Albert, thay vì Edward là một điều
khó khăn cho Hoàng gia nước Anh. Từ lúc trẻ, thái tử Edward được người
ta ưa chuộng vì ông đẹp trai, ăn nói hoạt bát, rất tự tin và được huấn
luyện với tất cả trách nhiệm để một ngày kia lên làm vua. Trong khi đó
hoàng tử Albert là người rụt rè, bị tật nói lắp, và không được huấn
luyện về việc nước. Albert đã từng nói với vợ:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Ta không biết gì về làm vua, ta chỉ biết làm một sĩ quan hải quân mà thôi</i>.<br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—Albert</cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.E1.BA.ADn_c.C3.B4ng_Windsor">Quận công Windsor</span></h2>
Sau khi lên ngôi, vua em George VI phong cho Edward tước Quận công Windsor.<br />
Quận công Windsor cưới bà Simpson trong một buổi lễ riêng tư ngày 3 tháng 6 năm 1937 tại lâu đài Candé thuộc thành phố Tours, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>.
Vua George VI cấm không cho ai trong hoàng gia đi dự lễ cưới, mặc dù
Edward đã muốn hai em là quận công xứ Gloucester và xứ Kent cùng em họ
là ông Louis Mountbatten (sau là Bá tước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Myanmar" title="Myanmar">Miến Điện</a> Mountbatten) tới dự. Điều này đã gây ra sự hiềm khích trong nhiều năm giữa Edward và hoàng gia.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_tranh_th.E1.BA.BF_gi.E1.BB.9Bi_l.E1.BA.A7n_th.E1.BB.A9_hai">Chiến tranh thế giới lần thứ hai</span></h2>
Năm 1937, quận công và quận chúa Windsor sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a> và tới thăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3nh_t%E1%BB%A5" title="Lãnh tụ">lãnh tụ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Adolf_Hitler" title="Adolf Hitler">Adolf Hitler</a> thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc Xã</a>.
Báo chí Đức làm rất to chuyện này. Từ lâu người ta vẫn nghi ngờ Edward
có thiện cảm với chế độ Đức Quốc xã, mặc dù ông nói là ông chỉ ngưỡng mộ
người Đức chứ không tán thành chế độ của Hitler. Tuy nhiên trong cuộc
viếng thăm này báo chí có chụp hình ông chào kiểu Đức Quốc xã.<br />
Quận công Windsor và vợ chọn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> làm nơi sống lưu vong. Khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới lần thứ hai</a> bùng nổ, quân đội Đức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%ADn_chi%E1%BA%BFn_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Ph%C3%A1p" title="Trận chiến nước Pháp">tấn công</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BB%87_tam_C%E1%BB%99n_h%C3%B2a_Ph%C3%A1p&action=edit&redlink=1" title="Đệ tam Cộn hòa Pháp (trang chưa được viết)">Pháp</a>, hai vợ chồng chạy sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> và sau đó sang <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BB%93_%C4%90%C3%A0o_Nha" title="Bồ Đào Nha">Bồ Đào Nha</a>. Thủ tướng Anh lúc bấy giờ là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Winston_Churchill" title="Winston Churchill">Winston Churchill</a>
hăm dọa sẽ đưa ra tòa án quân sự nếu quận công không trở lại lãnh thổ
Anh. Tháng 8, 1940 một chiến hạm của Anh đưa hai vợ chồng sang quần đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahamas" title="Bahamas">Bahamas</a> là thuộc địa Anh ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại Tây Dương">Đại Tây Dương</a>.<br />
Quận công Windsor được trao chức Thống đốc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahamas" title="Bahamas">Bahamas</a> để ông có việc làm mà khỏi phiền toái chính phủ Anh trong lúc chiến tranh với Đức Quốc xã. Ông không thích <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bahamas" title="Bahamas">Bahamas</a>, chê rằng đây là thuộc địa hạng tồi của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_Anh" title="Đế quốc Anh">Đế quốc Anh</a>,<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-19">[19]</a></sup>
nhưng ông cũng làm nhiều điều tốt ở đảo này thí dụ như giảm thiểu sự
nghèo đói trên quần đảo này. Tuy nhiên ông vẫn coi người bản xứ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Da_%C4%91en&action=edit&redlink=1" title="Da đen (trang chưa được viết)">da đen</a> là thấp kém, ông thường có quan niệm kỳ thị người <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Da_m%C3%A0u&action=edit&redlink=1" title="Da màu (trang chưa được viết)">da màu</a> và từng nói rằng:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">
<i>Giống người ấy khi lên địa vị cao thì chúng mất cân bằng.</i><br />
</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
<tr>
<td class="cquotecite" colspan="3" style="border: none; padding-right: 4%;">
<div style="font-size: smaller; text-align: right;">
<cite style="font-style: normal;">—<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-20">[20]</a></sup></cite></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Ông cũng kỳ thị người <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i" title="Do Thái">Do Thái</a> như chế độ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_Qu%E1%BB%91c_X%C3%A3" title="Đức Quốc Xã">Đức Quốc xã</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.91i_.C4.91.E1.BB.9Di">Cuối đời</span></h2>
Sau khi cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ hai kết thúc, hai vợ chồng trở lại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a>
sinh sống, và cho đến hết cuộc đời ông không giữ một chức vụ gì nữa.
Ông sống bằng tiền trợ cấp nhỏ từ chính phủ Anh và buôn bán tiền lậu.
Thành phố <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>
cấp cho ông một biệt thự tại số 4 đường Champ d'Entraînement trong khu
rừng công viên Boulogne ở ngoại ô Paris. Chính phủ Pháp miễn thuế cho
ông và hai vợ chồng được mua hàng miễn thuế nơi Tòa đại sứ Anh và các
cửa hàng quân đội. Ông cũng có viết sách để kiếm thêm tiền.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nixon_and_the_Windsors.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="329" data-file-width="340" height="213" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b9/Nixon_and_the_Windsors.jpg/220px-Nixon_and_the_Windsors.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Richard_Nixon" title="Richard Nixon">Nixon</a> và ông bà Windsor ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%AFng" title="Nhà Trắng">Nhà Trắng</a> (1970)</div>
</div>
</div>
Hai vợ chồng ông trở thành nhân vật danh tiếng ở Paris và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a>, họ thường được mời đi dự những hội hè đình đám. Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Tổng thống Hoa Kỳ">Tổng thống Hoa Kỳ</a> như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dwight_D._Eisenhower" title="Dwight D. Eisenhower">Dwight Eisenhower</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Richard_Nixon" title="Richard Nixon">Richard Nixon</a> có mời ông bà đến thăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%AFng" title="Nhà Trắng">Nhà Trắng</a>.<br />
Cho đến khi bà mất, Hoàng gia Anh vẫn không hề chấp nhận bà quận chúa Windsor. Nhất là mẹ Edward là Hoàng thái hậu Mary và vợ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_VI_c%E1%BB%A7a_Anh" title="George VI của Anh">George VI</a> là hoàng hậu Elizabeth (mẹ của nữ hoàng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_II" title="Elizabeth II">Elizabeth II</a>)
rất ghét bà Windsor. Hai người này (và cũng như đa số dân Anh) cho rằng
bà đã khiến Edward từ bỏ trách nhiệm với "sơn hà, xã tắc" khi bỏ ngai
vàng. Hoàng thái hậu Mary từng nói với Edward:<br />
<dl><dd><i>Hàng vạn thường dân đã hy sinh tánh mạng của họ trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh thế giới thứ nhất">Chiến tranh thế giới (lần thứ nhất)</a> để bảo vệ sơn hà, mà nhà ngươi không hy sinh được một hạnh phúc nhỏ bé của mình để làm tròn trách nhiệm với Tổ quốc</i>.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_note-22">[22]</a></sup></dd></dl>
Hoàng hậu Elizabeth thì nghĩ rằng vì chồng mình George VI phải miễn cưỡng lên ngai vàng mà chết sớm.<br />
Năm 1972, Quận công Windsor <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%BFt" title="Chết">qua đời</a>
tại Paris vì ung thư cuống họng; ông hút thuốc từ lúc trẻ. Thi hài của
ông được đem về Anh chôn cất trong nghĩa trang của hoàng gia. Bà Simpson
qua đời 14 năm sau và được chôn cạnh ông với tấm bia để vỏn vẹn 4 chữ
"Wallis, Quận chúa Windsor".<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, <i>A King's Story</i>, p. 1.</span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">Weir, Alison (1996), Britain’s Royal Families: The Complete Genealogy Revised edition, London: Pimlico, p. 327, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0712674489">ISBN 0-7126-7448-9</a>.</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">Windsor, pp. 106–107 and Ziegler, pp. 48–50</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Roberts, p. 41 and Windsor, p. 109</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, A King's Story, p. 215.</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Broad, Lewis (1961), The Abdication: Twenty-five Years After. A Re-appraisal, London: Frederick Muller Ltd, pp. 4–5.</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Lascelles, Sir Alan 'Tommy' (20 tháng 11 năm 2006), "Prince Charmless: A damning portrait of Edward VIII", Daily Mail, <a class="external free" href="http://www.dailymail.co.uk/news/article-417388/Prince-Charmless-A-damning-portrait-Edward-VIII.html" rel="nofollow">http://www.dailymail.co.uk/news/article-417388/Prince-Charmless-A-damning-portrait-Edward-VIII.html</a>, truy cập 29 tháng 5 năm 2009.</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Airlie, Mabell (1962), Thatched with Gold, London: Hutchinson, p. 197.</span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, A King's Story, p. 235.</span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text">Bradford, p. 142.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, A King's Story, p. 265.</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, A King's Story, pp. 293–294.</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text">Coinage and bank notes, Trang mạn chính thức của Hoàng Gia Anh, <a class="external free" href="http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/Symbols/Coinageandbanknotes.aspx" rel="nofollow">http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/Symbols/Coinageandbanknotes.aspx</a>, mở ngày 7 tháng tư 2009.</span></li>
<li id="cite_note-14"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-14">^</a></b> <span class="reference-text">Cook, Andrew (3/1/2003), "The plot thickens", The Guardian, <a class="external free" href="http://www.guardian.co.uk/g2/story/0,3604,867861,00.html" rel="nofollow">http://www.guardian.co.uk/g2/story/0,3604,867861,00.html</a>, mở ngày 7/4/2009.</span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">Broad, pp. 56–57.</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">Statute of Westminster 1931 c.4, The UK Statute Law Database, <a class="external free" href="http://www.statutelaw.gov.uk/content.aspx?activeTextDocId=1081723" rel="nofollow">http://www.statutelaw.gov.uk/content.aspx?activeTextDocId=1081723</a>, mở ngày 7/4/2009.</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text">Duke of Windsor, A King's Story, pp. 346,354</span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text">Edward VIII (PDF), Truyền thanh sau khi thoái vị 11/12/1936, Trang mạng chính thức của Triều Đình Anh, <a class="external free" href="http://www.royal.gov.uk/pdf/edwardviii.pdf" rel="nofollow">http://www.royal.gov.uk/pdf/edwardviii.pdf</a>, mở ngày 7/4/2009</span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text">Bloch, The Duke of Windsor's War, p. 364.</span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Ziegler, p. 448.</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">Ziegler, pp. 471–472.</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">Bertie and Elizabeth: The Reluctant Royals - The Story of King George VI & Queen Elizabeth (DVD, 2002), ASIN: B0006Q93H4</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Qu.C3.A1_tr.C3.ACnh_tr.E1.BB.8B_v.C3.AC_c.E1.BB.A7a_vua_v.C3.A0_n.E1.BB.AF_ho.C3.A0ng_Anh">Quá trình trị vì của vua và nữ hoàng Anh</span></h2>
<map id="timeline_ec2d7c3f1010a93dc1b53f2e130903b2" name="timeline_ec2d7c3f1010a93dc1b53f2e130903b2">
<area alt="Elizabeth II" coords="657,124,760,145" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_II" shape="rect" title="Elizabeth II"></area>
<area alt="George VI của Anh" coords="538,114,624,135" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_VI_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George VI của Anh"></area>
<area alt="George V của Anh" coords="504,94,585,114" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_V_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George V của Anh"></area>
<area alt="Edward VII của Anh" coords="450,84,541,104" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Edward_VII_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="Edward VII của Anh"></area>
<area alt="Victoria của Anh" coords="431,74,512,94" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Victoria_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="Victoria của Anh"></area>
<area alt="William IV của Anh" coords="297,63,388,84" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/William_IV_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="William IV của Anh"></area>
<area alt="George IV của Anh" coords="282,53,368,74" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_IV_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George IV của Anh"></area>
<area alt="George III của Anh" coords="261,43,353,64" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_III_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George III của Anh"></area>
<area alt="George II của Anh" coords="135,33,221,54" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_II_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George II của Anh"></area>
<area alt="George I của Anh" coords="66,23,147,44" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/George_I_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="George I của Anh"></area>
<area alt="Anne của Anh" coords="39,13,97,34" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anne_c%E1%BB%A7a_Anh" shape="rect" title="Anne của Anh"></area>
<area alt="Hoàng tộc Windsor" coords="531,145,606,166" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%99c_Windsor" shape="rect" title="Hoàng tộc Windsor"></area>
<area alt="Hoàng tộc Saxe-Coburg và Gotha" coords="390,145,521,166" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%99c_Saxe%2DCoburg_v%C3%A0_Gotha" shape="rect" title="Hoàng tộc Saxe-Coburg và Gotha"></area>
<area alt="Hoàng tộc Hanover" coords="205,145,280,166" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%99c_Hanover" shape="rect" title="Hoàng tộc Hanover"></area>
<area alt="Hoàng tộc Stuart" coords="4,145,74,166" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ho%C3%A0ng_t%E1%BB%99c_Stuart" shape="rect" title="Hoàng tộc Stuart"></area></map><img src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/timeline/ec2d7c3f1010a93dc1b53f2e130903b2.png" usemap="#timeline_ec2d7c3f1010a93dc1b53f2e130903b2" /><br />
<hr />
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Edward_VIII_c%E1%BB%A7a_Anh" title="commons:Special:Search/Edward VIII của Anh"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Edward_VIII_of_the_United_Kingdom?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Edward VIII của Anh trên Wikimedia Commons">Edward VIII của Anh</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<span id="interwiki-es-ga"></span><br />
<span id="interwiki-en-fa"></span> <span id="interwiki-pt-fa"></span><br />
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1894" title="Thể loại:Sinh 1894">Sinh 1894</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_1972" title="Thể loại:Mất 1972">Mất 1972</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Vua_V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh" title="Thể loại:Vua Vương quốc Liên hiệp Anh">Vua Vương quốc Liên hiệp Anh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%91ng_ch%E1%BA%BF_Anh" title="Thể loại:Thống chế Anh">Thống chế Anh</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A2n_v%C6%B0%C6%A1ng_x%E1%BB%A9_Wales" title="Thể loại:Thân vương xứ Wales">Thân vương xứ Wales</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Nh%C3%A0_Windsor" title="Thể loại:Nhà Windsor">Nhà Windsor</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table cellpadding="2" cellspacing="3" style="background: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; margin: 0 0 .5em 1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td>
<table cellpadding="2" cellspacing="2" style="background: #f9f9f9; color: black; font-size: 85%; line-height: 1.4em; padding: 0.1em; table-layout: fixed; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0px; text-align: center;">
<table align="center" cellpadding="1" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 110%; text-align: center; width: 100%px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center; vertical-align: middle;">
<td style="background: #696969; color: white; height: 30px; line-height: 120%; padding: 3px; text-align: center;"><span style="font-size: 160%; line-height: 110%; text-align: center;"><b>Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất</b></span></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="font-size: 90%; padding: 2px; text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-helicopter-shot-down.jpg"><img alt="Evstafiev-helicopter-shot-down.jpg" data-file-height="463" data-file-width="700" height="198" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6a/Evstafiev-helicopter-shot-down.jpg/300px-Evstafiev-helicopter-shot-down.jpg" width="300" /></a>
<center style="border-top: 2px solid transparent;">
Trực thăng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mil_Mi-8" title="Mil Mi-8">Mi-8</a> của Nga bị bắn hạ bởi quân Chechnya gần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Grozny" title="Grozny">Grozny</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A1ng_12,_1994&action=edit&redlink=1" title="Tháng 12, 1994 (trang chưa được viết)">tháng 12, 1994</a></center>
</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" style="background: transparent; line-height: 1.4em; text-align: left; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Thời gian</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_12" title="11 tháng 12">11 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_8" title="31 tháng 8">31 tháng 8</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Địa điểm</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Cộng hoà Chechen</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top"><b>Kết quả</b></td>
<td style="padding-left: 0px; padding: 3px;" valign="top">Chechnya chiến thắng
<ul>
<li>Nga rút quân</li>
<li>Chechnya độc lập tiếp tục tồn tại</li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tham chiến</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a><br />
<ul>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Emblem_of_Armed_forces_of_the_Russian_Federation.jpg"><img alt="Emblem of Armed forces of the Russian Federation.jpg" data-file-height="136" data-file-width="201" height="17" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5e/Emblem_of_Armed_forces_of_the_Russian_Federation.jpg/25px-Emblem_of_Armed_forces_of_the_Russian_Federation.jpg" width="25" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%B1c_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_V%C5%A9_trang_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Lực lượng Vũ trang Liên bang Nga">Quân đội Nga</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:GRU_emblem.svg"><img alt="GRU emblem.svg" data-file-height="276" data-file-width="277" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d5/GRU_emblem.svg/15px-GRU_emblem.svg.png" width="15" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=GRU&action=edit&redlink=1" title="GRU (trang chưa được viết)">GRU</a></li>
<li><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FSB.svg"><img alt="FSB.svg" data-file-height="600" data-file-width="328" height="27" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/FSB.svg/15px-FSB.svg.png" width="15" /></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_c%E1%BB%A5c_An_ninh_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Tổng cục An ninh Liên bang Nga">FSB</a><br />
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Chechen_Republic_before_2004.svg"><img alt="Flag of Chechen Republic before 2004.svg" data-file-height="700" data-file-width="1100" height="14" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4b/Flag_of_Chechen_Republic_before_2004.svg/22px-Flag_of_Chechen_Republic_before_2004.svg.png" width="22" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BB%93ng_l%C3%A2m_th%E1%BB%9Di_Chechnya&action=edit&redlink=1" title="Hội đồng lâm thời Chechnya (trang chưa được viết)">Hội đồng lâm thời Chechnya</a></li>
</ul>
</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya"><img alt="Chechnya" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Flag_of_the_Chechen_Republic.svg/23px-Flag_of_the_Chechen_Republic.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Cộng hoà Chechen</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Chỉ huy</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="Boris Nikolayevich Yeltsin">Boris Yeltsin</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Pavel_Grachev&action=edit&redlink=1" title="Pavel Grachev (trang chưa được viết)">Pavel Grachev</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatoly_Kulikov&action=edit&redlink=1" title="Anatoly Kulikov (trang chưa được viết)">Anatoly Kulikov</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga"><img alt="Nga" class="thumbborder" data-file-height="600" data-file-width="900" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f3/Flag_of_Russia.svg/23px-Flag_of_Russia.svg.png" width="23" /></a></span> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Konstantin_Pulikovsky&action=edit&redlink=1" title="Konstantin Pulikovsky (trang chưa được viết)">Konstantin Pulikovsky</a></td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%"><span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya"><img alt="Chechnya" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Flag_of_the_Chechen_Republic.svg/23px-Flag_of_the_Chechen_Republic.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dzhokhar_Musayevich_Dudayev" title="Dzhokhar Musayevich Dudayev">Dzhokhar Dudayev</a><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%AD_tr%E1%BA%ADn" title="Tử trận">†</a><br />
<span class="flagicon"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya"><img alt="Chechnya" class="thumbborder" data-file-height="300" data-file-width="450" height="15" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Flag_of_the_Chechen_Republic.svg/23px-Flag_of_the_Chechen_Republic.svg.png" width="23" /></a></span> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aslan_Aliyevich_Maskhadov" title="Aslan Aliyevich Maskhadov">Aslan Maskhadov</a></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-right: 1px dotted #aaa; width: 50%;"><br /></td>
<td style="padding-left: 0.25em; width: 50%;"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Lực lượng</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">38.000 (tháng 12 năm 1994)<br />
70.500 (tháng 2 năm 1995)</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">15.000 binh sĩ<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-1">[1]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: white; line-height: 11px; text-align: center;">Tổn thất</th>
</tr>
<tr valign="top">
<td style="border-right: 1px dotted #aaa;" width="50%">5.732 chết hoặc mất tích</td>
<td style="padding-left: 0px;" width="50%">3,000-15.000 chết hoặc mất tích</td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="border-top: 1px dotted #aaa; padding-top: 4px; text-align: center;">30.000 dân thường chết, bị thương vô số<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-2">[2]</a></sup></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="background: #C0C0C0; color: transparent; line-height: 1px;">.</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_I" title="Chiến tranh Chechnya lần thứ I"><span style="color: black;">Chiến tranh Chechnya lần thứ I</span></a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;">Xung đột tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1c_qu%E1%BB%91c_gia_h%E1%BA%ADu_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Các quốc gia hậu Xô viết">các quốc gia hậu Xô viết</a></span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; color: black; float: right; font-size: 85%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 .5em 1em; padding: 0.1em; width: 320px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible collapsed navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col" style="background: #C0C0C0; border: 4px solid #f9f9f9; font-size: 90%; line-height: 13px; text-align: center;"><div style="font-size: 110%;">
<span style="color: black;">Chiến tranh liên quan tới Liên Bang Nga</span></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Cuộc chiến Chechnya lần thứ I</b> là một cuộc xung đột giữa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Liên bang Nga</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Chechnya_Ichkeria" title="Cộng hòa Chechnya Ichkeria">Cộng hòa Chechnya Ichkeria</a>, từ tháng 12 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a> đến tháng 8 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a>. Đỉnh điểm của cuộc chiến là trận tàn phá <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4" title="Thủ đô">thủ đô</a> Grozny. Mặc dù quân số áp đảo, được sự hỗ trợ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B4ng_qu%C3%A2n" title="Không quân">không quân</a>, quân Nga đã cố gắng chiếm quyền kiểm soát khu vực miền núi của Chechnya nhưng không thành công. Năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a>, chính phủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="Boris Nikolayevich Yeltsin">Boris Yeltsin</a>
tuyên bố một thỏa thuận ngừng bắn và một hiệp ước hòa bình được ký kết
một năm sau đó. Con số chính thức số quân Nga tử vong là 5.500. Mặc dù
không có con số chính xác cho số dân quân Chechnya bị giết, con số ước
lượng là từ 3.000 đến hơn 15.000 người. Ước tính số thường dân bị chết
từ 30.000 và 100.000 người, có thể hơn 200.000 người bị thương, các
thành phố và làng mạc trên khắp nước cộng hòa trong tàn phá.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Li.C3.AAn_X.C3.B4_s.E1.BB.A5p_.C4.91.E1.BB.95"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Liên Xô sụp đổ</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Chechen_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Chechen độc lập</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Diễn biến</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#C.C4.83ng_th.E1.BA.B3ng_Grozny-Moskva"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Căng thẳng Grozny-Moskva</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1"><span class="tocnumber">2.2</span> <span class="toctext">Diễn biến quân sự</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-3 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_.C4.91.E1.BA.A7u"><span class="tocnumber">2.2.1</span> <span class="toctext">Giai đoạn đầu</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Tr.E1.BA.ADn_Grozny"><span class="tocnumber">2.2.2</span> <span class="toctext">Trận Grozny</span></a></li>
<li class="toclevel-3 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Nga_ti.E1.BA.BFp_t.E1.BB.A5c_t.E1.BA.A5n_c.C3.B4ng"><span class="tocnumber">2.2.3</span> <span class="toctext">Nga tiếp tục tấn công</span></a></li>
</ul>
</li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Kết quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Tài liệu tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_X.C3.B4_s.E1.BB.A5p_.C4.91.E1.BB.95">Liên Xô sụp đổ</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1991" title="Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991">Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Chechnya_and_Caucasus.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="296" data-file-width="550" height="124" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3f/Chechnya_and_Caucasus.png/230px-Chechnya_and_Caucasus.png" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
Khu vực Chechen (Ngoại Kavkaz)</div>
</div>
</div>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Liên Bang Nga</a> độc lập sau khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Bang Xô Viết</a>
sụp đổ. Nga đã được chấp nhận rộng rãi là nhà nước kế vị Liên Xô. Trong
thời gian đầu, tình hình chính trị Nga không ổn định. Hạ viện Nga
(Duma) đã ban hành các bộ luật nhằm củng cố quyền hành. Trong khi đó, ở
Chechnya, một chính phủ chống đối dần hình thành.<br />
Năm 1992, Tổng thống Nga đã thông qua điều luật Duma ban hành. Tuy
nhiên, hai quốc gia Chechnya và Tatarstan đã không thông qua. Cuối cùng,
năm 1994, Tổng thống Yeltsin đã kí hiệp định đặc biệt, ban cho các nước
cộng hoà trực thuộc đặc quyền chính trị lớn hơn. Nhưng Chechnya đã
không thông qua. Mâu thuẫn nảy sinh.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Chechen_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Chechen độc lập</span></h3>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chechnya_%C4%91%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp&action=edit&redlink=1" title="Chechnya độc lập (trang chưa được viết)">Chechnya độc lập</a></i></div>
</dd></dl>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:RussiaChechnya.png"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="178" data-file-width="300" height="136" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/RussiaChechnya.png/230px-RussiaChechnya.png" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
Khu vực Chechen (Tròn, đỏ đậm)</div>
</div>
</div>
Trong khi đó, ở Chechen, Dzhokhar Dudayev-một chính trị gia lớn đã
đứng lên, tuyên bố độc lập cho Chechnya. Quốc hội do ông này lập ra đã
đặt tên nước là Cộng hoà Chechen. Tuy nhiên, không có sự ủng hộ từ quốc
tế. Sau khi Chechen tuyên bố độc lập, Nga phản ứng dữ dội. Có thể gặp sự
phản ứng này tương tự như Gruzia trong Chiến tranh Nam Ossetia.<br />
Nhở khả năng "thiên bẩm" của mình, Dzhokhar Dudayev đã có được sự ủng
hộ mạnh mẽ của quần chúng Chechen. Ông này cũng thành lập nên quân đội
Chechen, có sự trang bị hiện đại và sự hậu thuẫn của Mỹ cũng như Phương
Tây, sẵn sàng đối đầu với quân Nga.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn">Diễn biến</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="C.C4.83ng_th.E1.BA.B3ng_Grozny-Moskva">Căng thẳng Grozny-Moskva</span></h3>
Từ năm 1991, nhiều người dân tộc Chechen đã có ý định chống đối Nga.
Sau khi Chechen độc lập, căng thẳng Grozny và Moskva đã xảy ra. Chính
phủ Chechen đã quyết định trục xuất những người Nga sống tại Chechen
(Dân số Chechnya chủ yếu là người Nga, Ukraina, Armenia).<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-3">[3]</a></sup>. Sau sự kiện biểu tình chống Nga năm 1993, chính phủ lâm thời do Dudayev đã lên thay thế chính thức chính quyền Nga tại đây.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-chechnya-iternal-praying.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="457" data-file-width="700" height="150" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/Evstafiev-chechnya-iternal-praying.jpg/230px-Evstafiev-chechnya-iternal-praying.jpg" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
Các tay súng Chechen</div>
</div>
</div>
Đến tháng 8 năm 1994, các đảng đối lập, chống đối Dudayev đã ra mặt
chống đối. Moskva đã bí mật cung cấp vũ khí cho các tay súng chống đối
Dudayev. Sự việc vỡ lở, Grozny cáo buộc Moskva tiếp tay cho khủng bố.
Lập tức, Yeltsin đã cho binh sĩ kéo đến, phong toả Chechen.<br />
Phiến quân làm loạn ở Grozny từ tháng 10 năm 1994. Tuy nhiên, không
thành công. Nga đã chính thức tuyên chiến với Chechnya. FSB, Quân đội
Nga được cài vào các cơ quan của Chechen để đối phó. Kể từ ngày 01 Tháng
12, lực lượng Nga đã công khai thực hiện không kích Chechnya. Ngày 11
Tháng 12 Năm 1994, Tướng Pavel Grachev của Nga đã đồng ý để "tránh tiếp
tục sử dụng vũ lực", lực lượng Nga tiến vào nước cộng hòa để "thiết lập
trật tự hiến pháp tại Chechnya và bảo quản sự toàn vẹn lãnh thổ của
Nga".<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Di.E1.BB.85n_bi.E1.BA.BFn_qu.C3.A2n_s.E1.BB.B1">Diễn biến quân sự</span></h3>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Giai_.C4.91o.E1.BA.A1n_.C4.91.E1.BA.A7u">Giai đoạn đầu</span></h4>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-chechnya-women-pray.jpg"><img alt="Evstafiev-chechnya-women-pray.jpg" class="thumbimage" data-file-height="489" data-file-width="700" height="161" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e6/Evstafiev-chechnya-women-pray.jpg/230px-Evstafiev-chechnya-women-pray.jpg" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
</div>
</div>
</div>
Ngày 11 tháng 12 năm 1994, Nga đã tấn công Chechen từ nhiều phía.
Hành động này không được ủng hộ. Rất nhiều quan chức Nga đã từ chức để
phản đối. Tình hình này khiến Bộ trưởng Quốc phòng Nga cũng phải từ
chức. Người Nga coi đây là hành động "nồi da nấu thịt". Hơn 800 quân
nhân đã từ chối tham chiến, trong đó có 83 người bị xét xử<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-4">[4]</a></sup>. Tướng Nga là Lev Rokhlin cũng từ chối tham gia.<br />
<h4>
<span class="mw-headline" id="Tr.E1.BA.ADn_Grozny">Trận Grozny</span></h4>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Grozny_%281994-1995%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Grozny (1994-1995) (trang chưa được viết)">Trận Grozny (1994-1995)</a></i></div>
</dd></dl>
<h4>
<span class="mw-headline" id="Nga_ti.E1.BA.BFp_t.E1.BB.A5c_t.E1.BA.A5n_c.C3.B4ng">Nga tiếp tục tấn công</span></h4>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-chechnya-killed-in-truck.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="464" data-file-width="700" height="152" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/20/Evstafiev-chechnya-killed-in-truck.jpg/230px-Evstafiev-chechnya-killed-in-truck.jpg" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
Xác lính Nga sau trận Grozny</div>
</div>
</div>
<dl><dd>
<div class="detail section-detail noprint">
<i style="padding: 0px;">Bài chi tiết: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BA%ADn_Grozny_%281996%29&action=edit&redlink=1" title="Trận Grozny (1996) (trang chưa được viết)">Trận Grozny (1996)</a></i></div>
</dd></dl>
Trận Grozny (1996) là trận đánh thứ ba ở Grozny trong Chiến tranh
Chechnya. Trận Grozny này bắt đầu khi các phiến quân chống đối Dudayev
cùng với quân Nga bất ngờ công kích. Đây là trận đánh dẫn đến thỏa thuận
ngừng bắn cuối cùng giữa hai bên. Trong trận này, Nga và các phiến quân
có ưu thế về quân số và vũ khí, nhưng đã bị thiệt hại nặng vì sức chống
trả quá cao của người Chechnya, khiến họ phải xin ngừng bắn.<sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-5">[5]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="K.E1.BA.BFt_qu.E1.BA.A3">Kết quả</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-chechnya-prayer3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1487" data-file-width="968" height="307" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7b/Evstafiev-chechnya-prayer3.jpg/200px-Evstafiev-chechnya-prayer3.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một người Chechen sau trận Grozny</div>
</div>
</div>
Theo Nga, Nga có 3.826 binh lính đã thiệt mạng, 17.892 bị thương, và
1.906 mất tích. Theo uỷ ban Quân sự độc lập của Nga, Nga có 5.362 binh
lính chết, 52.000 người bị thương hoặc bị bệnh<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-6">[6]</a></sup>. Thương vong Chechnya được ước tính lên đến 100.000 người chết hoặc nhiều hơn, trong đó phần lớn là dân thường<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-7">[7]</a></sup>, Bộ trưởng Nội vụ Nga Anatoly Kulikov cho rằng ít hơn 20.000 dân thường đã bị giết hại.<br />
Tháng 11 năm 1996, hai bên đã kí một thoả thuận, quyết định Nga phải
bồi thường cho những người dân Chechnya bị ảnh hưởng từ cuộc chiến. Nga
cũng chấp nhận một ân xá cho các binh sĩ Nga và phiến quân Chechnya như
nhau.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_note-8">[8]</a></sup>. Tuy nhiên, quan hệ Grozny-Moskva vẫn chưa thể ấm lên. Sau cuộc tấn công lại năm 1999, mâu thuẫn lại tiếp tục nảy sinh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A0i_li.E1.BB.87u_tham_kh.E1.BA.A3o">Tài liệu tham khảo</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 232px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-Chechnya-BURNED.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="454" data-file-width="700" height="149" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/82/Evstafiev-Chechnya-BURNED.jpg/230px-Evstafiev-Chechnya-BURNED.jpg" width="230" /></a>
<div class="thumbcaption">
Người Chechen bên một xác xe tăng Nga</div>
</div>
</div>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=DbR62llvLh0C&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>A Military History of Russia: From Ivan the Terrible to the War in Chechnya</i></a> Author: David R. Stone (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=M0NgDHDnpqgC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>A Small Corner of Hell: Dispatches from Chechnya</i></a> Author: <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anna_Stepanovna_Politkovskaya" title="Anna Stepanovna Politkovskaya">Anna Politkovskaya</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=NPkH-7BCB6AC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Allah's Mountains: The Battle for Chechnya</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sebastian_Smith&action=edit&redlink=1" title="Sebastian Smith (trang chưa được viết)">Sebastian Smith</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=iljEKQAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Angel of Grozny</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Asne_Seierstad&action=edit&redlink=1" title="Asne Seierstad (trang chưa được viết)">Asne Seierstad</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=AEjQHgAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Chechnya: Calamity in the Caucasus</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Carlotta_Gall&action=edit&redlink=1" title="Carlotta Gall (trang chưa được viết)">Carlotta Gall</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thomas_De_Waal&action=edit&redlink=1" title="Thomas De Waal (trang chưa được viết)">Thomas De Waal</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=VhtNIDj6evUC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Chechnya: From Nationalism to Jihad</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=James_Hughes&action=edit&redlink=1" title="James Hughes (trang chưa được viết)">James Hughes</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=mPZeN5Wh1e4C&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Chechnya: From Past To Future</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Richard_Sakwa&action=edit&redlink=1" title="Richard Sakwa (trang chưa được viết)">Richard Sakwa</a> and others (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=BbYP8pOVv-AC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Chechnya: Life in a War-Torn Society</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Valery_Tishkov&action=edit&redlink=1" title="Valery Tishkov (trang chưa được viết)">Valery Tishkov</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=5z4hAAAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Chechnya: The Case for Independence</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tony_Wood&action=edit&redlink=1" title="Tony Wood (trang chưa được viết)">Tony Wood</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=0Q98IQAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Chechnya: Tombstone of Russian Power</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatol_Lieven&action=edit&redlink=1" title="Anatol Lieven (trang chưa được viết)">Anatol Lieven</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=q_aVaqdZhQwC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Landscapes of War: From Sarajevo to Chechnya</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Juan_Goytisolo&action=edit&redlink=1" title="Juan Goytisolo (trang chưa được viết)">Juan Goytisolo</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=NukGAAAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>My Jihad</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Aukai_Collins&action=edit&redlink=1" title="Aukai Collins (trang chưa được viết)">Aukai Collins</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=taoIAAAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Open Wound: Chechnya 1994-2003</i></a> Author: Stanley Greene</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=IMlcz5bhkqUC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Russia Confronts Chechnya: Roots of a Separatist Conflict</i></a> Author: John B. Dunlop (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=7D1ou91YCi8C&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Russia in Afghanistan and Chechnya</i></a> Author: Robert M. Cassidy (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=0zW8V-8YcBAC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Russia's Chechen War</i></a> Author: Tracey C. German (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=Tcab0VXTqnQC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>Russia's Restless Frontier: The Chechnya Factor in Post-Soviet Russia</i></a> Author: Dmitri Trenin, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Anatol_Lieven&action=edit&redlink=1" title="Anatol Lieven (trang chưa được viết)">Anatol Lieven</a> (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=zPgeAQAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>Russia's Wars with Chechnya 1994-2003</i></a> Author: Michael Orr</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=7JLYiPmzD5oC&pg=PA160&dq" rel="nofollow"><i>Russian Military Reform, 1992-2002</i></a> Author: Anne Aldis, Roger N. McDermott</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=inc4KfEHymYC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>The Chechen Wars: Will Russia Go the Way of the Soviet Union?</i></a> Author: Matthew Evangelista (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=OuzqrrzVspEC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>The Lone Wolf and the Bear: Three Centuries of Chechen Defiance of Russian Rule</i></a> Author: Moshe Gammer (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=7JPQyDDFC-8C&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>The Russian Army in a Time of Troubles</i></a> Author: Pavel K. Baev (preview available)</li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=vcMMAAAACAAJ&dq" rel="nofollow"><i>The Oath: A Surgeon Under Fire</i></a> Author: <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Khassan_Baiev&action=edit&redlink=1" title="Khassan Baiev (trang chưa được viết)">Khassan Baiev</a></li>
<li><a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=_LXfR7wNWTUC&printsec=frontcover" rel="nofollow"><i>The Wolves of Islam: Russia and the Faces of Chechen Terror</i></a> Author: Paul J. Murphy (preview available)</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 202px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Evstafiev-chechnya-tank-helmet.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1048" data-file-width="700" height="299" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Evstafiev-chechnya-tank-helmet.jpg/200px-Evstafiev-chechnya-tank-helmet.jpg" width="200" /></a>
<div class="thumbcaption">
Một lính Chechen với súng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Borz&action=edit&redlink=1" title="Borz (trang chưa được viết)">Borz</a> trong tay</div>
</div>
</div>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">(Tiếng Nga) Броня горела, как дрова... - Публицистика - Православное воинство - Русское Воскресение;?></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text">thương vong dân sự và quân sự của cuộc chiến tranh tại Chechnya Chechnya Hữu nghị Nga-Xã hội</span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text">OP Orlov; VP Cherkassov "Россия. - Чечня: Цепь ошибок и преступлений" (tiếng Nga). Memorial</span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text">Gall, Carlotta; Thomas de Waal (1998) Chechnya:. Thiên tai tại Caucasus. New York University Press. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0814729630">ISBN 0-8147-2963-0</a>.: Pp. 177-181.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text">Bạo lực bùng một lần nữa tại Chechnya, CNN, Ngày 06 tháng 8 năm 1996</span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text">Saradzhyan, Simon (2005-03-09) "Quân đội. Học kinh nghiệm từ bài học ít Chechnya". Moscow</span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text">Quân đội Nga tại Chechnya bởi Pavel Felgenhauer</span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text">Đầu Chechnya tranh - 1994-1996</span></li>
</ol>
</div>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: ghostwhite; border-color: #191970; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Flag-map of Russia.svg" data-file-height="604" data-file-width="1039" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/94/Flag-map_of_Russia.svg/42px-Flag-map_of_Russia.svg.png" width="42" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Nga&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Nga (trang chưa được viết)">Chủ đề Nga</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: whitesmoke; border-color: #808000; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="King of Na gold seal imprint.svg" data-file-height="145" data-file-width="149" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/King_of_Na_gold_seal_imprint.svg/25px-King_of_Na_gold_seal_imprint.svg.png" width="25" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD" title="Chủ đề:Lịch sử">Chủ đề Lịch sử</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color: transparent; border: none; clear: both; margin: 0; padding: 0; width: 100%px;">
<tbody>
<tr valign="top">
<td width="50%">
<div style="background-color: #eeeeee; border-color: #AAA; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Military symbol.svg" data-file-height="113" data-file-width="202" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5d/Military_symbol.svg/43px-Military_symbol.svg.png" width="43" /></td>
<td width="100%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Qu%C3%A2n_s%E1%BB%B1" title="Chủ đề:Quân sự">Chủ đề Quân sự</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
<td style="padding-left: 8px;" width="8"><br /></td>
<td width="50%">
<div style="background-color: ghostwhite; border-color: #191970; border-style: solid; border-width: 1px; clear: both; color: black; height: 28px; line-height: 1.25; margin: 1em 0 0.5em 0;">
<table border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" rules="none" style="background: transparent; width: 100%px;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding-right: 4px;" valign="middle"><img alt="Flag of the Chechen Republic.svg" data-file-height="300" data-file-width="450" height="24" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/13/Flag_of_the_Chechen_Republic.svg/36px-Flag_of_the_Chechen_Republic.svg.png" width="36" /></td>
<td width="100%"><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_%C4%91%E1%BB%81:Chechnya&action=edit&redlink=1" title="Chủ đề:Chechnya (trang chưa được viết)">Chủ đề Chechnya</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="commons:Special:Search/Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:First_Chechen_War?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất trên Wikimedia Commons">Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya" title="Thể loại:Chiến tranh Chechnya">Chiến tranh Chechnya</a></li>
</ul>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Boris Nikolayevich Yeltsin</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image">
<div style="width: 52px;">
<br /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"></span><br /></td></tr>
</tbody></table>
<table class="metadata plainlinks ambox ambox-content" role="presentation"><tbody>
<tr><td class="mbox-image"><div style="width: 52px;">
<img alt="" data-file-height="48" data-file-width="48" height="50" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/be/Tomboy_logo.svg/50px-Tomboy_logo.svg.png" width="50" /></div>
</td>
<td class="mbox-text"><span class="mbox-text-span"><b>Bài viết hoặc đoạn này cần thêm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">chú thích nguồn gốc</a> để có thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Th%C3%B4ng_tin_ki%E1%BB%83m_ch%E1%BB%A9ng_%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c" title="Wikipedia:Thông tin kiểm chứng được">kiểm chứng thông tin</a>.</b><br />
<span style="font-size: 88%;">Những nội dung không có nguồn có thể bị <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A3n_m%E1%BA%ABu:C%E1%BA%A7n_d%E1%BA%ABn_ch%E1%BB%A9ng" title="Bản mẫu:Cần dẫn chứng">đặt vấn đề</a> và xóa bỏ. Mời bạn <a class="external text" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Boris_Nikolayevich_Yeltsin&action=edit">bổ sung</a> chú thích từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ngu%E1%BB%93n_%C4%91%C3%A1ng_tin_c%E1%BA%ADy" title="Wikipedia:Nguồn đáng tin cậy">các nguồn đáng tin cậy</a> để giúp cải thiện bài viết.</span></span></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="dablink">
Mục từ "Yeltsin" dẫn đến bài này. Xin đọc về các nghĩa khác tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yeltsin_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29&action=edit&redlink=1" title="Yeltsin (định hướng) (trang chưa được viết)">Yeltsin (định hướng)</a>.</div>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #8eb4fb; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Boris Yeltsin<br />
Борис Ельцин</th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boris_Yeltsin-1.jpg"><img alt="Boris Yeltsin-1.jpg" data-file-height="500" data-file-width="334" height="329" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/16/Boris_Yeltsin-1.jpg/220px-Boris_Yeltsin-1.jpg" width="220" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Chức vụ</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #c8dbff; padding: 1px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga" title="Tổng thống Nga">Tổng thống đầu tiên của Liên bang Nga</a></div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Nhiệm kỳ</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_7" title="10 tháng 7">10 tháng 7</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tiền nhiệm</th>
<td>Không có (lên làm tổng thống sau Lãnh đạo Liên bang xô viết <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a>)</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kế nhiệm</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="text-align: center;">
<div style="background: #8eb4fb; padding: 1px;">
Thông tin chung</div>
</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Đảng phái</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng Cộng sản Liên Xô</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Sinh</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_2" title="1 tháng 2">1 tháng 2</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1931" title="1931">1931</a><br />
Butka, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sverdlovsk_Oblast&action=edit&redlink=1" title="Sverdlovsk Oblast (trang chưa được viết)">Sverdlovsk</a>,<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang xô viết</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Mất</th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_4" title="23 tháng 4">23 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2007" title="2007">2007</a> (76 tuổi)<br />
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Chữ ký</th>
<td><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Yeltsin_signature.svg"><img alt="Yeltsin signature.svg" data-file-height="69" data-file-width="200" height="62" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Yeltsin_signature.svg/180px-Yeltsin_signature.svg.png" width="180" /></a></td>
</tr>
</tbody></table>
<span class="metadata"><span class="unicode audiolink"><a class="internal" href="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/56/Ru-Boris_Nikolayevich_Yeltsin.ogg" title="Ru-Boris Nikolayevich Yeltsin.ogg"><b>Boris Nikolaevich Yeltsin</b></a></span> <sup><small>(<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BB%A3_gi%C3%BAp:%C3%82m_thanh" title="Trợ giúp:Âm thanh">trợ giúp</a>·<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ru-Boris_Nikolayevich_Yeltsin.ogg" title="Tập tin:Ru-Boris Nikolayevich Yeltsin.ogg">chi tiết</a>)</small></sup></span> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_Nga" title="Tiếng Nga">tiếng Nga</a>: <i>Борис Николаевич Ельцин</i>; sinh ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_2" title="1 tháng 2">1 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1931" title="1931">1931</a> – mất ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/23_th%C3%A1ng_4" title="23 tháng 4">23 tháng 4</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2007" title="2007">2007</a>) là nhà hoạt động quốc gia, chính trị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>. Ông là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga" title="Tổng thống Nga">tổng thống</a> đầu tiên của Nga, được bầu lên vị trí này 2 lần: ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_6" title="12 tháng 6">12 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/16_th%C3%A1ng_6" title="16 tháng 6">16 tháng 6</a> – ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/3_th%C3%A1ng_7" title="3 tháng 7">3 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1996" title="1996">1996</a>. Ông ở vị trí này từ ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_7" title="10 tháng 7">10 tháng 7</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a> đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>. Ông là một trong những chính trị gia nổi tiếng với tư tưởng "Tây hóa" và thường xuyên ủng hộ <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C6%B0%C6%A1ng_T%C3%A2y" title="Phương Tây">phương Tây</a> trong nhiều vấn đề quốc tế, và cũng hay bổ nhiệm nhiều người thân phương Tây như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngo%E1%BA%A1i_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng_Nga" title="Ngoại trưởng Nga">ngoại trưởng Nga</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrei_Kozyrev&action=edit&redlink=1" title="Andrei Kozyrev (trang chưa được viết)">Andrei Kozyrev</a>, thiếu tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Korzhakov&action=edit&redlink=1" title="Alexander Korzhakov (trang chưa được viết)">Alexander Korzhakov</a>,..., đối lập với chính phủ kiểu Nga của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Putin</a> sau đó.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Tu.E1.BB.95i_tr.E1.BA.BB"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Tuổi trẻ</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Th.C3.A0nh_vi.C3.AAn_.C4.90.E1.BA.A3ng_c.E1.BB.99ng_s.E1.BA.A3n_Li.C3.AAn_x.C3.B4"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Thành viên Đảng cộng sản Liên xô</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_Li.C3.AAn_bang_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_x.C3.A3_h.E1.BB.99i_ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Nga"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Tổng thống Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Ch.E1.BB.A9c_T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_th.E1.BB.9Di_h.E1.BA.ADu_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chức Tổng thống thời hậu Xô viết</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Ch.E1.BB.A9ng_nghi.E1.BB.87n_r.C6.B0.E1.BB.A3u_c.E1.BB.A7a_Yeltsin"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Chứng nghiện rượu của Yeltsin</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sau_khi_t.E1.BB.AB_ch.E1.BB.A9c"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Cuộc sống sau khi từ chức</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p_vi.E1.BA.BFt_l.C3.A1ch"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Sự nghiệp viết lách</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Linh_tinh"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Linh tinh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Boris_Nikolayevich_Yeltsin#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tu.E1.BB.95i_tr.E1.BA.BB">Tuổi trẻ</span></h2>
Boris Yeltsin sinh tại làng Butka, quận Talitsa ở <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sverdlovsk_Oblast&action=edit&redlink=1" title="Sverdlovsk Oblast (trang chưa được viết)">Sverdlovsk Oblast</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a>. Cha ông, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Yeltsin&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Yeltsin (trang chưa được viết)">Nikolai Yeltsin</a>, bị kết tội xúi giục chống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Xô viết">Xô viết</a> năm 1934 và đã phải vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%8Dc_t%E1%BA%ADp_c%E1%BA%A3i_t%E1%BA%A1o" title="Học tập cải tạo">trại cải tạo</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1i_c%E1%BA%A3i_t%E1%BA%A1o_lao_%C4%91%E1%BB%99ng_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Trại cải tạo lao động của Liên Xô">gulag</a>) trong ba năm. Sau khi được thả, ông thất nghiệp trong một khoảng thời gian và sau đó làm việc trong ngành xây dựng. Mẹ ông, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Klavdiya_Vasilyevna_Yeltsina&action=edit&redlink=1" title="Klavdiya Vasilyevna Yeltsina (trang chưa được viết)">Klavdiya Vasilyevna Yeltsina</a>, làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A3_may" title="Thợ may">thợ may</a>.<br />
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Youth_of_Eltsin.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="400" data-file-width="391" height="225" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1d/Youth_of_Eltsin.JPG/220px-Youth_of_Eltsin.JPG" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Yeltsin hồi trẻ, đứng thứ hai từ trái sang</div>
</div>
</div>
Yeltsin học tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_trung_h%E1%BB%8Dc_Pushkin&action=edit&redlink=1" title="Trường trung học Pushkin (trang chưa được viết)">Trường trung học Pushkin</a> ở Berezniki, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Perm_Krai&action=edit&redlink=1" title="Perm Krai (trang chưa được viết)">Perm Krai</a>. Ông học khá và trong suốt thời gian học sinh ông luôn là lớp trưởng (староста, <i>starosta</i>).
Tuy nhiên, ông tuân thủ kỷ luật kém và hay tỏ ra ngang bướng. Ông tham
gia vào các vụ đánh nhau trên đường phố và thường xuyên đối đầu với các
giáo viên cũng như cha mình. Trong những sự kiện đó ông luôn là người
chiến thắng. Vì vậy, sau khi thấy giấy chứng nhận kết quả học tập trong
bảy năm của mình bị thu hồi, ông đã yêu cầu thành lập một ủy ban để điều
tra trường hợp đó và cuối cùng cũng nhận được giấy chứng nhận ấy, người
giáo viên chịu trách nhiệm việc này bị đuổi việc. Ông đỗ kỳ thi kết
thúc 10 năm học khi còn chưa hoàn thành khóa học.<br />
Ông rất ưa thích thể thao (đặc biệt là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%E1%BB%A3t_tuy%E1%BA%BFt" title="Trượt tuyết">trượt tuyết</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_d%E1%BB%A5c" title="Thể dục">thể dục</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3ng_chuy%E1%BB%81n" title="Bóng chuyền">bóng chuyền</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_m%C3%B4n_%C4%91i%E1%BB%81n_kinh&action=edit&redlink=1" title="Các môn điền kinh (trang chưa được viết)">các môn điền kinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy%E1%BB%81n_Anh" title="Quyền Anh">đấm bốc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A5u_v%E1%BA%ADt" title="Đấu vật">đấu vật</a>)
dù đã mất hai ngón tay khi ông cùng một số người bạn chui vào một kho
vũ khí của Hồng Quân lấy vài quả lựu đạn và chặt chúng ra.<br />
Yeltsin được nhận bằng giáo dục cao học tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vi%E1%BB%87n_B%C3%A1ch_khoa_Ural&action=edit&redlink=1" title="Viện Bách khoa Ural (trang chưa được viết)">Viện Bách khoa Ural</a> ở <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sverdlovsk" title="Sverdlovsk">Sverdlovsk</a>, ngành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/X%C3%A2y_d%E1%BB%B1ng" title="Xây dựng">xây dựng</a>, và tốt nghiệp năm 1955. Đề tài văn bằng của ông là "Tháp truyền hình".<br />
Từ năm 1955 tới 1957 ông làm đốc công tại công ty xây dựng
Uraltyazhtrubstroi. Từ 1957 đến 1963 ông làm việc tại Sverdlovsk và được
thăng chức từ giám sát công trình lên lãnh đạo Ban giám đốc xây dựng
công ty Yuzhgorstroi. Năm 1963 ông trở thành kỹ sư trưởng, và năm 1965
lãnh đạo Tổ hợp xây dựng nhà cửa Sverdlovsk. Ông bắt đầu được xếp vào
hàng ngũ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1n_b%E1%BB%99_ngu%E1%BB%93n&action=edit&redlink=1" title="Cán bộ nguồn (trang chưa được viết)">cán bộ nguồn</a></i> (nomenclatura) của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng cộng sản Liên xô</a>
năm 1968 khi được chỉ định làm lãnh đạo phụ trách xây dựng bên trong Ủy
ban vùng Sverdlovsk của Đảng. Năm 1975 ông trở thành bí thư ủy ban vùng
và chịu trách nhiệm phát triển công nghiệp vùng.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_vi.C3.AAn_.C4.90.E1.BA.A3ng_c.E1.BB.99ng_s.E1.BA.A3n_Li.C3.AAn_x.C3.B4">Thành viên Đảng cộng sản Liên xô</span></h2>
Yeltsin từng là một thành viên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng cộng sản Liên xô</a>
(CPSU) từ 1961 đến tháng 7, 1990, và đã bắt đầu làm việc trong bộ máy
hành chính của đảng năm 1968. Sau này ông đã bình luận về các quan điểm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">cộng sản</a> của mình:<br />
<dl><dd><i>"Tôi đã chân thành tin tưởng vào các lý tưởng về sự công bằng do
đảng tuyên truyền, và cũng có cảm giác ấy khi gia nhập đảng, nghiên cứu
toàn bộ các hiến chương, các chương trình và các giáo điều, đọc lại các
tác phẩm của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Ilyich_Lenin" title="Vladimir Ilyich Lenin">Lênin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx" title="Karl Marx">Marx</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Engels" title="Friedrich Engels">Engels</a>."</i></dd></dl>
Năm 1977 với tư cách là lãnh đạo đảng tại Sverdlovsk, ông ra lệnh phá huỷ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ipatiev_House&action=edit&redlink=1" title="Ipatiev House (trang chưa được viết)">Ipatiev House</a> nơi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nicholas_II_n%C6%B0%E1%BB%9Bc_Nga&action=edit&redlink=1" title="Nicholas II nước Nga (trang chưa được viết)">vị Sa hoàng cuối cùng</a> bị ám sát. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ipatiev_House&action=edit&redlink=1" title="Ipatiev House (trang chưa được viết)">Ipatiev House</a> bị phá hủy trong một đêm, rạng sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_9" title="18 tháng 9">18 tháng 9</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1977" title="1977">1977</a>.
Cũng trong thời gian Yeltsin nắm quyền ở Sverdlovsk, một tòa nhà lớn
của Đảng cộng sản được xây dựng và được những người sống ở đó gọi là
"Răng trắng". Trong 30 năm hoạt động với tư cách một đảng viên cộng sản,
Yeltsin đã phát triển các mối quan hệ với những nhân vật chủ chốt bên
trong cơ cấu quyền lực Sô viết.<br />
Ông được chỉ định vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BB%99_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B_%E1%BB%A6y_ban_trung_%C6%B0%C6%A1ng_%C4%90%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_x%C3%B4&action=edit&redlink=1" title="Bộ chính trị Ủy ban trung ương Đảng cộng sản Liên xô (trang chưa được viết)">Bộ chính trị</a>, và kiêm chức "Thị trưởng" <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> (bí thư thứ nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng cộng sản Liên xô</a> Ủy ban thành phố Mátxcơva) từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_12" title="24 tháng 12">24 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1985" title="1985">1985</a> đến 1987. Ông được đề bạt lên tới các chức vụ đó nhờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yegor_Ligachev&action=edit&redlink=1" title="Yegor Ligachev (trang chưa được viết)">Yegor Ligachev</a>, những người tin tưởng rằng Yeltsin sẽ trở thành "người đằng mình". Yeltsin cũng được cấp một căn nhà ở thôn quê (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dacha&action=edit&redlink=1" title="Dacha (trang chưa được viết)">dacha</a>) trước kia từng là của Gorbachev. Trong thời gian này, Yeltsin tự thể hiện mình như một nhà cải cách và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BA%A7n_ch%C3%BAng" title="Quần chúng">quần chúng</a> (ví dụ, ông dùng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Xe_%C4%91i%E1%BB%87n_b%C3%A1nh_h%C6%A1i&action=edit&redlink=1" title="Xe điện bánh hơi (trang chưa được viết)">xe điện bánh hơi</a>
đi làm), sa thải và cải tổ bộ máy nhân sự của mình nhiều lần. Những
sáng kiến của ông gây được tiếng vang trong dân chúng Mátxcơva.<br />
Năm 1987, sau một cuộc đối đầu với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yegor_Ligachev&action=edit&redlink=1" title="Yegor Ligachev (trang chưa được viết)">Yegor Ligachev</a>, người theo đường lối cứng rắn, và cuối cùng là cả với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a> về vụ vợ Gorbachev, Raisa, dính vào các công việc nhà nước, Yeltsin bị hất khỏi các cương vị cao trong đảng. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_10" title="21 tháng 10">21 tháng 10</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1987" title="1987">1987</a> trong phiên họp toàn thể Ủy ban trung ương <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_C%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Đảng Cộng sản Liên Xô">Đảng cộng sản Liên xô</a>,
Yeltsin, không được Gorbachev đồng ý trước, to tiếng lên án Bộ chính
trị. Ông bày tỏ sự bất bình với cả những bước tiến hành cải tổ chậm chạp
trong xã hội và sự lệ thuộc của Tổng bí thư, sau đó đòi từ chức khỏi Bộ
chính trị và nói thêm rằng Ủy ban thành phố sẽ quyết định việc ông có
rời khỏi chức vụ bí thư thứ nhất Ủy ban đảng thành phố Mátxcơva. Trong
phần trả lời của mình, Gorbachev đã buộc tội Yeltsin "non nớt về chính
trị" và "hoàn toàn vô trách nhiệm", và đặt vấn đề bãi miễn chức vụ bí
thư thứ nhất của Yeltsin tại phiên họp toàn thể Ủy ban đảng thành phố
Mátxcơva. Không ai ủng hộ Yeltsin. Những lời chỉ trích Yeltsin tiếp tục
diễn ra ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/11_th%C3%A1ng_11" title="11 tháng 11">11 tháng 11</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1987" title="1987">1987</a>
tại phiên họp của Ủy ban đảng thành phố Mátxcơva. Ông nhận rằng bài
phát biểu của ông là một sai lầm. Yeltsin bị cách chức bí thư thứ nhất
Ủy ban thành phố Mátxcơva. Ông không bị phát vãng hay bị bỏ tù như những
trường hợp trước đó, nhưng bị giáng làm phó ủy viên thường trực Ủy ban
nhà nước về Xây dựng. Sau khi bị cách chức, Yeltsin phải vào bệnh viện
và theo như tin tức đưa ra (sau này đã được <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Ryzhkov&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Ryzhkov (trang chưa được viết)">Nikolai Ryzhkov</a>
xác nhận) đã định tự sát. Ông ở tình trạng rối loạn và nhục nhã nhưng
đã bắt đầu sắp đặt kế hoạch trả thù. Cơ hội của ông đến khi Gorbachev
thành lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại hội đại biểu nhân dân (trang chưa được viết)">Đại hội đại biểu nhân dân</a>. Ông phục hồi chức vụ và bắt đầu chỉ trích mạnh mẽ Gorbachev, lấy sự chậm chạp trong quá trình cải tổ ở Liên xô làm mục tiêu.<br />
Những lời chỉ trích của Yeltsin nhắm vào Bộ chính trị và Gorbachev
khiến ông phải chịu một chiến dịch bôi nhọ chống lại mình. Những người
tổ chức chiến dịch bôi nhọ đó chắc chắn đã tin rằng việc tống khứ
Yeltsin quá dễ dàng để thực hiện với những vụ scandal gây bởi cách cư xử
vụng về của ông. Một bài báo trong tờ <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pravda" title="Pravda">Pravda</a></i>
đã miêu tả ông say rượu tại một buổi thuyết trình trong chuyến thăm Hoa
Kỳ, và một chương trình TV bình luận về bài diễn văn của ông dường như
đã xác nhận thông tin này. Tuy nhiên, tình cảm bất mãn của dân chúng với
chế độ đang rất mạnh mẽ, và bất kỳ một nỗ lực nào nhằm bôi nhọ Yeltsin
chỉ càng khiến ông nổi tiếng hơn. Một tai nạn khác xảy ra với Yeltsin
khi ông bị ngã từ một cây cầu. Bình luận về vụ này, Yeltsin bóng gió ám
chỉ rằng ông bị ngã vì những kẻ thù của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">perestroika</a>. Tuy nhiên, những người đối lập với ông lại cho rằng đó chỉ đơn giản vì ông say rượu.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_Li.C3.AAn_bang_C.E1.BB.99ng_h.C3.B2a_x.C3.A3_h.E1.BB.99i_ch.E1.BB.A7_ngh.C4.A9a_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt_Nga">Tổng thống Liên bang Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga</span></h2>
Tháng 3 năm 1989, Yeltsin được bầu vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại hội đại biểu nhân dân (trang chưa được viết)">Đại hội đại biểu nhân dân</a> với tư cách đại biểu quận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> và giành được ghế trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Xô viết tối cao (trang chưa được viết)">Xô viết tối cao</a>. Tháng 5 năm 1990, ông được bầu làm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_%C4%90o%C3%A0n_ch%E1%BB%A7_t%E1%BB%8Bch_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%91i_cao_Li%C3%AAn_bang_C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_x%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Nga&action=edit&redlink=1" title="Chủ tịch Đoàn chủ tịch Xô viết tối cao Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa xô viết Nga (trang chưa được viết)">chủ tịch Đoàn chủ tịch Xô viết tối cao Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa xô viết Nga</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">RSFSR</a>). Ông được cả những thành viên theo hướng dân chủ và bảo thủ trong <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Xô viết tối cao (trang chưa được viết)">Xô viết tối cao</a>,
đang tìm cách nắm thêm quyền lực trong tình hình chính trị biến động
của đất nước, ủng hộ. Một phần trong cuộc đấu tranh giành quyền lực đó
là sự đối đầu giữa các cơ cấu quyền lực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_X%C3%A3_h%E1%BB%99i_ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_Li%C3%AAn_bang_Nga" title="Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga">Liên bang Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga</a>. Trong một nỗ lực nhằm giành thêm quyền lực vào tay mình, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_6" title="12 tháng 6">12 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1990" title="1990">1990</a>, Đại hội đại biểu nhân dân RSFSR đã đồng ý đưa ra một tuyên bố về chủ quyền và Yeltsin rời khỏi Đảng cộng sản tháng 7 năm 1990.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_6" title="12 tháng 6">12 tháng 6</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>, Yeltsin thắng 57% số phiếu bầu trong cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A7u_c%E1%BB%AD_t%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga,_1991&action=edit&redlink=1" title="Bầu cử tổng thống Nga, 1991 (trang chưa được viết)">bầu cử tổng thống dân chủ</a> của nhà nước cộng hòa Nga, đánh bại ứng cử viên được Gorbachev hậu thuẫn, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nikolai_Ryzhkov&action=edit&redlink=1" title="Nikolai Ryzhkov (trang chưa được viết)">Nikolai Ryzhkov</a>.
Trong chiến dịch tranh cử của mình, Yeltsin đã chỉ trích "sự chuyên
chính của trung ương", nhưng không đưa ra đề xuất về một nền kinh tế thị
trường. Thay vào đó, ông nói rằng mình sẽ đưa đầu vào đường ray tàu hỏa
nếu giá cả tăng lên. Yeltsin nhậm chức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_7" title="10 tháng 7">10 tháng 7</a>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_8" title="18 tháng 8">18 tháng 8</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>, một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cu%E1%BB%99c_%C4%91%E1%BA%A3o_ch%C3%ADnh_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_n%C4%83m_1991" title="Cuộc đảo chính Xô viết năm 1991">vụ đảo chính lật đổ Gorbachev</a> do những người cộng sản theo đường lối cứng rắn dưới sự lãnh đạo của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vladimir_Kryuchkov&action=edit&redlink=1" title="Vladimir Kryuchkov (trang chưa được viết)">Vladimir Kryuchkov</a> diễn ra. Gorbachev bị giữ tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krym" title="Krym">Krym</a> trong khi Yeltsin chạy vội tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Tr%E1%BA%AFng_%28Moskva%29" title="Nhà Trắng (Moskva)">Nhà Trắng Nga</a>
(trụ sở Xô viết tối cao RSFSR) ở Mátxcơva để dẹp cuộc đảo chính. Nhà
trắng bị quân đội bao vây nhưng quân đội đã thay đổi thái độ khi đối
diện với những cuộc tuần hành lớn của nhân dân. Yeltsin đã phản ứng với
cuộc đảo chính bằng một bài diễn văn đáng nhớ trên tháp pháo một chiếc
xe tăng. Tới ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_8" title="21 tháng 8">21 tháng 8</a>, đa số lãnh đạo cuộc đảo chính đã phải bỏ chạy khỏi Mátxcơva và Gorbachev đã được "giải cứu" khỏi <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Krym" title="Krym">Krym</a>
và sau đó quay lại Mátxcơva. Sau này Yeltsin được những người ủng hộ
trên khắp thế giới ca ngợi vì đã kêu gọi dân chúng đứng lên tuần hành
phản đối vụ đảo chính.<br />
Dù đã quay lại vị trí, quyền lực của Gorbachev đã bị tổn hại nghiêm
trọng. Cả cơ cấu quyền lực Liên bang và của nước Nga đều không còn chú ý
đến ông khi sự ủng hộ đã chuyển sang cho Yeltsin. Trong mùa thu năm
1991, chính phủ Nga dần kiểm soát toàn bộ chính phủ liên bang, nắm dần
từng bộ. Tháng 11 năm 1991, Yeltsin ra một nghị định cấm Đảng cộng sản
trên toàn bộ RSFSR.<br />
Đầu tháng 12 năm 1991, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ukraina" title="Ukraina">Ukraina</a> trưng cầu dân ý giành lại độc lập từ Liên bang Xô viết. Một tuần sau, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/8_th%C3%A1ng_12" title="8 tháng 12">8 tháng 12</a>, Yeltsin gặp gỡ tổng thống Ukraina <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leonid_Kravchuk" title="Leonid Kravchuk">Leonid Kravchuk</a> và nhà lãnh đạo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Belarus" title="Belarus">Belarus</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanislau_Shushkevich&action=edit&redlink=1" title="Stanislau Shushkevich (trang chưa được viết)">Stanislau Shushkevich</a>, tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Belovezhskaya_Pushcha&action=edit&redlink=1" title="Belovezhskaya Pushcha (trang chưa được viết)">Belovezhskaya Pushcha</a>, nơi ba vị tổng thống tuyên bố sự giải tán của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a> và việc họ sẽ thành lập một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_%C4%91%E1%BB%93ng_c%C3%A1c_Qu%E1%BB%91c_gia_%C4%90%E1%BB%99c_l%E1%BA%ADp" title="Cộng đồng các Quốc gia Độc lập">Cộng đồng các quốc gia độc lập</a> (CIS) với sự tham gia tình nguyện để thay thế. Theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a>, vị tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a>
ở thời điểm ấy, Yeltsin đã giữ bí mật các kế hoạch về cuộc gặp tại
Belovezhskaya và mục đích chính của việc tuyên bố giải tán là để tống
khứ Gorbachev, người ở thời điểm ấy đã bắt đầu khôi phục quyền lực sau
các sự kiện tháng 8. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a> cũng buộc tội Yeltsin vi phạm ước nguyện của nhân dân đã được thể hiện trong một cuộc trưng cầu dân ý về giữ nguyên <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang Xô viết</a>, trong đó đa số dân cư đã bỏ phiếu thuận.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/24_th%C3%A1ng_12" title="24 tháng 12">24 tháng 12</a>, Liên bang Nga nắm ghế của Liên xô tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên hiệp quốc</a>. Ngày hôm sau, Tổng thống Gorbachev từ chức và Liên bang xô viết chấm dứt tồn tại (xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Li%C3%AAn_bang_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_%281985-1991%29" title="Lịch sử Liên bang Xô viết (1985-1991)">Sự sụp đổ của Liên bang Xô viết</a>),
và vì thế cũng chấm dứt chế độ cộng sản lớn nhất và có nhiều ảnh hưởng
nhất trên thế giới. Các mối quan hệ kinh tế giữa các nước cộng hòa cũ
của Liên bang Xô viết bị tổn hại nghiêm trọng. Hàng triệu người gốc Nga
bỗng thấy mình đang sống tại một trong những "nước ngoài" vừa được thành
lập.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BB.A9c_T.E1.BB.95ng_th.E1.BB.91ng_th.E1.BB.9Di_h.E1.BA.ADu_X.C3.B4_vi.E1.BA.BFt">Chức Tổng thống thời hậu Xô viết</span></h2>
Sau khi Liên bang xô viết tan rã, việc tăng cường quá trình tái cơ
cấu kinh tế trở thành một trong những ưu tiên hàng đầu của Yeltsin và
chính phủ của ông đã tiến hành một chiến dịch tư nhân hóa ồ ạt các doanh
nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, sự thiếu khả năng của chính phủ cũng như
những hành động mang tính phá hoại do các lực lượng ủng hộ lạm phát đưa
ra khiến nền kinh tế Nga càng suy sụp thêm. Đất nước nhanh chóng rơi vào
tình trạng hỗn loạn trong thời gian diễn ra quá trình tái phân phối tài
sản quốc gia. Những thành viên cũ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Đảng cộng sản">Đảng cộng sản</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90o%C3%A0n_thanh_ni%C3%AAn_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n&action=edit&redlink=1" title="Đoàn thanh niên cộng sản (trang chưa được viết)">Đoàn thanh niên cộng sản</a>,
đa số họ vẫn còn đang nắm quyền lực trong các cơ cấu của chính phủ mới,
có được thời cơ thuận lợi nhất nhằm chiếm đoạt những khối tài sản khổng
lồ. Cùng khi ấy, những nhà doanh nghiệp trên khắp đất nước bắt đầu có
cơ hội xây dựng doanh nghiệp của riêng mình.<br />
Chương trình cải cách của Yeltsin bắt đầu có hiệu lực ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2_th%C3%A1ng_1" title="2 tháng 1">2 tháng 1</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1992" title="1992">1992</a> (xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kinh_t%E1%BA%BF_Nga#C.E1.BA.A3i_c.C3.A1ch_kinh_t.E1.BA.BF_trong_th.E1.BA.ADp_k.E1.BB.B7_1990" title="Kinh tế Nga">Cải cách kinh tế Nga trong thập kỷ 1990</a> để biết thêm các thông tin chi tiết). Một thời gian ngắn sau đó, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1_c%E1%BA%A3" title="Giá cả">giá cả</a> tăng với tốc độ chóng mặt, chi tiêu chính ph bị hạn chế, và những loại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Thu%E1%BA%BF" title="Thuế">thuế</a> cao mới bắt đầu có hiệu lực. Một cuộc khủng hoảng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%ADn_d%E1%BB%A5ng_%28t%C3%A0i_ch%C3%ADnh%29&action=edit&redlink=1" title="Tín dụng (tài chính) (trang chưa được viết)">tài chính</a> khiến nhiều ngành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_nghi%E1%BB%87p" title="Công nghiệp">công nghiệp</a>
phải đóng cửa và gây ra tình trạng giảm phát kéo dài. Những người quản
lý chính sách tín dụng của chính phủ Yeltsin trong thời gian này đã kiếm
được những khoản tiền lớn nhờ các quyền lực về tín dụng. Cùng khi ấy,
tiết kiệm ngân hàng của người dân thường nhanh chóng tan biến cùng với
lạm phát.<br />
Nhiều nhà chính trị nhanh chóng tự tách biệt mình khỏi chương trình
của Yeltsin; và ngày càng tham gia vào cuộc đối đầu chính trị giữa một
bên là Yeltsin, và những người đối lập chính trị phản đối cuộc cải cách
triệt để nền kinh tế ở phía kia. Cả hai phía đều cáo buộc nhau tham
nhũng. <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Vladimirovich_Rutskoy" title="Alexander Vladimirovich Rutskoy">Aleksandr Rutskoy</a>,
người cầm đầu một ủy ban chống tham nhũng, đã tuyên bố thu thập được
"mười một cặp" hồ sơ cho thấy các hành động tội phạm của những kẻ thân
tín với Yeltsin: cựu quyền thủ tướng (sau này là phó thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yegor_Timurovich_Gaidar" title="Yegor Timurovich Gaidar">Yegor Gaidar</a>, thư ký quốc gia <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gennady_Burbulis&action=edit&redlink=1" title="Gennady Burbulis (trang chưa được viết)">Gennady Burbulis</a>, bộ trưởng thông tin và báo chí <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Mikhail_Poltoranin&action=edit&redlink=1" title="Mikhail Poltoranin (trang chưa được viết)">Mikhail Poltoranin</a> và các cựu phó thủ tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Vladimir_Shumeiko&action=edit&redlink=1" title="Vladimir Shumeiko (trang chưa được viết)">Vladimir Shumeiko</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Shokhin&action=edit&redlink=1" title="Alexander Shokhin (trang chưa được viết)">Alexander Shokhin</a>, chủ tịch Ủy ban Tài sản Nhà nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Anatoly_Chubais" title="Anatoly Chubais">Anatoly Chubais</a> và bộ trưởng ngoại giao <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Andrey_Kozyrev&action=edit&redlink=1" title="Andrey Kozyrev (trang chưa được viết)">Andrey Kozyrev</a>.
Trong số 51 trường hợp Rutskoy báo cáo lên Tòa án Nhà nước, sau này 45
vụ đã được chứng minh là đúng sự thực. Để trả đũa, Yeltsin cách chức chủ
tịch ủy ban chống tham nhũng của Aleksandr Rutskoy và buộc tội ông này
tham nhũng cũng như có một <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0i_kho%E1%BA%A3n_trong_nh%C3%A0_b%C4%83ng_Th%E1%BB%A5y_S%C4%A9&action=edit&redlink=1" title="Tài khoản trong nhà băng Thụy Sĩ (trang chưa được viết)">tài khoản trong nhà băng Thụy Sĩ</a>. Các cáo buộc đó sau này đã được chứng minh là không có cơ sở.<br />
Suốt năm 1992, những sự chống đối với các chính sách cải cách của
Yeltsin ngày càng mạnh mẽ trong số những người có tâm huyết với tình
hình công nghiệp đất nước, trong số những vị thống đốc vùng muốn có được
sự độc lập lớn hơn từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> và trong số những đối thủ của ông đang đấu tranh cho phần của họ từ tài sản nhà nước. Phó tổng thống Nga, <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Vladimirovich_Rutskoy" title="Alexander Vladimirovich Rutskoy">Aleksandr Rutskoy</a>, đã tố cáo chương trình của Yeltsin là cuộc "<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%E1%BB%87t_ch%E1%BB%A7ng" title="Diệt chủng">diệt chủng</a> kinh tế." Các vị lãnh đạo tại các nước cộng hòa nhiều <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_m%E1%BB%8F" title="Dầu mỏ">dầu mỏ</a> như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tatarstan" title="Tatarstan">Tatarstan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bashkortostan" title="Bashkortostan">Bashkiria</a> kêu gọi giành lấy độc lập hoàn toàn từ nước Nga.<br />
Cũng trong suốt cả năm 1992, Yeltsin đương đầu với Sô viết Tối cao và
Đại hội đại biểu nhân dân Nga nhằm giành kiểm soát toàn bộ chính phủ,
lĩnh vực hoạch định chính sách chính phủ, lĩnh vực ngân hàng chính phủ
và tài sản chính phủ. Trong năm này, người phát ngôn Sô viết tối cao
Nga, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ruslan_Khasbulatov&action=edit&redlink=1" title="Ruslan Khasbulatov (trang chưa được viết)">Ruslan Khasbulatov</a> ra mặt chống đối các cuộc cải cách, dù vẫn tuyên bố ủng hộ các mục tiêu nói chung của Yeltsin. Tháng 12 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1992" title="1992">1992</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại hội đại biểu nhân dân (trang chưa được viết)">Đại hội đại biểu nhân dân</a> lần thứ bảy thắng lợi trong việc hạ bệ ứng cử viên được Yeltsin hậu thuẫn là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yegor_Timurovich_Gaidar" title="Yegor Timurovich Gaidar">Yegor Gaidar</a> khi ông này tranh chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">Thủ tướng</a> Nga.<br />
Cuộc tranh chấp càng gay gắt ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/20_th%C3%A1ng_3" title="20 tháng 3">20 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1992" title="1992">1992</a>
khi Yeltsin, trong một lần phát biểu trên truyền hình quốc gia, đã
thông báo rằng ông đang chuẩn bị nắm lấy một số "quyền lực đặc biệt"
nhằm tiến hành các chương trình cải cách của ông. Đối lại, Đại hội đại
biểu nhân dân vội vàng kêu gọi nhóm họp phiên thứ 9 nhằm phế bỏ chức vụ
tổng thống của Yeltsin theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%9Di_bu%E1%BB%99c_t%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" title="Lời buộc tội (trang chưa được viết)">lời buộc tội</a> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_3" title="26 tháng 3">26 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1993" title="1993">1993</a>.
Các đối thủ của Yeltsin có được hơn 600 phiếu thuận cho lời buộc tội
này, nhưng vẫn còn thiếu 72 phiếu để đạt tới đa số hai phần ba cần
thiết. Hơn nữa, ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/25_th%C3%A1ng_4" title="25 tháng 4">25 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1993" title="1993">1993</a> Yeltsin giành chiến thắng trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a> về lòng tin của người dân đối với ông cũng như chương trình cải cách <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Nghị viện">nghị viện</a> của ông.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/21_th%C3%A1ng_9" title="21 tháng 9">21 tháng 9</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1993" title="1993">1993</a>, Yeltsin giải tán <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%B4_vi%E1%BA%BFt_t%E1%BB%91i_cao&action=edit&redlink=1" title="Sô viết tối cao (trang chưa được viết)">Sô viết tối cao</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%99i_%C4%91%E1%BA%A1i_bi%E1%BB%83u_nh%C3%A2n_d%C3%A2n&action=edit&redlink=1" title="Đại hội đại biểu nhân dân (trang chưa được viết)">Đại hội đại biểu nhân dân</a> bằng nghị định, trái với Hiến pháp Nga năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1978" title="1978">1978</a>, được cập nhật năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>, nói rằng:<br />
<dl><dd><b>Điều 121-6.</b> <i>Các quyền lực của Tổng thống Liên bang Nga
không thể được sử dụng để thay đổi nhà nước và tổ chức nhà nước Liên
bang Nga, để giải tán hay cản trở hoạt động của bất kỳ một tổ chức quyền
lực nhà nước nào được bầu ra; nếu không, Tổng thống sẽ ngay lập tức mất
quyền lực của mình.</i></dd></dl>
Nghị định của Yeltsin quy định giai đoạn chuyển tiếp cho tới cuộc bầu cử nghị viện mới, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90uma_Qu%E1%BB%91c_gia" title="Đuma Quốc gia">Duma Quốc gia</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0ng_c%E1%BA%A7u_d%C3%A2n_%C3%BD" title="Trưng cầu dân ý">trưng cầu dân ý</a> về một hiến pháp mới. Nghị định này đã gây ra cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Nga_1993" title="Khủng hoảng Hiến pháp Nga 1993">Khủng hoảng hiến pháp Nga 1993</a>
và chỉ kết thúc với một cuộc tranh giành quân sự tại Mátxcơva, khiến
187 người thiệt mạng, Sô viết tối cao tuyên bố tước bỏ chức vụ tổng
thống của Yeltsin, vì vi phạm hiến pháp, và Phó tổng thống <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Vladimirovich_Rutskoy" title="Alexander Vladimirovich Rutskoy">Rutskoy</a>
tuyên thệ nhậm chức tổng thống tạm quyền. Toà án hiến pháp xác nhận
những hành động đó là hợp hiến. Tuy nhiên, cùng với sự hỗ trợ của truyền
thông và quân đội, Yeltsin nắm quyền kiểm soát, tìm cách cô lập nghị
viện bằng cả sức mạnh và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Truy%E1%BB%81n_th%C3%B4ng" title="Truyền thông">truyền thông</a>.
Sau hai tuần cuộc khủng hoảng biến thành những cuộc ẩu đả đẫm máu trên
đường phố, toà nhà nghị viện bị ném bom và chiếm giữ, các lãnh đạo nghị
viện bị bắt giam.<br />
Các cuộc bầu cử <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90uma_Qu%E1%BB%91c_gia" title="Đuma Quốc gia">Duma Quốc gia</a> mới được tổ chức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/12_th%C3%A1ng_12" title="12 tháng 12">12 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1993" title="1993">1993</a>, trong đó <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_T%E1%BB%B1_do_Nga&action=edit&redlink=1" title="Đảng Dân chủ Tự do Nga (trang chưa được viết)">Đảng Dân chủ Tự do Nga</a> <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1nh_h%E1%BB%AFu" title="Cánh hữu">cánh hữu</a>
và Đảng cộng sản Nga có được số ghế cao, trái ngược với đảng "Sự lựa
chọn của nước Nga" được Yeltsin ủng hộ. Tuy nhiên, cuộc trưng cầu dân ý
được tổ chức cùng thời điểm đó đã thông qua hiến pháp mới, theo đó mở
rộng quyền lực tổng thống, trao cho ông quyền chỉ định các thành viên
chính phủ, bãi nhiệm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng" title="Thủ tướng">thủ tướng</a>,
và, trong một số trường hợp, giải tán Duma. Dù có những nỗ lực "cải
thiện" chính phủ, mạng lưới các thể chế chính phủ Nga vẫn hầu như đông
đảo tương đương thời kỳ Sô viết. Chính phủ có hàng nghìn công chức <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Quan_li%C3%AAu&action=edit&redlink=1" title="Quan liêu (trang chưa được viết)">quan liêu</a> dính líu nặng nề tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%91i_l%E1%BB%99" title="Hối lộ">hối lộ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a>.<br />
Việc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C6%B0_nh%C3%A2n_ho%C3%A1&action=edit&redlink=1" title="Tư nhân hoá (trang chưa được viết)">tư nhân hoá</a>
tài sản quốc gia năm 1993 là một sự kiện rất đáng chú ý. Về mặt chính
thức, quá trình tư nhân hoá được coi là một sự phân chia công bằng tài
sản quốc gia cho các công dân. Trên thực tế, những người dân thường hầu
như chỉ có được những chứng từ vô giá trị (một chứng từ chỉ tương đương
một chai <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vodka" title="Vodka">vodka</a>),
trong khi những người có địa vị trong cơ cấu chính phủ chiếm được những
khoản gia tài kếch sù. Trong nhiều trường hợp, họ là những người <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">cộng sản</a>
cũ có được vị trí này nhờ các quan hệ với chính phủ. Việc tư nhân hoá
được quảng cáo là một phần của cuộc đấu tranh chống lại các lực lượng
muốn tái lập <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a> trong nước.<br />
Sau khi giành được quyền lực tuyệt đối trong nước, Yeltsin bị cho là
đã vi phạm pháp luật khi chỉ định những người họ hàng của mình vào các
vị trí chủ chốt trong chính phủ. Con gái ông, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatyana_Dyachenko&action=edit&redlink=1" title="Tatyana Dyachenko (trang chưa được viết)">Tatyana Dyachenko</a>,
một người lập chương trình máy tính, trở thành cố vấn tổng thống năm
1996. Những hành động đó vi phạm trực tiếp vào Luật pháp Liên bang Nga
"Về Chức vụ Quốc gia", nói rằng:<br />
<dl><dd><b>Điều 21.</b> <i>Một công dân không thể được chấp nhận giữ một
chức vụ nhà nước trong trường hợp người đó là người thân của một quan
chức nhà nước và công việc của một người nằm dưới sự quản lý trực tiếp
của người kia.</i></dd></dl>
Trong nhiệm kỳ tổng thống của Yeltsin, nhiều cách cư xử vụng về của ông được dân chúng biết tới rộng rãi. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/29_th%C3%A1ng_8" title="29 tháng 8">29 tháng 8</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>, Yeltsin đã thử chỉ huy trực tiếp một giàn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_h%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Giao hưởng">giao hưởng</a> trong chuyến viếng thăm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>
của mình. Tình trạng của ông ở thời điểm đó được các nhà báo tường
thuật là "thiếu nghiêm chỉnh". Tình tiết này đã được ghi lại. Tháng 9
năm 1994 (theo Tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Korzhakov&action=edit&redlink=1" title="Alexander Korzhakov (trang chưa được viết)">Alexander Korzhakov</a>), Yeltsin đã ra lệnh ném thư ký báo chí của mình là Vyacheslav Kostikov xuống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_Volga" title="Sông Volga">sông Volga</a> để làm nhục ông. Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/30_th%C3%A1ng_9" title="30 tháng 9">30 tháng 9</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>, Yeltsin không thể ra khỏi máy bay để dự cuộc gặp gỡ chính thức với <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Taoiseach&action=edit&redlink=1" title="Taoiseach (trang chưa được viết)">Thủ tướng Ireland</a>. Những lời giải thích chính thức sau đó nói rằng ông ta ngủ quên.<br />
Tháng 12, 1994, Yeltsin ra lệnh cho quân đội tiến vào <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Chechnya</a>
trong một nỗ lực nhằm tái lập quyền kiểm soát của Mátxcơva với nước
cộng hoà li khai này. Sau này Yeltsin đã rút các lực lượng liên bang
khỏi Chechnya theo một thoả thuận hoà bình năm 1996 do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Aleksandr_Ivanovich_Lebed" title="Aleksandr Ivanovich Lebed">Aleksandr Lebed</a>
khi ấy là thư ký an ninh quốc gia, dàn xếp. Thoả thuận cho phép
Chechnya có quyền tự trị rộng rãi hơn nhưng không được hoàn toàn độc
lập; <i>xem <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Chechnya_l%E1%BA%A7n_th%E1%BB%A9_nh%E1%BA%A5t" title="Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất">Chiến tranh Chechnya lần thứ nhất</a></i>.<br />
Tháng 7, 1996, Yeltsin thắng cử nhiệm kỳ thứ hai với sự hỗ trợ tài chính từ phía các <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A7u_s%E1%BB%8F_ch%C3%ADnh_tr%E1%BB%8B&action=edit&redlink=1" title="Đầu sỏ chính trị (trang chưa được viết)">đầu sỏ chính trị</a>, những người đã trở nên giàu có nhờ các mối quan hệ với bộ máy của Yeltsin. Theo Tướng Korzhakov, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roman_Abramovich" title="Roman Abramovich">Roman Abramovich</a>
là người quản lý tài chính chính của gia đình Yeltsin. Cũng có lời đồn
đại rằng Yeltsin đã bảo vệ Abramovich khỏi bị truy tố vì nhiều hành vi
phạm tội khác từ ăn cắp nhiên liệu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%A7u_diesel" title="Dầu diesel">diesel</a> tới việc dàn xếp chiếm <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sibneft&action=edit&redlink=1" title="Sibneft (trang chưa được viết)">Sibneft</a> một cách trái luật. Dù chỉ có được 35% số phiếu ở vòng đầu tiên cuộc bầu cử năm 1996, Yeltsin đã đánh bại đối thủ cộng sản <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gennady_Andreyevich_Zyuganov" title="Gennady Andreyevich Zyuganov">Gennady Zyuganov</a> trong cuộc đối đầu trực tiếp năm đó. Cuối năm này, Yeltsin phải trải qua một cuộc <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ph%E1%BA%ABu_thu%E1%BA%ADt_%C4%91%C6%B0%E1%BB%9Dng_r%E1%BA%BD_%28bypass%29_tim&action=edit&redlink=1" title="Phẫu thuật đường rẽ (bypass) tim (trang chưa được viết)">phẫu thuật đường rẽ (bypass) tim</a> và phải ở trong bệnh viện nhiều tháng.<br />
Trong nhiệm kỳ tổng thống của Yeltsin, ông đã nhận được 40 tỷ dollar Mỹ từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Quỹ Tiền tệ Quốc tế">IMF</a>
và các tổ chức tài chính quốc tế khác để ủng hộ ông về mặt chính trị và
giúp nền kinh tế Nga. Tuy nhiên, phần lớn số tiền đó đã bị các nhân vật
thân cận với Yeltsin chiếm đoạt và gửi vào các ngân hàng nước ngoài <sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>. Một số người tin rằng việc vay tiền từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%B9_Ti%E1%BB%81n_t%E1%BB%87_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Quỹ Tiền tệ Quốc tế">IMF</a> chỉ một thời gian ngắn trước khi rơi vào tình trạng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%A1_n%E1%BB%A3&action=edit&redlink=1" title="Vỡ nợ (trang chưa được viết)">vỡ nợ</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1998" title="1998">1998</a> là một âm mưu đã được tính toán kỹ lượng từ trước.<br />
Năm 1998, một cuộc khủng hoàng kinh tế và chính trị xuất hiện khi
chính phủ Yeltsin không thể trả nổi các khoản nợ của mình, gây ra tình
trạng hoảng loạn trên các thị trường tài chính và khiến đồng tiền tệ
quốc gia, đồng rúp <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_t%C3%A0i_ch%C3%ADnh_Nga_1998&action=edit&redlink=1" title="Khủng hoảng tài chính Nga 1998 (trang chưa được viết)">mất giá</a>.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/15_th%C3%A1ng_5" title="15 tháng 5">15 tháng 5</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>, Yeltsin lại vượt qua được một nỗ lực khác nhằm buộc tội ông, lần này bởi những đối thủ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yabloko&action=edit&redlink=1" title="Yabloko (trang chưa được viết)">dân chủ</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n_Li%C3%AAn_bang_Nga&action=edit&redlink=1" title="Đảng cộng sản Liên bang Nga (trang chưa được viết)">cộng sản</a> bên trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90uma_Qu%E1%BB%91c_gia" title="Đuma Quốc gia">Duma Quốc gia</a>. Ông bị buộc nhiều tội vi hiến, quan trọng nhất là đã ký kết các thoả thuận tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Belovezhskaya_Puscha&action=edit&redlink=1" title="Belovezhskaya Puscha (trang chưa được viết)">Belovezhskaya Puscha</a>, giải tán <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang xô viết</a> vào tháng 12, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1991" title="1991">1991</a>, vụ đảo chính tháng 10, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1993" title="1993">1993</a> và gây ra cuộc chiến ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chechnya" title="Chechnya">Chechnya</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1994" title="1994">1994</a>. Không một lời buộc tội nào ở trên nhận được đủ đa số hai phần ba tại Duma để bắt đầu một tiến trình <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lu%E1%BA%ADn_t%E1%BB%99i&action=edit&redlink=1" title="Luận tội (trang chưa được viết)">luận tội</a> tổng thống.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_8" title="9 tháng 8">9 tháng 8</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a> Yeltsin cách chức thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sergei_Vadimovich_Stepashin" title="Sergei Vadimovich Stepashin">Sergei Stepashin</a>,
và là lần thứ tư, cách chức toàn bộ nội các. Trong cả cuộc đời mình,
Yeltsin luôn nổi tiếng là người bốc đồng trong việc cách chức và cải tổ
lại bộ máy nhân sự của mình. Ông chỉ định <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a>, một người khá kín tiếng ở thời điểm ấy làm thủ tướng và thông báo ý định muốn đưa <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Putin</a> làm người kế vị mình.<br />
Trong cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Kosovo" title="Chiến tranh Kosovo">Chiến tranh Kosovo</a> năm 1999, Yeltsin mạnh mẽ phản đối chiến dịch quân sự của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/NATO" title="NATO">NATO</a> chống lại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%E1%BB%99ng_ho%C3%A0_li%C3%AAn_bang_Nam_T%C6%B0&action=edit&redlink=1" title="Cộng hoà liên bang Nam Tư (trang chưa được viết)">Nam Tư</a> và cảnh báo Nga có thể can thiệp nếu NATO triển khai bộ binh tới Kosovo.<br />
Yeltsin tiếp tục giữ chức tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> tới ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>,
nhưng các sự kiện năm 1991 đã chứng tỏ là đỉnh cao sự nghiệp của ông,
cả về mặt lịch sử và cá nhân. Tỷ lệ ủng hộ ông giảm xuống chỉ còn 5%
trong những tháng cuối cùng. Được con gái là Tatyana Dyachenko thuyết
phục, ông từ chức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/31_th%C3%A1ng_12" title="31 tháng 12">31 tháng 12</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>, và theo Hiến pháp Nga, Thủ tướng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a> trở thành tổng thống tạm quyền cho tới khi các cuộc bầu cử mới được tổ chức ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/26_th%C3%A1ng_3" title="26 tháng 3">26 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2000" title="2000">2000</a>.<br />
Một điều kiện được cho là cần thiết để Putin có được sự ủng hộ của
Yeltsin là Putin phải đảm bảo rằng Yeltsin cũng như toàn bộ các thành
viên "Gia đình" (một thuật ngữ thông dụng chỉ những nhân vật thân thiết
với chính phủ trong nhiệm kỳ của ông) sẽ không bị truy tố vì tội sử dụng
quân đội trái hiến pháp chống lại nghị viện hợp pháp, vi phạm các điều <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%E1%BA%ADt" title="Luật">luật</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%82n_h%E1%BB%91i_l%E1%BB%99&action=edit&redlink=1" title="Ăn hối lộ (trang chưa được viết)">ăn hối lộ</a> hay <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%E1%BB%ABa_d%E1%BB%91i&action=edit&redlink=1" title="Lừa dối (trang chưa được viết)">lừa dối</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.E1.BB.A9ng_nghi.E1.BB.87n_r.C6.B0.E1.BB.A3u_c.E1.BB.A7a_Yeltsin">Chứng nghiện rượu của Yeltsin</span></h2>
Theo nhiều bản báo cáo, Yeltsin là người uống rượu nhiều. Hơn nữa, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A9ng_nghi%E1%BB%87n_r%C6%B0%E1%BB%A3u" title="Chứng nghiện rượu">chứng nghiện rượu</a> của ông đóng vai trò quan trọng trong những quyết định có tầm ảnh hưởng lớn đối với nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Nga</a> và toàn thể <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Thế giới">thế giới</a>:<br />
<ul>
<li>Năm 1989, Yeltsin tới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hoa Kỳ">Hoa Kỳ</a> để thực hiện một loạt những bài phát biểu về đời sống xã hội và chính trị tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên bang xô viết</a>. Chuyến đi ấy được một bài báo trong tờ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=La_Repubblica&action=edit&redlink=1" title="La Repubblica (trang chưa được viết)">La Repubblica</a></i>,
Italia miêu tả là thảm hoạ. Bài báo viết rằng Yeltsin thường xuất hiện
trong tình trạng say rượu trước công chúng. Nó đã được tờ <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pravda" title="Pravda">Pravda</a></i> đăng tải lại.</li>
<li>Theo <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tr%E1%BB%A3_l%C3%BD_ngo%E1%BA%A1i_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng&action=edit&redlink=1" title="Trợ lý ngoại trưởng (trang chưa được viết)">Trợ lý ngoại trưởng</a> Hoa Kỳ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Strobe_Talbott&action=edit&redlink=1" title="Strobe Talbott (trang chưa được viết)">Strobe Talbott</a>, Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bill_Clinton" title="Bill Clinton">Bill Clinton</a>
đã biết được về chứng nghiện rượu của Yeltsin trong cuộc nói chuyện
điện thoại đầu tiên của họ khi Yeltsin gọi tới chúc mừng nhân Ngày lễ
nhậm chứng của ông năm 1993. Yeltsin khi ấy đang say rượu. Ông cũng say
rượu trong cuộc gặp thượng đỉnh đầu tiên với Clinton tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vancouver" title="Vancouver">Vancouver</a>.
Talbott nhớ lại rằng Yeltsin đã rất say khi ông tới sân bay vào tháng
9, 1994 tới mức ông có thể ngã khỏi máy bay. Trong đêm ấy Yeltsin loạng
choạng đi quanh với độc chiếc quần lót và kêu gào đòi bánh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Pizza" title="Pizza">pizza</a>.
Theo Talbott, đó là một vấn đề lớn và họ đã phải làm hết sức để che
giấu nó trước công chúng. Những cuộc điện đàm tới Yeltsin được sắp xếp
thời gian để tránh khi ông uống rượu. Trong vụ ném bom Kosovo, Yeltsin,
rõ ràng đang say rượu, đã đề xuất rằng ông và Clinton nên gặp nhau trên
một chiếc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A0u_ng%E1%BA%A7m" title="Tàu ngầm">tàu ngầm</a>.</li>
<li>Ngày 30 tháng 9, 1994, ông dự định gặp gỡ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Taoiseach&action=edit&redlink=1" title="Taoiseach (trang chưa được viết)">Taoiseach</a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Albert_Reynolds&action=edit&redlink=1" title="Albert Reynolds (trang chưa được viết)">Albert Reynolds</a>,
nhà lãnh đạo Ireland. Ông đã không thể ra khỏi máy bay và để những vị
chủ nhà Ireland phải đứng trơ ở đó. Theo tuyên bố chính thức, ông đang
mệt và ốm.</li>
<li>Việc phác họa Yeltsin như một người nghiện rượu trong show truyền hình "Kukly" của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victor_Shenderovich&action=edit&redlink=1" title="Victor Shenderovich (trang chưa được viết)">Victor Shenderovich</a> khiến đã xảy ra một cuộc điều tra hình sự, nhưng sau này nó đã bị bãi bỏ.</li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gwynne_Dyer&action=edit&redlink=1" title="Gwynne Dyer (trang chưa được viết)">Gwynne Dyer</a>, một nhà báo độc lập tại London, đã bình luận trên tờ <i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Moscow_Times&action=edit&redlink=1" title="Moscow Times (trang chưa được viết)">Moscow Times</a></i> ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_4" title="13 tháng 4">13 tháng 4</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1999" title="1999">1999</a>:</li>
</ul>
<dl><dd><i>"Tôi đã nhìn thấy Tổng thống Boris Yeltsin say rượu và tôi cũng
chắc chắn rằng mình đã nhìn thấy ông ở tình trạng tỉnh táo, nhưng trừ
khi ông làm một việc rõ ràng như ký cái gì đó hay ngã, thì ta cũng cần
một khoảng thời gian để quyết định: cả ngôn ngữ thân thể và các kiểu mẫu
phát biểu của ông đều có khuynh hướng che giấu đi vấn đề."</i></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Cu.E1.BB.99c_s.E1.BB.91ng_sau_khi_t.E1.BB.AB_ch.E1.BB.A9c">Cuộc sống sau khi từ chức</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boris_Yeltsin_1_February_2006.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="598" data-file-width="500" height="263" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/05/Boris_Yeltsin_1_February_2006.jpg/220px-Boris_Yeltsin_1_February_2006.jpg" width="220" /></a>
<div class="thumbcaption">
Boris Yeltsin và vợ, bà Naina Yeltsina nhân dịp sinh nhật ông 75 tuổi</div>
</div>
</div>
Các vấn đề cá nhân và sức khỏe của Yeltsin được các phương tiện
truyền thông thế giới rất chú ý. Cùng với thời gian, ông ngày càng trở
thành một vị lãnh đạo hay thay đổi, và không còn là nhân vật gây nhiều
cảm xúc của dư luận như trước nữa. Khả năng ông chết khi đang giữ chức
đã được bàn luận nhiều lần.<br />
Yeltsin khá kín tiếng từ khi từ chức, hầu như không xuất hiện và đưa
ra những lời bình luận trước công chúng. Tuy nhiên, vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/13_th%C3%A1ng_9" title="13 tháng 9">13 tháng 9</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2004" title="2004">2004</a>, sau <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%E1%BB%A5_kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_con_tin_tr%C6%B0%E1%BB%9Dng_h%E1%BB%8Dc_Beslan&action=edit&redlink=1" title="Vụ khủng hoảng con tin trường học Beslan (trang chưa được viết)">Vụ khủng hoảng con tin trường học Beslan</a>,
và những vụ tấn công khủng bố mới diễn ra ở Mátxcơva, Putin đã đưa ra
sáng kiến thay thế việc bầu cử các thống đốc bằng một hệ thống theo đó
họ sẽ được tổng thống chỉ định trực tiếp và được hội đồng lập pháp vùng
thông qua. Yeltsin, cùng với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a>,
đã công khai chỉ trích kế hoạch của Putin như một bước xa rời dân chủ
tại Nga và quay lại với tình trạng chính trị tập trung trung ương thời
kỳ Sô viết.<br />
Tháng 10 năm 2005, Yeltsin đã trải qua một cuộc giải phẫu hông tại Mátxcơva sau khi bị gãy <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=X%C6%B0%C6%A1ng_%C4%91%C3%B9i&action=edit&redlink=1" title="Xương đùi (trang chưa được viết)">xương đùi</a> vì bị ngã trong một kỳ nghỉ ở đảo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sardegna" title="Sardegna">Sardinia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Itala" title="Itala">Itala</a>.<br />
Yeltsin và các thành viên gia đình từng tham dự vào bộ máy chính
quyền của ông có một cuộc sống dễ chịu và giàu có. Sự giàu có họ có được
thông qua việc tham dự vào các cơ cấu chính phủ vượt xa số lương họ có
thể nhận được. Ví dụ, năm 1996 họ sở hữu hai thuyền buồm tốc độ cao với
giá 450.000 dollar Mỹ, được một công ty Thụy Sĩ chế tạo riêng cho họ. Họ
cũng được cho là đang sở hữu một biệt thự tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p" title="Pháp">Pháp</a> trị giá 11 triệu dollar và các cơ sở đua ngựa dắt tiền khác. Việc cháu trai Yeltsin đi học tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_qu%E1%BB%91c_Li%C3%AAn_hi%E1%BB%87p_Anh_v%C3%A0_B%E1%BA%AFc_Ireland" title="Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland">Anh Quốc</a> trong giai đoạn giữa những năm 1990 tiêu tốn khoảng 25.000 dollar một năm. Theo tướng <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alexander_Korzhakov&action=edit&redlink=1" title="Alexander Korzhakov (trang chưa được viết)">Alexander Korzhakov</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roman_Abramovich" title="Roman Abramovich">Roman Abramovich</a> điều hành công việc tài chính của gia đình Yeltsin.<br />
Ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1_th%C3%A1ng_2" title="1 tháng 2">1 tháng 2</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/2006" title="2006">2006</a>,
Yeltsin đã mừng sinh nhật thứ 75 của mình. Ông đã lợi dụng cơ hội này
để chỉ trích sự "độc quyền" trong chính sách đối ngoại của Mỹ, và bình
luận rằng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a>
chính là sự lựa chọn đúng đắn cho nước Nga. Ông cũng bác bỏ những lời
buộc tội tham nhũng và cho rằng thuật ngữ "gia đình" không hề có ý nghĩa
gì hết.<br />
Ông qua đời ngày 23-04-2007, thọ 76 tuổi.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="S.E1.BB.B1_nghi.E1.BB.87p_vi.E1.BA.BFt_l.C3.A1ch">Sự nghiệp viết lách</span></h2>
(hiệu đính: Valentine Yumashev):<br />
<ul>
<li>«Lời thú tội cho đề tài được cho» (1990) — tiểu sử, chuyện về ban bầu cử đại biểu nhân dân.</li>
<li>«Ghi chép của Tổng thống» (1994)[13].</li>
<li>«Marathon Tổng thống» (2000) [14] — về cuộc bầu cử và nhiệm kỳ Tổng thống thứ hai, ra mắt ngay sau khi từ chức.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Linh_tinh">Linh tinh</span></h2>
<ul>
<li>Yeltsin đã bán <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Sibneft&action=edit&redlink=1" title="Sibneft (trang chưa được viết)">Sibneft</a> cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Roman_Abramovich" title="Roman Abramovich">Roman Abramovich</a> với giá 180 triệu dollar Mỹ năm 1997. Abramovich đã bán lại nó cho công ty nhà nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gazprom" title="Gazprom">Gazprom</a> năm 2005 với giá 13 tỷ dollar.</li>
<li>Theo <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A1ch_K%E1%BB%B7_l%E1%BB%A5c_Guinness" title="Sách Kỷ lục Guinness">Cuốn sách các kỷ lục thế giới Guinness</a></i> Yeltsin giữ kỷ lục thế giới là nhân vật chính trị phải vào bệnh viện nhiều nhất<sup style="padding-left: 1px;" title="Cần chú thích nguồn gốc của chi tiết này.">[<i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Ch%C3%BA_th%C3%ADch_ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c" title="Wikipedia:Chú thích nguồn gốc">cần dẫn nguồn</a></i>]</sup>.</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://vi.wikiquote.org/wiki/Special:Search/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="q:Special:Search/Boris Nikolayevich Yeltsin"><img alt="" data-file-height="150" data-file-width="150" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Wikiquote-logo-en.svg/40px-Wikiquote-logo-en.svg.png" width="40" /></a></td>
<td class="mbox-text"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikiquote" title="Wikiquote">Wikiquote</a> có sưu tập danh ngôn về:
<div style="margin-left: 10px;">
<i><b><a class="extiw" href="http://vi.wikiquote.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Search/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="q:Đặc biệt:Search/Boris Nikolayevich Yeltsin">Boris Nikolayevich Yeltsin</a></b></i></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="commons:Special:Search/Boris Nikolayevich Yeltsin"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về <b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%81_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%95%D0%BB%D1%8C%D1%86%D0%B8%D0%BD?uselang=vi">Boris Yeltsin</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20070425050715/http://vietnamnet.vn/thegioi/hoso/2007/04/688126/" rel="nofollow">Những mốc chính trong cuộc đời Boris Yeltsin</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.cnn.com/SPECIALS/cold.war/kbank/profiles/yeltsin/" rel="nofollow">Hồ sơ chiến tranh lạnh của CNN: Boris Nikolayevich Yeltsin</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.elvispresleynews.com/BorisYeltsin.html" rel="nofollow">Boris Yeltsin Fan của Elvis</a></li>
<li><a class="external text" href="http://www.lanhdao.net/leadership/home.aspx?catid=3&msgid=8840" rel="nofollow">Di sản cuối cùng của cựu Tổng thống Nga Boris Yeltsin</a></li>
</ul>
<table class="collapsible collapsed wikitable" style="clear: both; font-size: 95%; margin: 0.5em auto; width: 600px;">
<tbody>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Tiền nhiệm:<br />
<b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Oleg_Lobov&action=edit&redlink=1" title="Oleg Lobov (trang chưa được viết)">Oleg Lobov</a></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%A7_t%C6%B0%E1%BB%9Bng_Nga" title="Thủ tướng Nga">Thủ tướng Nga</a></b><br />
1991–1992</td>
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Kế nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Yegor_Timurovich_Gaidar" title="Yegor Timurovich Gaidar">Yegor Gaidar</a></b></td>
</tr>
<tr style="text-align: center;">
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Tiền nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Sergeyevich_Gorbachyov" title="Mikhail Sergeyevich Gorbachyov">Mikhail Gorbachev</a></b></td>
<td rowspan="1" style="text-align: center;" width="40%"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga" title="Tổng thống Nga">Tổng thống Nga</a></b><br />
1991–1999</td>
<td align="center" rowspan="1" valign="top" width="30%">Kế nhiệm:<br />
<b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a></b></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;">
<table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable0" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga" title="Tổng thống Nga">Các Tổng thống</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nga" title="Nga">Liên bang Nga</a></div>
</th>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Các Tổng thống</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><strong class="selflink">Boris Yeltsin</strong> (1991–1999) <b>·</b></span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Vladimirovich_Putin" title="Vladimir Vladimirovich Putin">Vladimir Putin</a> (2000–2008) <b>·</b></span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dmitry_Anatolyevich_Medvedev" title="Dmitry Anatolyevich Medvedev">Dmitry Medvedev</a> <small>(2008-2012) <b>·</b></small></span> <small><span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dmitry_Anatolyevich_Medvedev" title="Dmitry Anatolyevich Medvedev">Vladimir Putin</a> (2012-2018)</span></small></div>
</td>
<td class="navbox-image" rowspan="5" style="padding: 0px 0px 0px 2px; width: 0%;">
<div>
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Standard_of_the_President_of_the_Russian_Federation.svg" title="standard of the President of the Russian Federation"><img alt="standard of the President of the Russian Federation" class="thumbborder" data-file-height="1200" data-file-width="1200" height="75" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/Standard_of_the_President_of_the_Russian_Federation.svg/75px-Standard_of_the_President_of_the_Russian_Federation.svg.png" width="75" /></a></div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Các Tổng thống<br />
<span style="font-weight: normal;">(bị bãi bỏ vào năm 1993)</span></th>
<td class="navbox-list navbox-even" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Vladimirovich_Rutskoy" title="Alexander Vladimirovich Rutskoy">Alexander Rutskoy</a> (1991–1993)</div>
</td>
</tr>
<tr style="height: 2px;">
<td colspan="2"><br /></td>
</tr>
<tr>
<th class="navbox-group" scope="row">Quyền Tổng thống</th>
<td class="navbox-list navbox-odd" style="border-left-style: solid; border-left-width: 2px; line-height: 1.4em; padding: 0.25em 0; padding: 0px; text-align: left; width: 100%;">
<div style="padding: 0em 0.25em;">
<span style="white-space: nowrap;"><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_Vladimirovich_Rutskoy" title="Alexander Vladimirovich Rutskoy">Alexander Rutskoy</a> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%A7ng_ho%E1%BA%A3ng_Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Nga_1993" title="Khủng hoảng Hiến pháp Nga 1993">tự phong</a>, 1993) <b>·</b></span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Viktor_Stepanovich_Chernomyrdin" title="Viktor Stepanovich Chernomyrdin">Viktor Chernomyrdin</a> (1996) <b>·</b></span> <span style="white-space: nowrap;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dmitry_Anatolyevich_Medvedev" title="Dmitry Anatolyevich Medvedev">Vladimir Putin</a> (1999–2000)</span></div>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Boris_Nikolayevich_Yeltsin" title="commons:Special:Search/Boris Nikolayevich Yeltsin"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" height="40" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Boris_Yeltsin?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Boris Nikolayevich Yeltsin trên Wikimedia Commons">Boris Nikolayevich Yeltsin</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Sinh_1931" title="Thể loại:Sinh 1931">Sinh 1931</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%A5t_2007" title="Thể loại:Mất 2007">Mất 2007</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Nga" title="Thể loại:Tổng thống Nga">Tổng thống Nga</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ch%C3%ADnh_kh%C3%A1ch_Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Thể loại:Chính khách Liên Xô">Chính khách Liên Xô</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span></span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-20793996848801274512014-12-13T05:51:00.001-08:002014-12-15T01:20:45.897-08:00Chào ngày mới 10 tháng 12 <div class="show-image" style="float: right; margin-bottom: 0.4em; margin-left: 1em; margin-top: 0.8em;">
<div class="floatnone">
</div>
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Hinh_dong_den_tin_hieu.gif" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img alt="Hinh dong den tin hieu.gif" data-file-height="330" data-file-width="130" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/vi/thumb/d/d5/Hinh_dong_den_tin_hieu.gif/39px-Hinh_dong_den_tin_hieu.gif" height="100" width="39" /></a></div>
<br />
CNM365. Chào ngày mới 10 tháng 12 . Wikipedia Ngày này năm xưa. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF" title="Ngày Nhân quyền Quốc tế">Ngày Nhân quyền Quốc tế</a>, ngày Hiến pháp tại Thái Lan; ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alfred_Nobel" title="Alfred Nobel">Alfred Nobel</a> tại Thụy Điển. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">Năm 1427</a> – Quân Lam Sơn và quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Minh</a> tổ chức <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan" title="Hội thề Đông Quan">Hội thề Đông Quan</a></b>, kết thúc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a>, tái lập nước Đại Việt. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1868" title="1868">Năm 1868</a> – Cột <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A8n_giao_th%C3%B4ng" title="Đèn giao thông">đèn giao thông</a></b> <i>(hình)</i> đầu tiên được dựng lên ngoài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cung_%C4%91i%E1%BB%87n_Westminster" title="Cung điện Westminster">Tòa nhà Quốc hội</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a>, phỏng theo đèn tín hiệu đường sắt. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1941" title="1941">Năm 1941</a> – <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Chiến tranh thế giới thứ hai</a>: Hải quân Nhật Bản <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%C3%A1nh_ch%C3%ACm_Prince_of_Wales_v%C3%A0_Repulse" title="Đánh chìm Prince of Wales và Repulse">đánh chìm</a></b> hai tàu chiến Anh Quốc <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/HMS_Prince_of_Wales_%2853%29" title="HMS Prince of Wales (53)">HMS Prince of Wales</a></i> và <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/HMS_Repulse_%281916%29" title="HMS Repulse (1916)">HMS Repulse</a></i> gần bờ biển Mã Lai thuộc Anh. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1989" title="1989">Năm 1989</a> – Trong cuộc <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990" title="Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990">tuần hành công cộng</a></b> mở ủng hộ dân chủ đầu tiên trong nước, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a> tuyên bố thành lập Liên hiệp Dân chủ Mông Cổ.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Hội thề Đông Quan</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Hội thề Đông Quan</b> diễn ra ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>, giữa thủ lĩnh nghĩa quân <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lam_S%C6%A1n" title="Lam Sơn">Lam Sơn</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> và chủ tướng quân Minh là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a>, kết thúc cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a>, giành lại độc lập cho <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Vi%E1%BB%87t" title="Đại Việt">Đại Việt</a>.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Hoàn cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#H.E1.BB.99i_th.E1.BB.81"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Hội thề</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Sau_h.E1.BB.99i_th.E1.BB.81"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Sau hội thề</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Tham_kh.E1.BA.A3o"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Tham khảo</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#Xem_th.C3.AAm"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Xem thêm</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ho.C3.A0n_c.E1.BA.A3nh">Hoàn cảnh</span></h2>
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">Nhà Minh</a> đánh chiếm Đại Viêt từ năm 1407, đặt bộ máy cai trị và đổi gọi trở lại là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Giao_Ch%E1%BB%89" title="Giao Chỉ">Giao Chỉ</a> như thời Bắc thuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_H%C3%A1n" title="Nhà Hán">nhà Hán</a>. Đến năm 1427, quân <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">khởi nghĩa Lam Sơn</a> do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a>
lãnh đạo liên tiếp giành thắng lợi, đẩy quân Minh vào thế bị vây hãm
trong các thành trì từ Bắc vào Nam. Chủ tướng quân Minh là Vương Thông
bị hãm trong thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a> từ năm 1426.<br />
Sau hai thất bại nặng nề của các đạo viện binh do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%E1%BB%85u_Th%C4%83ng" title="Liễu Thăng">Liễu Thăng</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%99c_Th%E1%BA%A1nh" title="Mộc Thạnh">Mộc Thạnh</a> chỉ huy cuối năm 1427, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Minh Tuyên Tông">Minh Tuyên tông</a> buộc phải tuyên bố bãi binh.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.99i_th.E1.BB.81">Hội thề</span></h2>
Ngày 22 tháng 11 năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90inh_M%C3%B9i" title="Đinh Mùi">Đinh Mùi</a>, tức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>, tại phía nam thành <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0_N%E1%BB%99i#Th.C4.83ng_Long.2C_.C4.90.C3.B4ng_.C4.90.C3.B4.2C_.C4.90.C3.B4ng_Quan.2C_.C4.90.C3.B4ng_Kinh" title="Hà Nội">Đông Quan</a>, bên bờ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%B4ng_H%E1%BB%93ng" title="Sông Hồng">sông Nhị</a>, hội thề lịch sử đã diễn ra. Đây là một hình thức định ước đình chỉ chiến sự giữa nghĩa quân Lam Sơn và quân đô hộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Minh" title="Nhà Minh">nhà Minh</a>. Lễ thề do chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn tổ chức.<br />
Tại buổi lễ, trước đoàn nghĩa quân do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Lợi</a> dẫn đầu, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a>,
Tổng binh quân Minh đã đọc "Bài văn hội thề", cam kết đình chỉ mọi hoạt
động chiến sự, rút hết quân trong thời hạn 5 tháng; không cướp bóc sách
nhiễu trên đường rút quân.<br />
Quân Minh đã kéo đến dinh Bồ Đề lạy tạ lãnh đạo nghĩa quân. Thực hiện cam kết, từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/29_th%C3%A1ng_12" title="29 tháng 12">29 tháng 12</a> năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1427" title="1427">1427</a>,
quân Minh bắt đầu rút lui, phía nghĩa quân bảo đảm cấp lương thực, ngựa
thuyền, và tạo điều kiện cho quân Minh ra khỏi biên giới một cách an
toàn.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Sau_h.E1.BB.99i_th.E1.BB.81">Sau hội thề</span></h2>
Tổng cộng 10 vạn quân Minh đã được hồi hương an toàn. Hội thề Đông
Quan 1427 thể hiện cách kết thúc chiến tranh sáng tạo, mềm dẻo, nhân đạo
của nghĩa quân Lam Sơn, như trong bài <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%ACnh_Ng%C3%B4_%C4%91%E1%BA%A1i_c%C3%A1o" title="Bình Ngô đại cáo">Bình Ngô đại cáo</a>:<br />
<table class="cquote" style="background-color: transparent; border-collapse: collapse; border: none; margin: auto; width: auto;">
<tbody>
<tr>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: left;" valign="top" width="20">“</td>
<td style="border: none; padding: 4px 10px;" valign="top">...<i>Quân giặc các thành khốn đốn, cởi giáp ra hàng</i><br />
<i>Tướng giặc bị cầm tù, như hổ đói vẫy đuôi xin cứu mạng</i><br />
<i>Thần Vũ chẳng giết hại, thể lòng trời ta mở đường hiếu sinh</i><br />
<i>Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến biển mà vẫn hồn bay phách lạc</i>,<br />
<i>Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến nước mà vẫn tim đập chân run</i>.<br />
<i>Họ đã tham sống sợ chết mà hoà hiếu thực lòng</i><br />
<i>Ta lấy toàn quân là hơn, để nhân dân nghỉ sức</i>.<br />
<i>Chẳng những mưu kế kì diệu</i><br />
<i>Cũng là chưa thấy xưa nay</i>...</td>
<td style="border: none; color: #b2b7f2; font-family: 'Times New Roman', serif; font-size: 35px; font-weight: bold; padding: 10px 10px; text-align: right;" valign="bottom" width="20">”</td>
</tr>
</tbody></table>
Bình luận về việc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Minh_Tuy%C3%AAn_T%C3%B4ng" title="Minh Tuyên Tông">Minh Tuyên tông</a> ra lệnh bãi binh ở Đại Việt, sử gia Trung Quốc là Cốc Vĩnh Thái viết trong <i>Minh sử kỷ sự bản mạt</i>:<br />
<dl><dd><i>Vương Thông lực yếu mà phải xin hoà, Liễu Thăng lại sang rồi bị
thua chết. Sau đó lại xuống chiếu sai sứ sang giao hảo và rút quân về,
nhục nhã thực bằng Tân, Trịnh hội thề dưới chân thành, hổ thẹn ngang với
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_T%E1%BA%A5n_Cao_T%E1%BB%95" title="Hậu Tấn Cao Tổ">Kính Đường</a> cắt đất giảng hòa vậy"</i><sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#cite_note-1">[1]</a></sup></dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%99i_th%E1%BB%81_%C4%90%C3%B4ng_Quan#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text">Viện Sử học, sách đã dẫn, tr 276.</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Tham_kh.E1.BA.A3o">Tham khảo</span></h2>
<ul>
<li>Viện Sử học (2007), <i>Lịch sử Việt Nam</i>, tập 3, NXB Khoa học xã hội</li>
</ul>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Xem_th.C3.AAm">Xem thêm</span></h2>
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%AA_Th%C3%A1i_T%E1%BB%95" title="Lê Thái Tổ">Lê Thái Tổ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C6%B0%C6%A1ng_Th%C3%B4ng_%28nh%C3%A0_Minh%29" title="Vương Thông (nhà Minh)">Vương Thông</a></li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_Vi%E1%BB%87t_Nam_th%E1%BB%9Di_B%E1%BA%AFc_thu%E1%BB%99c_l%E1%BA%A7n_4" title="Thể loại:Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4">Lịch sử Việt Nam thời Bắc thuộc lần 4</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Kh%E1%BB%9Fi_ngh%C4%A9a_Lam_S%C6%A1n" title="Thể loại:Khởi nghĩa Lam Sơn">Khởi nghĩa Lam Sơn</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<b>Cách mạng Dân chủ 1990 tại Mông Cổ</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Tiếng Mông Cổ">tiếng Mông Cổ</a>: <span lang="mn">Ардчилсан хувьсгал</span>, Ardchilsan Khuvĭsgal, <i>Cách mạng Dân chủ</i>) bắt đầu bằng những cuộc tuần hành và tuyệt thực nhằm lật đổ nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ">Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ</a>
và cuối cùng là chuyển dịch hướng đến dân chủ và soạn thảo hiến pháp
mới. Lực lượng xung kích của cách mạng chủ yếu là những thanh niên thị
uy tại quảng trường Sükhbaatar tại thủ đô <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>.<br />
Đây là sự khởi đầu của quá trình chấm dứt thời kỳ xã hội chủ nghĩa
kéo dài 70 năm tại Mông Cổ. Mặc dù một hệ thống đa đảng được thiết lập,
song <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ</a>
trên thực tế vẫn nắm quyền cho đến năm 1996. Tuy thế, các cải cách được
thi hành và một quá trình chuyển đổi sang kinh tế thị trường được bắt
đầu. Cách mạng lấy cảm hứng từ những cải cách tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>, và từ các cuộc cách mạng tương tự tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BB%91i_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Khối Đông Âu">Đông Âu</a> vào cuối năm 1989.<br />
<table cellpadding="0" cellspacing="5" class="vertical-navbox" style="background: #f9f9f9; border-spacing: 0.4em 0; border: 1px solid #aaa; clear: right; float: right; font-size: 88%; line-height: 1.4em; margin: 0 0 1.0em 1.0em; padding: 0.2em; text-align: center; width: 208px;">
<tbody>
<tr>
<td class="" style="line-height: 1.2em; padding-bottom: 0.1em; padding-top: 0.4em;">Một phần của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:History_of_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:History of Mông Cổ (trang chưa được viết)"><b>loạt bài</b></a> về</td>
</tr>
<tr>
<th class="vcard navbox-title" style="font-size: 145%; line-height: 1.2em; padding-top: 0.2em; padding-top: 0; padding: 0.2em 0.4em 0.2em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Lịch sử Mông Cổ">Lịch sử <span class="fn org label">Mông Cổ</span></a></th>
</tr>
<tr>
<td class="" style="border-bottom: 1px solid #ccc; padding: 0.2em 0 0.4em;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:State_emblem_of_Mongolia.svg" title="Quốc huy Mông Cổ"><img alt="Quốc huy Mông Cổ" data-file-height="1355" data-file-width="1220" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/State_emblem_of_Mongolia.svg/80px-State_emblem_of_Mongolia.svg.png" height="89" width="80" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th class="" style="background: #eee; padding: 0.1em;">Thời kỳ tiền Mông Cổ</th>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hung_N%C3%B4" title="Hung Nô">Hung Nô</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">209 TCN–155</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%C3%AAn_Ti" title="Tiên Ti">Tiên Ti</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">93–234</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nhu_Nhi%C3%AAn" title="Nhu Nhiên">Nhu Nhiên</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">330–555</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A3n_qu%E1%BB%91c_%C4%90%E1%BB%99t_Quy%E1%BA%BFt" title="Hãn quốc Đột Quyết">Đột Quyết</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">552–744</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_C%E1%BB%91t" title="Hồi Cốt">Hồi Cốt</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">742–848</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ki%C3%AAn_C%C3%B4n&action=edit&redlink=1" title="Kiên Côn (trang chưa được viết)">Kiên Côn</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">539–1219</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Li%C3%AAu" title="Nhà Liêu">Khiết Đan</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">916–1125</span></small></td>
</tr>
<tr>
<th class="" style="background: #eee; padding: 0.1em;">Thời kỳ trung đại</th>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%B4ng_Ng%E1%BB%99t_Qu%E1%BB%91c&action=edit&redlink=1" title="Mông Ngột Quốc (trang chưa được viết)">Mông Ngột Quốc</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1120–1206</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_qu%E1%BB%91c_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Đế quốc Mông Cổ">Đế quốc Mông Cổ</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1206–1271</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nh%C3%A0_Nguy%C3%AAn" title="Nhà Nguyên">Nguyên</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1271–1368</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Nguy%C3%AAn" title="Bắc Nguyên">Bắc Nguyên</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1368–1636</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_th%E1%BB%9Di_Thanh&action=edit&redlink=1" title="Mông Cổ thời Thanh (trang chưa được viết)">Thanh trị</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1636/1691–1911</span></small></td>
</tr>
<tr>
<th class="" style="background: #eee; padding: 0.1em;">Thời hiện đại</th>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Ngo%E1%BA%A1i_M%C3%B4ng_1911" title="Cách mạng Ngoại Mông 1911">Cách mạng Dân tộc</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1911</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_%281911%E2%80%931924%29&action=edit&redlink=1" title="Mông Cổ (1911–1924) (trang chưa được viết)">Hãn quốc Bác Khắc Đa</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1911–1924</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chi%E1%BA%BFm_%C4%91%C3%B3ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Chiếm đóng Mông Cổ (trang chưa được viết)">Chiếm đóng</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1919–1921</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1921" title="Cách mạng Mông Cổ 1921">Cách mạng Nhân dân</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1921</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%E1%BB%99ng_h%C3%B2a_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ">Cộng hòa Nhân dân</a> <small><span style="color: #aaaaaa;">1924–1992</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;"><b class="selflink">Cách mạng Dân chủ</b> <small><span style="color: #aaaaaa;">1990</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="padding: 0 0.1em 0.4em;">Mông Cổ hiện đại <small><span style="color: #aaaaaa;">1990–nay</span></small></td>
</tr>
<tr>
<td class="" style="border-top: 1px solid #ccc; font-weight: bold; padding: 0.3em 0.4em 0.3em; text-align: center;"><img alt="Portal icon" data-file-height="28" data-file-width="32" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Portal-puzzle.svg/32px-Portal-puzzle.svg.png" height="28" width="32" /></td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: 1px solid #ccc; font-size: 115%; text-align: right;"><br /></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Bối cảnh</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#D.C3.B2ng_s.E1.BB.B1_ki.E1.BB.87n"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Dòng sự kiện</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#H.E1.BB.87_qu.E1.BA.A3"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hệ quả</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="B.E1.BB.91i_c.E1.BA.A3nh">Bối cảnh</span></h2>
Tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Mông Cổ">Mông Cổ</a> có những phong trào ủng hộ độc lập vào năm 1911 nhằm chống lại triều đình <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_Thanh" title="Đại Thanh">Đại Thanh</a>. Cuối cùng, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_Nh%C3%A2n_d%C3%A2n_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đảng Nhân dân Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đảng Nhân dân Mông Cổ</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1921" title="Cách mạng Mông Cổ 1921">đoạt lấy quyền lực</a> tại Ngoại Mông vào năm 1921 với trợ giúp từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C6%B0%E1%BB%9Bc_Nga_X%C3%B4_vi%E1%BA%BFt" title="Nước Nga Xô viết">nước Nga Xô viết</a>, sau khi đẩy lui các lực lượng <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A1ch_v%E1%BB%87" title="Bạch vệ">Bạch vệ Nga</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Hoa_D%C3%A2n_Qu%E1%BB%91c_%281912-1949%29" title="Trung Hoa Dân Quốc (1912-1949)">Trung Hoa</a>. Năm 1924, đảng này đổi tên thành Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-1">[1]</a></sup> Trong những thập niên sau đó, Mông Cổ luôn liên kết rất chặt chẽ với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4" title="Liên Xô">Liên Xô</a>. Sau khi <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Yumjaagiin_Tsedenbal&action=edit&redlink=1" title="Yumjaagiin Tsedenbal (trang chưa được viết)">Yumjaagiin Tsedenbal</a> bị hạ bệ vào năm 1984, và lấy cảm hứng từ các cải cách của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mikhail_Gorbachev" title="Mikhail Gorbachev">Mikhail Gorbachev</a> tại Liên Xô, tập thể lãnh đạo mới dưới quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jambyn_Batm%C3%B6nkh&action=edit&redlink=1" title="Jambyn Batmönkh (trang chưa được viết)">Jambyn Batmönkh</a> thi hành các cải cách kinh tế, song chưa đủ đối với những người muốn cải cách hơn nữa vào cuối năm 1989.<sup class="reference" id="cite_ref-Kaplonski_2-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Kaplonski-2">[2]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="D.C3.B2ng_s.E1.BB.B1_ki.E1.BB.87n">Dòng sự kiện</span></h2>
Thanh niên Mông Cổ mong muốn có sự thay đổi trong xã hội, cùng cách
chính phủ điều hành công việc. Họ bắt đầu tụ họp và thảo luận một cách
bí mật. Ví dụ, trong thời gian học tập tại Liên Xô, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a> được học về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">Glasnost</a>,
các khái niệm như tự do phát biểu và tự do kinh tế. Sau khi trở về Mông
Cổ, ông tụ họp với những người đồng chí hướng khác và cố gắng trình bày
những ý tưởng này cho nhiều người hơn,<sup class="reference" id="cite_ref-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-3">[3]</a></sup> bất chấp những nỗ lực đàn áp từ Bộ chính trị.<sup class="reference" id="cite_ref-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-4">[4]</a></sup>
Ngày 28 tháng 11 năm 1989, vào cuối một bài diễn thuyết tại Hội nghị
Nghệ sĩ trẻ toàn quốc lần thứ 2, Elbegdorj nói rằng Mông Cổ cần <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a> và thỉnh cầu thanh niên cộng tác để thiết lập chế độ dân chủ tại Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-young_artists_5-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-young_artists-5">[5]</a></sup><br />
Chủ tịch đại hội ngắt bài diễn thuyết của Elbegdorj và cảnh cáo ông
không được nói những điều như vậy. Đó là vào năm 1989 và Mông Cổ đã là
một quốc gia cộng sản trong 68 năm.<sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-6">[6]</a></sup>
Đương thời, mọi cá nhân đều được cho là trinh sát phi chính thức của
đảng cộng sản, họ sẽ báo cáo những ai bày tỏ các quan điểm khác với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_x%C3%A3_h%E1%BB%99i" title="Chủ nghĩa xã hội">chủ nghĩa xã hội</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_c%E1%BB%99ng_s%E1%BA%A3n" title="Chủ nghĩa cộng sản">chủ nghĩa cộng sản</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-7">[7]</a></sup>
Kết thúc đại hội, hai thanh niên là Dari. Sukhbaatar và Chimediin
Enkhee gặp Elbegdorj và ba người đồng ý thành lập một phong trào dân chủ
và để nhằm bí mật truyền bá tin tức đến các thanh niên khác.<sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-8">[8]</a></sup> Sau đó, ba người tụ họp và thống nhất với 10 cá nhân khác và họ được gọi là Mười ba lãnh đạo của Cách mạng Dân chủ Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-9">[9]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-10">[10]</a></sup> Elbegdorj và bạn bè bí mật tụ họp với các thanh niên khác trong giảng đường <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A1i_h%E1%BB%8Dc_Qu%E1%BB%91c_gia_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đại học Quốc gia Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đại học Quốc gia Mông Cổ</a>
và thảo luận về dân chủ, chính sách kinh tế thị trường tự do, và các
chủ đề bị cấm khác vào đương thời, và bắt đầu soạn thảo một kế hoạch
nhằm tổ chức một phong trào dân chủ.<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-11">[11]</a></sup>
Họ tụ họp nhiều lần và đưa đến những người bạn mới và những người ủng
hộ mới cùng bí mật gia nhập. Một đêm, họ đặt biển quảng cáo về cuộc tuần
hành mở của mình trên đường phố.<sup class="reference" id="cite_ref-young_artists_5-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-young_artists-5">[5]</a></sup><br />
Vào sáng ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/10_th%C3%A1ng_12" title="10 tháng 12">10 tháng 12</a> năm 1989, cuộc tuần hành công cộng mở ủng hộ dân chủ diễn ra trước Trung tâm Văn hóa thanh niên tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-12">[12]</a></sup> Tại đây, Elbegdorj tuyên bố thiết lập Liên hiệp Dân chủ Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-CDMongolia_13-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-CDMongolia-13">[13]</a></sup> Những người biểu tình kêu gọi Mông Cổ chấp thuận <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Perestroika" title="Perestroika">perestroika</a> and <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Glasnost" title="Glasnost">glasnost</a>. Những lãnh đạo <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%A5t_%C4%91%E1%BB%93ng_ch%C3%ADnh_ki%E1%BA%BFn" title="Bất đồng chính kiến">bất đồng chính kiến</a> yêu cầu bầu cử tự do và cải cách kinh tế, song trong khuôn khổ một "chủ nghĩa xã hội dân chủ nhân đạo".<sup class="reference" id="cite_ref-Kaplonski_2-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Kaplonski-2">[2]</a></sup>
Những người biểu tình đưa thêm một yếu tố dân tộc chủ nghĩa vào cuộc
biểu tình bằng cách sử dụng chữ Mông Cổ truyền thống thay vì <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%AF_c%C3%A1i_Kirin" title="Chữ cái Kirin">chữ cái Kirin</a> chính thức. Vào cuối tháng 12, các cuộc tuần hành gia tăng khi có tin tức về bài phỏng vấn của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Garry_Kasparov" title="Garry Kasparov">Garry Kasparov</a> dành cho <i><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Playboy" title="Playboy">Playboy</a></i>, trong đó đề xuất rằng Liên Xô có thể cải thiện tình trạng kinh tế bằng cách bán Mông Cổ cho Trung Quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-Kaplonski_2-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Kaplonski-2">[2]</a></sup> Ngày 2 tháng 1 năm 1990, Liên hiệp Dân chủ Mông Cổ bắt đầu phân phát các tờ truyền đơn kêu gọi về một cách mạng dân chủ.<sup class="reference" id="cite_ref-Amarsanaa_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Amarsanaa-14">[14]</a></sup><br />
Ngày 14 tháng 1 năm 1990, những người biểu tình, nay đã tăng trưởng
từ 300 lên khoảng 1.000, tụ họp tại quảng trường trước Bảo tàng Lenin
tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ulaanbaatar" title="Ulaanbaatar">Ulaanbaatar</a>.
Tiếp theo, một cuộc tuần hành trên quảng trường Sükhbaatar diễn ra vào
ngày 21 tháng 1 (trong nhiệt độ -30 C). Những người biểu tình mang theo
những biểu ngữ ám chỉ đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_C%C3%A1t_T%C6%B0_H%C3%A3n" title="Thành Cát Tư Hãn">Thành Cát Tư Hãn</a>, phục hồi một nhân vật mà hệ thống giáo dục Xô viết không chú ý tán tụng.<sup class="reference" id="cite_ref-Fineman_15-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Fineman-15">[15]</a></sup>
Họ ca tụng Daramyn Tömör-Ochir, một chính trị gia bị thanh trừng vào
năm 1962 trong các nỗ lực nhằm đàn áp việc kỷ niệm 800 năm sinh nhật
Thành Cát Tư Hãn. Những người chống đối mang theo một quốc kỳ Mông Cổ
cải biến khi thiếu một sao tượng trưng cho chủ nghĩa xã hội; nó được sử
dụng làm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_k%E1%BB%B3_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Quốc kỳ Mông Cổ">quốc kỳ mới</a> sau cách mạng.<sup class="reference" id="cite_ref-Kaplonski_2-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Kaplonski-2">[2]</a></sup><br />
Trong các tháng sau đó, những nhà hoạt động tiếp tục tổ chức tuần
hành, tập hợp, kháng nghị và tuyệt thực, cũng như giáo viên bãi khóa và
công nhân đình công.<sup class="reference" id="cite_ref-Politburo_16-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Politburo-16">[16]</a></sup>
Các nhà hoạt động nhận được thêm sự ủng hộ của dân chúng Mông Cổ, cả
tại thủ đô và vùng thôn quê và các hoạt động của liên hiệp kéo theo
những kêu gọi khác về dân chủ trên toàn quốc.<sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-17">[17]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-Democracy.27s_Hero_18-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Democracy.27s_Hero-18">[18]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-19">[19]</a></sup>
Xảy ra các cuộc tuần hành cuối tuần vào tháng 1 và các đảng đối lập đầu
tiên của Mông Cổ được hình thành. Các cuộc tuần hành khuếch trương đến
hàng nghìn người tại thủ đô, tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Erdenet" title="Erdenet">Erdenet</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Darkhan_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Darkhan (thành phố)">Darkhan</a>, và đến các tỉnh lỵ, nổi bật là tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6r%C3%B6n_%28th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91%29" title="Mörön (thành phố)">thành phố Mörön</a> tại tỉnh <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%C3%B6vsg%C3%B6l_%28t%E1%BB%89nh%29" title="Khövsgöl (tỉnh)">Khövsgöl</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-20">[20]</a></sup><br />
Sau nhiều cuộc tuần hành của hàng nghìn người tại thủ đô cũng như các
tỉnh lỵ, vào ngày 4 tháng 3 năm 1990, Liên hiệp Dân chủ Mông Cổ cùng ba
tổ chức cải cách khác tổ chức chung một cuộc tụ họp đại chúng ngoài
trời, mời chính phủ đến tham dự. Chính phủ không cử đại diện đến tham dự
và cuộc tụ họp phát triển thành một cuộc tuần hành với trên 100.000
người yêu cầu thay đổi dân chủ.<sup class="reference" id="cite_ref-Amarsanaa_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Amarsanaa-14">[14]</a></sup>
Ngày 7 tháng 3 năm 1990, trên quảng trường Sükhbaatar, Liên hiệp Dân
chủ Mông Cổ phát động một cuộc tuyệt thực của mười người nhằm thúc giục
những người cộng sản từ chức. Số người tuyệt thực tăng lên và có hàng
nghìn người ủng hộ họ. Bộ Chính trị Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ cuối
cùng nhượng bộ trước áp lực và tham gia các cuộc đàm phán với các lãnh
đạo của Liên hiệp Dân chủ Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-21">[21]</a></sup><br />
Chủ tịch Bộ chính trị <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Jambyn_Batm%C3%B6nkh&action=edit&redlink=1" title="Jambyn Batmönkh (trang chưa được viết)">Jambyn Batmönkh</a> quyết định giải thể Bộ chính trị và từ chức vào ngày 9 tháng 3 năm 1990.<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-22">[22]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-23">[23]</a></sup>
Tuy nhiên, trong hậu trường, Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ nghiêm túc
cân nhắc việc đàn áp những người biểu tình, soạn thảo một nghị định còn
thiếu chữ ký của lãnh đạo đảng là Jambyn Batmönkh. Batmönkh phản đối
điều này, duy trì một chính sách nghiêm ngặt là không bao giờ sử dụng vũ
lực.<sup class="reference" id="cite_ref-Daariimaa_24-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Daariimaa-24">[24]</a></sup><br />
Elbegdorj tuyên bố tin tức Bộ chính trị từ chức đến những người tuyệt
thực và đến quần chúng tụ tập trên quảng trường Sükhbaatar vào ngày hôm
đó sau các cuộc đàm phán giữa các lãnh đạo của Đảng Nhân dân Cách mạng
và Liên hiệp Dân chủ.<sup class="reference" id="cite_ref-young_artists_5-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-young_artists-5">[5]</a></sup> Những người tuyệt thực ngưng hành động. Việc Bộ Chính trị từ chức mở đường cho cuộc bầu cử đa đảng đầu tiên tại Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-Politburo_16-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Politburo-16">[16]</a></sup> Chính phủ mới tuyên bố cuộc bầu cử quốc hội tự do đầu tiên tại Mông Cổ được tổ chức vào tháng 7.<br />
Nữ giới đóng vai trò nhỏ trong cuộc biểu tình, như cung cấp thực phẩm
và thức uống cho những người tuần hành; phản ánh vai trò lệ thuộc theo
truyền thống của nữ giới tại Mông Cổ.<sup class="reference" id="cite_ref-Kaplonski_2-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Kaplonski-2">[2]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.E1.BB.87_qu.E1.BA.A3">Hệ quả</span></h2>
Cách mạng Dân chủ năm 1990 là một cuộc cách mạng không đổ máu.<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-25">[25]</a></sup> Sau Cách mạng Dân chủ năm 1990 tại Mông Cổ, cuộc bầu cử quốc hội đa đảng được tổ chức vào ngày 29 tháng 7 năm 1990.<sup class="reference" id="cite_ref-Amarsanaa_14-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Amarsanaa-14">[14]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-26">[26]</a></sup> Trong cuộc bầu cử này, Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ thắng 357/430 ghế tại Đại Hural (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C6%B0%E1%BB%A3ng_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Thượng nghị viện">thượng nghị viện</a>) và 31 trong số 53 ghế tại Tiểu Hural (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%A1_ngh%E1%BB%8B_vi%E1%BB%87n" title="Hạ nghị viện">hạ nghị viện</a>).<sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-27">[27]</a></sup> Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ có được một vị thế vững chắc tại khu vực nông thôn.<br />
Tuy nhiên, chính phủ mới của Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ dưới quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Dashiin_Byambas%C3%BCren&action=edit&redlink=1" title="Dashiin Byambasüren (trang chưa được viết)">D. Byambasüren</a>
chia sẻ quyền lực với những người dân chủ, và thi hành các cải cách
hiến pháp và kinh tế. Những cải cách này xảy ra đồng thời với <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_X%C3%B4_tan_r%C3%A3" title="Liên Xô tan rã">Liên Xô tan rã</a>,
là nước cho đến năm 1990 cung cấp viện trợ kinh tế đáng kể cho ngân
sách quốc gia của Mông Cổ, quốc gia phải trải qua các vấn đế kinh tế
khắc nghiệt.<sup class="reference" id="cite_ref-Amarsanaa_14-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-Amarsanaa-14">[14]</a></sup><br />
Đại Hural họp lần đầu vào ngày 3 tháng 9 và bầu một tổng thống và một
thủ tướng thuộc Đảng Nhân dân Cách mạng, một phó tổng thống thuộc Đảng
Dân chủ Xã hội, và bầu ra 50 thành viên của Baga Hural (hạ nghị viện).
Phó Tổng thống cũng là chủ tịch của Baga Hural. Vào tháng 11 năm 1991,
Đại Hural bắt đầu thảo luận về một hiến pháp mới, có hiệu lực vào ngày
12 tháng 2 năm 1992. Hiến pháp xác định Mông Cổ là một quốc gia độc lập
và có chủ quyền, và đảm bảo một số quyền và tự do, tái tổ chức nhánh
hành pháp của chính phủ, thiết lập một <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C6%A1_quan_l%E1%BA%ADp_ph%C3%A1p" title="Cơ quan lập pháp">cơ quan lập pháp</a>
đơn viện là Đại Hural Quốc gia (SGH). Cuộc bầu cử đầu tiên mà những
người dân chủ giành thắng lợi là bầu cử tổng thống năm 1992, khi ứng cử
viên đối lập <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Punsalmaagiin_Ochirbat&action=edit&redlink=1" title="Punsalmaagiin Ochirbat (trang chưa được viết)">Punsalmaagiin Ochirbat</a> đắc cử.<br />
Khối Liên minh Dân chủ dưới quyền đồng lãnh đạo của chủ tịch Đảng Dân
chủ Mông Cổ Tsakhiagiin Elbegdorj lần đầu tiên đạt được đa số trong
cuộc bầu cử Quốc hội vào năm 1996.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-28">[28]</a></sup> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95&action=edit&redlink=1" title="Đảng Dân chủ Mông Cổ (trang chưa được viết)">Đảng Dân chủ Mông Cổ</a>
bắt nguồn từ Khối Liên minh Dân chủ là một phần của chính phủ liên minh
ba thành phần với Đảng Nhân dân Cách mạng cầm quyền trong nhiệm kỳ
2004-2008 vào 2008-2012; và sau đó cùng với Đảng Ý chí Công dân-Xanh và
Đảng Nhân dân Cách mạng (mới) từ năm 2012 trở đi.<br />
Trong cuộc bầu cử tổng thống Mông Cổ năm 2009, ứng cử viên Đảng Dân chủ Mông Cổ, một trong những lãnh tụ cách mạng dân chủ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a> đánh bại tổng thống đang nắm quyền <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Nambaryn_Enkhbayar&action=edit&redlink=1" title="Nambaryn Enkhbayar (trang chưa được viết)">Nambaryn Enkhbayar</a>.<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-29">[29]</a></sup> Tiếp theo chiến thắng này, trong cuộc bầu cử quốc hội Mông cổ năm 2012, Đảng Dân chủ Mông Cổ lại tiếp tục thắng.<sup class="reference" id="cite_ref-parliament_30-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-parliament-30">[30]</a></sup>
Trong các cuộc bầu cử địa phương ở thủ đô và các vùng năm 2012, Đảng
Dân chủ Mông Cổ thắng lần đầu tiên trong lịch sử quốc gia này.<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-31">[31]</a></sup> Trong cuôc bầu cử tổng thống Mông Cổ 2013, ứng cử viên Đảng Dân chủ Mông Cổ là tổng thống lâm thời <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tsakhiagiin_Elbegdorj" title="Tsakhiagiin Elbegdorj">Tsakhiagiin Elbegdorj</a> lại thắng cử.<sup class="reference" id="cite_ref-washingtonpost_32-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-washingtonpost-32">[32]</a></sup>
Như vậy Đảng Dân chủ Mông Cổ dựa vào Khối Liên minh của những người
hoạt động dân chủ đã nắm quyền tổng thống, có đa số ở quốc hội, và lãnh
đạo chính quyền kể từ năm 2012.<sup class="reference" id="cite_ref-parliament_30-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-parliament-30">[30]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-washingtonpost_32-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_note-washingtonpost-32">[32]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Simons, William B. biên tập (1980). <i>The Constitutions of the Communist World</i>. BRILL. tr. 256. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9028600701" title="Đặc biệt:Nguồn sách/9028600701">9028600701</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=BRILL&rft.isbn=9028600701&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=256&rft.date=1980&rft.genre=book&rft.btitle=The+Constitutions+of+the+Communist+World&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Kaplonski-2">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Kaplonski_2-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Kaplonski_2-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Kaplonski_2-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Kaplonski_2-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Kaplonski_2-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">Kaplonski, Christopher (2004). <i>Truth, History, and Politics in Mongolia: The Memory of Heroes</i>. Psychology Press. tr. 51, 56, 60, 64–65, 67, 80–82. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/1134396732" title="Đặc biệt:Nguồn sách/1134396732">1134396732</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pages=51%2C+56%2C+60%2C+64%E2%80%9365%2C+67%2C+80%E2%80%9382&rft.genre=book&rft.aufirst=Christopher&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2004&rft.aulast=Kaplonski&rft.pub=Psychology+Press&rft.btitle=Truth%2C+History%2C+and+Politics+in+Mongolia%3A+The+Memory+of+Heroes&rft.isbn=1134396732&rft.au=Kaplonski%2C+Christopher&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-3"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-3">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://amantuuh.socanth.cam.ac.uk/search/view_transcript.php?Interview=091102A&Person=990446" rel="nofollow">“Interview with Akim Gotov <i>(in Mongolian)</i>”</a>. The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Interview+with+Akim+Gotov+%27%27%28in+Mongolian%29%27%27&rft_id=http%3A%2F%2Famantuuh.socanth.cam.ac.uk%2Fsearch%2Fview_transcript.php%3FInterview%3D091102A%26Person%3D990446&rft.genre=book&rft.pub=The+Oral+History+of+Twentieth+Century+Mongolia%2C+University+of+Cambridge&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-4"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-4">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.civicvoices.org/UserFiles/khaidav%20sangijav%20edited%20formatted.pdf" rel="nofollow">“Transcript of interview with Khaidav Sangijav”</a>. Civic Voices. tr. 6<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Civic+Voices&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Transcript+of+interview+with+Khaidav+Sangijav&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.civicvoices.org%2FUserFiles%2Fkhaidav%2520sangijav%2520edited%2520formatted.pdf&rft.pages=6&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-young_artists-5">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-young_artists_5-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-young_artists_5-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-young_artists_5-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">Tsakhia,
Elbegdorj (1999). Trong Mongolian Democratic Union, New Period Youth
Organization, and Mongolia's Young Leaders Foundation. <i>The Footstep
of Truth is White book "Speech of Ulaan Od newspaper's correspondent
Elbegdorj at Young Artists' Second National Congress"</i>. Ulaanbaatar: Hiimori. tr. 15. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/99929-74-01-X" title="Đặc biệt:Nguồn sách/99929-74-01-X">99929-74-01-X</a>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Ulaanbaatar&rft.pages=15&rft.genre=book&rft.aufirst=Elbegdorj&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1999&rft.aulast=Tsakhia&rft.isbn=99929-74-01-X&rft.pub=Hiimori&rft.btitle=The+Footstep+of+Truth+is+White+book+%22Speech+of+Ulaan+Od+newspaper%27s+correspondent+Elbegdorj+at+Young+Artists%27+Second+National+Congress%22&rft.au=Tsakhia%2C+Elbegdorj&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Tseveen and Ganbold, Odgerel and Battsetseg (tháng 1 năm 2006). <a class="external text" href="http://www.nyulawglobal.org/globalex/mongolia.htm" rel="nofollow">“The Mongolian legal system and laws: a brief overview”</a>. <i>GlobaLex</i> (New York)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=New+York&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.nyulawglobal.org%2Fglobalex%2Fmongolia.htm&rft.atitle=The+Mongolian+legal+system+and+laws%3A+a+brief+overview&rft.genre=book&rft.aufirst=Odgerel+and+Battsetseg&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=The+Mongolian+legal+system+and+laws%3A+a+brief+overview&rft.jtitle=GlobaLex&rft.aulast=Tseveen+and+Ganbold&rft.date=January+2006&rft.au=Tseveen+and+Ganbold%2C+Odgerel+and+Battsetseg&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://mongol.undesten.mn/wiki/show/name/%D0%AD%D0%BB%D0%B1%D1%8D%D0%B3%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%B6+%D0%A6%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%B0%D0%B3%D0%B8%D0%B9%D0%BD" rel="nofollow">“Elbegdorj, Tsakhiagiin”</a>. National Digital Heritage Academy (tiếng Mông Cổ)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Elbegdorj%2C+Tsakhiagiin&rft_id=http%3A%2F%2Fmongol.undesten.mn%2Fwiki%2Fshow%2Fname%2F%25D0%25AD%25D0%25BB%25D0%25B1%25D1%258D%25D0%25B3%25D0%25B4%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25B6%2B%25D0%25A6%25D0%25B0%25D1%2585%25D0%25B8%25D0%25B0%25D0%25B3%25D0%25B8%25D0%25B9%25D0%25BD&rft.genre=book&rft.pub=National+Digital+Heritage+Academy+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">S., Bayar (22 tháng 3 năm 2013). <a class="external text" href="http://tsagtur.mn/2013-03-22-03-36-25/" rel="nofollow">“Ch.Enkhee: Special western agencies financially supported”</a>. <i>Tsag Tur(Time and the country)</i> (tiếng Mông Cổ) (Ulaanbaatar)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 8 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Ulaanbaatar&rft_id=http%3A%2F%2Ftsagtur.mn%2F2013-03-22-03-36-25%2F&rft.atitle=Ch.Enkhee%3A+Special+western+agencies+financially+supported&rft.genre=book&rft.aufirst=Bayar&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Ch.Enkhee%3A+Special+western+agencies+financially+supported&rft.jtitle=Tsag+Tur%28Time+and+the+country%29%27%27+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29%27%27&rft.aulast=S.&rft.date=22+March+2013&rft.au=S.%2C+Bayar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">M., Gal. <a class="external text" href="http://humuus.mn/?p=1970" rel="nofollow">“What are the "First 13 of Democracy" doing?”</a>. <i>Humuus (People)</i> (tiếng Mông Cổ) (Ulaanbaatar)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Ulaanbaatar&rft_id=http%3A%2F%2Fhumuus.mn%2F%3Fp%3D1970&rft.atitle=What+are+the+%22First+13+of+Democracy%22+doing%3F&rft.genre=book&rft.aufirst=Gal&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=What+are+the+%22First+13+of+Democracy%22+doing%3F&rft.jtitle=Humuus+%28People%29%27%27+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29%27%27&rft.aulast=M.&rft.au=M.%2C+Gal&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-10"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-10">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Sanders, Alan J.K. (2010). <a class="external text" href="http://books.google.mn/books?id=5JN83EDDLl4C&pg=PA231&dq=Elbegdorj&hl=en&sa=X&ei=JC7aUbnIMobV4QTG2oGYDQ&ved=0CC0Q6AEwAQ#v=onepage&q=Elbegdorj&f=false" rel="nofollow"><i>Historical Dictionary of Mongolia. Third edition</i></a>. Lanham, MD: Scarecrow Press. tr. 230. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/978-0-8108-7452-7" title="Đặc biệt:Nguồn sách/978-0-8108-7452-7">978-0-8108-7452-7</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 6 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Lanham%2C+MD&rft.pages=230&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.mn%2Fbooks%3Fid%3D5JN83EDDLl4C%26pg%3DPA231%26dq%3DElbegdorj%26hl%3Den%26sa%3DX%26ei%3DJC7aUbnIMobV4QTG2oGYDQ%26ved%3D0CC0Q6AEwAQ%23v%3Donepage%26q%3DElbegdorj%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.aufirst=Alan+J.K.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2010&rft.aulast=Sanders&rft.isbn=978-0-8108-7452-7&rft.pub=Scarecrow+Press&rft.btitle=Historical+Dictionary+of+Mongolia.+Third+edition&rft.au=Sanders%2C+Alan+J.K.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.civicvoices.org/UserFiles/khaidav%20sangijav%20edited%20formatted.pdf" rel="nofollow">“Transcript of interview with Khaidav Sangijav”</a>. Civic Voices. tr. 5<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=Civic+Voices&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Transcript+of+interview+with+Khaidav+Sangijav&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.civicvoices.org%2FUserFiles%2Fkhaidav%2520sangijav%2520edited%2520formatted.pdf&rft.pages=5&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">G., Dari (5 tháng 12 năm 2011). <a class="external text" href="http://politics.news.mn/content/89237.shtml" rel="nofollow">“Democracy Days to be inaugurated”</a>. news.mn (tiếng Mông Cổ)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=G.&rft.aufirst=Dari&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Democracy+Days+to+be+inaugurated&rft_id=http%3A%2F%2Fpolitics.news.mn%2Fcontent%2F89237.shtml&rft.pub=news.mn+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29&rft.genre=book&rft.date=5+December+2011&rft.au=G.%2C+Dari&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-CDMongolia-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-CDMongolia_13-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://cdmongolia.mn/tsakhia-Elbegdorj/#.UdovIfmmiAg" rel="nofollow">“Tsakhia Elbegdorj”</a>. Community of Democracies Mongolia<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Tsakhia+Elbegdorj&rft_id=http%3A%2F%2Fcdmongolia.mn%2Ftsakhia-Elbegdorj%2F%23.UdovIfmmiAg&rft.genre=book&rft.pub=Community+of+Democracies+Mongolia&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Amarsanaa-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Amarsanaa_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Amarsanaa_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Amarsanaa_14-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Amarsanaa_14-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">S. and S., Amarsanaa & Mainbayar (2009). <i>Concise historical album of the Mongolian Democratic Union</i>. tr. 3-5, 10, 33-35, 44, 47, 51-56, 58, 66.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aufirst=Amarsanaa+%26++Mainbayar&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.pages=3-5%2C+10%2C+33-35%2C+44%2C+47%2C+51-56%2C+58%2C+66&rft.aulast=S.+and+S.&rft.btitle=Concise+historical+album+of+the+Mongolian+Democratic+Union&rft.genre=book&rft.date=2009&rft.au=S.+and+S.%2C+Amarsanaa+%26++Mainbayar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Fineman-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Fineman_15-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Fineman, Mark (24 tháng 1 năm 1990). <a class="external text" href="http://articles.latimes.com/1990-01-24/news/mn-609_1_rock-music/2" rel="nofollow">“Mongolia Reform Group Marches to Rock Anthem”</a>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Los_Angeles_Times" title="Los Angeles Times">Los Angeles Times</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 26 tháng 12 năm 2012</span>.
“Mongolia-watchers in Beijing said that... the democracy movement is
rooted more in nationalism than in dissent.... 'Watching it unfold, you
get the feeling this is more a pro-nationalist and pro-Mongolian
movement than it is anti-party or anti-government,' said a diplomat who
left Ulan Bator on Monday.”</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Fineman&rft.aufirst=Mark&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mongolia+Reform+Group+Marches+to+Rock+Anthem&rft_id=http%3A%2F%2Farticles.latimes.com%2F1990-01-24%2Fnews%2Fmn-609_1_rock-music%2F2&rft.pub=Los+Angeles+Times&rft.genre=book&rft.date=1990-01-24&rft.au=Fineman%2C+Mark&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Politburo-16">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Politburo_16-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Politburo_16-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation book">Ahmed and Norton, Nizam U. and Philip (1999). <a class="external text" href="http://books.google.mn/books?id=slpaAe40kn0C&pg=PA143&dq=politburo+resignation+led+to+first+multi+party+election+in+mongolia&hl=en&sa=X&ei=OjjaUYv-CuSh4gTsnICYDg&ved=0CDYQ6AEwAg#v=onepage&q&f=false" rel="nofollow"><i>Parliaments in Asia</i></a>. London: Frank Cass & Co.Ltd. tr. 143. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/ISBN" title="ISBN">ISBN</a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/0-7146-4951-1" title="Đặc biệt:Nguồn sách/0-7146-4951-1">0-7146-4951-1</a><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=London&rft.pages=143&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.mn%2Fbooks%3Fid%3DslpaAe40kn0C%26pg%3DPA143%26dq%3Dpolitburo%2Bresignation%2Bled%2Bto%2Bfirst%2Bmulti%2Bparty%2Belection%2Bin%2Bmongolia%26hl%3Den%26sa%3DX%26ei%3DOjjaUYv-CuSh4gTsnICYDg%26ved%3D0CDYQ6AEwAg%23v%3Donepage%26q%26f%3Dfalse&rft.genre=book&rft.aufirst=Nizam+U.+and+Philip&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=1999&rft.aulast=Ahmed+and+Norton&rft.isbn=0-7146-4951-1&rft.pub=Frank+Cass+%26+Co.Ltd&rft.btitle=Parliaments+in+Asia&rft.au=Ahmed+and+Norton%2C+Nizam+U.+and+Philip&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Baabar&action=edit&redlink=1" title="Baabar (trang chưa được viết)">Baabar</a> (16 tháng 11 năm 2009). <a class="external text" href="http://baabar.niitlelch.mn/content/112.shtml" rel="nofollow">“Democratic Revolution and Its Terrible Explanations”</a>. baabar.mn (tiếng Mông Cổ)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 6 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Baabar&rft.pub=baabar.mn+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=16+November+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fbaabar.niitlelch.mn%2Fcontent%2F112.shtml&rft.btitle=Democratic+Revolution+and+Its+Terrible+Explanations&rft.genre=book&rft.au=Baabar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Democracy.27s_Hero-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Democracy.27s_Hero_18-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.iri.org/news-events-press-center/news/democracy%E2%80%99s-hero-tsakhiagiin-Elbegdorj" rel="nofollow">“Democracy's Hero: Elbegdorj”</a>. Washington: The International Republican Institute. 21 tháng 7 năm 2011<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 8 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=The+International+Republican+Institute&rft.btitle=Democracy%27s+Hero%3A+Elbegdorj&rft.place=Washington&rft.date=21+July+2011&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iri.org%2Fnews-events-press-center%2Fnews%2Fdemocracy%25E2%2580%2599s-hero-tsakhiagiin-Elbegdorj&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.iri.org/news-events-press-center/news/mongolia-celebrates-20th-anniversary-democratic-revolution" rel="nofollow">“Mongolia Celebrates 20th Anniversary of Democratic Revolution”</a>. The International Republican Institute. 11 tháng 12 năm 2009<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 8 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.pub=The+International+Republican+Institute&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=11+December+2009&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.iri.org%2Fnews-events-press-center%2Fnews%2Fmongolia-celebrates-20th-anniversary-democratic-revolution&rft.btitle=Mongolia+Celebrates+20th+Anniversary+of+Democratic+Revolution&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text">Rossabi, Morris. <i>Modern Mongolia: From Khans to Commissars to Capitalists</i>. 2005, University of California Press, <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780520244191">ISBN 978-0-520-24419-1</a>. pp. 1-28</span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Wilhelm, Kathy (12 tháng 3 năm 1990). <a class="external text" href="http://news.google.com/newspapers?nid=1298&dat=19900312&id=H-FLAAAAIBAJ&sjid=b4sDAAAAIBAJ&pg=4798,2084369" rel="nofollow">“Mongolian Politburo resigns en masse”</a>. <i>The Free Lance Star</i> (Fredericksburg, VA). tr. 4<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Fredericksburg%2C+VA&rft.pages=4&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.google.com%2Fnewspapers%3Fnid%3D1298%26dat%3D19900312%26id%3DH-FLAAAAIBAJ%26sjid%3Db4sDAAAAIBAJ%26pg%3D4798%2C2084369&rft.atitle=Mongolian+Politburo+resigns+en+masse&rft.genre=book&rft.aufirst=Kathy&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=12+March+1990&rft.aulast=Wilhelm&rft.jtitle=The+Free+Lance+Star&rft.btitle=Mongolian+Politburo+resigns+en+masse&rft.au=Wilhelm%2C+Kathy&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://news.google.com/newspapers?nid=2199&dat=19900312&id=QkUyAAAAIBAJ&sjid=_uQFAAAAIBAJ&pg=4637,3539885" rel="nofollow">“Entire Mongolian Politburo resigns”</a>. <i>Lawrence Journal-World</i> (Lawrence, KS). 12 tháng 3 năm 1990. tr. 8A<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Lawrence%2C+KS&rft.pages=8A&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.google.com%2Fnewspapers%3Fnid%3D2199%26dat%3D19900312%26id%3DQkUyAAAAIBAJ%26sjid%3D_uQFAAAAIBAJ%26pg%3D4637%2C3539885&rft.atitle=Entire+Mongolian+Politburo+resigns&rft.genre=book&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.date=12+March+1990&rft.jtitle=Lawrence+Journal-World&rft.btitle=Entire+Mongolian+Politburo+resigns&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Ch., Munkhbayar (13 tháng 3 năm 2013). <a class="external text" href="http://news.dorgio.mn/politics/other/772" rel="nofollow">“What was the Mongolian democratic revolution?”</a>. dorgio.mn (tiếng Mông Cổ)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Ch.&rft.aufirst=Munkhbayar&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=What+was+the+Mongolian+democratic+revolution%3F&rft_id=http%3A%2F%2Fnews.dorgio.mn%2Fpolitics%2Fother%2F772&rft.pub=dorgio.mn+%28ti%E1%BA%BFng+M%C3%B4ng+C%E1%BB%95%29&rft.genre=book&rft.date=13+March+2013&rft.au=Ch.%2C+Munkhbayar&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-Daariimaa-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-Daariimaa_24-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">B. and R., Enkhtuul and Oyun. <a class="external text" href="http://www.bolod.mn/modules.php?name=News&nID=54864" rel="nofollow">“Batmönkh's widow A. Daariimaa:If my husband was working as a professor, he would have been alive today”</a>. <i>Zuunii Medee (Century News)</i><span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=B.+and+R.&rft.aufirst=Enkhtuul+and+Oyun&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Batm%C3%B6nkh%27s+widow+A.+Daariimaa%3AIf+my+husband+was+working+as+a+professor%2C+he+would+have+been+alive+today&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bolod.mn%2Fmodules.php%3Fname%3DNews%26nID%3D54864&rft.atitle=Batm%C3%B6nkh%27s+widow+A.+Daariimaa%3AIf+my+husband+was+working+as+a+professor%2C+he+would+have+been+alive+today&rft.genre=book&rft.jtitle=Zuunii+Medee+%28Century+News%29&rft.au=B.+and+R.%2C+Enkhtuul+and+Oyun&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation book">Louise Williams, Roland Rich biên tập (2000). <a class="external text" href="http://books.google.com/books?id=J3H1AgAAQBAJ&pg=PA28&dq=mongolian+revolution+bloodless&hl=en&sa=X&ei=2oxIVMu5CuebigKcy4DwCQ&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q=mongolian%20revolution%20bloodless&f=false" rel="nofollow"><i>Losing Control: Freedom of the Press in Asia</i></a>. Australian National University E Press. tr. 28.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.btitle=Losing+Control%3A+Freedom+of+the+Press+in+Asia&rft.pub=Australian+National+University+E+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.date=2000&rft_id=http%3A%2F%2Fbooks.google.com%2Fbooks%3Fid%3DJ3H1AgAAQBAJ%26pg%3DPA28%26dq%3Dmongolian%2Brevolution%2Bbloodless%26hl%3Den%26sa%3DX%26ei%3D2oxIVMu5CuebigKcy4DwCQ%26ved%3D0CB0Q6AEwAA%23v%3Donepage%26q%3Dmongolian%2520revolution%2520bloodless%26f%3Dfalse&rft.pages=28&rft.genre=book&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation news">Holley, David (24 tháng 7 năm 1990). <a class="external text" href="http://articles.latimes.com/1990-07-24/news/wr-748_1_mongolian-democratic-party" rel="nofollow">“Briefing Paper : For the First Time, Mongolians Have Political Choices”</a>. <i>Los Angeles Times</i> (Los Angeles, CA)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 8 tháng 8 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.place=Los+Angeles%2C+CA&rft_id=http%3A%2F%2Farticles.latimes.com%2F1990-07-24%2Fnews%2Fwr-748_1_mongolian-democratic-party&rft.atitle=Briefing+Paper+%3A+For+the+First+Time%2C+Mongolians+Have+Political+Choices&rft.genre=book&rft.aufirst=David&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.btitle=Briefing+Paper+%3A+For+the+First+Time%2C+Mongolians+Have+Political+Choices&rft.jtitle=Los+Angeles+Times&rft.aulast=Holley&rft.date=24+July+1990&rft.au=Holley%2C+David&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">Peter Staisch, Werner M. Prohl, <i>Dschingis Khan lächelt</i>, Bonn 1998, p.38ff</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">Lawrence, Susan V. (14 tháng 6 năm 2011). <a class="external text" href="http://www.fas.org/sgp/crs/row/R41867.pdf" rel="nofollow">“Mongolia: Issues for Congress”</a>. Congressional Research Service<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 25 tháng 6 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=Lawrence&rft.aufirst=Susan+V.&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mongolia%3A+Issues+for+Congress&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.fas.org%2Fsgp%2Fcrs%2Frow%2FR41867.pdf&rft.pub=Congressional+Research+Service&rft.genre=book&rft.date=14+June+2011&rft.au=Lawrence%2C+Susan+V.&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-15460528" rel="nofollow">“Mongolia Profile”</a>. BBC<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 31 tháng 7 năm 2012</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mongolia+Profile&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.bbc.co.uk%2Fnews%2Fworld-asia-pacific-15460528&rft.genre=book&rft.pub=BBC&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-parliament-30">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-parliament_30-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-parliament_30-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://www.parliament.mn/" rel="nofollow">“Mongolia's State Great Hural (the Parliament)”</a>. parliament.mn (in Mongolian)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 8 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Mongolia%27s+State+Great+Hural+%28the+Parliament%29&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.parliament.mn&rft.genre=book&rft.pub=parliament.mn+%28in+Mongolian%29&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web">G., Dashrentsen (1 tháng 7 năm 2013). <a class="external text" href="http://dashrentsen.niitlelch.mn/content/5374.shtml" rel="nofollow">“A party that is defeated in five elections in row is dissolved”</a>. baabar.mn (in Mongolian)<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 6 tháng 8 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft.aulast=G.&rft.aufirst=Dashrentsen&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=A+party+that+is+defeated+in+five+elections+in+row+is+dissolved&rft_id=http%3A%2F%2Fdashrentsen.niitlelch.mn%2Fcontent%2F5374.shtml&rft.pub=baabar.mn+%28in+Mongolian%29&rft.genre=book&rft.date=1+July+2013&rft.au=G.%2C+Dashrentsen&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
<li id="cite_note-washingtonpost-32">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-washingtonpost_32-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95_1990#cite_ref-washingtonpost_32-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><span class="citation news"><a class="external text" href="http://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/incumbent-mongolian-president-wins-2nd-term-on-pro-western-anti-graft-platform/2013/06/26/2bbce73e-deca-11e2-ad2e-fcd1bf42174d_story.html" rel="nofollow">“Incumbent Mongolian president wins 2nd term on pro-Western, anti-graft platform”</a>. <i>The Washington Post</i> (Washington). 27 tháng 6 năm 2013<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 29 tháng 6 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&rft.atitle=Incumbent+Mongolian+president+wins+2nd+term+on+pro-Western%2C+anti-graft+platform&rft.place=Washington&rft.date=27+June+2013&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.washingtonpost.com%2Fworld%2Fasia_pacific%2Fincumbent-mongolian-president-wins-2nd-term-on-pro-western-anti-graft-platform%2F2013%2F06%2F26%2F2bbce73e-deca-11e2-ad2e-fcd1bf42174d_story.html&rft.jtitle=The+Washington+Post&rft.genre=book&rft.btitle=Incumbent+Mongolian+president+wins+2nd+term+on+pro-Western%2C+anti-graft+platform&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Cách mạng Dân chủ Mông Cổ 1990"></span></span></li>
</ol>
</div>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thể loại:Cách mạng thế kỷ 20">Cách mạng thế kỷ 20</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_b%E1%BA%A5t_b%E1%BA%A1o_%C4%91%E1%BB%99ng" title="Thể loại:Cách mạng bất bạo động">Cách mạng bất bạo động</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:S%E1%BB%B1_s%E1%BB%A5p_%C4%91%E1%BB%95_c%E1%BB%A7a_Li%C3%AAn_X%C3%B4_v%C3%A0_%C4%90%C3%B4ng_%C3%82u" title="Thể loại:Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu">Sự sụp đổ của Liên Xô và Đông Âu</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:L%E1%BB%8Bch_s%E1%BB%AD_M%C3%B4ng_C%E1%BB%95" title="Thể loại:Lịch sử Mông Cổ">Lịch sử Mông Cổ</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<span style="font-size: small;"><span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span> </span>foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-2094755394364697315.post-28960664798839933292014-12-13T05:28:00.000-08:002014-12-13T05:53:35.124-08:00Chào ngày mới 09 tháng 12 <div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dsc02292.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3072" data-file-width="2304" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Dsc02292.jpg/220px-Dsc02292.jpg" height="293" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tượng đài Ángel de la Independencia được xây dựng để kỷ niệm 100 năm ngày độc lập của Mexico</div>
</div>
</div>
<br />
CNM365. Chào ngày mới 09 tháng 12 Wikipedia Ngày này năm xưa. <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng" title="Ngày Quốc tế chống tham nhũng">Ngày Quốc tế chống tham nhũng</a></b>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/933" title="933">Năm 933</a> – Hoàng tử <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%BD_T%C3%B2ng_Vinh" title="Lý Tòng Vinh">Lý Tòng Vinh</a></b> của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng" title="Hậu Đường">Hậu Đường</a> tiến hành binh biến nhân lúc cha là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%ADu_%C4%90%C6%B0%E1%BB%9Dng_Minh_T%C3%B4ng" title="Hậu Đường Minh Tông">Lý Tự Nguyên</a> bị bệnh, kết quả thất bại và bị giết. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1531" title="1531">Năm 1531</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c_M%E1%BA%B9_Guadalupe" title="Đức Mẹ Guadalupe">Đức Trinh Nữ Maria</a></b> được cho là hiện ra ở đồi Tepeyac nay thuộc <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Mexico" title="Thành phố Mexico">thành phố Mexico</a> <i>(hình)</i>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1979" title="1979">Năm 1979</a> – Một ủy ban gồm các nhà khoa học nổi bật chứng nhận bệnh <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%ADu_m%C3%B9a" title="Đậu mùa">đậu mùa</a></b> được tiệt trừ trên toàn thế giới, là bệnh đầu tiên của con người bị thanh toán. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1990" title="1990">Năm 1990</a> – <b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lech_Wa%C5%82%C4%99sa" title="Lech Wałęsa">Lech Wałęsa</a></b> chiến thắng trong cuộc bầu cử <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95ng_th%E1%BB%91ng_Ba_Lan" title="Tổng thống Ba Lan">Tổng thống</a> dân chủ đầu tiên của Ba Lan.<br />
<br />
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Ngày Quốc tế chống tham nhũng</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Nodollarhandshake.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="491" data-file-width="510" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f4/Nodollarhandshake.jpg/220px-Nodollarhandshake.jpg" height="212" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Chống hối lộ</div>
</div>
</div>
<b>Ngày Quốc tế chống tham nhũng</b> được tổ chức vào ngày <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/9_th%C3%A1ng_12" title="9 tháng 12">09 Tháng 12</a> hàng năm, kể từ khi thông qua <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%B4ng_%C6%B0%E1%BB%9Bc_ph%C3%B2ng_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng" title="Công ước phòng chống tham nhũng">Công ước Liên Hiệp Quốc về chống tham nhũng</a> vào ngày 31 Tháng 10 năm 2003<sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_note-1">[1]</a></sup><br />
Đây là một sự kiện thường niên do Liên Hiệp Quốc tổ chức, với mục đích nâng cao nhận thức của công chúng về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a> và các vấn đề có liên quan, và vinh danh những người chống tham nhũng trong cộng đồng và chính phủ của họ.<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#C.C3.B4ng_.C6.B0.E1.BB.9Bc_ph.C3.B2ng_ch.E1.BB.91ng_tham_nh.C5.A9ng"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Công ước phòng chống tham nhũng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#Chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch_n.C3.B3i_KH.C3.94NG"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Chiến dịch nói KHÔNG</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Liên kết ngoài</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="C.C3.B4ng_.C6.B0.E1.BB.9Bc_ph.C3.B2ng_ch.E1.BB.91ng_tham_nh.C5.A9ng">Công ước phòng chống tham nhũng</span></h2>
Công ước Liên Hợp Quốc, trích đoạn:<br />
<dl><dd>"lo ngại về mức độ nghiêm trọng của các vấn đề và mối đe dọa từ tham
nhũng đến sự ổn định và an ninh của xã hội, phá hoại các tổ chức và các
giá trị dân chủ, các giá trị đạo đức và công lý và gây nguy hiểm cho sự
phát triển bền vững và các quy định của pháp luật"</dd></dl>
và các quốc gia phê chuẩn Công ước này phải có trách nhiệm:<br />
<dl><dd>"thúc đẩy và tăng cường các biện pháp phòng, chống tham nhũng có
hiệu quả và hiệu quả hơn ... thúc đẩy, tạo điều kiện và hỗ trợ hợp tác
quốc tế và hỗ trợ kỹ thuật trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng ...
[và] thúc đẩy toàn vẹn, trách nhiệm và quản lý tốt các vấn đề công cộng
và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=T%C3%A0i_s%E1%BA%A3n_c%C3%B4ng&action=edit&redlink=1" title="Tài sản công (trang chưa được viết)">tài sản công</a> ... "</dd></dl>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Chi.E1.BA.BFn_d.E1.BB.8Bch_n.C3.B3i_KH.C3.94NG">Chiến dịch nói KHÔNG</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:IAC-Protesters-in-Pune.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="666" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/IAC-Protesters-in-Pune.jpg/220px-IAC-Protesters-in-Pune.jpg" height="147" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Phong trào chống tham nhũng tại Ấn Độ</div>
</div>
</div>
"Chiến dịch nói KHÔNG" ("Your NO Counts") là một chiến dịch quốc tế được tạo ra bởi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C6%B0%C6%A1ng_tr%C3%ACnh_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc">Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=V%C4%83n_ph%C3%B2ng_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c_v%E1%BB%81_Ma_t%C3%BAy_v%C3%A0_T%E1%BB%99i_ph%E1%BA%A1m&action=edit&redlink=1" title="Văn phòng Liên Hiệp Quốc về Ma túy và Tội phạm (trang chưa được viết)">Văn phòng Liên Hiệp Quốc về Ma túy và Tội phạm</a> để đánh dấu ngày chống tham nhũng quốc tế (09 tháng 12) và nâng cao nhận thức về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tham_nh%C5%A9ng" title="Tham nhũng">tham nhũng</a> và làm thế nào để chống lại nó.<sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_note-2">[2]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-un2009_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_note-un2009-3">[3]</a></sup><br />
Chiến dịch quốc tế năm 2009 tập trung vào vấn nạn tham nhũng cản trở những nỗ lực để đạt được các thoả thuận quốc tế về <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%A5c_ti%C3%AAu_Ph%C3%A1t_tri%E1%BB%83n_Thi%C3%AAn_ni%C3%AAn_k%E1%BB%B7" title="Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ">Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ</a>, làm suy yếu nền <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7" title="Dân chủ">dân chủ</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A1p_quy%E1%BB%81n" title="Pháp quyền">pháp quyền</a>, dẫn đến các <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vi_ph%E1%BA%A1m_nh%C3%A2n_quy%E1%BB%81n" title="Vi phạm nhân quyền">vi phạm nhân quyền</a>, làm méo mó thị trường, làm xói mòn <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BA%A5t_l%C6%B0%E1%BB%A3ng_cu%E1%BB%99c_s%E1%BB%91ng" title="Chất lượng cuộc sống">chất lượng cuộc sống</a> và cho phép tổ chức tội phạm, khủng bố và các mối khác đe dọa an ninh con người phát triển.<sup class="reference" id="cite_ref-un2009_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_note-un2009-3">[3]</a></sup><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist" style="list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.un.org/en/events/anticorruptionday/" rel="nofollow">Anti-Corruption Day</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.unodc.org/unodc/en/frontpage/2010/December/corruption-making-your-no-count-the-world-over.html" rel="nofollow">Corruption: Making your NO count the world over</a></span></li>
<li id="cite_note-un2009-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_ref-un2009_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng#cite_ref-un2009_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="https://www.unodc.org/centralasia/en/news/your-no-counts.html" rel="nofollow">"Fighting corruption is our common duty"</a>, United Nations Office on Drugs and Crime , 9-12-2009</span></li>
</ol>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Li.C3.AAn_k.E1.BA.BFt_ngo.C3.A0i">Liên kết ngoài</span></h2>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Ng%C3%A0y_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng" title="commons:Special:Search/Ngày Quốc tế chống tham nhũng"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Anti-corruption?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Ngày Quốc tế chống tham nhũng trên Wikimedia Commons">Ngày Quốc tế chống tham nhũng</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<ul>
<li><a class="external text" href="http://www.un.org/en/events/anticorruptionday/" rel="nofollow">Anti-Corruption Day</a> trên trang web chính thức của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Liên Hiệp Quốc">Liên Hiệp Quốc</a>.</li>
</ul>
</div>
<div class="catlinks" id="catlinks">
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Tham_nh%C5%A9ng" title="Thể loại:Tham nhũng">Tham nhũng</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Thể loại:Ngày Liên Hiệp Quốc">Ngày Liên Hiệp Quốc</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ng%C3%A0y_l%E1%BB%85_v%C3%A0_Ng%C3%A0y_H%C3%A0nh_%C4%91%E1%BB%99ng_trong_th%C3%A1ng_M%C6%B0%E1%BB%9Di_Hai" title="Thể loại:Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai">Ngày lễ và Ngày Hành động trong tháng Mười Hai</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Ho%E1%BA%A1t_%C4%91%E1%BB%99ng_ch%E1%BB%91ng_tham_nh%C5%A9ng&action=edit&redlink=1" title="Thể loại:Hoạt động chống tham nhũng (trang chưa được viết)">Hoạt động chống tham nhũng</a></li>
</ul>
</div>
</div>
<h1 class="firstHeading" id="firstHeading" lang="vi">
<span dir="auto">Thành phố México</span></h1>
<div id="siteSub">
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia</div>
<div id="contentSub">
<span class="mw-redirectedfrom">(đổi hướng từ <a href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Mexico&redirect=no" title="Thành phố Mexico">Thành phố Mexico</a>)</span></div>
<div class="mw-content-ltr" dir="ltr" id="mw-content-text" lang="vi">
<div class="topicon metadata" style="display: none; right: 32px;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Danh_s%C3%A1ch_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n_n%C3%AAn_c%C3%B3" title="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin."><img alt="Đây là một bài viết cơ bản. Nhấn vào đây để biết thêm thông tin." data-file-height="94" data-file-width="103" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg/18px-1000_b%C3%A0i_c%C6%A1_b%E1%BA%A3n.svg.png" height="16" width="18" /></a></div>
<table class="infobox geography vcard" style="text-align: left; width: 23em;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="font-size: 1.25em; white-space: nowrap; width: 100%;"><b><span class="fn org">Thành phố México</span><br />
<span class="nickname">Ciudad de México</span></b></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="padding: 0.7em 0.8em 0.7em 0.8em; text-align: center;"><div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Ciudad_de_M%C3%A9xico_Distrito_Federal.png" title="Sửa đổi Thành phố México"><img alt="Sửa đổi Thành phố México" data-file-height="2836" data-file-width="1280" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/Ciudad_de_M%C3%A9xico_Distrito_Federal.png/250px-Ciudad_de_M%C3%A9xico_Distrito_Federal.png" height="554" width="250" /></a></div>
<small>Sửa đổi Thành phố México</small></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td align="center" class="maptable" colspan="2" style="padding: 0.4em 0 0.4em 0;"><table align="center" style="background: none; width: 100%;">
<tbody>
<tr>
<td align="center" style="vertical-align: middle;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Flag_of_Mexican_Federal_District.svg" title="Lá cờ Thành phố México"><img alt="Lá cờ Thành phố México" class="thumbborder" data-file-height="200" data-file-width="350" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c7/Flag_of_Mexican_Federal_District.svg/100px-Flag_of_Mexican_Federal_District.svg.png" height="57" width="100" /></a><br />
<small><b>Lá cờ</b></small></td>
<td align="center" style="vertical-align: middle;" width="50%"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg" title="Con dấu chính thức của Thành phố México"><img alt="Con dấu chính thức của Thành phố México" data-file-height="360" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg/100px-Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg.png" height="120" width="100" /></a><br />
<small><b>Con dấu</b></small></td>
</tr>
<tr>
<td align="center" colspan="2" style="vertical-align: middle;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg" title="Huy hiệu của Thành phố México"><img alt="Huy hiệu của Thành phố México" data-file-height="360" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg/100px-Coat_of_arms_of_Mexican_Federal_District.svg.png" height="120" width="100" /></a><br />
<small><b>Huy hiệu</b></small></td>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td align="center" colspan="2">Biệt danh: <span class="nickname"><i>Ciudad de los palacios</i> (Thành phố của các lâu đài), <i>Ciudad de la Esperanza</i> (Thành phố của Hy vọng)</span></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td align="center" colspan="2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kh%E1%BA%A9u_hi%E1%BB%87u" title="Khẩu hiệu">Khẩu hiệu</a>: <i>Capital en movimiento</i> (Thủ đô năng động)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<td colspan="2" style="text-align: center;"><div class="floatnone">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Mexico_map,_MX-DIF.svg" title="Vị trí của thành phố Mexico ở trung nam Mexico"><img alt="Vị trí của thành phố Mexico ở trung nam Mexico" data-file-height="680" data-file-width="1000" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3e/Mexico_map%2C_MX-DIF.svg/150px-Mexico_map%2C_MX-DIF.svg.png" height="102" width="150" /></a></div>
<small>Vị trí của thành phố Mexico ở trung nam Mexico</small></td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<th colspan="2" style="font-size: smaller; padding-bottom: 0.7em; text-align: center;">Tọa độ: <span style="white-space: nowrap;"><span class="plainlinks nourlexpansion"><span style="white-space: nowrap;"><img alt="" class="wmamapbutton noprint" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/55/WMA_button2b.png/17px-WMA_button2b.png" style="cursor: pointer; padding: 0px 3px 0px 0px;" title="xem vị trí này trên bản đồ tương tác" /><a class="external text" href="http://tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=vi&pagename=Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico&params=19_24_N_99_7_W_type:city%288720916%29_region:MX" style="white-space: nowrap;"><span class="geo-default"><span class="geo-dms" title="Bản đồ, không ảnh, cùng các dữ liệu khác cho vị trí này"><span class="latitude">19°24′B</span> <span class="longitude">99°7′T</span></span></span></a></span></span></span></th>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Quốc gia</th>
<th class="adr"><span class="country-name"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">México</a></span></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Mexico" title="Phân cấp hành chính Mexico">Phân cấp Liên bang</a></th>
<th class="adr"><span class="region"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%B7c_khu_Li%C3%AAn_bang_M%C3%A9xico&action=edit&redlink=1" title="Đặc khu Liên bang México (trang chưa được viết)">Đặc khu Liên bang</a></span></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ph%C6%B0%E1%BB%9Dng_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BA%B7c_khu_Li%C3%AAn_bang&action=edit&redlink=1" title="Các phường của Đặc khu Liên bang (trang chưa được viết)">Phường</a></th>
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=C%C3%A1c_ph%C6%B0%E1%BB%9Dng_c%E1%BB%A7a_%C4%90%E1%BA%B7c_khu_Li%C3%AAn_bang_Mexico&action=edit&redlink=1" title="Các phường của Đặc khu Liên bang Mexico (trang chưa được viết)">16 <i>delegaciones</i></a></th>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Thành lập</th>
<td>kh.<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/18_th%C3%A1ng_3" title="18 tháng 3">18 tháng 3</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1325" title="1325">1325</a><br />
(với tên <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ten%C5%8Dchtitl%C4%81n" title="Tenōchtitlān">Tenochtitlan</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Thị xã</th>
<td>1325<br />
(với tên México Tenustitlán)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th>Quận liên bang</th>
<td>1824</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Chính quyền</b></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%8B_tr%C6%B0%E1%BB%9Fng" title="Thị trưởng">Thị trưởng</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Marcelo_Ebrard&action=edit&redlink=1" title="Marcelo Ebrard (trang chưa được viết)">Marcelo Ebrard</a> (<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:PRD_party.png"><img alt="PRD party.png" data-file-height="300" data-file-width="300" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/ca/PRD_party.png/15px-PRD_party.png" height="15" width="15" /></a> <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C4%90%E1%BA%A3ng_C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_D%C3%A2n_ch%E1%BB%A7&action=edit&redlink=1" title="Đảng Cách mạng Dân chủ (trang chưa được viết)">PRD</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di%E1%BB%87n_t%C3%ADch" title="Diện tích">Diện tích</a></b> <sup>1</sup></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thành phố</th>
<td>1.479 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ki-l%C3%B4-m%C3%A9t_vu%C3%B4ng" title="Ki-lô-mét vuông">km²</a> (571 <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/D%E1%BA%B7m_vu%C3%B4ng" title="Dặm vuông">mi²</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cao_%C4%91%E1%BB%99" title="Cao độ">Độ cao</a></b></td>
<td>2.240 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9t" title="Mét">m</a> (7.349 <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Foot" title="Foot">ft</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td colspan="2"><b>Dân số</b> (2005)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Thành phố</th>
<td>8,720,916</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BA%ADt_%C4%91%E1%BB%99_d%C3%A2n_s%E1%BB%91" title="Mật độ dân số">Mật độ</a></th>
<td>5.741/km² (14.869,1/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_%C4%91%C3%B4_th%E1%BB%8B" title="Vùng đô thị">Vùng đô thị</a></th>
<td>19.231.829</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Mật độ vùng đô thị</th>
<td>137.585,6/km² (356.345/mi²)</td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th> - Tên gọi dân cư ngụ</th>
<td>Defeño, Chilango, Capitalino</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D" title="Múi giờ">Múi giờ</a></th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D_mi%E1%BB%81n_trung_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Múi giờ miền trung Bắc Mỹ (trang chưa được viết)">Múi giờ miền trung Bắc Mỹ</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC-6" title="UTC-6">UTC-6</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedbottomrow">
<th style="white-space: nowrap;"> - Mùa hè (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Quy_%C6%B0%E1%BB%9Bc_gi%E1%BB%9D_m%C3%B9a_h%C3%A8" title="Quy ước giờ mùa hè">DST</a>)</th>
<td><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%BAi_gi%E1%BB%9D_mi%E1%BB%81n_trung_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9&action=edit&redlink=1" title="Múi giờ miền trung Bắc Mỹ (trang chưa được viết)">Múi giờ miền trung Bắc Mỹ</a> (<a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/UTC-5" title="UTC-5">UTC-5</a>)</td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<th>Mã bưu chính</th>
<td class="adr"><span class="postal-code">01000 đến 16999</span></td>
</tr>
<tr class="mergedrow">
<th><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=M%C3%A3_%C4%91i%E1%BB%87n_tho%E1%BA%A1i&action=edit&redlink=1" title="Mã điện thoại (trang chưa được viết)">Mã điện thoại</a></th>
<td>55 <span class="noprint"><a href="http://www.wikidata.org/wiki/Q1489#P473" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="sửa dữ liệu" data-file-height="600" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/16px-Blue_pencil.svg.png" height="16" style="vertical-align: middle;" width="16" /></a></span></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td><b><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Danh_s%C3%A1ch_c%C3%A1c_th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_k%E1%BA%BFt_ngh%C4%A9a&action=edit&redlink=1" title="Danh sách các thành phố kết nghĩa (trang chưa được viết)">Thành phố kết nghĩa</a></b></td>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Athena" title="Athena">Athena</a>, <a class="extiw" href="http://www.wikidata.org/wiki/Q159273" title="d:Q159273">Q159273</a><small><abbr title="Wiki này chưa có bài về thực thể này">[?]</abbr></small>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_Kinh" title="Bắc Kinh">Bắc Kinh</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Beirut" title="Beirut">Beirut</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Berlin" title="Berlin">Berlin</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Bogot%C3%A1" title="Bogotá">Bogotá</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Buenos_Aires" title="Buenos Aires">Buenos Aires</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/San_Juan,_Puerto_Rico" title="San Juan, Puerto Rico">San Juan, Puerto Rico</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cairo" title="Cairo">Cairo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Caracas" title="Caracas">Caracas</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chicago" title="Chicago">Chicago</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ciudad_Ju%C3%A1rez" title="Ciudad Juárez">Ciudad Juárez</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cuzco" title="Cuzco">Cuzco</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Doha" title="Doha">Doha</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Dolores_Hidalgo" title="Dolores Hidalgo">Dolores Hidalgo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Guatemala" title="Thành phố Guatemala">Thành phố Guatemala</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Istanbul" title="Istanbul">Istanbul</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Jakarta" title="Jakarta">Jakarta</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kaliningrad" title="Kaliningrad">Kaliningrad</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Kiev" title="Kiev">Kiev</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Kuwait" title="Thành phố Kuwait">Thành phố Kuwait</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_Paz" title="La Paz">La Paz</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lima" title="Lima">Lima</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lisboa" title="Lisboa">Lisboa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Los_Angeles" title="Los Angeles">Los Angeles</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Madrid" title="Madrid">Madrid</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Malm%C3%B6" title="Malmö">Malmö</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Manila" title="Manila">Manila</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Montevideo" title="Montevideo">Montevideo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nagoya" title="Nagoya">Nagoya</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nicosia" title="Nicosia">Nicosia</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_Panama" title="Thành phố Panama">Thành phố Panama</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ranchi" title="Ranchi">Ranchi</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Rio_de_Janeiro" title="Rio de Janeiro">Rio de Janeiro</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Santiago_de_Chile" title="Santiago de Chile">Santiago de Chile</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/S%C3%A3o_Paulo" title="São Paulo">São Paulo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/San_Salvador" title="San Salvador">San Salvador</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stockholm" title="Stockholm">Stockholm</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Stuttgart" title="Stuttgart">Stuttgart</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Sydney" title="Sydney">Sydney</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tel_Aviv" title="Tel Aviv">Tel Aviv</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toronto" title="Toronto">Toronto</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Niardo" title="Niardo">Niardo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Houston" title="Houston">Houston</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tokyo" title="Tokyo">Tokyo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/La_Habana" title="La Habana">La Habana</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Maracaibo" title="Maracaibo">Maracaibo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Santo_Domingo" title="Santo Domingo">Santo Domingo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Andorra_la_Vella" title="Andorra la Vella">Andorra la Vella</a> <span class="noprint"><a href="http://www.wikidata.org/wiki/Q1489#P190" title="Sửa dữ liệu tại Wikidata"><img alt="sửa dữ liệu" data-file-height="600" data-file-width="600" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/73/Blue_pencil.svg/16px-Blue_pencil.svg.png" height="16" style="vertical-align: middle;" width="16" /></a></span></td>
</tr>
<tr class="mergedtoprow">
<td align="left" colspan="2"><small><sup>1</sup> Diện tích của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Qu%E1%BA%ADn_li%C3%AAn_bang_Mexico&action=edit&redlink=1" title="Quận liên bang Mexico (trang chưa được viết)">Quận liên bang</a> bao gồm khu vực ngoại thành phía nam.</small></td>
</tr>
<tr>
<td class="mergedtoprow" colspan="2" style="text-align: center;"><b>Website:</b> <a class="external free" href="http://www.df.gob.mx/" rel="nofollow">http://www.df.gob.mx</a></td>
</tr>
</tbody></table>
<b>Thành phố México</b> (<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a>: <i>Ciudad de México</i>) hay <b>Đặc khu Liên bang</b> (Distrito Federal), là thủ đô của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">México</a>. Thành phố này cũng là đô thị lớn nhất México cũng như tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a> và là trung tâm của một vùng đô thị lớn thứ ba thế giới về quy mô dân số, sau vùng đô thị <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Seoul" title="Seoul">Seoul</a> và <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C5%8Dky%C5%8D" title="Tōkyō">Tokyo</a>.
Đây là một thực thể liên bang của Mexico và không thuộc bất kỳ bang nào
trong tổng số 31 bang của đất nước. Thành phố México là trung tâm chính
trị, kinh tế và văn hóa quan trọng nhất của đất nước.<br />
Thành phố México là một thành phố toàn cầu <sup class="reference" id="cite_ref-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-1">[1]</a></sup>. Đây là một trong những trung tâm tài chính quan trọng nhất tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a><sup class="reference" id="cite_ref-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-2">[2]</a></sup>. Thành phố nằm trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thung_l%C5%A9ng_M%C3%A9xico&action=edit&redlink=1" title="Thung lũng México (trang chưa được viết)">Thung lũng México</a>, một thung lũng lớn trên một cao nguyên ở trung tâm của đất nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a> với độ cao trung bình 2.240 mét (7350 ft).<br />
<div class="toc" id="toc">
<div id="toctitle">
<h2>
Mục lục</h2>
</div>
<ul>
<li class="toclevel-1 tocsection-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD"><span class="tocnumber">1</span> <span class="toctext">Lịch sử</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_Aztec"><span class="tocnumber">1.1</span> <span class="toctext">Thời kỳ Aztec</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#T.C3.A2y_Ban_Nha_x.C3.A2m_chi.E1.BA.BFm"><span class="tocnumber">1.2</span> <span class="toctext">Tây Ban Nha xâm chiếm</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#T.C3.A1i_thi.E1.BA.BFt"><span class="tocnumber">1.3</span> <span class="toctext">Tái thiết</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_thu.E1.BB.99c_.C4.91.E1.BB.8Ba"><span class="tocnumber">1.4</span> <span class="toctext">Thành phố thuộc địa</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_.C4.91.E1.BA.A7u_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp"><span class="tocnumber">1.5</span> <span class="toctext">Thời kỳ đầu độc lập</span></a></li>
<li class="toclevel-2 tocsection-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_20_.C4.91.E1.BA.BFn_nay"><span class="tocnumber">1.6</span> <span class="toctext">Thế kỷ 20 đến nay</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#.C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD"><span class="tocnumber">2</span> <span class="toctext">Địa lý</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu"><span class="tocnumber">2.1</span> <span class="toctext">Khí hậu</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-10"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh"><span class="tocnumber">3</span> <span class="toctext">Hành chính</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Y_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">4</span> <span class="toctext">Y tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Kinh_t.E1.BA.BF"><span class="tocnumber">5</span> <span class="toctext">Kinh tế</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u"><span class="tocnumber">6</span> <span class="toctext">Nhân khẩu</span></a>
<ul>
<li class="toclevel-2 tocsection-14"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#T.C3.B4n_gi.C3.A1o"><span class="tocnumber">6.1</span> <span class="toctext">Tôn giáo</span></a></li>
</ul>
</li>
<li class="toclevel-1 tocsection-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng"><span class="tocnumber">7</span> <span class="toctext">Biểu tượng</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Giao_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">8</span> <span class="toctext">Giao thông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Th.E1.BB.83_thao"><span class="tocnumber">9</span> <span class="toctext">Thể thao</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c"><span class="tocnumber">10</span> <span class="toctext">Giáo dục</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng"><span class="tocnumber">11</span> <span class="toctext">Truyền thông</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Mua_s.E1.BA.AFm"><span class="tocnumber">12</span> <span class="toctext">Mua sắm</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#V.C4.83n_h.C3.B3a"><span class="tocnumber">13</span> <span class="toctext">Văn hóa</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Thi_h.C3.A0nh_lu.E1.BA.ADt_ph.C3.A1p"><span class="tocnumber">14</span> <span class="toctext">Thi hành luật pháp</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#T.C6.B0.C6.A1ng_lai_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n"><span class="tocnumber">15</span> <span class="toctext">Tương lai phát triển</span></a></li>
<li class="toclevel-1 tocsection-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#Ch.C3.BA_th.C3.ADch"><span class="tocnumber">16</span> <span class="toctext">Chú thích</span></a></li>
</ul>
</div>
<h2>
<span class="mw-headline" id="L.E1.BB.8Bch_s.E1.BB.AD">Lịch sử</span></h2>
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_Aztec">Thời kỳ Aztec</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Murales_Rivera_-_Markt_in_Tlatelolco_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1920" data-file-width="2560" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c6/Murales_Rivera_-_Markt_in_Tlatelolco_3.jpg/220px-Murales_Rivera_-_Markt_in_Tlatelolco_3.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Chợ ở Tlateloco, Diego Rivera</div>
</div>
</div>
Thành phố mà nay là thủ đô của đất nước México vốn được thành lập bởi
những người da đỏ Mexica, hay còn gọi là người Aztec. Thành phố Mexica
cổ nay được đề cập đến là Tenochtitlan. Mexica là một nơi cuối cùng của
những người nói tiếng Nahuatl, những người đã di cư đến sau sự sụp đổ
của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_Toltec" title="Đế chế Toltec">Đế chế Toltec</a>.
Sự hiện diện của họ đã gặp phải sự chống đối của những cư dân bảm địa
trong thung lũng, nhưng người Mexica đã thành lập dược một thành phố
trên một hòn đảo nhỏ ở phần phía tây của <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_Texcoco&action=edit&redlink=1" title="Hồ Texcoco (trang chưa được viết)">hồ Texcoco</a>. Bản thân người Mexica có hẳn một câu truyện về cách mà thành phố của họ được xây dựng, sau khi dược Đấng tối cao <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Huitzilopochtli&action=edit&redlink=1" title="Huitzilopochtli (trang chưa được viết)">Huitzilopochtli</a>
dẫn đường đến hòn đảo. Theo câu truyện, đấng tối cao đã cho biết quê
hương mới của họ bằng một tín hiệu, một con đại bàng đã đậu trên một cây
xương rồng với một con rắn trên mỏ của nó. Giữa các năm 1325 và 1521,
Tenochtitlan đã phát triển cả về kích cỡ cũng như thực lực, cuối cùng đã
chi phối các thành bang khác quanh <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_Texcoco&action=edit&redlink=1" title="Hồ Texcoco (trang chưa được viết)">hồ Texcoco</a>, và tại <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Thung_l%C5%A9ng_Mexico&action=edit&redlink=1" title="Thung lũng Mexico (trang chưa được viết)">Thung lũng Mexico</a>. Khi <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ng%C6%B0%E1%BB%9Di_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Người Tây Ban Nha">người Tây Ban Nha</a> đến, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%BF_ch%E1%BA%BF_Aztec" title="Đế chế Aztec">Đế chế Aztec</a> đã có phạm vi vươn tới nhiều nơi ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_M%E1%BB%B9" title="Trung Mỹ">Trung Mỹ</a>, giáp cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BB%8Bnh_Mexico" title="Vịnh Mexico">vịnh Mexico</a> cũng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A2y_Ban_Nha_x.C3.A2m_chi.E1.BA.BFm">Tây Ban Nha xâm chiếm</span></h3>
Sau khi hạ thủy ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Veracruz" title="Veracruz">Veracruz</a>,
Hernán Cortés đã nghe nói về một thành phố vĩ đại và cả những kình địch
cũng như bất bình với thành phố này. Mặc dù Cortés đến Mexico chỉ với
một đội quân nhỏ, ông ta đã có thể thuyết phục nhiều người dân bản địa
cùng với ông ta tiêu diệt <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ten%C5%8Dchtitl%C4%81n" title="Tenōchtitlān">Tenochtitlan</a> <sup class="reference" id="cite_ref-HCM_3-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-HCM-3">[3]</a></sup>. Cortés đã lần đầu nhìn thấy Technochtitlan vào ngày 8/11/1519<sup class="reference" id="cite_ref-LCM_4-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-LCM-4">[4]</a></sup>.
Do mới nhìn thấy thành phố lần đầu, Cortés và những người lính của ông
đã sững sờ vì vẻ đẹp và quy mô của thành phố. Những người Tây Ban Nha
hành quân dọc theo bờ đất chính để vào thành phố từ phía <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iztapalapa" title="Iztapalapa">Iztapalapa</a>. Mặc dù <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moctezuma_II" title="Moctezuma II">Montezuma</a> đã đi ra khỏi trung tâm <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ten%C5%8Dchtitl%C4%81n" title="Tenōchtitlān">Tenochtitlan</a> để chào đón họ và trao đổi quà biếu, sự thân thiết này đã không kéo dài lâu <sup class="reference" id="cite_ref-5"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-5">[5]</a></sup>. Cortés đã quản thúc tại gia <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moctezuma_II" title="Moctezuma II">Montezuma</a> và hy vọng quyền lực sẽ về tay ông <sup class="reference" id="cite_ref-6"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-6">[6]</a></sup>.
Căng thẳng tăng lên cho đến đêm ngày 30/6/1520, trong cuộc chiến thường
được biết đến với tên gọi là "La Noche Triste", người Aztec đã nổi dậy
chống lại sự xâm phạm của người Tây Ban Nha và đã bắt giam hoặc đuổi
được những người châu Âu và những đồng minh người Tlaxcalan của họ<sup class="reference" id="cite_ref-7"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-7">[7]</a></sup>. Cortés tái lập lực lượng ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tlaxcala" title="Tlaxcala">Tlaxcala</a>. Người Aztec sau đó đã bầu chọn vị vua mới <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cuitl%C3%A1huac" title="Cuitláhuac">Cuitláhuac</a> nhưng ông đã chết sau đó vài tháng vì bệnh đậu mùa; vị vua tiếp theo là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cuauht%C3%A9moc&action=edit&redlink=1" title="Cuauhtémoc (trang chưa được viết)">Cuauhtémoc</a><sup class="reference" id="cite_ref-8"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-8">[8]</a></sup>.
Cortéc đã quyết định bao vây Tenochtitlan vào tháng 5 năm 1521. Trong
ba tháng, thành phố đã phải trải qua sự thiếu thốn về lương thực, nước
sạch cùng như việc lây lan bệnh đậu mùa do những người châu Âu mang đến<sup class="reference" id="cite_ref-HCM_3-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-HCM-3">[3]</a></sup>.
Cortés và những đồng minh của ông đã đưa lực lượng của họ lên phía nam
của hòn đảo và chiến đấu trong thành phố trên từng con phố, từng ngôi
nhà <sup class="reference" id="cite_ref-9"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-9">[9]</a></sup>. Cuối cùng, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cuaht%C3%A9moc&action=edit&redlink=1" title="Cuahtémoc (trang chưa được viết)">Cuahtémoc</a> đã đầu hàng vào tháng 8 năm 1521<sup class="reference" id="cite_ref-HCM_3-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-HCM-3">[3]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.A1i_thi.E1.BA.BFt">Tái thiết</span></h3>
Người Tây Ban Nha trên thực tế đã san bằng <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ten%C5%8Dchtitl%C4%81n" title="Tenōchtitlān">Tenochtitlan</a>. Cortés đầu tiên định cư tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Coyoac%C3%A1n" title="Coyoacán">Coyoacán</a>, nhưng đã quyết định xây dựng lại Aztec để xóa bỏ tất cả các dấu tích xưa<sup class="reference" id="cite_ref-LCM_4-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-LCM-4">[4]</a></sup>.
Cortés không thiết lập một lãnh thổ độc lập mà xây dựng một lãnh thổ
được chế ngự do ông là lãnh đạo duy nhất, ông ta vẫn trung thành với
hoàng gia Tây Ban Nha. Phó vương đầu tiên của lãnh thổ mới đã đến Thành
phố Mexico 14 năm sau đó. Vào lúc đó, thành phố đã trở lại thành một
thành bang, có sức mạnh vượt ra xa ranh giới của nó<sup class="reference" id="cite_ref-AJR_10-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-AJR-10">[10]</a></sup> Mặc dù người Tây Ban Nha duy trì các bố trí cơ bản của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ten%C5%8Dchtitl%C4%81n" title="Tenōchtitlān">Tenochtitlan</a>, họ đã xây dựng các nhà thờ Công giáo lên trên các ngôi đến Aztec và tuyên bố cung điện hoàng gia cũ là của họ <sup class="reference" id="cite_ref-AJR_10-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-AJR-10">[10]</a></sup>. Tenochtitlan được đổi tên thành "Mexico" cho người Tây Ban Nha dễ dàng phát âm <sup class="reference" id="cite_ref-LCM_4-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-LCM-4">[4]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.C3.A0nh_ph.E1.BB.91_thu.E1.BB.99c_.C4.91.E1.BB.8Ba">Thành phố thuộc địa</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Dsc02292.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="3072" data-file-width="2304" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Dsc02292.jpg/220px-Dsc02292.jpg" height="293" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tượng đài Ángel de la Independencia được xây dựng để kỷ niệm 100 năm ngày độc lập của Mexico</div>
</div>
</div>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Antiguo_Palacio_del_Ayuntamiento_-_3.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1944" data-file-width="2896" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/88/Antiguo_Palacio_del_Ayuntamiento_-_3.jpg/220px-Antiguo_Palacio_del_Ayuntamiento_-_3.jpg" height="148" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
"Palacio de Ayuntamiento", nơi từng là trung tâm quyền lực thời kỳ Tây Ban Nha xâm chiếm</div>
</div>
</div>
Thành phố phát triển cùng với sự gia tăng dân số, ngược lại là mực
nước trong hồ. Thế kỷ 16 đã chứng kiến sự phát triển nhanh chóng của các
nhà thờ, nhiều trong số chúng vẫn còn tồn tại đến ngày nay và trở thành
các di tích lịch sử. Về mặt kinh tế, thành phố Mexico trở nên phồn
thịnh là nhờ vào việc giao thương. Không giống như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Brasil" title="Brasil">Brasil</a> hay <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Peru" title="Peru">Peru</a>, Mexcio có thể dễ dàng tiếp cận với cả các nước ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1i_B%C3%ACnh_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Thái Bình Dương">Thái Bình Dương</a> cũng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_T%C3%A2y_D%C6%B0%C6%A1ng" title="Đại Tây Dương">Đại Tây Dương</a>.
Mặc dù hoàng gia Tây Ban Nha đã thử chỉnh đốn hoàn toàn tất cả ngành
thương nghiệp trong thành phố, nhưng việc này đã chỉ thành công một phần
<sup class="reference" id="cite_ref-11"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-11">[11]</a></sup>. Một cách mà người Tây Ban Nha đã thử kiểm soát hoàn toàn là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%B4n_gi%C3%A1o" title="Tôn giáo">tôn giáo</a>,
nhưng sự thành công không được trọn vẹn. Người bản địa vẫn thi hành các
phong tục của mình cùng với các nghi thức của Công giáo La Mã.<br />
Khái niệm về tầng lớp quý tộc phát triển ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tân Tây Ban Nha">Tân Tây Ban Nha</a> theo một cách không giống như những nới khác ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a>.
Người Tây Ban Nha đã chạm trán với một xã hội mà ở đó khái niệm về tầng
lớp quý tộc đã phản ánh chính họ. Người Tây Ban Nha tôn trọng những
người bản địa thuộc tầng lớp quý tộc và gia nhập nó. Các thế kỷ tiếp
theo, một danh hiệu quý tộc ở Mexico không có nghĩa là có quyền lực
chính trị vô cùng lớn và quyền lực của một người bị hạn chế khi sự giàu
có của họ không còn <sup class="reference" id="cite_ref-12"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-12">[12]</a></sup>.
Khái niệm về quý tộc ở Mexico nói chung không liên quan đến địa vị
chính trị nhưng phần nào vẫn là một xã hội Tây Ban Nha bảo thủ, dựa trên
thế lực của gia đình. Hầu hết các gia đình này chứng tỏ giá trị của
mình bằng việc thử vận may ở những vùng đất bên ngoài các thành phố ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2n_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tân Tây Ban Nha">Tân Tây Ban Nha</a>,
sau đó giành những thu nhập này cho thủ đô, xây dựng những nhà thờ, làm
từ thiện và xây những cung điện nguy nga. Việc say mê xây dựng ngôi nhà
sang trọng nhất có thể đã lên tới đỉnh vào nửa cuối của thế kỷ 18.
Nhiều căn nhà trong số đó vẫn còn cho tới nay, khiến cho thành phố
Mexico có biệt danh là "Thành phố của những cung điện" do <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Alexander_von_Humboldt" title="Alexander von Humboldt">Alexander Von Humboldt</a> đặt<sup class="reference" id="cite_ref-AJR_10-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-AJR-10">[10]</a></sup>.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.9Di_k.E1.BB.B3_.C4.91.E1.BA.A7u_.C4.91.E1.BB.99c_l.E1.BA.ADp">Thời kỳ đầu độc lập</span></h3>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Torre_Latinoamericana_1.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2272" data-file-width="1704" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6b/Torre_Latinoamericana_1.jpg/220px-Torre_Latinoamericana_1.jpg" height="293" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Torre Latinoamericana (Mỹ Latinh bùng cháy), Tòa cao ốc đầu tiên ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Latinh" title="Mỹ Latinh">Mỹ Latinh</a></div>
</div>
</div>
Mexico tuyên bố độc lập vào năm 1821 sau khi ông cùng nghĩa quân của mình tiến vào thành phố. Trong khi đó việc từ chức của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iturbide" title="Iturbide">Iturbide</a> đã giữ cho hầu hết các công trình cổ còn lại nguyên vẹn. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a> sau đó đã tuyên bố là một nước cộng hòa năm 1824 với thành phố Mexico là thủ đô quốc gia <sup class="reference" id="cite_ref-13"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-13">[13]</a></sup>. Tình trạng bất ổn kéo dài vài thế kỷ sau đó và là kết quả của các hành động vũ lực để kiểm soát đất nước<sup class="reference" id="cite_ref-MCH_14-0"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-MCH-14">[14]</a></sup>.
Quận Liên Bang Mexico được thành lập bởi chính phủ mới và được ghi vào
trong Hiến pháp mới, khái niệm về một quận liên bang được phỏng theo <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hi%E1%BA%BFn_ph%C3%A1p_Hoa_K%E1%BB%B3" title="Hiến pháp Hoa Kỳ">Hiến pháp Hoa Kỳ</a><sup class="reference" id="cite_ref-15"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-15">[15]</a></sup>. Trước đó, thành phố Mexcico giữ vai trò là trung tâm chính quyền đầy đủ của cả <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico_%28bang%29" title="México (bang)">Bang Mexico</a> và đất nước. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Texcoco,_Bang_Mexico&action=edit&redlink=1" title="Texcoco, Bang Mexico (trang chưa được viết)">Texcoco</a> và sau đó là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toluca" title="Toluca">Toluca</a> trở thành thủ phủ của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico_%28bang%29" title="México (bang)">Bang Mexico</a><sup class="reference" id="cite_ref-16"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-16">[16]</a></sup>. Trong <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_Hoa_K%E1%BB%B3-M%C3%A9xico" title="Chiến tranh Hoa Kỳ-México">chiến tranh Hoa Kỳ-Mexico</a>, các lực lượng Hoa Kỳ đã hành quân tới gần thành phố sau khi chiếm được được <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Veracruz,_Veracruz" title="Veracruz, Veracruz">Veracruz</a><sup class="reference" id="cite_ref-17"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-17">[17]</a></sup>. Cuộc xung đột lên đến đỉnh điểm với việc đột kích của lực lượng Hoa Kỳ vào <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=L%C3%A2u_%C4%91%C3%A0i_Chapultepec&action=edit&redlink=1" title="Lâu đài Chapultepec (trang chưa được viết)">Lâu đài Chapultepec</a> ở bên trong thành phố<sup class="reference" id="cite_ref-18"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-18">[18]</a></sup>. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Hi%E1%BB%87p_%C6%B0%E1%BB%9Bc_Guadalupe_Hidalgo&action=edit&redlink=1" title="Hiệp ước Guadalupe Hidalgo (trang chưa được viết)">Hiệp ước Guadalupe Hidalgo</a> được ký tại nơi mà nay thuộc về phía cực bắc của thành phố<sup class="reference" id="cite_ref-19"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-19">[19]</a></sup>.
Các sự kiện như Chiến tranh Cải cách đã để lại một thành phố tương đối
hoàn chỉnh và thành phố tiếp tục phát triển sau đó, đặc biệt là dưới
thời Tổng thống <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Porfirio_D%C3%ADaz" title="Porfirio Díaz">Porfirio Díaz</a>.
Trong thới kỳ này, thành phố phát triển các cơ sở hạ tầng hiện đại như
đường phố, trường học, hệ thống vận tải và truyền thông. Tuy nhiên, chế
độ này chỉ tập trung tài sản vào tay một số người trong khi phần còn lại
trong xã hội sống trong cảnh nghèo nàn. Tình trạng này đã dẫn đến cuộc <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/C%C3%A1ch_m%E1%BA%A1ng_Mexico" title="Cách mạng Mexico">Cách mạng Mexico</a><sup class="reference" id="cite_ref-MCH_14-1"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-MCH-14">[14]</a></sup>.
Hầu hết các biểu tượng cho giai đoạn này của thành phố là La decena
trágica ("10 ngày bi thương"), một cuộc đảo chính chống lại Tổng thống <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Francisco_I._Madero&action=edit&redlink=1" title="Francisco I. Madero (trang chưa được viết)">Francisco I. Madero</a> và Phó Tổng thống José María Pino Suárez. <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Victoria_Huerta&action=edit&redlink=1" title="Victoria Huerta (trang chưa được viết)">Victoria Huerta</a>,
Tổng chưởng lý của Quân đội Liên bang đã nắm lấy quyền lực và bắt hai
người phải viết đơn từ chức. Cả hai sau đó bị giết trên đường đến nhà tù<sup class="reference" id="cite_ref-20"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-20">[20]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BA.BF_k.E1.BB.B7_20_.C4.91.E1.BA.BFn_nay">Thế kỷ 20 đến nay</span></h3>
Lịch sử thành phố Mexico từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_k%E1%BB%B7_20" title="Thế kỷ 20">thế kỷ 20</a>
tới nay nổi bật bởi sự phát triển nhanh chóng cũng như về môi trường và
chính trị của mình. Năm 1900, dân số thành phố Mexico chỉ là 500.000
người <sup class="reference" id="cite_ref-21"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-21">[21]</a></sup>. Thành phố bắt đầu phát triển nhanh về hướng tây trong những năm 1950 với việc Torre Latinoamericana là tòa cao ốc đầu tiên<sup class="reference" id="cite_ref-HCM_3-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-HCM-3">[3]</a></sup>. <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i" title="Thế vận hội">Thế Vận Hội</a> năm 1968 đem lại nhiều công trình thuận lợi cho việc tổ chức các sự kiện thể thao tầm cỡ<sup class="reference" id="cite_ref-AJR_10-3"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-AJR-10">[10]</a></sup>. Năm 1969, hệ thống Tàu điện ngầm được khánh thành<sup class="reference" id="cite_ref-HCM_3-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-HCM-3">[3]</a></sup>.
Dân số thành phố Mexico bùng nổ bắt đầu từ thập niên 1960, với những
khu dân cư đông đúc kéo dài từ trong ranh giới thành phố cho đến tận <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Mexico#C.C3.A1c_th.E1.BB.B1c_th.E1.BB.83_li.C3.AAn_bang" title="Phân cấp hành chính Mexico">Bang Mexico</a> lân cận, đặc biệt là ở phía bắc, tây bắc và đông bắc. Từ năm 1960 đến 1980, dân số thành phố đã tăng gấp đôi lên 8.831.079<sup class="reference" id="cite_ref-AJR_10-4"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-AJR-10">[10]</a></sup>.
Năm 1980, một nửa số người làm trong các ngành kỹ nghệ trong cả nước
sống ở thủ đô. Với sự phát triển quá nóng, chính quyền thành phố chỉ
cung cấp vừa đủ các dịch vụ cho người dân. Những người dân từ các vùng
nông thôn đổ về thủ đô để mong thoát khỏi cành nghèo nàn cũng đã góp
phần làm cho tình hình thành phố thêm xấu đi. Những người này không có
nhà để ở và rốt cuộc họ phải tìm đến những vùng ngoại ô và tạo nên những
khu ổ chuột rộng lớn<sup class="reference" id="cite_ref-MCH_14-2"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-MCH-14">[14]</a></sup>.
Vấn đề ô nhiếm không khí và nguồn nước của thành phố khá trầm trọng và
thành phố này đang thấp dần vì nạn khai thác nước ngầm quá mức<sup class="reference" id="cite_ref-22"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-22">[22]</a></sup>.
Tình hình ô nhiếm đã được cải thiện ở một số khu vực cùng với các dự án
của chính quyền như nâng cấp các loại phương tiện và hiện đại hóa các
phương tiện giao thông công cộng.<br />
Các chính quyền độc đoán đã cầm quyền ở thành phố Mexico từ Cách mạng
đã dần trở nên khoan dung hơn, chủ yếu vì những phát triển kinh tế từ
sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Chi%E1%BA%BFn_tranh_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_th%E1%BB%A9_hai" title="Chiến tranh thế giới thứ hai">Thế chiến II</a>.
Tuy nhiên nhiều vấn đề về dân sinh cũng như môi trường còn có những bất
cập. Ngày 19/9/1985, thành phố Mexico đã bị tàn phá một trận động đất
mạnh 8,1 độ richter<sup class="reference" id="cite_ref-23"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-23">[23]</a></sup>. Mặc dù mức độ phá hủy cũng như thương vong không lớn như ở một số trận động đất khác trên thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-24"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-24">[24]</a></sup>,
nó đã chứng tỏ sự yếu kém của hệ thống chính trị một đảng. Chính quyền
đã bị tê liệt vì nạn quan liêu và tham nhũng, bắt buộc những người dân
bình thường không chỉ phải tạo lập và điều khiển lẫn nhau để giải thoát
mình mà còn phải tự nỗ lực tái thiết những ngôi nhà bị phá hủy<sup class="reference" id="cite_ref-25"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-25">[25]</a></sup>. Sự bất bình này cuối cùng đã dẫn đường cho <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cauht%C3%A9moc_C%C3%A1rdenas&action=edit&redlink=1" title="Cauhtémoc Cárdenas (trang chưa được viết)">Cauhtémoc Cárdenas</a>,
một thành viên của Đảng Cách mạng Dân chủ trở thành thị trưởng đầu tiên
thông qua bầu cử ở thành phố Mexico vào năm 1997. Cárdenas đã hứa hẹn
một chính quyền dân chủ hơn và đảng của ông đã tuyên bố một số thắng lợi
trong việc chống lại tội phạm, ô nhiễm, và các vấn đề chính khác.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id=".C4.90.E1.BB.8Ba_l.C3.BD">Địa lý</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:PopoAv0005.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="515" data-file-width="776" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/42/PopoAv0005.jpg/220px-PopoAv0005.jpg" height="146" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Núi lửa Popocatépetl nhìn từ thành phố</div>
</div>
</div>
Thành phố México nằm trên thung lũng cùng tên, đôi khi cũng được gọi
là Lòng chảo México. Thung lũng này nằm trên Vành đai Núi lửa Xuyên
México nằm ở các cao nguyên có độ cao lớn tại phía nam của miền trung
đất nước này.<sup class="reference" id="cite_ref-26"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-26">[26]</a></sup>.
Nơi thấp nhất của thung lũng có độ cao là 2.200 mét (7.217 ft) trên mực
nước biển và được bao quanh bởi các ngọn núi cũng như một số núi lửa
cao trên 5000 mét <sup class="reference" id="cite_ref-27"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-27">[27]</a></sup>.
Thung lũng này không có hệ thống sông nào để có thể thoát nước chảy từ
những ngọn núi xuống nên thành phố có thể bị nạn lũ lụt đe dọa. Một hệ
thống thoát nước nhân tạo được thiết lập bằng cách sử dụng các con kênh
và đường hầm bắt đầu vào thế kỷ 17.<sup class="reference" id="cite_ref-28"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-28">[28]</a></sup>. Thành phố chủ yếu nằm trên <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_Texcoco&action=edit&redlink=1" title="Hồ Texcoco (trang chưa được viết)">Hồ Texcoco</a> và các hoạt động địa chấn thường xuyên xảy ra tại đây<sup class="reference" id="cite_ref-29"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-29">[29]</a></sup>.
Hồ nước này bị cạn nước dần từ thế kỷ 17 và khi nó đã cạn hết, thành
phố đã được xây dựng trên nó với một nền đất sét bão hòa. Nền đất mềm
của thành phố là nguyên nhân gây ra nhiều vụ sập nhà và từ khoảng đầu
thế kỷ 20, thành phố đã bị lún trên 9 mét ở một số khu vực. Việc sụt lún
của thành phố là nguyên nhân gây ra các vấn đề về quản lý nguồn nước
như nạn ngập lụt, đặc biệt là trong mùa mưa. Các khu rừng còn lại của
thành phố nằm ở các phía nam của các khu Milpa Alta, Tlalpan và
Xochimilco.<br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="Kh.C3.AD_h.E1.BA.ADu">Khí hậu</span></h3>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Parque_Tezozomoc.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="2048" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0a/Parque_Tezozomoc.jpg/220px-Parque_Tezozomoc.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Công viên Tezozmoc</div>
</div>
</div>
Thành phố México có kiểu khí hậu cao nguyên cận nhiệt đới. Khu vực
htấp của thung lũng nhận được ít mưa hơn so với các khu vực thượng du ở
phía nam; các khu thấp là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iztapalapa" title="Iztapalapa">Iztapalapa</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iztacalco" title="Iztacalco">Iztacalco</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Venustiano_Carranza_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Venustiano Carranza (khu) (trang chưa được viết)">Venustiano Carranza</a> và phần phía tây của khu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gustavo_A._Madero_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Gustavo A. Madero (khu) (trang chưa được viết)">Gustavo A. Madero</a>, các khu này thường khô hơn và ấm hơn phần phía nam của các khu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tlalpan" title="Tlalpan">Tlalpan</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Milpa_Alta" title="Milpa Alta">Milpa Alta</a>, có một khu rừng thông và sồi nằm trên rặng núi Ajusco.<br />
Nhiệt độ trung bình của thành phố dao động từ 12˚C đến 16˚C (54 đến
61˚F), phụ thuộc vào độ cao của các khu. Nhiệt độ thấp nhất thường xuất
hiện vào tháng 1 và tháng hai, có thể xuống thấp đến -2 đến -5˚C (28 đến
23˚F) và thường đi cùng với tuyết rơi ở vùng phía nam <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ajusco&action=edit&redlink=1" title="Ajusco (trang chưa được viết)">Ajusco</a>,
nhiệt độ cao nhất xuất hiện vào cuối xuân và hè và có thể lên trên 32˚C
(90˚F). Mưa tập trung chủ yếu vào mùa hè và có thể xuất hiện mưa đá.
Trung tâm thung lũng México hiếm khi có tuyết vào mùa đông.<br />
Khu vực Thung lũng México nhận được một hệ thống xoáy nghịch, nghĩa
là các cơ gió yếu không thể phân tán, bên ngoài lòng chảo, không khí bị ô
nhiễm vì có hàng vạn cơ sở công nghiệp và hàng triệu phương tiện giao
thông thuộc Vùng đô thị cũng như tại các vùng xa hơn<sup class="reference" id="cite_ref-30"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-30">[30]</a></sup>.<br />
Khu vực nhận được 820 milimét (32,3 inch) lượng mưa trung bình năm,
tập trung từ tháng 6 đến khoảng tháng 9 hay tháng 10 với hơi ẩm nhiệt
đới thổi từ biển vào, các tháng mùa khô còn lại có rất ít hoặc thậm chí
không có mưa, độ ẩm tương đối thấp. Mùa khô được phận ra thành thời kỳ
lạnh từ tháng 11 đến tháng 2 và thời kỳ ấm từ tháng 3 đến tháng 5<sup class="reference" id="cite_ref-31"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-31">[31]</a></sup>.<br />
<table class="wikitable collapsible collapsed" id="collapsibleTable0" style="font-size: 90%; line-height: 1.1em; margin: auto; text-align: center; width: 90%;">
<tbody>
<tr>
<th class="collapsible-header" colspan="14"><span class="collapseButton">[<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#" id="collapseButton0" style="color: black;">hiện</a>]</span>Dữ liệu khí hậu của Mexico City (<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tacubaya&action=edit&redlink=1" title="Tacubaya (trang chưa được viết)">Tacubaya</a>) 1921–1989</th>
</tr>
</tbody></table>
<h2>
<span class="mw-headline" id="H.C3.A0nh_ch.C3.ADnh">Hành chính</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Boroughs_of_Mexican_Federal_District_numbered.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="717" data-file-width="536" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/26/Boroughs_of_Mexican_Federal_District_numbered.svg/220px-Boroughs_of_Mexican_Federal_District_numbered.svg.png" height="294" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
16 khu của Thành phố Mexico</div>
</div>
</div>
Đặc khu Liên bang được chia thành 16 "delegaciones" hay các khu. Mặc
dù các khu này chưa đủ chức năng để tương đương với một khu đô thị tự
trị, song 16 khu này có một số quyền tự trị đáng kể. Từ năm 2000, người
đứng đầu các khu đã được bầu theo hình thức phổ thông đầu phiếu (trước
đó do Thị trưởng Quận Liên bang bổ nhiệm). Thành phố Mexico được định
nghĩa tương đương với Đặc khu Liên bang, hầu hết các dịch vụ công của
thành phố được đáp ứng bởi Chính quyền Đặc khu Liên bang chứ không phải
bởi chính quyền cấp khu, điều này ngược lại với các bang khác ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a> vì chính quyền các đô thị tự trị thuộc các bang là cấp chủ yếu phục vụ các dịch vụ công. 16 khu của Đặc khu Liên bang là:<br />
<table>
<tbody>
<tr>
<td valign="top"><ul>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=%C3%81lvaro_Obreg%C3%B3n_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Álvaro Obregón (khu) (trang chưa được viết)">Álvaro Obregón</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Azcapotzalco" title="Azcapotzalco">Azcapotzalco</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Benito_Ju%C3%A1rez_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Benito Juárez (khu) (trang chưa được viết)">Benito Juárez</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Coyoac%C3%A1n" title="Coyoacán">Coyoacán</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cuajimalpa&action=edit&redlink=1" title="Cuajimalpa (trang chưa được viết)">Cuajimalpa</a></li>
<li><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Cuauht%C3%A9moc_%28khu%29" title="Cuauhtémoc (khu)">Cuauhtémoc</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Gustavo_A._Madero_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Gustavo A. Madero (khu) (trang chưa được viết)">Gustavo A. Madero</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iztacalco" title="Iztacalco">Iztacalco</a></li>
</ul>
</td>
<td valign="top"><ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Iztapalapa" title="Iztapalapa">Iztapalapa</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Magdalena_Contreras" title="Magdalena Contreras">Magdalena Contreras</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Miguel_Hidalgo_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Miguel Hidalgo (khu) (trang chưa được viết)">Miguel Hidalgo</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Milpa_Alta" title="Milpa Alta">Milpa Alta</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tl%C3%A1huac" title="Tláhuac">Tláhuac</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tlalpan" title="Tlalpan">Tlalpan</a></li>
<li><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Venustiano_Carranza_%28khu%29&action=edit&redlink=1" title="Venustiano Carranza (khu) (trang chưa được viết)">VenustianoCarranza</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xochimilco" title="Xochimilco">Xochimilco</a></li>
</ul>
</td>
</tr>
</tbody></table>
Các khu được chia tiếp thành hàng trăm <i>colonias</i> hay các khu
phố, chính quyền đơn vị này không có quyền tự quản hay đại diện. Tên của
đơn vị hành chính này có nghĩa là "thuộc địa" hay "khu kiều dân", xuất
hiện từ cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 khi một trong những khu đô thị phát
triển đầu tiên bên ngoài trung tâm thành phố là dành cho những người
thực dân Pháp định cư. Một vài colonias được biết đến như: Condesa được
biết đến với kiểu kiến trúc Art Deco và là một trung tâm nghệ thuật của
thành phố; Santa Fe là một tring tâm thương mại và tài chính đang phát
triển; Roma là một trong những khu phố cổ nhất thành phố.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Y_t.E1.BA.BF">Y tế</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Kinh_t.E1.BA.BF">Kinh tế</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Nh.C3.A2n_kh.E1.BA.A9u">Nhân khẩu</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Zona_Metropolitana_de_M%C3%A9xico.svg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="765" data-file-width="667" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/Zona_Metropolitana_de_M%C3%A9xico.svg/220px-Zona_Metropolitana_de_M%C3%A9xico.svg.png" height="252" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đại đô thị Mexico, trải dài đến các bang <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Mexico#C.C3.A1c_th.E1.BB.B1c_th.E1.BB.83_li.C3.AAn_bang" title="Phân cấp hành chính Mexico">Mexico</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hidalgo_%28bang%29" title="Hidalgo (bang)">Hidalgo</a></div>
</div>
</div>
Về mặt lịch sử, từ thời Tiền Tây Ban Nha, thung lũng Anáhuac đã là một trong những khu vực có mật độ dân số cao nhất tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a>. Khi Quận Liên bang được thành lập vào năm 1824, khu vực đô thị của thành phố Mexico được mở rộng xấp xỉ diện tích của khu <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Cuauht%C3%A9moc&action=edit&redlink=1" title="Cuauhtémoc (trang chưa được viết)">Cuauhtémoc</a>
ngày nay. Bắt đầu thế kỷ 20, quá trình đô thị hóa phát triển và những
người di cư đổ về khu vực phía tây và nam của thành phố và chẳng bao lâu
các đô thị nhỏ <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Micoac&action=edit&redlink=1" title="Micoac (trang chưa được viết)">Micoac</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=San_%C3%81ngel&action=edit&redlink=1" title="San Ángel (trang chưa được viết)">San Ángel</a>
được sáp nhập vào thành phố. Theo thống kê năm 1921, dân số thành phố
Mexico có dưới một triệu người và trong đó 54,78% dân số thành phố tự
nhận mình là người Mestizo (lai giữa người da đỏ và người Âu), 22,79% tự
nhận là người Âu và 18,74% tự nhận là người da đỏ<sup class="reference" id="cite_ref-35"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-35">[35]</a></sup>.<br />
Đến thập niên 1980, Quận Liên bang đã trở thành thực thể liên bang đông dân nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a>,
nhưng từ sau đó dân cư thành phố đã ổn định ở mức khoảng 8,7 triệu
người. Sự phát triển của thành phố đã vươn ra xa giới hạn của Quận Liên
bang đến 59 đô thị tự trị của <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_Mexico#C.C3.A1c_th.E1.BB.B1c_th.E1.BB.83_li.C3.AAn_bang" title="Phân cấp hành chính Mexico">Bang Mexico</a> và 1 đô thị tự trị của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Hidalgo_%28bang%29" title="Hidalgo (bang)">Bang Hidalgo</a><sup class="reference" id="cite_ref-36"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-36">[36]</a></sup>. Vùng đô thị Mexico có xấp xỉ 19,8 triệu người (năm 2008)<sup class="reference" id="cite_ref-37"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-37">[37]</a></sup>,
và đây là một trong những siêu đô thị đông dân nhất trên thế giới. Tuy
nhiên, tốc độ tăng dân số hàng năm của Vùng đô thị Thành phố Mexico thấp
hơn nhiều sao với các khu vực đô thị lớn khác tại <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a><sup class="reference" id="cite_ref-38"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-38">[38]</a></sup>,
một hiện tượng được cho là bởi chính sách phi tập trung hóa. Tỷ lệ di
cư thực của Quận Liên bang từ 1995 đến 2000 là gần như tương đương<sup class="reference" id="cite_ref-39"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-39">[39]</a></sup>.<br />
Trong khi chiếm 18,74% dân số thành phố, những người da đỏ từ những vùng khác của đất nước <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9xico" title="México">Mexico</a>
đã nhập cư đến thủ đô để tìm kiếm cơ hội tốt hơn. Các dân tộc da đỏ
Náhuatl, Otomí, Mixteco, Zapoteco, và Mazahua là những ngôn ngữ bản xứ
có số lượng người sử dụng lớn nhất tại Thành phố Mexico<sup class="reference" id="cite_ref-40"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-40">[40]</a></sup><br />
Trên một phương diện khác, Thành phố Mexico là nơi sinh sống của
nhiều cộng đồng ngoại kiều và những người nhập cư, đáng kể nhất là từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a> (chủ yếu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Argentina" title="Argentina">Argentina</a>), và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a> (chủ yếu là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tây Ban Nha">Tây Ban Nha</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%A9c" title="Đức">Đức</a>) <sup class="reference" id="cite_ref-41"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-41">[41]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-42"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-42">[42]</a></sup>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_%C4%90%C3%B4ng" title="Trung Đông">Trung Đông</a> (chủ yếu từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Liban" title="Liban">Liban</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Syria" title="Syria">Syria</a><sup class="reference" id="cite_ref-43"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-43">[43]</a></sup>. và gần đây là từ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a> (chủ yếu đến từ <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_Qu%E1%BB%91c" title="Trung Quốc">Trung Quốc</a> và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%C3%A0n_Qu%E1%BB%91c" title="Hàn Quốc">Hàn Quốc</a>)<sup class="reference" id="cite_ref-44"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-44">[44]</a></sup>.
Mặc dù không số liệu chính thức, dân số của những cộng đồng này khá
đáng kể. Thành phố Mexco là thành phố có nhiều công dân Hoa Kỳ sinh sống
nhất bên ngoài nước này. Một số ước tính lên tới 600.000 người, trong
khi Cục thống kê Hoa Kỳ ước tính năm 1999 có trên 440.000 người Mỹ sống ở
Vùng đô thị Thành phố Mexico<sup class="reference" id="cite_ref-45"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-45">[45]</a></sup><sup class="reference" id="cite_ref-46"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-46">[46]</a></sup><br />
<h3>
<span class="mw-headline" id="T.C3.B4n_gi.C3.A1o">Tôn giáo</span></h3>
Đại đa số (90,5%) cư dân của Thành phố Mexico là tín đồ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Gi%C3%A1o_h%E1%BB%99i_C%C3%B4ng_gi%C3%A1o_R%C3%B4ma" title="Giáo hội Công giáo Rôma">Công giáo La Mã</a>, cao hơn bình quân cả nước cho dù đã có sự suy giảm so với những thập kỷ trước<sup class="reference" id="cite_ref-47"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-47">[47]</a></sup>. Tuy nhiên, nhiều tôn giáo cũng như triết lý sống khác cũng tồn tại trong thành phố như các nhóm giáo phái <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Tin_L%C3%A0nh" title="Tin Lành">Tin Lành</a> hay các nhóm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Do_Th%C3%A1i_gi%C3%A1o" title="Do Thái giáo">Do Thái giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%E1%BA%ADt_gi%C3%A1o" title="Phật giáo">Phật giáo</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BB%93i_gi%C3%A1o" title="Hồi giáo">Hồi giáo</a> cũng như <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%E1%BB%A7_ngh%C4%A9a_v%C3%B4_th%E1%BA%A7n" title="Chủ nghĩa vô thần">thuyết vô thần</a><br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Bi.E1.BB.83u_t.C6.B0.E1.BB.A3ng">Biểu tượng</span></h2>
<table cellspacing="3" class="infobox" style="border-spacing: 3px; width: 22em;">
<tbody>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ddd; font-size: 1.4em; font-weight: bold; padding: 10px; text-align: center;">Trung tâm Lịch sử của Thành phố Mexico và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xochimilco" title="Xochimilco">Xochimilco</a></th>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><img alt="Welterbe.svg" data-file-height="160" data-file-width="160" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/Welterbe.svg/25px-Welterbe.svg.png" height="25" width="25" /> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Di sản thế giới UNESCO</a></td>
</tr>
<tr>
<td colspan="2" style="text-align: center;"><a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FacadeCaricatureMusDF.JPG" title="Bảo tàng tranh biếm họa"><img alt="Bảo tàng tranh biếm họa" class="thumbborder" data-file-height="2592" data-file-width="3872" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d9/FacadeCaricatureMusDF.JPG/250px-FacadeCaricatureMusDF.JPG" height="167" width="250" /></a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=B%E1%BA%A3ng_di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_theo_qu%E1%BB%91c_gia&action=edit&redlink=1" title="Bảng di sản thế giới theo quốc gia (trang chưa được viết)">Quốc gia</a></th>
<td><a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mexico" title="Mexico">Mexico</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Kiểu</th>
<td>Văn hóa</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Hạng mục</th>
<td>ii, iii, iv, v</td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Tham khảo</th>
<td><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/412" rel="nofollow">412</a></td>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;"><span class="plainlinks"><a class="external text" href="http://whc.unesco.org/en/list/?search=&search_by_country=&type=&media=&region=&order=region" rel="nofollow">Vùng UNESCO</a></span></th>
<td><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Danh_s%C3%A1ch_di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_t%E1%BA%A1i_ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Danh sách di sản thế giới tại châu Mỹ">Châu Mỹ</a></td>
</tr>
<tr>
<th colspan="2" style="background: #ddd; text-align: center;">Lịch sử công nhận</th>
</tr>
<tr>
<th scope="row" style="text-align: left;">Công nhận</th>
<td>1987 <small>(kì thứ 11)</small></td>
</tr>
</tbody></table>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Trajinera.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1920" data-file-width="2576" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/95/Trajinera.JPG/220px-Trajinera.JPG" height="164" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
<i><a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trajinera&action=edit&redlink=1" title="Trajinera (trang chưa được viết)">Trajineras</a></i> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xochimilco" title="Xochimilco">Xochimilco</a></div>
</div>
</div>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 172px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Monumento_a_la_Revoluci%C3%B3n_Mexicana.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="4320" data-file-width="3240" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fe/Monumento_a_la_Revoluci%C3%B3n_Mexicana.jpg/170px-Monumento_a_la_Revoluci%C3%B3n_Mexicana.jpg" height="227" width="170" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đài tưởng niệm Cách mạng Mexico.</div>
</div>
</div>
Trung tâm Lịch sử (Centro Histórico) và "những khu vườn nổi" ở khu <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Xochimilco" title="Xochimilco">Xochimilco</a> đã được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a> công nhận là <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_Th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản Thế giới">Di sản Thế giới</a> vào năm <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/1987" title="1987">1987</a>.
Các biểu tượng nổi tiếng tại Trung tâm Lịch sử bao gồm Plaza de la
Constitución (Quảng trường Hiến pháp) (Zócalo), là một quảng trường
chính ở khu vực trung tâm với thời kỳ xung đột giữa Nhà thờ lớn Chính
quốc thời kỳ Tây Ban Nha và Cung điện Quốc gia, và Delran, một đền thờ
Aztec cổ.<br />
Hầu hết biểu tượng được mọi người công nhận của Thành phố México là
Tượng Thiên thần Độc lập bằng vàng, dựa trên địa thế rộng rãi, tao nhã
của Đại lộ Páeo de la Reorma, được thiết kế theo chỉ thị của Hoàng đế
Maximilian của México tiếp sau Đại lộ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%A1i_l%E1%BB%99_Champs-%C3%89lys%C3%A9es" title="Đại lộ Champs-Élysées">Champs-Élysées</a> ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Paris" title="Paris">Paris</a>. Đại lộ này là tuyến lộ cổ nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">Châu Mỹ</a>
trong thế kỷ 19, kết nối Cung điện Quốc gia (trụ sở chính phủ) với Lâu
đài Chapultepec, dinh thự của hoàng đế. Ngày nay, đại lộ này là khu vực
tài chính quan trọng và nhiều Công ty chứng khoán đặt trụ sở trên tuyến
đường này. Các đại lộ quan trọng khác là Avenida de los Insurgentes, dài
tới 28,8 km (17,9 mi) và là một trong những đại lộ đô thị dài nhất thế
giới.<br />
Lâu đài Chapultepec nay là một bảo tàng trên một ngọn đồi và có thể
nhìn thấy các bảo tàng, các đài tưởng niệm và sở thú quốc gia cũng như
Bảo tàng Nhân loại học. Tổng cộng, thành phố có khoảng 160 bảo tàng, 100
nhà triển lãm nghệ thuật và khoảng 30 nhà hát, chúng đều duy trì được
các hoạt động văn hóa trong suốt cả năm. Thành phố đứng thứ 4 về số
lượng nhà ca kịch trên thế giới sau <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Lu%C3%A2n_%C4%90%C3%B4n" title="Luân Đôn">Luân Đôn</a>, và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Toronto" title="Toronto">Toronto</a> và là thành phố có nhiều bảo tàng nhất thế giới.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Giao_th.C3.B4ng">Giao thông</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:Metrob%C3%BAs_Set_Dominguez.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="234" data-file-width="312" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d3/Metrob%C3%BAs_Set_Dominguez.jpg/220px-Metrob%C3%BAs_Set_Dominguez.jpg" height="165" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Metrobús tại Đại lộ Insurgentes (Đại lộ Khởi nghĩa)</div>
</div>
</div>
Thành phố Mé xico được phục vụ bởi Sistema de Transporte Colectivo
Metro, một hệ thống tàu điện ngầm dài 207 km, lớn nhất khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Latinh" title="Mỹ Latinh">Mỹ Latinh</a>.
Đoạn đầu tiên của hệ thống bts đầu hoạt động vào năm 1969 và sau đó
được mở rộng với 11 tuyến và 175 nhà ga. Một hệ thống tàu ngoại ô, được
gọi là Tren Suburbano, kết nối trung tâm thương mại của thành phố tới
các khu ngoại ô phía bắc. Tuyến tàu điện ngầm thứ 12 đang được xây dựng
và khi hoàn thành sẽ nâng chiều dài của toàn tuyến thêm 25 km. Hệ thống
tàu điện ngầm của thành phố là một trong những hệ thống vận chuyển bận
rộn nhất thế giới với xấp xỉ 4,5 triệu người hàng ngày, chỉ kém các
tuyến xe điện ngầm ở <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Moskva" title="Moskva">Moskva</a> (7,5 triệu), <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C5%8Dky%C5%8D" title="Tōkyō">Tokyo</a> (5,9 triệu) và <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_New_York" title="Thành phố New York">New York</a> (5,1 triệu)<sup class="reference" id="cite_ref-48"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-48">[48]</a></sup>.
Hệ thống giao thông công cộng này được trợ cấp với tiền vé rẻ nhất thế
giới, mỗi chuyến đi chỉ phải trả 3 Peso México và hành khách có thể đi
đến hầu khắp các nơi trong thành phố từ 5 giờ sáng đến nửa đêm. Một vài
ga tàu trưng bày những đồ khảo cổ và các kiến trúc từ thời tiền Colombo
được phát hiện trong quá trình xây dựng hệ thống tàu điện ngầm. Tuy
nhiên, tàu điện ngầm không đi đến những khu vực ngoài ranh giới Đặc khu
Liên bang và bởi vậy đi bằng xe bus vẫn là một lựa chọn phổ biển. Các xe
bus được quản lý bởi các công ty tư nhân và được phép kéo dài lộ trình
với điều kiện vẫn đảm bảo được chất lượng phục vụ.<br />
Chính quyền thành phố cũng điều khiển hoạt động của một mạng lưới các
xe bus lớn, tương phản với các xe bus nhỏ của tư nhân (peseros), với
tiền vé vượt trội so với xe điện ngầm. Ngoài ra còn có một vài tuyến xe
điện và tuyến tàu hỏa Ánh sáng Xochimilco, cả hai được điều hành bởi
Servicio de Transportes Eléctricos. Tuyến xe điện cuối cùng tại khu vực
trung tâm đã đóng cửa năm 1979, nhưng đang có kếch hoạch tái sử dụng
chúng để làm tăng thêm tính lịch sử cho khu vực trung tâm<sup class="reference" id="cite_ref-49"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-49">[49]</a></sup>.
Tuyến xe bus nhanh đầu tiên trong thành phố, Metrobús, bắt đầu hoạt
động vào tháng 5 năm 2005, cùng với kỷ niệm Ngày khởi nghĩa. Một tuyến
thứ hai đã được xây dựng dọc theo Eje 4 Sur, bắt đầu hoạt động vào tháng
12 năm 2008 <sup class="reference" id="cite_ref-50"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-50">[50]</a></sup> và tuyến thứ ba được mở vào tháng 2 năm 2011.<br />
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:MexicoCable.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1367" data-file-width="1367" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a6/MexicoCable.jpg/220px-MexicoCable.jpg" height="220" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Tuyến tàu ngắn ở Sân bay Quốc tế Thành phố México</div>
</div>
</div>
<a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=S%C3%A2n_bay_Qu%E1%BB%91c_t%E1%BA%BF_Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico&action=edit&redlink=1" title="Sân bay Quốc tế Thành phố México (trang chưa được viết)">Sân bay Quốc tế Thành phố México</a> phục vụ giao thông bằng hàng không cho thành phố. Đây là sân bay bận rộn nhất và lớn nhất <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Latinh" title="Mỹ Latinh">Mỹ Latinh</a>, với các chuyến bay hàng ngày đến <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Bắc Mỹ">Bắc Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Trung_M%E1%BB%B9" title="Trung Mỹ">Trung Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C3%B9ng_Caribe" title="Vùng Caribe">Caribe</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_M%E1%BB%B9" title="Nam Mỹ">Nam Mỹ</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%82u" title="Châu Âu">Châu Âu</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_%C3%81" title="Châu Á">Châu Á</a>
cũng như các chuyến bay nội địa. Aeroméxico (Skyteam) và Mexicana
(Oneworld) đặt trụ sở tại sân bay này, và cung cấp các thỏa thuận với
các Hãng hàng không nước ngoài để nối chuyến đến toàn cầu. Sân bay phục
vụ trên 26 triệu hành khách mỗi năm<sup class="reference" id="cite_ref-51"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-51">[51]</a></sup><br />
Thành phố có 4 trạm xe bus chính (Bắc, Nam, Observatorio (Đài Thiên
Văn), TAPO), là một trong những tổ hợp chuyên chở lớn nhất thế giới, xe
bus đi tới nhiều thành phố khắp nước và có kết nối quốc tế. Thành phố có
một ga tàu hỏa, được sử dụng cho các mục đích thương mại và công nghiệp
(chuyên chở giữa các bang gần như không tồn tại ở México).<br />
Vào cuối thập kỷ 1970 có nhiều trục đường chính đã được thiết kế lại
thành "ejes viales"; đường một chiều có dung lượng lớn, có thể băng từ
đầu này tới đầu bên kia của thành phố. Để giải quyết vấn đề môi trường,
thành phố đã lập ra ngày không lái xe "Hoy No Circula", dựa vào số cuối
của biển xe để lưu thông trong một số ngày nhất định<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Th.E1.BB.83_thao">Thể thao</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Gi.C3.A1o_d.E1.BB.A5c">Giáo dục</span></h2>
<div class="thumb tleft">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:UNAM_library.jpg"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="1536" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b4/UNAM_library.jpg/220px-UNAM_library.jpg" height="330" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Đại học Quốc gia Tự trị México (National Autonomous University of Mexico) (UNAM)</div>
</div>
</div>
Trường đại học cổ thứ nhì của <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">Châu Mỹ</a>,
Đại học Quốc gia Tự trị México (UNAM) nằm tại Thành phố México. Đây là
đại học lớn nhất toàn lục địa với 305.969 sinh viên đang theo học. Ba
người từng được trao giải Nobel, một số doanh nhân hàng đầu Mexico và
hầu hết các tổng thống México ngày nay đều từng là sinh viên cũ của
trường. UNAM xếp thứ 45 trong số 200 Trường Đại học Thế giới<sup class="reference" id="cite_ref-52"><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_note-52">[52]</a></sup> và là trường đại học nói <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a> có thứ hạng cao nhất. Một khu các trường đại học, được gọi là Ciudad Universtaria (Thành phố đại học), đã được <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BB%95_ch%E1%BB%A9c_Gi%C3%A1o_d%E1%BB%A5c,_Khoa_h%E1%BB%8Dc_v%C3%A0_V%C4%83n_h%C3%B3a_Li%C3%AAn_Hi%E1%BB%87p_Qu%E1%BB%91c" title="Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên Hiệp Quốc">UNESCO</a> công nhận là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Di sản Thế giới</a> năm 2007.<br />
Học viện giáo dục bậc cao lớn thứ nhì là Học viện Bách khoa Quốc gia
(IPN), các cơ sở giáo dục bậc cao khác trong thành phố là Đại học Tự trị
Thủ đô (UAM), ITAM, ITESM (3 khu), Universidad Panamerica (Đại học Liên
Mỹ) (UP), Universidad Anáhuac, Đại học Quốc tế Liên minh (AIU),
Universidad Iberoamerica, El Colegio de México (Colmex), Escuela Libre
de Derecho và Centro de Investigación y Docencia Económica, (CIDE).<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Truy.E1.BB.81n_th.C3.B4ng">Truyền thông</span></h2>
Thành phố Mexico là trung tâm của ngành công nghiệp truyền hình, âm nhạc và phim truyện của cả khu vực <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/M%E1%BB%B9_Latinh" title="Mỹ Latinh">Mỹ Latinh</a>.
Đây cũng là trung tâm quan trọng nhất của ngành in và xuất bản México.
Hàng chục các tờ nhật báo được xuất bản trong thành phố, như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=El_Universal&action=edit&redlink=1" title="El Universal (trang chưa được viết)">El Universal</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Exc%C3%A9lsior&action=edit&redlink=1" title="Excélsior (trang chưa được viết)">Excélsior</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Reforma" title="Reforma">Reforma</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=La_Jornada&action=edit&redlink=1" title="La Jornada (trang chưa được viết)">La Jornada</a>. Các tạp chí hàng đầu là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Expansi%C3%B3n&action=edit&redlink=1" title="Expansión (trang chưa được viết)">Expansión</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Proceso&action=edit&redlink=1" title="Proceso (trang chưa được viết)">Proceso</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Poder&action=edit&redlink=1" title="Poder (trang chưa được viết)">Poder</a>, hay ấn bản địa phương của tạp chí <a class="mw-disambig" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Vogue_%28%C4%91%E1%BB%8Bnh_h%C6%B0%E1%BB%9Bng%29" title="Vogue (định hướng)">Vogue</a>.<br />
Hai công ty truyền thông lớn nhất trong cộng đồng các nước nói <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ti%E1%BA%BFng_T%C3%A2y_Ban_Nha" title="Tiếng Tây Ban Nha">tiếng Tây Ban Nha</a> là <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Televisa" title="Televisa">Televisa</a> và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=TV_Azteca&action=edit&redlink=1" title="TV Azteca (trang chưa được viết)">TV Azteca</a>
có trụ sở tại thành phố México. Các mạng truyền hình khác gồm có Canal
11, Canal 22, Cadena Tres, Teveunam và 11 kênh truyền hình miễn phí.<br />
Thành phố cũng là trung tâm của ngành công nghiệp quảng cáo. Hầu hết
các hãng quảng cáo lớn có tầm cỡ quốc tế đều có văn phòng tại thành phố,
có thể kể đến là <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Grey&action=edit&redlink=1" title="Grey (trang chưa được viết)">Grey</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=JWT&action=edit&redlink=1" title="JWT (trang chưa được viết)">JWT</a>, <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Leo_Burnett" title="Leo Burnett">Leo Burnett</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Euro_RSCG&action=edit&redlink=1" title="Euro RSCG (trang chưa được viết)">Euro RSCG</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=BBDO&action=edit&redlink=1" title="BBDO (trang chưa được viết)">BBDO</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ogilvy&action=edit&redlink=1" title="Ogilvy (trang chưa được viết)">Ogilvy</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Saatchi_%26_Saatchi&action=edit&redlink=1" title="Saatchi & Saatchi (trang chưa được viết)">Saatchi & Saatchi</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=McCann_Erickson&action=edit&redlink=1" title="McCann Erickson (trang chưa được viết)">McCann Erickson</a>. Nhiều hãng địa phương cũng khá thành công trong lĩnh vực này như <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Alazraki&action=edit&redlink=1" title="Alazraki (trang chưa được viết)">Alazraki</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Olabuenaga&action=edit&redlink=1" title="Olabuenaga (trang chưa được viết)">Olabuenaga</a>/Chemistri, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Ter%C3%A1n&action=edit&redlink=1" title="Terán (trang chưa được viết)">Terán</a>, <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Augusto_El%C3%ADas&action=edit&redlink=1" title="Augusto Elías (trang chưa được viết)">Augusto Elías</a>, và <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Clemente_C%C3%A1mara&action=edit&redlink=1" title="Clemente Cámara (trang chưa được viết)">Clemente Cámara</a>.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Mua_s.E1.BA.AFm">Mua sắm</span></h2>
<div class="thumb tright">
<div class="thumbinner" style="width: 222px;">
<a class="image" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:FacadeCenCommMaderoDF.JPG"><img alt="" class="thumbimage" data-file-height="2592" data-file-width="3872" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a8/FacadeCenCommMaderoDF.JPG/220px-FacadeCenCommMaderoDF.JPG" height="147" width="220" /></a>
<br />
<div class="thumbcaption">
Các cửa hàng ở khu trung tâm thương mại Thành phố México</div>
</div>
</div>
Thành phố México kihá rộng lớn và có nhiều tần lớp người tiêu dùng
khác nhau, với hàng nghìn sự lựa chọn từ những thứ đồ ăn giản đơn đến
những hàng hóa cấp cao. Khu vực trung tâm thương mại của thành phố được
biết đến là khu bán lẻ chuyên dụng với giá cả thấp hơn. Mercado La
Merced là một trong những nơi cổ nhất của thành phố và được coi là phiên
bản thu nhỏ và cổ kính của Central de Abastos, nơi hàng nghìn món hàng
được bán. Mercado de Jamaica đặc trưng với hoa tươi.<br />
Calle Dolores, một khu phố tại Avenida Juárez được biết đến là một
khu Phố Tàu của Thành phố México. Khu phố gồm nhiều cửa hiệu bán những
đồ dùng quan trọng của người Hoa với những nhà hàng bán món vịt quay Bắc
Kinh. Xa ra phía ngoài, khu dân cư Zona Rosa là nơi có vài khu phố được
miêu tả là Phố Hàn (Quốc).<br />
Có hàng trăm cửa hàng bán lẻ hiện đại khắp thành phố. Có một số trung
tâm hay phố mua sắm lớn, bao gồm Phố buôn bán Santa Fé với 300 cửa
hiệu, nhà hàng và rạp chiếu phim. Các nơi khác có thể kể đến là Plaza
Universidad, Plaza Satélite, Galerías Insurgentes, Galerías Coapa,
Parque Delta, Parque Lindavista, Pabellón Polanco, Pabellón Bosques,
Mundo E, Perinorte and Plaza Lindavista.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="V.C4.83n_h.C3.B3a">Văn hóa</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="Thi_h.C3.A0nh_lu.E1.BA.ADt_ph.C3.A1p">Thi hành luật pháp</span></h2>
<h2>
<span class="mw-headline" id="T.C6.B0.C6.A1ng_lai_ph.C3.A1t_tri.E1.BB.83n">Tương lai phát triển</span></h2>
Hiện tại Thành phố México có trên 30 dự án xây dựng các tòa nhà siêu
cao tầng trong thời gian tới. Cùng với tốc độ tăng trưởng cao của nền
kinh tế México cũng như thu nhập bình quân đầu người trong nước, tầng
lớp thượng lưu và trung lưu phát triển ngày càng đông. Các trung tâm mua
sắm và dịch vụ cao cấp sẽ tiếp tục được xây dựng ngày một nhiều trong
thập kỷ 2010-2020 khi GDP của México được một số dự báo là sẽ tăng ít
nhất là gấp đôi trong giai đoạn này. Những vấn đề thách thức như quá tải
dân số, ô nhiễm hay phân bổ thu nhập và chi phí sinh hoạt đắt đỏ được
cho rằng vẫn là những mâu thuẫn trong xã hội khi số người thuộc tầng lớp
trên trở nên đông đảo hơn.<br />
Hiện tại chính quyền thành phố México đang cố gắng thực hiện vài dự
án không chỉ để khắc phục hậu quả của tình trạng bùng nổ dân số vào
khoảng thời gian trước đây mà còn hồi sinh những di sản từ thời Tiền
Colombo. Các dự án như phục hồi hoàn toàn các kim tự tháp của
Teotihuacan, cải tạo có giới hạn <a class="new" href="http://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=H%E1%BB%93_Texcoco&action=edit&redlink=1" title="Hồ Texcoco (trang chưa được viết)">Hồ Texcoco</a> và hồi sinh khu vực quận Xochimilco lịch sử.<br />
Chính quyền Thành phố México cũng đã cố gắng làm giảm việc nhập cư
đến thành phố từ các khu vực nông thôn bằng những việc như tăng đầu tư,
hạn chế ô nhiễm, giảm tỷ lệ tội phạm, tận dụng những dịch vụ công cộng
cơ bản và di dời các cơ sở công nghiệp nặng ra xa các trung tâm dân cư.<br />
<h2>
<span class="mw-headline" id="Ch.C3.BA_th.C3.ADch">Chú thích</span></h2>
<div class="reflist references-column-count references-column-count-2" style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; column-count: 2; list-style-type: decimal;">
<ol class="references">
<li id="cite_note-1"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-1">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=4509&page=1" rel="nofollow">Foreign Policy (2008). "The 2008 Global Cities Index"</a></span></li>
<li id="cite_note-2"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-2">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.world-exchanges.org/member-exchanges" rel="nofollow">"WFE - Member Exchanges"</a></span></li>
<li id="cite_note-HCM-3">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-HCM_3-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-HCM_3-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-HCM_3-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-HCM_3-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-HCM_3-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.ciudadmexico.com.mx/historia.htm" rel="nofollow">"Historia de la Ciudad de México"</a></span></li>
<li id="cite_note-LCM-4">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-LCM_4-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-LCM_4-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-LCM_4-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Marroqui, Jose Maria (1969). La Ciudad de Mexico. Mexico City: Ayuntamiento del Distrito Federal. pp. 21–25.</span></li>
<li id="cite_note-5"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-5">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/conquistadors/cortes/cortes_e00.html" rel="nofollow">"November 1519 Cortes Arrives to Tenochtitlan"</a></span></li>
<li id="cite_note-6"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-6">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/conquistadors/cortes/cortes_f00.html" rel="nofollow">"November, 1519 Montezuma Arrested"</a></span></li>
<li id="cite_note-7"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-7">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/conquistadors/cortes/cortes_g00.html" rel="nofollow">"June 1520 Massacre at Tenochtitlán"</a></span></li>
<li id="cite_note-8"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-8">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/conquistadors/cortes/cortes_h00.html" rel="nofollow">"December 1520Siege, Starvation & Smallpox"</a></span></li>
<li id="cite_note-9"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-9">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/conquistadors/cortes/cortes_i00.html" rel="nofollow">"The Last Stand: An Aztec Iliad"</a></span></li>
<li id="cite_note-AJR-10">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-AJR_10-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-AJR_10-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-AJR_10-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-AJR_10-3"><sup><i><b>b</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-AJR_10-4"><sup><i><b>c</b></i></sup></a> <span class="reference-text">Alvarez,
Jose Rogelio (2000). "Mexico, Ciudad de" (in Spanish). Enciclopedia de
Mexico. 9. Encyclopædia Britannica. pp. 5242–5260.</span></li>
<li id="cite_note-11"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-11">^</a></b> <span class="reference-text">[Hamnett, Brian R. (1998). Concise History of Mexico.. Port Chester, New York, USA: Cambridge University Press.]</span></li>
<li id="cite_note-12"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-12">^</a></b> <span class="reference-text">[Ladd,
Doris M (1998). Artes deMexico Palacios de la Nueva España The Mexican
Nobility. Mexico City: Artes de Mexico y del Mundo. pp. 84–86. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9789686533613">ISBN 978-968-6533-61-3</a>.]</span></li>
<li id="cite_note-13"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-13">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.casaimperial.org/augustin.htm" rel="nofollow">"Don Agustín de Iturbide"</a></span></li>
<li id="cite_note-MCH-14">^ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-MCH_14-0"><sup><i><b>a</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-MCH_14-1"><sup><i><b>ă</b></i></sup></a> <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-MCH_14-2"><sup><i><b>â</b></i></sup></a> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.city-data.com/world-cities/Mexico-City-History.html" rel="nofollow">"Mexico City History"</a></span></li>
<li id="cite_note-15"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-15">^</a></b> <span class="reference-text">[Weil, Thomas E. (January 1, 1991). Mexico: Chapter 3B. Evolution of a Nation. Bureau Development, Inc..]</span></li>
<li id="cite_note-16"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-16">^</a></b> <span class="reference-text">[Mody, Ashoka (October 31, 1996). Infrastructure Delivery. World Bank Publications. p. 187. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780821335208">ISBN 978-0-8213-3520-8</a>.]</span></li>
<li id="cite_note-17"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-17">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/kera/usmexicanwar/war/cerro_gordo.html" rel="nofollow">"The Battle of Cerro Gordo"</a></span></li>
<li id="cite_note-18"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-18">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/kera/usmexicanwar/war/chapultepec_pillows_attack.html" rel="nofollow">"The Storming of Chapultepec (General Pillow's Attack)"</a></span></li>
<li id="cite_note-19"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-19">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.pbs.org/kera/usmexicanwar/war/wars_end_guadalupe.html" rel="nofollow">Richard Griswold del Castillo. "Treaty of Guadalupe Hidalgo"</a></span></li>
<li id="cite_note-20"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-20">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://redescolar.ilce.edu.mx/redescolar/act_permanentes/historia/histdeltiempo/mexicana/sigloxx/xx_dece.htm" rel="nofollow">"La Decena Trágica, febrero de 1913"</a></span></li>
<li id="cite_note-21"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-21">^</a></b> <span class="reference-text">[LaRosa,
Michael J.(Editor) (2005). Atlas and Survey of Latin American History..
Armonk, New York, USA: M. E. Sharpe, Inc.. pp. 118–125.]</span></li>
<li id="cite_note-22"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-22">^</a></b> <span class="reference-text">[Mexico
City's Water Supply: Improving the Outlook for Sustainability..
Washington, D.C., USA: National Academies Press. 1995. p. 4.]</span></li>
<li id="cite_note-23"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-23">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.esmas.com/noticierostelevisa/terremoto/475688.html" rel="nofollow">Campus, Yunnven (2005-09-19). "A 20 años del sismo del 85"</a></span></li>
<li id="cite_note-24"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-24">^</a></b> <span class="reference-text">[Moreno
Murillo, Juan Manuel (1995). "The 1985 Mexico Earchquake". Geofisica
Coumbia (Universidad Nacional de Colombia) (3): 5–19. ISSN 0121-2974.]</span></li>
<li id="cite_note-25"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-25">^</a></b> <span class="reference-text">[Haber, Paul Lawrence (1995). "Earthquake of 1985". Concise Encyclopedia of Mexico. Taylor & Frances Ltd.. pp. 179–184.]</span></li>
<li id="cite_note-26"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-26">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://casestudies.lead.org/index.php?cscid=100" rel="nofollow">"Mexico City: Opportunities and Challenges for Sustainable Management of Urban Water Resources"</a></span></li>
<li id="cite_note-27"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-27">^</a></b> <span class="reference-text">[National
Research Council Staff (1995). Mexico City's Water Supply: Improving
the Outlook for Sustainability.. Washington, D.C., USA: National
Academies Press. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9780309052450">ISBN 978-0-309-05245-0</a>.]</span></li>
<li id="cite_note-28"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-28">^</a></b> <span class="reference-text">[httpDiccionario
Porrua de Historia, Biografia y Geografia de Mexico 6th ed. – Mexico,
Cuenca de. 3. Mexico City: Editorial Porrua. 1995. p. 2238. <a class="internal mw-magiclink-isbn" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Ngu%E1%BB%93n_s%C3%A1ch/9789684529076">ISBN 978-968-452-907-6</a>.]</span></li>
<li id="cite_note-29"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-29">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.sbg.ac.at/ipk/avstudio/pierofun/mexico/air.htm" rel="nofollow">Yip, Maricela; Madl, Pierre (2002-04-16). Air Pollution in Mexico City</a></span></li>
<li id="cite_note-30"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-30">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.sma.df.gob.mx/sma/download/archivos/proaire_2002-2010.pdf" rel="nofollow">"Program
to improve air quality in the Metropolitan zone of the valley of Mexico
- 2002. Secretaría del Medio Ambiente del Distrito Federal, SMA (2002)
Programa para Mejorar la Calidad del Aire de la Zona Metropolitana del
Valle de México, Gobierno del Distrito Federal"</a></span></li>
<li id="cite_note-31"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-31">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.imta.gob.mx/instituto/historial-proyectos/th/2003/HDR1-Balance.pdf" rel="nofollow">Lafregua,
J; Gutierrez, A, Aguilar E, Aparicio J, Mejia R, Santillan O, Suarez
MA, Preciado M (2003) (PDF). Balance hídrico del Valle de Mexico</a></span></li>
<li id="cite_note-clima-32"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-clima_32-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20130116054427/http://www.cm.colpos.mx/meteoro/progde/norm/norm24/33053.htm" rel="nofollow">“Normales climatológicas para Mexico–Central–Tacubaya D.F”</a> (bằng tiếng Tây Ban Nha). Colegio de Postgraduados. <a class="external text" href="http://www.cm.colpos.mx/meteoro/progde/norm/norm24/33053.htm" rel="nofollow">Bản gốc</a> lưu trữ ngày 16 tháng 1 năm 2013<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 20 tháng 1 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Normales+climatol%C3%B3gicas+para+Mexico%E2%80%93Central%E2%80%93Tacubaya+D.F&rft_id=http%3A%2F%2Fwww.cm.colpos.mx%2Fmeteoro%2Fprogde%2Fnorm%2Fnorm24%2F33053.htm&rft.genre=book&rft.pub=Colegio+de+Postgraduados&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thành phố México"></span></span></li>
<li id="cite_note-SMN-33"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-SMN_33-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="http://smn.cna.gob.mx/observatorios/historica/tacubaya.pdf" rel="nofollow">“NORMALES CLIMATOLÓGICAS 1981-2000”</a> (bằng tiếng Tây Ban Nha). Comision Nacional Del Agua<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 5 tháng 1 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=NORMALES+CLIMATOL%C3%93GICAS+1981-2000&rft_id=http%3A%2F%2Fsmn.cna.gob.mx%2Fobservatorios%2Fhistorica%2Ftacubaya.pdf&rft.genre=book&rft.pub=Comision+Nacional+Del+Agua&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thành phố México"></span></span></li>
<li id="cite_note-NOAA-34"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-NOAA_34-0">^</a></b> <span class="reference-text"><span class="citation web"><a class="external text" href="ftp://dossier.ogp.noaa.gov/GCOS/WMO-Normals/RA-IV/MX/76680.TXT" rel="nofollow">“Tacubaya, Distrito Federal Climate Normals 1961–1990”</a>. National Oceanic and Atmospheric Administration<span class="reference-accessdate">. Truy cập ngày 14 tháng 5 năm 2013</span>.</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&rft.btitle=Tacubaya%2C+Distrito+Federal+Climate+Normals+1961%E2%80%931990&rft_id=ftp%3A%2F%2Fdossier.ogp.noaa.gov%2FGCOS%2FWMO-Normals%2FRA-IV%2FMX%2F76680.TXT&rft.genre=book&rft.pub=National+Oceanic+and+Atmospheric+Administration&rfr_id=info:sid/vi.wikipedia.org:Thành phố México"></span></span></li>
<li id="cite_note-35"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-35">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.houstonculture.org/hispanic/census.html" rel="nofollow">"The Hispanic Experience - Indigenous Identity in Mexico"</a></span></li>
<li id="cite_note-36"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-36">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.conapo.gob.mx/publicaciones/dzm2005/index.htm" rel="nofollow">Consejo Nacional de Población, México; Delimitación de las zonas metropolitanas de México 2005</a></span></li>
<li id="cite_note-37"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-37">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://web.archive.org/web/20071012092602/http://www.conapo.gob.mx/00cifras/5.htm" rel="nofollow">Consejo Nacional de Población, México; Proyecciones de la Población de México 2005-2050</a></span></li>
<li id="cite_note-38"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-38">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/proyectos/conteos/conteo2005/sintesis.pps" rel="nofollow">Síntesis de Resultados del Conteo 2005</a></span></li>
<li id="cite_note-39"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-39">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutinas/ept.asp?t=mpob62&c=3883&e=09" rel="nofollow">"Tasa de emigración, inmigración y migración neta de las entidades federativas"</a></span></li>
<li id="cite_note-40"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-40">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutinas/ept.asp?t=mlen23&c=4169&e=09" rel="nofollow">Población de 5 y más años hablante de lengua indígena por principales lenguas, 2005</a></span></li>
<li id="cite_note-41"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-41">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://redalyc.uaemex.mx/redalyc/pdf/151/15103202.pdf" rel="nofollow">"Asociaciones de Inmigrantes Extranjeros en la Ciudad de México. Una Mirada a Fines del Siglo XX"</a></span></li>
<li id="cite_note-42"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-42">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://historiamexicana.colmex.mx/pdf/13/art_13_1938_16335.pdf" rel="nofollow">"Los extranjeros en México, la inmigración y el gobierno ¿Tolerancia o intolerancia religiosa?"</a></span></li>
<li id="cite_note-43"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-43">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://confines.mty.itesm.mx/articulos2/GarciaRE.pdf" rel="nofollow">"Los árabes de México. Asimilación y herencia cultural"</a></span></li>
<li id="cite_note-44"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-44">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.esmas.com/noticierostelevisa/mexico/443030.html" rel="nofollow">"Conmemoran 100 años de inmigración coreana"</a></span></li>
<li id="cite_note-45"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-45">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.peoplesguide.com/1pages/retire/work/bil-maste/%232americans.html" rel="nofollow">Carl Franz and Lorena Havens. "How Many Americans Live in Mexico?"</a></span></li>
<li id="cite_note-46"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-46">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.overseasdigest.com/amcit_nu2.htm" rel="nofollow">"Private American Citizens Residing Abroad"</a></span></li>
<li id="cite_note-47"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-47">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.inegi.gob.mx/est/contenidos/espanol/rutinas/ept.asp?t=mrel07&c=4140&e=09" rel="nofollow">Volumen y porcentaje de la población de 5 y más años católica por entidad federativa, 2000</a></span></li>
<li id="cite_note-48"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-48">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.mta.info/nyct/facts/ffsubway.htm" rel="nofollow">"MTA NYC Transit - Info"</a></span></li>
<li id="cite_note-49"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-49">^</a></b> <span class="reference-text">[Tramways & Urban Transit magazine (UK), April 2010, p. 150. Light Rail Transit Association.]</span></li>
<li id="cite_note-50"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-50">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.jornada.unam.mx/2008/12/16/index.php?section=capital&article=037n2cap" rel="nofollow">Gómez Flores, Laura (16 December 2008). "Con retraso de siete meses inicia línea 2 del Metrobús"</a></span></li>
<li id="cite_note-51"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-51">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.aeropuertosmexico.com/DF/aptoDFes.htm" rel="nofollow">Aeropuertos Mexico</a></span></li>
<li id="cite_note-52"><b><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico#cite_ref-52">^</a></b> <span class="reference-text"><a class="external text" href="http://www.eluniversal.com.mx/nacion/144076.html" rel="nofollow">"Times Higher Education Supplement, 2006"</a></span></li>
</ol>
</div>
<table class="metadata mbox-small plainlinks" style="background-color: #f9f9f9; border: 1px solid #aaa;">
<tbody>
<tr>
<td class="mbox-image"><a href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Special:Search/Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico" title="commons:Special:Search/Thành phố México"><img alt="" data-file-height="1376" data-file-width="1024" src="http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4a/Commons-logo.svg/30px-Commons-logo.svg.png" height="40" width="30" /></a></td>
<td class="mbox-text">Wikimedia Commons có thêm thể loại hình ảnh và phương tiện truyền tải về <i><b><a class="external text" href="http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Mexico,_D._F.?uselang=vi"><span title="Hình ảnh, tài liệu về Thành phố México trên Wikimedia Commons">Thành phố México</span></a></b></i></td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable1" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><span class="collapseButton"></span><br />
<div style="font-size: 110%;">
Các <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Qu%E1%BB%91c_gia" title="Quốc gia">quốc gia</a> và vùng lãnh thổ <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2u_M%E1%BB%B9" title="Châu Mỹ">châu Mỹ</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable2" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Danh sách đô thị đông dân nhất thế giới</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable3" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="2" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
Các thành phố tổ chức <a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i" title="Thế vận hội">Thế vận hội</a> mùa hè</div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable4" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Ph%C3%A2n_c%E1%BA%A5p_h%C3%A0nh_ch%C3%ADnh_M%C3%A9xico" title="Phân cấp hành chính México">Bang của Mexico</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<table cellspacing="0" class="navbox" style="border-spacing: 0;">
<tbody>
<tr>
<td style="padding: 2px;"><table cellspacing="0" class="nowraplinks hlist collapsible autocollapse navbox-inner" id="collapsibleTable5" style="background: transparent; border-spacing: 0; color: inherit;">
<tbody>
<tr>
<th class="navbox-title collapsible-header" colspan="3" scope="col"><div style="font-size: 110%;">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi" title="Di sản thế giới">Di sản thế giới</a> tại <a class="mw-redirect" href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Mexico" title="Mexico">Mexico</a></div>
</th>
</tr>
</tbody></table>
</td>
</tr>
</tbody></table>
<br />
<span id="interwiki-es-ga"></span><br />
<span id="interwiki-de-fa"></span><br /></div>
<div class="mw-normal-catlinks" id="mw-normal-catlinks">
<a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BA%B7c_bi%E1%BB%87t:Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i" title="Đặc biệt:Thể loại">Thể loại</a>: <br />
<ul>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%E1%BB%A7_%C4%91%C3%B4_B%E1%BA%AFc_M%E1%BB%B9" title="Thể loại:Thủ đô Bắc Mỹ">Thủ đô Bắc Mỹ</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_M%C3%A9xico" title="Thể loại:Thành phố México">Thành phố México</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_%C4%91%C4%83ng_cai_Th%E1%BA%BF_v%E1%BA%ADn_h%E1%BB%99i_M%C3%B9a_h%C3%A8" title="Thể loại:Thành phố đăng cai Thế vận hội Mùa hè">Thành phố đăng cai Thế vận hội Mùa hè</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Th%C3%A0nh_ph%E1%BB%91_c%E1%BB%A7a_M%C3%A9xico" title="Thể loại:Thành phố của México">Thành phố của México</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Di_s%E1%BA%A3n_th%E1%BA%BF_gi%E1%BB%9Bi_t%E1%BA%A1i_M%C3%A9xico" title="Thể loại:Di sản thế giới tại México">Di sản thế giới tại México</a></li>
<li><a href="http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:Bang_c%E1%BB%A7a_M%C3%A9xico" title="Thể loại:Bang của México">Bang của México</a></li>
</ul>
</div>
<span style="font-family: Arial,Helvetica,sans-serif;"><span style="font-size: small;"><b>Video yêu thích <a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam"><br />
</a></b><a href="http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam">http://www.youtube.com/user/hoangkimvietnam</a> <b><br />
</b><b><br />Trở về trang chính <a href="https://hoangkimlong.wordpress.com/2013/06/28/nguyen-khai-ngoc-cho-doi/"><br />
</a></b><a href="https://plus.google.com/+hoangkimvietnamdayvahoc/posts">hoangkim vietnam</a>, <a href="http://fa.hcmuaf.edu.vn/hoangkim">hoangkim</a>, <a href="https://sites.google.com/site/hoangkimvietnam/">hoangkimvietnam</a>, <a href="http://hoangkimvn.wordpress.com/">Hoàng Kim</a>, <a href="http://hoangkimlong.blogspot.com/">Ngọc Phương Nam</a>, <a href="http://chaongaymoi365.blogspot.com/">Chào ngày mới</a> <a href="http://thovanhoangkim.blogspot.com/">Thung dung</a>, <a href="http://dayvahoc.blogspot.com/">Dạy và học</a>, <a href="http://cayluongthuc.blogspot.com/">Cây Lương thực</a>, <a href="http://tinnongnghiepvietnam.blogspot.com/">Tin Nông nghiệp Việt Nam</a>, <a href="http://foodcrops.blogspot.com/">Food Crops</a>, <a href="http://foodcrops.vn/">foodcrops.vn</a>, <a href="http://cassavaviet.blogspot.com/">Cassava in Vietnam</a>, <a href="http://vietnamafricacassavarice.blogspot.com/">VietnamAfricaCassavaRice</a>, <a href="http://khatkhaoxanh.wordpress.com/">Khát khao xanh</a>, <a href="http://dayvahoc.blogtiengviet.net/">Dayvahoc</a>, <a href="http://hocmoingay.blogspot.com/">Học mỗi ngày</a><a href="http://diemchinh.blogspot.com/">,</a> <a href="http://danhnhanviet.blogspot.com/">Danh nhân Việt</a> , <a href="http://foodcropsnews.blogspot.com/">Food Crops News</a>, <a href="http://diemchinh.blogspot.com/">Điểm chính</a>, <a href="http://cnm365.wordpress.com/">CNM365</a>, <a href="http://cauchuyenanh.blogspot.com/">Câu chuyện ảnh</a>, <a href="http://5phutthugian.blogspot.com/">5 phút thư giản</a>, <a href="https://www.linkedin.com/in/foodcrops">Kim LinkedIn</a>, <a href="https://twitter.com/hoangkimvietnam">KimTwitter</a>, <a href="http://facebook.com/daihocnonglam">KimFaceBook</a> <a href="http://doclaivasuyngam.blogspot.com/">Đọc lại và suy ngẫm</a>, <a href="http://vietnamtoquoctoi.blogspot.com/">Việt Nam tổ quốc tôi</a>, <a href="http://thungdung.blogspot.com/">Tình yêu cuộc sống</a>, <a href="http://thochocon.wordpress.com/">Thơ cho con</a></span></span><br />
<br />foodcropshttp://www.blogger.com/profile/03800340179703955930noreply@blogger.com0